Efir moylarini kimyoviy tahlil qilish - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	8.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Efir moylarini kimyoviy tahlil qilish

Sotib olish

KURS ISHI
Efir moylarini kimyoviy tahlil qilish
1

Reja:
Kirish
I. Adabiyotlar sharxi
1 .1 Efir moylari to’g’risida umumiy tushuncha
1.2 Efir moylari ishlab chiqaruvchi organlar
1.3 Efir moylari kimyoviy va fizik konstantalari ularni aniqlash va ahamiyati
II. Tajriba qismi .
2. 1 Oddiy qarag’ay o’simligi haqida
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
Mundarija .
2

KIRISH
Milliy matbuot markazida O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
tomonidan tashkil etilgan matbuot anjumanida 2012 yilda aholini sifatli dori-darmon
mahsulotlari bilan ta'minlash borasida amalga oshirilayotgan ishlar va kelgusidagi
ustuvor vazifalar muhokama etildi. Tadbirda O'zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi vakillari, farmakologiya sohasining yetakchi mutaxassislari,
mamlakatimizda dori-darmon va boshqa vositalar ishlab chiquvchi hamda ishlab
chiqaruvchilar ishtirok etdi. Klinik va preventiv tibbiyotda tarkibida hayvon va
o'simlik moddalari bo'lgan preparatlar keng qo'llanilmoqda. Ular hech qanday salbiy
ta'sir ko'rsatmaydi va foydalanishda istiqbollidir. Bu dorilarning aksariyati
mamlakatimizda ishlab chiqarilmoqda va hech bir jihatdan xorijnikidan qolishmaydi.
– Mamlakatimiz farmasevtika sanoatini yanada rivojlantirish uchun katta
imkoniyatlar mavjud, – deydi O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo'mitasi raisi,
O'zbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti Sh.Solihov. – 2009-2011 yillarda amalga
oshirilgan Davlat ilmiy-texnik dasturi doirasida mahalliy o'simlik va hayvonlardan
olingan xomashyo asosida 40 dan ortiq yangi dori-darmonlar ishlab chiqildi.[1]
Bugungi kunda mamlakatimizda “O'zfarmsanoat” davlat aksiyadorlik
konsernining farmasevtika zavodlari, qator xususiy korxonalar, shuningdek, Fanlar
akademiyasi va boshqa vazirliklar huzurida tashkil qilingan alohida korxonalar dori-
darmon ishlab chiqarmoqda. – So'nggi uch yilda mamlakatimizda olimlar va ishlab
chiqaruvchilarning yaqin hamkorligi natijasida yaratilgan va o'zlashtirilgan 35
nomdagi dori-darmon substansiyalarini ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi, – deydi
O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Polimerlar kimyosi va fizikasi
institutining laboratoriya mudiri A.Sarimsoqov. – Ushbu substansiyalardan
“O'zfarmsanoat” korxonalarida turli kasalliklarni davolashda qo'llaniladigan yangi va
samarali preparatlar tayyorlanmoqda. Ilgari chetdan olib kelingan in'eksion va
infuzion eritmalar olish uchun natriy xlorning import o'rnini bosadigan farmakopey
substansiyasini ishlab chiqarish tashkil etildi. Eksportbop farmatsevtika
3

mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish ham tobora muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Jumladan, eksport qilinadigan farmakopey “Sitizin”, “Gossipol” ishlab
chiqarish yo'lga qo'yildi. Aritmiyaga qarshi “Allapinin” preparati ko'p yillardan
buyon eksport qilinmoqda va uning eksport hajmi yildan-yilga oshmoqda.[1,12]
Fanlar akademiyasida O'simlik moddalari kimyosi instituti, Bioorganik kimyo
instituti, Polimerlar kimyosi va fizikasi instituti, Mikrobiologiya instituti, Yadro
fizikasi instituti va “Radiopreparat” korxonasi farmasevtika ishlab chiqarishining
innovatsion texnologiyalarini ishlab chiqish, dorivor va boshqa tibbiyot
preparatlarini yaratish hamda ularning davolash xususiyatlarini tadqiq etish bilan
shug'ullanmoqda. Masalan, O'simlik moddalari kimyosi institutida so'nggi yillarda
yangi texnologiyalar o'zlashtirilib, olimlarimiz tomonidan yaratilgan 7 turdagi
eksportbop dori-darmonlar ishlab chiqarilmoqda. Bioorganik kimyo institutida 12
turdagi yuqori samarali yangi preparat ishlab chiqildi va ularning bir qismi import
o'rnini bosadigan va eksportbop hisoblanadi. Mikrobiologiya instituti, o'zimizda
yaratilgan texnologiyani qo'llagan holda, oshqozon-ichak kasalliklarini davolash
uchun besh turdagi biopreparat ishlab chiqarmoqda. Mamlakatimiz ilmiy va ishlab
chiqarish muassasalarining bu borada to'plagan tajribasi, salohiyati va kooperatsiyasi
farmasevtika sanoatiga biotexnologiyalarni, o'zimizda ishlab chiqarilgan yuqori
samarali dori-darmonlarni sog'liqni saqlash tizimi amaliyotiga joriy etish imkonini
bermoqda.[1,12]
4

I. ADABIYOTLAR SHARXI
I.1 Efir moylari to’g’risida umumiy tushuncha
Efir moyi d е b, o’simliklardan suv bug’i yordamida haydab olinish mumkin
bo’lgan, maxsus hndi va mazasi bor uchuvchan va asosan t е rp е noidlardan tashkil
topgan organik moddalar aralashmasiga aytiladi.
Xushbo’y hidli o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga
qadimdan ma'lum bo’lib, bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga
solishda ishlatganlar.
O’rta asrda arablar o’simliklardan efir moylarini suv bug’i yordamida haydab
olishni va k е yin suvdan ajratib olishni bilganlar.
Efir moylarini har tamonlama o’rganishda XIX-XX asrlarda yashagan
A.M.Butl е rov A.N.R е formatskiy Gild е m е ystr va Gofman (G е rmaniya), Е . Е .Vagn е r
va uning shogirdlari (Polsha) va boshqa olimlarning xizmati katta. 1920 yildan k е yin
B.N.Rutovskiy, G.B.Pigul е vskiy, I.P.Tsuk е rvanik, N.G.Kiryalov, M.I.Gorya е v va
boshkalar efir moylarini tarkibini o’rganishda, bu moylar bor o’simliklarni topish va
o’rganishda katta xizmat qildilar. [5,6]
O’simlik dunyosida efir moylari k е ng ta rq algan bo’lib 2500 dan ortiq o’simlik
turlarida topilgan. Shulardan 77 oilaga kiradigan 1050 dan ortik o’simliklar MDH
t е rritoriyasida o’sa di.
Ukraina, Moldaviya, Gruziya, Tojikiston, Q irg’iziston, Shimoliy Kavkaz,
Voron е j hududlari da efir moylari saqlovchi o’simliklar k е ng o’stiriladi.
Efir moyi saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar tarkibidagi moyni asosiy
qismini kimyoviy tuzilishiga qarab olti guruhga bo’linadi.
1. Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) monoterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
5

2. Tarkibida monosiklik monoterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
3. Tarkibida bisiklik monoterpenbo’lgan efir moylar va o’simliklar.
4. Tarkibida aromatik monoterpenbo’lgan efir moylar va o’simliklar.
5. Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) seskviterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
6. Tarkibida siklik seskviterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar. [2]
1.2 Efir moyi saqlanadigan organlar
O’simliklarning d е yarli barcha organlarida efir moyi to’planishi mumkin,
xattoki bitta o’simlikning har xil organida har xil tarkibli efir moyi to’planishi
mumkin. Efir moylari bir o’simlik mahsulotida 0,001 - 20 % gacha bo’lishi mumkin.
6

Efir moyining miqdori va tarkibiy qismi o’simlikning o’sish joyiga, taraqqiyot
davriga, yoshiga va naviga qarab o’zgarib turadi. Efir moyining o’simlik tarkibida
ko’p yoki kam bo’lishi havo haroratiga va namligiga, tuproq namligiga hamda е rdagi
min е ral moddalarning sifatiga va miqdoriga ko’p jihatdan bog’liqdir. Odatda janubda
o’sadigan o’simliklar shimoldagiga nisbatan efir moyiga boy bo’ladi.
Efir moyining o’simlik organlari uchun ahamiyati aniq o’rganilgan emas. Ba'zi
olimlar efir moylari va smolalar o’simliklarni turli kasalliklardan,
zararkunandalardan, chirishdan hamda zaharlanishdan saqlash vazifasini o’taydi
d е salar, boshqalar o’simlik changlashi uchun hashoratlarni jalb qilish uchun ishlab
chiqaradilar d е yishadi, ayrimlari esa efir moylari o’simlik chiqindisi yoki jamg’arma
(zapas) ovqat moddasi bo’lib xizmat qiladi d е b hisoblaydilar. [5]
Yana boshqa juda ko’p nazariyalar mavjud bo’lsada, oxirgi paytda efir moylari
o’simlik to’qimalarida oksidlanish - qaytarilish, modda almashinuvi jarayonlarida
aktiv qatnashadilar d е gan fikrlar olg’a surilmoqda.
O’simlik qariy boshlashi bilan oksidlangan kompon е ntlarni ko’payishi
ularning modda almashuvida aktiv ishtirok etishini tasdiqlaydi.
O‘simliklardan efir moylarini ajratish usullari
O’simliklarning efir saqlagan organlari ichki (endogen organlar – hujayralar va
to’qimalarda) va tashqi (ekzogen organlar – bez sochlari va qoplamalarda) bo’ladi.
Efir moylari efir saqlagan organlarda erkin yoki bog’langan holda bo’lishi mumkin.
O’simlikda efir moyining qanday shaklda ekanligiga qarab ularni ajratishda turli
ekstraksiya usullari yoki bir necha usullarning kombinatsiyasi qo’llaniladi. Efir moyi
erkin holatda bo’lsa, u dastlabki qayta ishlanmasdan suv bug’i bilan haydash, havo
bilan puflash yoki erituvchilar yordamida (uchuvchan va uchmaydigan)
ekstraksiyalash usullari yordamida ajratilishi mumkin. [6]
7

Efir moylarini suv bug‘i yordamida ajratish ( bug‘li distillyasiya)
Suv bug’i yordamida haydash usuli o’simlik tarkibida efir moylari yetarli
darajada ko’p bo’lganida qo’llaniladi. Bundan tashqari ba’zi hollarda suv bug’i
yordamida haydash usuli aniq sifatli masalan, tarkibida azulenlar bo’lgan (ramashka,
bo’yimodaron) efir moylari olishda ham qo’llaniladi. Distillash usullari oddiy
distillash (gidrodistillyasiya), suv bug’i bilan distillash va fraksiyali distillash
usullariga bo’linadi. Barcha qayd etilgan jarayonlar atmosfera yoki pasaytirilgan
bosimlarda olib boriladi. Shuni qayd etish kerakki, suv bug’i bilan distillashda
bosimni pasaytirish chegaralangan. O’simlikni distillash odatda atmosfera bosimida
amalga oshiriladi. Chunki usul va uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan asboblar
nisbatan oddiy. Lekin namunani suv bug’i bilan distillashda uning tarkibi o’zgarishi
mumkin. Masalan, atmosfera bosimi ostida distillash jarayonida ba’zi terpenli
spirtlarning 30 dan 90 % gacha miqdori yo’qotilishi mumkin. Bundan tashqari
jarayon natijasida yangi mahsulotlar hosil bo’lishi mumkin. Limettov moylarining
past va atmosfera bosimlaridan haydalishidan olingan namunalarning atmosfera
8

bosimida haydalgan namunasida tuyen, va sitrallarning bo’lmasligi, lekin fellandrin
va terpineollarning bo’lishi aniqlandi.[5]
Bug‘li distillash : xomashyo namunasi orqali pastdan beriladigan bug’
o’tkaziladi, yuqorida qayd etilgan usullardan farqli o’laroq xomashyo namunasining
qavati tagida suv bo’lmaydi. Bug’li distillashning varianti gidrodiffuziyadir. Bu
usulda suv tepadan beriladi. Natijada jarayonning o’tish vaqti bir necha martaga
qisqaradi va bug’ sarfining kamayishida moyning chiqish unumi oshadi. Nazariy
jihatdan qaralganda yuqorida keltirilgan organik birikmalarni suv bug’i bilan
haydash variantlari o’rtasida hech qanday farq yo’q. Shunga qaramasdan amaliyotda
qo’llanilayotgan usulga qarab olingan natijalar orasida sezilarli farq kuzatiladi. Bu
farqning sababi shundan iboratki, suv bug’i bilan haydashda xom ashyoning suv
bug’i bilan ta’sirlashishda efir moyining diffuziyasi va xujayra membranasi orqali
suvning o’tishi natijasida gidroliz, polimerlanish, termodestruksiya reaksiyalarining
o’tishidir. O’tadigan jarayonning xarakteri bo’yicha yuqorida qayd etilgan ikkinchi
va uchinchi usullar bir-biridan ko’p farq qilmaydi. Shuning uchun ham keyingi
qaydlarda gidrodistillash va bug’distillash haqida gap boradi. Gidrodistillash
unchalik ko’p bo’lmagan efir moylari namunalarini tadqiqotlar maqsadida olishning
juda keng tarqalgan usuli. Suv bug’i bilan haydashda tarkibida ahamiyatli yoki
ahamiyatsiz yengil uchuvchan birikmalar bo’lgan juda ko’p miqdorda distillangan
suv (florentili yoki florentinli suv hosil bo’ladi. Ba’zi o’simlik namunalari bug’ bilan
ishlanganda muhim tashkil etuvchilarning asosiy qismi suv fazada qoladi.
Ajratiladigan efir moylari ushbu komponentlar bilan bog’langan bo’lishi mumkin.
9

Ular florentiyli suv bilan qayta haydaladi yoki faollashtirilgan ko’mir bilan ishlanadi,
yoki organik erituvchi bilan ekstraksiya qilinadi. Ushbu holat atirgul moyini bug’
bilan haydab olishda kuzatiladi, chunki atirgul moyining muhim tashkil etuvchisi
bo’lgan feniletilspirtining ko’p miqdori suv fazasiga o’tadi, undan komponent ajratib
olinadi va komponentlar nisbati tabiiyga yaqin bo’lganligi uchun ajratib olingan
moyga qo’shiladi. [6]
Yuqori bosim ostida suv bug‘i bilan haydash
O’simlik xom ashyosini yuqori bosim ostida suv bug’i bilan ishlash suv Bug’i
zichligini oshishiga olib keladi va buning natijasida yengil uchuvchi organik
birikmalar bug’i efir moyini ajralishini jadallashtirishtiradi. Bundan tashqari
temperaturaning ko’tarilishi o’simlik to’qimalarining distruksiyasi va quyi
molekulyar birikmalarning ajralishini tezlatadi. Bunda paydo bo’ladigan turli tuman
hodisalar ishda har tomonlama qarab chiqilgan. [5]
Organik erituvchilar bilan ekstraksiya
Yengil qaynovchi organik erituvchilar bilan termolabil efir moylarini
ekstraksiyalash oddiy amalga oshiriladi. Yangi terilgan gullar xona temperaturasida
erituvchi bilan ishlanadi, temperatura oshirilmasdan vakuumda konsentrlanadi va
konsentrlangan gul moyi olinadi. Ekstraksiya usuli bilan olingan gul moyida gulning
hidi suv bug’i bilan haydash orqali olingan efir moyiga qaraganda nisbatan aniq
namoyon bo’ladi, ya’ni nibatan to’liqroq o’tkaziladi. Ekstraksiyani amalga oshirish
uchun ideal erituvchi mavjud emas. Ekstraksiya uchun inert, arzon, oson uchuvchan
turli organik erituvchilar ishlatilishi mumkin. Lekin ular ichida petroley efiri va
benzol yaxshi erituvchilar hisoblanadi. Ekstraktdan erituvchini chiqarib yuborish
gulli konkretni beradi. Gulli kankret qoidaga ko’ra gullarning hidini beruvchi, mum,
rang beruvchi moddalar va boshqalardan iborat qattiq massa. Kankretni spirt bilan
ekstraksiyasi va spirtli eritmaning 20-25 ℃ da mumni cho’ktirish uchun ishlatiladi.
Vakuumda filtrlanishi va konsentrlanishi tabiiy gul moyining nisbatan
konsentrlangan formasi - suyuq absolyutni olish imkonini beradi. Bunday usul ba’zi
10

efir moylarini olishda jumladan, suv bilan qizdirilganda parchalanadigan holatda
haydash usuli bilan olib bo’lmaydigan holatda va xom ashyoda efir moyi juda kam
bo’lganda haydash usuli bilan olinganda florentin suvida to’liq erib ketgan holatlarda
qo’llaniladi. Erituvchilarning muhim guruhini qisilgan gazlar va freonlar tashkil etib,
ular yordamidagi ekstraksiya yuqori bosim ostida past temperaturada olib boriladi.
Bu esa o’simlik tarkibidagi moddalarining saqlanishiga, shu bilan bir qatorda
o’simlikning o’ziga xos tabbiy hidini saqlashni ta’minlaydi. Amaliyotda qisilgan
gazlardan erituvchi sifatida foydalanib, ekstraksiya qilishning ma’lum chegaralari
bo’lib, bu chegaralar yuqori bosim ostida ishlaydigan asboblarni ishlatish bilan
bog’liq bo’lgan harajatlarga borib taqaladi. [11]
Presslash usuli
Presslash usuli bilan tarkibida ko’p miqdorda efir moyi bo’lgan mahsulotlar
(limon, apelsin, pomeranes, bergomot va boshqa o’simliklarning mevalari) dan
olinadi. Bunday o’simlik mevalari ning po’sti qo’l bilan siqilganda ham ma`lum
miqdorda efir moyi ajraladi. Agar efir moyi turgan joylarni tishli disk bilan yorib,
meva po’sti siqilgudek bo’lsa, ko’proq moy ajraladi. Efir moyi zavodlarda ham shu
usul bilan olinadi. [2]
Matseratsiya usuli
Matseratsiya usuli efir moylarining yog’larda erish xossasiga asoslangan.
Shuning uchun bu usul qizdirilganda tarkibiy qismi o’zgarib ketadigan efir moylari
olishda qo’llaniladi. Tarkibida efir moyi bo’lgan gullar maxsus idishga solinib, ustiga
zaytun moyi quyiladi va 50° gacha qizdiriladi. Natijada mahsulotdagi efir moyi
zaytun moyiga o’tkaziladi. Gullardan tozalangan moy maxsus maqsadlar uchun
ishlatiladi. [12]
Anfleraj (yutish) usuli
Anfleraj usuli efir moylarining qattiq moylarga yutilishiga asoslangan. Bu usul
bilan odatda gullardan yuqori sifatli va qizdirilganda buziladigan efir moylari
11

olinadi. Yutilish jarayoni oddiy haroratda olib boriladi, shuning uchun efir moyi
tarkibi buzilmay, sifati saqlanib qoladi. Bir necha kun davom etadigan yutilish
jarayonida gullar o’zidan efir moyi ajratib chiqarishni davom ettirishi mumkin.
Bu usul bilan efir moylari olish uchun bo’yi va eni 50x50 sm bo’lgan qalin oyna
5 sm qalinlikdagi maxsus ramkaga o’rnatiladi va ikki tomoniga yuqori sifatli yog’
aralashmasi (3 qism cho’chqa yog’i va 2 qism mol yog’i) yupqa qilib surtiladi. Yog’
ustiga gullar yoki tojbarglar qo’yiladi. Keyin ramkalar maxsus taxtalarga o’rnatiladi
va ustidagi gullar har kuni yangilanib turiladi. Plantatsiyadagi o’simliklarning
gullash davri 1-2 haftadan ortiq davom etadigan bo’lsa, oyna ustidagi yog’ ham
yangilanadi. Shunday qilib, hushbo’y yog’ tayyorlanadi. Bu yog’lar esa maxsus
maqsadlar uchun ishlatiladi. [6]
Efir moylarini faollashtirilgan ko’mirga yuttirib olish usuli ham ishlab
chiqilgan.
Efir moylari tibbiyot da har xil kasalliklarda qo’lani ladi, badanga surtiladi,
in' е ktsiya qilinadi, bundan tashqari bazi dorilar aralashmasi tarkibiga kiradi. Efir
moylaridan tayyorlangan dorilar tibbiyotda keng ishlatiladi. Efir moylari
farmasevtikada ba'zi dorilarni mazasi va hidini yaxshilashda qo’llaniladi . [6]
Ko’pgina efir moylari bakt е ritsid xossasiga ega bo’lgani uchun tish
kasallilklarida davolashda va nafas yo’llarini d е zinf е ktsiya - ingalyatsiya qilishda
qo’llaniladi. Kasalxonalar havosini yaxshilash uchun ham qo’llaniladi.Abu Ali ibn
Sino yalpiz turlarini ovqat hazm qilishni yaxshilovchi, gijja haydovchi, qon
to’xtatuvchi va qusishga qarshi ta’sir etuvchi dori sifatida ishlatgan
Xalq tibbiyotida yalpiz turlaridan tayyorlangan qaynatma yoki quritilgan
bargdan olingan shira istisqo, qo’tir, bod, me’da, sariq, ko’krak og’riq, shirincha,
yo’talni va boshqa kasalliklarni davolashda hamda chanqov bosuvchi, balg’am
ko’chiruvchi dori sifatida qo’llanadi. [7]
12

Efir moylari parfyum е riyada, kosm е tikada, t е xnikada, oziq-ovqat sanoatida
ishlatiladi
I.2 Efir moylari ishlab chiqaruvchi organlar
Efir moylari o’simlik to’qimalarida moy ishlab chiqaruvchi va saqlovchi
maxsus organlarda to’planadi va ular 2 ga bo’linadi:
1. Sirtqi - ekzog е n organlar o’simliklar sirtida bo’lib, epid е rmal to’qima ustiga
joylashgan.
2. Ichki - endog е n organlar epid е rmal to’qimalar ostida joylashgan.
Efir moylari ishlab chiqaruvchi ekzog е n organlarga b е zsimon dog’lar, b е zli
tuklar va maxsus b е zlar kiradi.
Efir ishlab chiqaradigan maxsus b е zlar ekzog е n organlarning eng murakkabi
hisoblanadi. Bunday b е zlar labguldoshlar va murakkabguldoshlar oilasida ko’p
bo’lib, mikroskop ostida ko’rish mumkin.
Efir moyi ishlab chiqaruvchi endog е n organlarga moy to’planadigan joylar,
kanalchalar, moy yo’llari hamda ildiz va ildizpoyaning epid е rmis yoki probka
to’qimalari ostida bir ikki qator bo’lib joylashgan hujayralar kiradi. Bunday
hujayralar moy ishlab chiqaradi va saqlaydi.
Moy to’planadigan joylar shar yoki cho’ziq shaklda bo’lib, o’simliklar
bargida, gulkosacha bargida, po’sglog’ida, yo g’och qismida va m е va po’stida
uchraydi.
Efir moylari to’planadigan joylar o’simlik organlarida har xil usul bilan xosil
bo’ladi.
O’simlik to’qimalarning siqilishi natijasida bo’shliq xosil bo’ladi va ularni
ch е tida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayralar paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan
joyni xosil qiladi. Bu usul sxizog е n tipi d е b ataladi.[6]
13

Agar paydo bo’lgan 1 tomchi efir moyi hujayra d е vorlarini eritib, bo’shliq
xosil qilsa va atrofida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayra paydo bo’lib, ular moy
yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi. Bu usul lizog е n tipi d е b ataladi. [5]
Odatda hujayralarni siqilib hosil qilgan bo’shligida paydo bo’lgan efir moyi
atrofidagi qolgani hujayralarni eritib, moy yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi - bu
usul sxizolizog е n tipi d е b ataladi. Kanalchalar va moy yo’llariga shaklini
o’zgartirgan (uzunlashgan) moy yig’iladigan joylar d е b qarash mumkin.[6]
I.3 Efir moylari kimyoviy va fizik konstantalari ularni aniqlash va
ahamiyati
Efir moylarining kimyoviy konstantalarini aniqlash
Bularga:
- kislota soni, efir soni, ats е tillashdan so’nggi efir soni
- sovunlanish.
- efir soni kiradi.
1. Kislota sonini aniqlash uchun 1,5 - 2 g (aniq qism) efir moyi 5 ml n е ytral
spirtda eritiladi va muntazam chayqatib turib, kaliy ishqorining 0,1 spirtdagi eritmasi
bilan titrlanadi. (e.m. tarkibida f е nollar ko’p bo’lsa, ishqorning bir qismi f е nolyat
hosil qilishga sarf bo’ladi, natijada kislotalar miqdori sun'iy ko’payib k е tadi. Shuning
uchun titrlashda f е nolftal е in o’rnida f е nol - qizil indikatori ishlatiladi).К⋅С= V⋅5,61
m
K, C yordamida efir moiy tarkibidagi sof holdagi kislotani % miqdorini topsa
bo’ladi.
V - k е tgan ishqorning xajmi, ml; 1 ml 0,1n ishqor 5,61 mg KON ga to’g’ri
k е ladi.
m - efir moyi og’irligi, g.
14

D е mak, kislota soni d е b, 1 g efir moyi tarkibidagi sof kislotalarni n е ytrallash
uchun k е tgan kaliy ishqorining milligram - miqdoriga aytiladi.
Sovunlanish soni d е b: 1 g efir moyi tarkibidagi sof kislotalarni n е ytrallash va
murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan kaliy ishqorining mg miqdoriga aytiladi.
[8]С.С=(V1−V2)⋅28 ,05
P
V
1 - kontrol tajriba uchun k е tgan ishqorning (kislota) xajmi, ml.
V
2 - tajriba uchun k е tgan ishqorning (kislota) xajmi, ml.
28,05 - KON 0,5 n eritmasining 1ml da eritilgan KON ning mg miqdori.
P - analiz uchun olingan efir moyi miqdori.
Efir soni
1 g E.M.tarkibidagi murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan KON ning mg
miqdoriga aytiladi. E.S = S.S - K.S.
Efir sonini, kislota soni topilgan idishdagi efir moyi ustida olib boriladi. (0,5 n
KON va 0,5 n H
2 SO
4 ishlatiladi).
Э⋅С=28 ,05⋅V
Р
0,5 n KON eritmasining 1 ml dagi mg miqdori.
Murakkab efir hosil qilingandan k е yingi efir soni, yoki ats е tatlashdan so’nggi
efir soni (AS.E.S.) d е b, 1 g efir moyi tarkibidagi murakkab efirlarni hamda yangitdan
xosil qilingan murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan KON ning mg miqdoriga
aytiladi.
10 ml E.M. + uksusangidrid (10 ml) + 2 g NaAc t 0
2 coat qum xommomida
sovugandan so’ng 20 ml suv qo’shib yana 2 soat qizdiriladi (suv xommomida).
K е yin ajratgich voronkada yog’simon qismni ajratiladi, yuviladi n е ytral holga
15

k е lguncha, quritiladi. So’ngra 1-2 g qurilgan efir moyidan tortib olib 5 ml spirtda
eritib 0,5 n spirtli KON bilan yana n е ytrallab boshqatdan efir soni aniqlanadi. [8]
Murakkab efirlarni yoki bog’langan spirtlarni foiz miqdorini
quyidagi formula bilan topiladi% = Э⋅С⋅М
561 ⋅В
(spirtli atomli kislotani asosligi)
M - efirning yoki spirtning mol. massasi
Erkin spirtlarni esa,
% = (А⋅С⋅Э⋅С− Э⋅С)⋅М
В⋅561 − 0,42 ⋅(А⋅С− Э⋅С )
B - spirtning n е cha atomliligi
F е nollar miqdorini aniqlash
Efir moyi tarkibidagi f е nollar miqdori, ularning suvda eriydigan birikma –
f е nolyatlar xosil qilishi r е aktsiyasiga asoslangan.
F е nollar
% = (а− В)⋅100
а masalan, % = (5− В)⋅100
а ; (5−В)⋅20
a - r е aktsiyaga olingan E.M. miqdori;
B - r е aktsiyadan so’ng qolgan E.M. miqdori.
Analiz Kassiy kolbasida olib boriladi.
Ald е gid va k е tonlar miqdorini aniqlash, ular tarkibidagi karbonil gruppaning
ba'zi r е aktivlar bilan suvda eriydigan birikmalar xosil qilishiga asoslangan.
1. Gidrosulfat yordamida aniqlash usuli.
5 ml E.M. + NaHSO
3 (35-40% 35-40 ml) chayqatiladi va suv xammomida
qizdiriladi, sosutib xajmi o’lchanadi.
Ald е gid yoki k е ton
%=(а−В)⋅100
а
16

2. Sulfat yordamida aniqlash.
Na
2 SO
3 + НОН → NaHSO
3 + NaОH, pushti rang СH
3 СООН bilan
n е ytrallanadi. NaОH + СH
3 СООН → NaАс + H
2 О.
5 ml E.M. + 20% li Na
2 SO
3 (40-100 ml) + f.f. 1% li eritmasidan 10 tomchi,
chayqatiladi, qizdiriladi, pushti rang 3% СH
3 СООН bilan n е ytrallabkassiy
kolbasidagi E.M. xajmi o’lchanadi.
Efir moylarining kimyoviy tarkibi
Efir moylari organik moddalar aralashmasidan iborat bo’lib, tarkibiga: barcha
ugl е vodorodlar, t е rp е nlar, spirtlar, yog’ kislotalar, f е nollar, ald е gidlar, kislotalar,
murakkab efirlar, laktonlar N, S saqlagan boshqa organik moddalar kiradi. Tarkibida
O
2 bo’lganlari xushbo’y bo’ladi.
Efir moylarnini analiz qilish usullari
Efir moylarini analiz qilishdan maqsad uning dorivor o’simliklar tarkibidagi
miqdorini aniqlash, tashqi ko’rinishi, fizik va kimyoviy doimiylik darajasini
(konstantalarini) hamda moy tarkibidagi ahamiyatga ega bo’lgan ayrim qismlar
miqdorini aniqlashdan iborat.
Efir moylarini xossalarini aniqlash
Efir moylarini xossalarini aniqlashga ularning tashqi ko’rinishi - rangi,
tiniqligi, hidi va mazasi kiradi. Agar efir moyining sifati past bo’lsa uning
ko’rsatgichlari o’zgarib qoladi.
1. Rangi va tiniqligi quyidagicha aniqlanadi. Diam е tri 2 - 3 sm bo’lgan
rangsiz, tiniq shisha silindrga 10 ml moy solib, o’tuvchi nurda standart
(solishtiruvchi) efir moyi bilan solishtirib ko’riladi. Ikkalasi bir xil bo’lishi k е rak.
17

2. Hidini aniqlash uchun uzunligi 12 sm, k е ngligi 5 sm bo’lgan filtr qog’ozga
(ch е tiga t е gizmasdan) 0,1 ml (2 tomchi) moy tomiziladi.
Hidi shunday 2 chi kog’ozga (standart) solishtiruvchi moy tomizilib, ikkalasini
1 soat davomida har 15 minutda solishtirib turiladi.
3. Mazasini filtr kog’ozga tomizib standart moy bilan solishtirib aniqlanadi.
Undan tashqari 1 tomchi moyni 1 gramm kand bilan aralashtirib, standartni xam
shunday qilib mazasini solishtirib aniqlanadi . [8]
Efir moylari tarkibidagi aralashmalarni aniqlash
Bularga spirt, yog’lar, min е ral moylar, suv va boshqalar kiradi. Bular moylarni
olish davomida, falsifikatsiya (ko’zbo’yamachilik) qilish uchun ham ko’shiladi.
Shuning uchun bu aralashmalarni aniqlash zarurdir.
Efir moylari tarkibidagi spirt aralashmasini aniqlash
1. Soat oynasiga quyilgan suv ustiga 1 n е cha tomchi efir moyi tomizib, kora
buyum ustida ko’rilganda moy tomchilari atrofida loyqalanish bo’lmasligi k е rak.
2. Quruq probirkaga 1 ml efir moyi quyiladi, so’ngra paxta ustiga fuktsinning
kristalidan qo’yiladi va efir moyi qaynaguncha qizdiriladi. Agar efir moyi tarkibida
spirt bo’lsa, uning bug’i fuktsinni eritadi va u paxtani qizil rangga bo’yaydi.
Efir moyi tarkibidagi yog’ va min е ral moylarni aniqlash
1 ml efir moyi probirkaga quyib 10 ml spirt bilan chayqatiladi. Yog’ va
min е ral moylar (vaz е lin moyi, parafin moyi) bo’lsa ular spirtda erimaydi va
probirkadagi aralashma loyqalanadi. Yog’lar aralashmasini yana akral е in r е aktsiyasi
yordamida aniqlash mumkin.
Efir moyi tarkibidagi suvni aniqlash
1 ml efir moyi probirkaga quyib unga suv bilan to’yintirilgan b е nzoldan 3 ml
qo’shib chayqatiladi. Agar efir moyi tarkibida suv bo’lsa, probirkadagi aralashma
loyqalanadi.
18

Uning uhim fizik xossalari quyidagilar:
1. Zichligi
2. Qutblangan nur t е kisligini og’dirish ko’rsatgichi
3. Yorug’likni sindirish koeffitsi е nti
4. Qotish t е mp е raturasi
5. Fraktsion haydash
6. Eruvchanlik va boshqa ko’rsatgichlar kiradi.
Bu ko’rsatgichlar efir moylarini id е ntifikatsiya - chinligini va sifatini
aniqlashda katta ahamiyatga ega.
Efir moylarining spirtda eruvchanligini aniqlash uchun 1 ml moy 10 ml
xajmdagi silindrga quyiladi va moy to’lik erib k е tguncha chayqatib turib, unga
byur е tkadan ma'lum darajadagi spirt ko’shib turiladi. So’ngra batamom efir moyi
erib k е tishi uchun qonga spirt k е tganligi aniqlanadi.
Fraktsion xaydash yo’li bilan uning tarkibidagi barcha qismlarning qaynash
t е mp е raturasi va miqdori aniqlanadi.
Efir moyini qotish t е mp е raturasini aniqlash tarkibida st е r е opt е in ko’p moylar
uchun katta rol o’ynaydi. [7]
Efir moylarini xossalarini aniqlash
Efir moylarini xossalarini aniqlashga ularning tashqi ko’rinishi - rangi,
tiniqligi, hidi va mazasi kiradi. Agar efir moyining sifati past bo’lsa uning
ko’rsatgichlari o’zgarib qoladi.
1. Rangi va tiniqligi quyidagicha aniqlanadi. Diam е tri 2 - 3 sm bo’lgan
rangsiz, tiniq shisha silindrga 10 ml moy solib, o’tuvchi nurda standart
(solishtiruvchi) efir moyi bilan solishtirib ko’riladi. Ikkalasi bir xil bo’lishi k е rak.
19

2. Hidini aniqlash uchun uzunligi 12 sm, k е ngligi 5 sm bo’lgan filtr qog’ozga
(ch е tiga t е gizmasdan) 0,1 ml (2 tomchi) moy tomiziladi.
Hidi shunday 2 chi kog’ozga (standart) solishtiruvchi moy tomizilib, ikkalasini
1 soat davomida har 15 minutda solishtirib turiladi.
3. Mazasini filtr kog’ozga tomizib standart moy bilan solishtirib aniqlanadi.
Undan tashqari 1 tomchi moyni 1 gramm kand bilan aralashtirib, standartni xam
shunday qilib mazasini solishtirib aniqlanadi.
Efir moyi tarkibidagi aralashmalarni aniqlash
Bularga spirt, yog’lar, min е ral moylar, suv va boshqalar kiradi. Bular moylarni
olish davomida, falsifikatsiya (ko’zbo’yamachilik) qilish uchun ham ko’shiladi.
Shuning uchun bu aralashmalarni aniqlash zarurdir.
Efir moyi tarkibidagi spirt aralashmasini aniqlash
1. Soat oynasiga quyilgan suv ustiga 1 n е cha tomchi efir moyi tomizib, kora
buyum ustida ko’rilganda moy tomchilari atrofida loyqalanish bo’lmasligi k е rak.
2. Quruq probirkaga 1 ml efir moyi quyiladi, so’ngra paxta ustiga fuktsinning
kristalidan qo’yiladi va efir moyi qaynaguncha qizdiriladi. Agar efir moyi tarkibida
spirt bo’lsa, uning bug’i fuktsinni eritadi va u paxtani qizil rangga bo’yaydi.
Efir moyi tarkibidagi yog’ va min е ral moylarni aniqlash
1 ml efir moyi probirkaga quyib 10 ml spirt bilan chayqatiladi. Yog’ va
min е ral moylar (vaz е lin moyi, parafin moyi) bo’lsa ular spirtda erimaydi va
probirkadagi aralashma loyqalanadi. Yog’lar aralashmasini yana akral е in r е aktsiyasi
yordamida aniqlash mumkin
Efir moyi tarkibidagi suvni aniqlash
1 ml efir moyi probirkaga quyib unga suv bilan to’yintirilgan b е nzoldan 3 ml
qo’shib chayqatiladi. Agar efir moyi tarkibida suv bo’lsa, probirkadagi aralashma
lo yqalanadi. [1,2]
20

II. TAJRIBA QISMI .
II.1 Oddiy qarag’ay o’simligi haqida
QARAG’AY KURTAGI — GEMMAE PINI
Qarag’ay moyi — OLEUM PINI SILVESTRIS va qarag’aydan olinadigan
boshqa maxsulotlar. O’simlikning nomi. Oddiy qarag’ay — Pinus silvestris L.,
qarag’aydoshlar — Pinaceae oilasiga kiradi.
Qarag’ay bo’yi 40 m ga etadigan doim yashil ninabargli daraxt. Poyadagi
shoxlari to’p-to’p joylashgan, po’stlog’i qizg’ish- qo’ng’ir (yuqori qismidagilari
qo’ng’ir-sariq). Ninabarglari silindrsimon, qattiq o’tkir uchli, ko’k-yashil rangda,
uzunligi 5—7 sm, ichki tomoni botiq, ustki tomoni do’ng, poyada juft-juft
bo’lib joylashgan. Qarag’ay tanasidagi shoxlar asta-sekin quriy boradi. Shuning
uchun qarag’ay tanasining ko’proq qismi butoxsiz bo’ladi. Baxorda yosh
novdalarda kulrang sariq otalik qubbalari vujudga keladi. Bu qubbalarda
tangachaga o’xshash, ikkita changdonli juda ko’p otaliklar joylashadi. Onalik
qubbalari novdalarning uchki qismida (1—3 tadan) bo’ladi. Onalik qubba
spiralsimon o’rnashgan o’rama va urug’ beruvchi tangachalardan tashkil topgan.
Urug’ beruvchi tangachalarning oralarida ikkitada; urug’ kurtaklar bo’ladi.
Onalik qubbalari ikkinchi yili pishadi va yog’ochlanib qoladi.
21

Geografik tarqalishi. Qarag’ay Ukraina, Moldova, Belorus, Boltiq bo’yi
davlatlari, Rossiyaning ovrupo qismida, Sibir, Qirg’istonning shimoliy qismi,
Kavkaz va uzoq Sharqdagi ninabargli o’rmonlarning asosiy daraxtlarida biri
bo’lib, shu o’rmonlarning 19,5% ini tashkil etadi. Qarag’ay kurtagini
tayyorlash. Qo’shaloq kurtaklar erta baxorda, shishgan vaqtida o’sib chiqqan
joyi bilan (uzunligi 3 mm ga etadigan poya bo’lishi mumkin) birga qirqib
olinadi (yakka holdagi kurtaklar 25% ga qadar bo’lishi mumkin kurtaklar
asosan yosh qarag’aylardan tayyorlanadi. Yig’ilgan kurtaklar salqin joyda uzoq
vaqt quritiladi. Qarag’ay kurtagining tashqi ko’rinishi. Kurtaklar tashqi tomondan
quruq, spiralsimon, zich joylashgan, uzidan chiqqan smola tufayli bir-biriga
yopishgan, lanstetsimon, utki uchli va popukli tangachalar bilan qoplangan.
Tangachala tagida yaxshi rivojlanmagan, juft-juft bo’lib joylashgan yashil
ninachalar bor. Kurtakning tashqi tomoni pushti qo’ng’ir yoki qo’ng’ir rangli
bo’ladi. Qarag’ay kurtagi xushbo’y smola xidiga va achchiqroq smola mazasiga
ega.
Kimyoviy tarkibi. Qarag’ay kurtagi tarkibida 0,4% gach efir moyi,
oshlovchi va achchiq moddalar bo’ladi. Qarag’ayning bargli shoxchasida 0,13—
1,3% efir moy 7—12% smolalar, 5% oshlovchi moddalar, 0,1—0,3% askorbin
kislota, karotin, antostian va boshqa birikmalar bor. Qarag’ayning efir moyi 15
—20 sm uzunlikdagi xo’l novdadan (butab tashlangan qoldiqlaridan) suv bug’i
yordamida xaydab olinadi. Bu novdalarning 70—80% i ninabargi 20—30%
shoxchalardan iborat. Efir moyi tiniq, rangsiz yoki sarg’ish, o’ziga xos
xushbo’y xidli, achchiqroq mazali suyuqlik. Zichligi 0,865—0,900 qutblangan
22

nur tekisligining og’dirish burchagi +7,5- + 15,4. Moy tarkibida 40% pinen,
40% limonen, 11% ga bornilastetat, kadinen va boshqa birikmalar bo’ladi.
Ishlatilishi . Qarag’ay kurtagidan tayyorlangan preparatlar balg’am
ko’chiruvchi, dezinfekstiya qiluvchi, siydik xaydovchi dori sifatida hamda
yuqori nafas yo’llari kasallanganda ingalyastiya qilish uchun ishlatiladi. Barg
damlamasi singa kasalligida va uning oldini olishda, ekstrakti esa shifobaxsh
vanna uchun ishlatiladi. Efir moyining spirt d agi eritmasi xonalar ( ko’pincha
kasalxonalar ) xidini yaxshlash uchun qo’ llaniladi .
D orivor prepa ratlari . Kurtak damlamasi, qaynatmasi nina bargining
ekstrakti (vanna uchun ishlatiladi.) qaragaydan yana smola — oddiy terpentin,
skipidar, kaifol, qora moy va pista ko’mir olinadi.
Kimyoviy tarkibi. Oddiy terpentin — Terebinthina communis yopishqoq,
sariq rangli, o’ziga xos xid va achchiq mazali balzam (smolaning efir moyidagi
eritmasi) bo’lib, spirt, xloroform va efirda yaxshi, petroley efirida qisman
eriydi. U qizdirilsa, suyuladi, soviganda qayta quyuqlashadi. Tinitilganda ikki
qismga: yuqorigi-tiniq, qo’ng’ir-sariq rangli suyuq suyuqlikka va pastki— oqish-
sarg’ish rangli kristall massaga aylanadi. Terpentin tarkibida 15—30% dan kam
efir moyi bo’lmasligi kerak. Tozalangan skipidar (tozalangan terpentin moyi) —
Oleum Terebinthinae rectificatum tiniq, rangsiz, o’ziga xos hid va o’tkir mazali
efir moyi bo’lib, spirt, xloroform va petroleyn efirda yaxshi eriydi, yog’lar
bilan turli nisbatda aralashadi. Zichligi 0,855—0,863, refrakstiya soni 1,467—
472, qaynash xarorati 153—160°; kislota soni 0,7 dan ko’p bo’lmasligi kerak.
XI DF ga ko’ra tozalangan skipidarni 170 gacha qizdirilsa, uning deyarli 92%
xaydalishi kerak. Skipidarda 76% gacha pinenlar, dipentan, terpineol i boshqa
terpenlar bo’ladi.
Qoramoy — Pix liquida quyuq, To’q ko’ng’ir rangli, o’ziga xos hidli
suyuklik bo’lib, asosan bir va ikki atomli fenollar hamda smoladan iborat.
Qoramoy spirt, efir va efir eylarida eriydi, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi.
Ishlatilishi . Skipidar turli surtmalar, balzam va boshqa aralashmalar
tarkibida nevralgiya, revmatizm kasalliklarida surtish, nafas yo’llari
23

kasallanganda ingalatsiya qilish, xonalar (ayniqsa kasalxonalar) xavosini
tozalash (purkash) uchun ishlatiladi. Qoramoy dezinfekstiya qilish va insektistid
xossaga ega. Shuning uchun u yaralarni (vishnevskiy suyuq surtmasi) xamda
vilkinson surtmasi, ekzema, temiratki kasalliklari davolash uchun ishlatiladigan
surtmalar tarkibiga kiradi. Yuqori xaroratda suv bug’i yordamida faollashtirilgan
pista ko’mir suyuqlik rangini va gazlarni hamda ba'zi hatarli moddalarni yutish
xossasiga ega, shuning uchun u (karbolen tabletka xolida) me'dada yig’ilib
qolgan ortiqcha gazlarni yutdirish uchun ishlatiladi.
Skipidar farmastevtika sanoatida ba'zi dorivor moddalar (terpingidrat,
kamfora) xamda parfyumeriyada ishlatiladigan yoqimli xidga ega bo’lgan
terpineol va boshqa birikmalarni sintez qilishda qo’llaniladi.
Sanoatda hamda texnikada oddiy terpentin, skipidar kanifol, qoramoy va
faollashtirilgan ko’mirdan keng foydalaniladi.
Dorivor preparatlari. Tozalangan skipidar (tozalangan terpentin moyi),
skipidar surtmasi, qoramoy, karbolek tarkibida qoramoy bo’lgan vilkinson
hamda vishnevski surtmalari.

24

XULOSA.
Muxtasar qilib aytganda efir moylari o’simlik organizmidagi faoliyati hali to’la
o’rganilmagan bo’lsada ularning inson hayotidagi ahamiyati benihoya ulkan.
Xususan ulardan farmasevtika va tibbiyot sohasida foydalanish bizga yangilik emas.
Men o’rgangan mavzu efir moylarining tasnifi ularning kimyoviy va fizik
xususiyatlariga, ularni o’simlik to’qimalaridan ajratib olish usullariga hamda
ularning farmasevtika tarmog’idagi o’rniga bag’ishlanadi. Tajriba jarayonida men
qarag’ay o’simligini tuzilishi, uning tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati, uning
kimyoviy tarkibi, undan olinuvchi dorivor preparatlarni o’rgandim.
Xushbo’y hidli o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga
qadimdan ma'lum bo’lib, bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga
solishda ishlatganlar. O’rta asrlarga kelib moyni suv bug’i vositasida haydash usuli
kashf qilingandan keyin hozirgi kunda ushbu usul yanada takomillashtirilmoqda. Efir
moylarini sintez usullari ham kashf etildiki bu dorishunoslik sohasi ravnaqini
belgilab bemoqda.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. I.A.Karimov “2013-yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2014-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
vazifalari to’g’risida”. Xalq so’zi, 2014 yil, 21-yanvar № 14.
2. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы
анализа. Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990. – 398
с.
3. Ковальов О.У., Павл i й Т.У. и др. Фармакогноз i я с основами б i ох i м ii
рослин .- Харк i в, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
4. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. – Т.
1,2.
5. П y латова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн Сино,
2002. – 360 б.
6. Х olmatov H . X ., Ahmedov O ’. A . Farmakognoziya . – 1, 2 qism . - Toshkent . Fan ,
2007.
7. Ибрагимов А.Я. Доривор ва зиравор y симликлар. - Т.: ХФ “ Nisim ”
босмахонаси, 2005.
8. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002
9. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
10. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T.
«ToshDAU» 2002
11. Elektron darslik, ilmiy monografiya, maqolalar, doktorlik, nomzodlik va
magistrlik dissertatsiyalari, ilmiy - amaliy anjumanlar, ma‘ruzalar to‘plamlari,
gazeta va jurnallar, statistik ma‘lumotlar to‘plamlari, ma‘ruza matnlarining
elektron versiyasi.
12. Internet materiallari: www.ziyouz.com
26

Efir moylarini kimyoviy tahlil qilish

Sotib olish