Ekologik omillar va ularning organizmga ta’siri - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	301.0KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	22 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Ekologik omillar va ularning organizmga ta’siri

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTAMAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
Tabiiy fanlar FAKULTETI
______________________________YO’NALISHI
____-kurs _______-guruh talabasi
_______________________ning
_____________________________________ tayyorlagan
KURS ISHI

Bajardi: _______________.
Qabul qildi: _______________.

Ekologik omillar va ularning organizmga ta’siri
MUNDARIJA
Kirish
Asosiy qism
1. Abiotik, biotik, biosenozlar omillar.
2. Ekologik omillarning tirik organizmlarga ta’sir etishining umumiy
qonuniyatlari.
3. Organizmlarni ekologik klassifikastiya qilish printsiplari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Ekologik omillar — atrof muhitning organizmlar faoliyatiga o ziga xos ta sirʻ ʼ
etuvchi ma lum sharoitlari va elementlari majmui. Ekologik omillar 2 katta
ʼ
guruh — abiotik omillar va biotik omillarta bo linadi. Ekologiyada „cheklovchi
ʻ
omillar “tushunchasi ham mavjud, ular tarkibiga organizmlar mavjudligi va
rivojlanishini cheklovchi har qanday omilni kiritish mumkin.
Tirik organizmlarga ta sir etuvchi muhitning har qanday bo laklari ekologik
ʼ ʻ
omillar deyiladi.
Muhit — quruqlik, suv, havo va yer osti qismlaridan iborat. Tashqi muhit
tushunchasidan tashqari yashash sharoitlari degan tushuncha ham mavjud bo lib,
ʻ
bu tushunchaga organizmning yashashi uchun zarur bo lgan elementlar yoki
ʻ
omillardan yorug lik, issiqlik, suv, oziqlanish va shu kabilar kiradi. 1933-yilda
ʻ
D.N. Kashkarov muhit omillarini 3 guruh (iqlim, edafik va biotik) ga bo ladi.
ʻ
Keyinchalik 1950-yilda Alyoxin ekologik omillarni iqlim, edafik, orografik, biotik,
antropogen va tarixiy guruhlarga ajratib o rganishni taklif qiladi.
ʻ
Ekologik omillar 3 ta asosiy guruhga bo linadi:
ʻ
1. Abiotik omillar — anorganik tabiat sharoitining yoki o lik tabiatning
ʻ
yig indisi. Bularga harorat, yorug lik, namlik, suv, tuproq, relyef kiradi.
ʻ ʻ
2. Biotik omillar: Bunga tirik tabiat elementlari (tirik organizmlarning bir-
biriga va yashash muhitiga ta siri) kiradi. Biotik omillar fitogen va zoogen
ʼ
omillarga bo linadi. Fitogen omillar deganda yuksak va tuban o simliklarning
ʻ ʻ
organizmga ta siri e tiborga olinsa, zoogen omillar deganda esa organizmga barcha
ʼ ʼ
hayvonlarning ta siri nazarda tutiladi.
ʼ
3. Antropogen omillar — bu inson faoliyati bilan bog liq bo lgan omillar,
ʻ ʻ
ya ni odamlarning o simlik va hayvon turlari yoki ular guruhlarining tuzilishiga
ʼ ʻ
ko rsatgan ta siridir. Tirik organizmlarga juda ko p omillar ta sir ko rsatadi.
ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ

1. Abiotik, biotik, biosenozlar omillar.
Har bir organizm o'zi yashab turgan muhitda bir vaqtning o'zida har xil iqlim,
tuproq va biotik omillar ta'siriga uchraydi. Tirik organizmlarning individual
rivojlanish jarayonining bir fazasi davrida to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladigan muhit
elementlari ekologik omillar deyiladi. Bunday ta'rifdan ayrim muhit omillari
istisnodir, ya'ni, dengiz sathiga nisbatan bo'lgan balandlik, dengiz, koilarning
chuqurligi. Balandlikning organizmga ta'siri, harorat, quyosh radiatsiyasi,
atmosferaning bosimi orqali bo'lsa, suv chuqurligining organizmga ta'siri bosim va
yorug'likning kamayishi orqali yuzaga keladi.
Ekologik omillar tirik organizmga turlicha ta'sir o'tkazadi, ya'ni:
1. Ayrim turlarni ma'lum hududlardan siqib chiqaradi va ularni geografik
jihatdan tarqalishining o'zgarishiga olib keladi;
2. Har xil turlarning rivojlanishiga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilib, ularning
ko'payishi va o'lishini o'zgartiradi, bir joydan ikkinchi joyga migratsiya qilib,
populyatsiya va biotsenozlar qalinligiga ta'sir qiladi;
3. Organizmlarda moslashish xislatlarini keltirib chiqaradi, ularda ichki
(modda almashuv) va tashqi o'zgarishlarni sochilib, gruppa bo'lib tarqalishi , qishki
va yozgi tinchlik davri, fotoperiod reaksiya va boshqalar kelib chiqishiga sabab
bo'ladi.
Muhit omillari vaqt bo'yicha ham o'zgarib turadi:
a) Kun davomida yoki yilning fasllari bo'yicha, dengiz, okeanlarning
to'lqinlari ta'sirida muntazam o'zgarib turishi;
b) Ekologik omillarning kutilmaganda, muntazam bo'lmagan holda o'zgarishi
aniq davrlar ichida bo'lmasligi, har xil yillarda ob-havoning o'zgarishi, tabiiy
ofatlar - dovul, kuchli bo'ron, suv bosishi, sel kelishi, yer silkinishlari, vulqonlar
ta'sirida bo'ladi;
d) Ma'lum vaqt yoki uzoq davr ichida bo'ladigan o'zgarishlar. Bu holatlar -
tabiiy muhit iqlimining isib yoki sovib ketishi, suv havzalarining o't bosib ketishi,
doirniy mol boqish natijasida o'tloqzorlarning tabiiy holati buzilishi, daryo

etaklaridagi to'qayzorlar, ko'llarning suvsizlikdan yo'qolib ketishi, ekologik omillar
o'zgarishlaridir.
Muhit tushunchasi.
Muhit - ekologik tushuncha , u majmua tabiiy element va voqeliklardan tashkil
topgan bo'lib, tirik organizmlar ular bilan bevosita va bilvosita munosabatda
bo'ladi. Muhit-organizmlarni o'rab turgan hamma tabiiy ekologik omillar (havo,
yorug'lik, tuproq)dir. Muhit elementlari organizmlarning holati, o'sish, rivojlanish,
ko'payish, tarqalishiga to'g'ridan-to'g'ri yoki boshqa ikkilamchi omil orqali ta'sir
qiladi. Har bir organizmning muhiti juda ham ko'p organik va neorganik tabiiy
elementlardan hamda inson faoliyatidan kelib chiqadigan sun'iy elementlardan
tashkil topadi.
Tashqi muhit tabiiy kuch va voqeliklar yig'imdisi, moddalar va energiya
tarqalishi inson faoliyatining turii obyektiv va sub'yektiv qirralari bo'lib, ularning
ba'zilari bir-birlari bilan aloqada boimasliklari ham mumkin.
«Atrof-muhit» atamasi tashqi muhit tushunchasiga identik, aynan o'zi bo'lib,
obyekt yoki sub'yektivlik bilan to'g'ridan-to'g'ri kontaktda bo'ladi. Atrof-muhit
tushunchasini biolog Ya. Yukskol (1864-1944) ekologiyaga kiritgan va shunday
ta'riflagan: «Tashqi dunyo, u tirik organizmlarni o'rab turgan, ularning sezgi
organlari, hayvonlarning harakat organlari orqali ta'sir qilib, maxsus xislatlarning
kelib chiqishiga sabab bo'ladi., Har bir sub'yekt xuddi o'rgimchak to'rining tolalari
kabi tashqi muhitga u yoki bu xislati bilan bog'liq, murakkab to'r hosil qilib,
o'zining hayotchanligini ta'minlaydi», - degan edi.
Ekologiyada yana «Tabiiy muhit» atamasi ham uchraydi. Tabiiy muhit - bu
tirik va o'lik tabiatning tabiiy omillarining yig'indisi bo'lib, inson faoliyati
natijasida o'zgaradi va organizmlarga ta'sirini o'tkazadi.
Muhitni ikkiga bo'lish mumkin:
1) Abiotik muhit-tabiatning hamma va kuchi va undagi voqeliklar joyi. Ular
o'zlarining kelib chiqishi bilan tirik organizmlar faoliyatiga bog'liq emas;

2) Biotik muhit - tabiatning har xil kuchlari, harakatlari va undagi voqeliklar
o'zlarining kelib chiqishi bilan hozir yashayotgan tirik organizmlarning hayot-
faoliyatiga bog'liq.
Organizmlarni to'g'ridan-to'g'ri o'rab turgan yashash muhiti (sharoiti) - ayrim
organizm yoki biotsenozni abiotik va biotik omillar yig'indisining ta'siri natijasida
organizmning o'sish, ko'payish joyi. Masalan, o'tloqzorlar, u yerlarda
ekologiyadagi 4 ta yashash muhiti farqlanadi: 1) suv; 2) yer-havo; 3) tuproq; 4)
tirik organizmlar tanasi.
Turli-tuman rangda gullayotgan o'simliklar, ularning ko'rinishi, hidini biz -
insonlar va uning ichida uchib yurgan asalarilar har xil qabul qilamiz. Ba'zi
hayvonlarning sezish organlari juda ham o'tkirki, ular insonlar qabul qila
olmaydigan hid, tovush va boshqa tabiiy holatlarni qabul qiladi.
Tirik organizmlar ham o'zlarining hayot-faoliyatida o'zlari yashab turgan
tabiiy muhitga sezilarli darajada ta'sir qiladi va muhit holatining o'zgarishiga sabab
bo'ladi. Biz nafas olishda qabul qiladigan kislorod (atmosferada uning miqdori
21%) fotosintez jarayonida yashil o'simliklar tomonidan ajratiladi va u tirik
organizmlar uchun zaruriy omil hisoblanadi. Shunday qilib , tirik organizmlar
uchun zarur bo'lgan, ularga ijobiy yoki salbiy ta'sir qiladigan .muhit elementlariga
ekologik omillar deyiladi. Tabiatda ekologik omillar tirik organizmlarga yakka-
yakka va bir-birlaridan ajralgan holda emas, balki murakkab majmua holda,
birlikda ta'sir qiladi. Majmua omillarsiz organizm yashay olmaydi.
Turli organizmlar bir xil ekologik omillarni turlicha sezadi va qabul qiladi.
Har bir tur vakili uchun o'ziga xos sharoit kerak. Cho'l hududlarida uchraydigan
o'simliklar, yashaydigan hayvonlar yuqori harorat va quruq sharoitga moslashgan.
Tundra, Arktika hududlaridagi o'simlik va hayvonlar namlikning fiziologik
kamligi, past haroratli sharoitga moslashgan; sho'r suv havzalarida uchraydigan
organizmlar esa mineral moddalarning konsentratsiyasining yuqoriligini turlicha
qabul qiladi. Tirik organizmning ekologik omillarga moslashishi va ularni turlicha
qabul qilishlari ularning evolutsion rivojlanish jarayonida vujudga kelgan.
Ekologik omillar klassifikatsiyasi.

Tabiiy muhitda uchraydigan har xil omillarni 3 ta asosiy ekologik guruhga
taqsimlash mumkin: 1) abiotik; 2) biotik; 3) antropogen omillar guruhi.
I. Abiotik omillar - organizmlarga ta'sir qiladigan neorganik muhitning
majmua omillaridir. Bu omillarni kimyoviy (atmosferaning tarkibi, suvning
sho'rligi, tuproqning tarkibi, loyqaning kimyoviy tarkibi), fizikaviy yoki iqlim
(harorat, bosim, yorug'lik, namlik, shamol) omillariga bo'lish mumkin. Yer
yuzasining tuzilishi (relyef), geologik va klimatik, abiotik omillarning xilma-xilligi
tirik organizmlarning tarixiy rivojlanishi, muhitga moslashishida katta ahamiyatga
ega bo'lgan.
Tirik organizmlarning son va sifati, biomassasi, ularning ma'lum areal ichida
taqsimlanishi ma'lum chegaralovchi omillarning ta'siriga bog'liq. Masalan, cho'l
sharoitida tirik organizm uchun namlik , suv hayvonlari uchun suvda erigan
kislorodning yetarli miqdorda bo'lishi yoki bo'lmasligi chegaralovchi omillar
hisoblanadi.
2. Biotik omillar - muhitda uchraydigan organizmlarning hayot-faoliyati, bir-
birlariga qiladigan ta'siri va ular o'rtasidagi munosabatlaridan iborat. Ya'ni bir tirik
organizmga, uni o'rab turgan boshqa tirik jonzotlarning har xil ta'siri tushuniladi.
Bu ta'sir turli xarakterda bo'lishi mumkin. Masalan: 1) Tirik organizmlar bir-
birlariga ozuqa manbai (o'simliklar turli hayvonlarga ozuqa, yem-xashak; ba'zi
hayvonlar yirtqich hayvonlarga ozuqa); 2) Bir tirik organizm tanasi boshqa
organizmga (xo'jayin-parazit: sigir, ot, it tanasi kana, bakteriyalarga, katta daraxtlar
moxlar, zamburug'lar va boshqa epifit o'simliklariga) yashash muhiti; 3) Bir
organizm ikkinchi organizmning ko'payishiga sabab bo'lishi (o'simliklarning
hasharotlar yordamida changlanishi); 4) Turli organizmlarning boshqa organizmlar
(o'simlik urug'ining hayvonlar, qushlar) yordamida tarqalishi: 5) Bir turning
ikkinchi turga fizikaviy va kimyoviy ta'sir qilishi (katta shoxlagan daraxtning
tagida o'sayotgan o'tli o'simliklarga fizikaviy ta'siri: piyoz, sarimsoq va qizil
qalampirning, ularga yaqin o'sayotgan o'simliklarga kimyoviy ta'siri).
3. Antropogen omillar - insonning hayot-faoliyatining organik dunyoga
ta'siridan iborat. Jamiyat rivojlanishi bilan insonlarning tabiatga ta'sir qilishining

yangi-yangi xillari kelib chiqib , atrof-muhitda salbiy ekologik o'zgarishlar sezila
boshlaydi.
Omillarning tirik organizmlarga ta'sir qilish qonunlari.
Muhit omillari ta'sirini organizmlar ma'lum chegarada qabul qiladi. Ekologik
omillarga organizm ma'lum darajada javob reaksiyasini qiladi.
Abiotik omillar organizmlarga to'g'ridan-to'g'ri (bevosita) va bilvosita ta'sir
qiladi. Masalan, muhit harorati o'simlik va hayvonlarga bevosita ta'sir qilib, ular
tanasidagi issiqlik balansi, fiziologik jarayonlar o'tishini o'zgartiradi. Lekin abiotik
omildan yorug'lik o'simlikka to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilib, ular tanasida biomassa
hosil bo'lishiga olib keladi, shu biomassa (yem-xashak, ozuqa) orqali
hayvonlarning hayot-faoliyatiga ta'sir ham qiladi.
Turli organizm ekologik omillarga turlicha moslashgan. Ba'zilari kuchli
yorug'lik va past haroratga o'rgangan. Shuning uchun ham organizmlar turli
muhitda uchraydigan mikroorganizmlar, o'simlik va hayvonlar turli miqdorda
ekologik omillarni qabul qiladi. Undan ortiq yoki kam miqdordagi omillarning
ta'siri organizm-larning hayot-faoliyatining pasayishiga olib keladi. Agar ekologik
omillar maksimum yoki minimum darajada ta'sir qilsa, organizmning hayot-
faoliyati to'xtaydi.
Organizmlarning yaxshi o'sish, rivojlanish sharoiti optimal abiotik omillar
ta'sirida bo'lsa, ularning yomon holati minimal sharoitda, ya'ni, abiotik omillarning
salbiy ta'siri natijasida yuzaga keladi
Organizmlarning nobud bo'lish chegara (mintaqa)si, ekologik omillarning
haddan ziyod ortiqchaligidan yoki ularning ta'sir qilish kuchlarining kamligidan
kelib chiqishi mumkin. Bu holat pesimum mintaqasi deb ham aytiladi. Ba'zi
mineral mod dalaming yetishmasligi, minimum darajada bo'lishi, o'sim-liklarning
rivojlanishini sekinlashtirib, hattoki qurib qolishiga olib kelishi mumkin. Ya'ni,
tuproqda kaliy, kalsiy, magniy elementlari juda ham zarur hisoblanadi.
Shu kunda dunyoning hamma regionlarida ekologik tanglik yuzaga kelgan
tabiiy holat buzilgan, ya’ni Sibirda Baykal ko’lining ifloslanishi, AQShning
Nevada, Qozog’stonning Semipalatinsk dashtlarida, Sharqiy Xitoyning Lubnur

ko’lida atrofida atom va vadarod bombalarining sinovidan keyingi radiatsiyaning
tasiri O’rta Osiyoda Orol fojiasi, Kasbiy dengizi sathining pasayishi yoki
ko’tarilishi, Ukraina va Belarusiya yerlarida Chernobel AESining portlashidan
qolgan radiatsiyalarning salbiy natijalari, Shvetsariyaning ko’llarida kislotali
yomg’ir yog’shidan tiriklikni nobud bo’lishi, Fors ko’rfazida dengiz suviga neftni
oqizib yuborilishi, raketa va bombalar portlashidan tabiiy holatning buzilishi kabi
salbiy harakatlar tabiat holatini yomonlashtirib yubormoqda
Ekologik omillar tushunchasi. Har bir organizim o’zi yashab turgan
muhitda bir vaqitning o’zida har xil iqlim tuproq va biotik omillar ta’siriga
uchraydi. Tirik organizimlarning individual rivojlanish jarayonining bir fazasi
davrida to’g’ridan –to’g’ri ta’sir qiladigan muhit elementlari ekologik omillar
deyiladi. Bunday ta’rifdan ayrim muhit omillari istisnodir, ya’ni, dengiz sathiga
nisbatan bo’lgan balandlik, dengiz, ko’llarning chuqurligi. Balandlikning
organizimga ta’siri, harorat quyosh radiatsiyasi, atmosferani bosimi orqali bo’lsa,
suv chuqurligining organizimga ta’siri bosim va yorug’likning kamayishi orqali
yuzaga keladi.
Ekologik omillar tirik organizimga turlicha ta’sir o’tkazadi, ya’ni:
1. Ayrim turlarni ma’lum hududlardan siqib chiqaradi va ularni geografik jihatdan
tarqalishini o’zgarishiga olib keladi.
2. Har xil turlarning rivojlanishiga to’g’ridan- to’g’ri ta’sir qilib, ularning
ko’payishi va o’lishini o’zgartiradi, bir joydan ikkinchi joyda migratsiya qilib
populyatsiya va biotsinozlar qalinligiga ta’sir qiladi.
3. Organizimlarda moslashish xislatlarini keltirib chiqaradi, ularda ichki va tashqi
o’zgarishlarni sochilib, gruppa bo’lib tarqalishi, qishgi va yozgi tinchlik davri,
fotoperiod reaksiya va boshqalar kelib chiqishiga sabab bo’ladi.
Muhit tushunchasi – ekologik tushuncha, u majmua, ta’biiy element va
voqeliklardan tashkil topgan bo’lib, tirik organizmlar ular bilan bevosita va
bilvosita munosabatda bo’ladi. Muhit organizmlarni o’rab turgan hamma tabiiy
ekologik omillardir. Muhit elementlari organizmlarni holati, o’sishi, rivojlanishi,
ko’payishi, tarqalishiga to’g’ridan-to’g’ri yoki boshqa ikkilamchi omil orqali ta’sir

qiladi. Har bir organizmni muhiti juda ham ko’p organik va neorganik tabiiy
elementlardan hamda inson faoliyatidan kelib chiqadigan su’niy elementlardan
tashkil topgan.
Muhitni ikkiga bo’lish mumkin: 1). Abiotik muhit - tabiatning hamma kuchi va
undagi voqeliklar joyi. Ular o’zlarining kelib chiqishi bilan tirik organizmlar
faoliyatiga bog’liq emas.
2). Biotik muhit- tabiatning har xil kuchlari, harakatlari va undagi voqeliklar
o’zlarinig kelib chiqishi bilan hozir yashayotgan tirik organizmlarning hayot-
faoliyatiga bog’liq.
Ekologik omillar klassifikatsiyasi. Tabiiy muhitda uchraydigan har xil
omillarni 3 ta asosiy ekologik guruhga taqsimlash mumkin: 1. abiotik 2. biotik 3.
antropogen omillar guruhi.
1. Abiotik omillar- organizmlarga ta’sir qiladigan neorganik muhitning
majmua omillaridir. Bu omillarni kimyoviy (atmosferaning tarkibi, suvning
sho’rligi, tuproqning tarkibi, loyqaning kimyoviy tarkibi), fizikaviy yoki iqlim
(harorat, bosim, yorug’lik, namlik, shamol) omillariga bo’lish mumkin. Yer
yuzasining tuzilishi (relyef), geologik va klimatik, abiotik omillarining xilma-
xilligi tirik organizmlarning tarixiy rivojlanishi, muhitga moslashishida katta
ahamiyatga ega bo’ladi.
2. Biotik omillar- muhitda uchraydigan organizmlarning hayot-faoliyati,
bir-birlariga qiladigan ta’siri va ular o’rtasidagi munosabatlaridan iborat. Ya’ni bir
tirik organizmga, uni o’rab turgan boshqa tirik jonzotlarning har xil ta’siri
tushuniladi. Bu ta’sir turli xarakterda bo’lishi mumkin. Masalan: 1. Tirik
organizmlar bir-birlariga ozuqa manbai (o’simliklar turli hayvonlarga ozuqa, yem-
xashak, ba’zi hayvonlar yirtqich hayvonlarga ozuqa); 2. Bir tirik organizm tanasi
boshqa organizmga (xo’jayin-parazit: sigir, ot, it, tanasi kana, bakteriyalarga, katta
daraxtlar moxlar va boshqa epifit o’simliklarga 3). Bir organism ikkinchi
organizmning ko’payishiga sabab bo’lishi; 4). Turli organizmlarning boshqa
organizmlar yordamida tarqalishi; 5). Bir turning ikkinchi turga fizikaviy va
kimyoviy ta’sir qilishi

3. Antropogen omillar- insonning hayot- faoliyatining organic dunyoga
ta’siridan iborat. Jamiyat rivojlanishi bilan insonlarning tabiatga ta’sir qilishning
yangi xillari kelib chiqib, atrof- muhitga salbiy ekologik o’zgarishlar sezila
boshlaydi.
4. Abiotik omillarning tirik organizmlarga ta’sir qilish qonunlari. Muhit
omillari ta’sirini organizmlar ma’lum chegarada qabul qiladi. Ekologik omillarga
organism ma’lum darajada javob reaksiyasini qiladi.
Abiotik omillar organizmlarga to’g’ridan-to’g’ridan (bevosita) va bilvosita
ta’sir qiladi. Masalan, muhit harorati o’simlik va hayvonlarga bevosita ta’sir qilib,
ular tanasidagi isssiqlik balansi, fiziologik jarayonlar o’tishini o’zgartiradi. Lekin
abiotik omildan yorug’lik o’simlikka to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qilib, ular tanasida
biomass hosil bo’lishiga olib keladi, shu biomassa (yem-xashak, ozuqa) orqali
hayvonlarning hayot-faoliyatiga ta’sir ham qiladi.
Turli organism ekologik omillariga turlicha moslashgan. Ba’zilari kuchli
yorug’lik va past haroratga o’rgangan. Shuning uchun ham organizmlar turli
muhitda uchraydigan mikroorganizmlar, o’simlik va hayvonlar turli miqdorda
ekologik omillarni qabul qiladi. Undan ortiq va kam miqdordagi omillarning ta’siri
organizmlarning hayot-faoliyatining pasayishiga olib keladi. Agar ekologik omillar
maksimum va minimum darajada ta’sir qilsa, organizmning hayot faoliyati
to’xtaydi.
Organizmlarning yaxshi o’sish, rivoshlanish, sharoti optimal abiotik omillar
ta’sirida bo’lsa, ularning yomon holati minimal sharoitda, ya’ni abiotik omillarning
salbiy ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Organizmlarning nobud bo’lish chegara (mintaqa)si, ekologik omillarning
haddan ziyod ortiqchaligidan yoki ularning ta’sir qilish kuchlarining kamligidan
kelib chiqishi mumkin. Bu holat pesimum mintaqasi deb ham ataladi. Ba’zi
mineral moddalarning yetishmasligi minimum darajada bo’lishi, o’simliklarning
rivojlanishini sekinlashtirib, hattokiqurib qolishiga olib kelishi mumkin. Ya’ni,
tuproqda kaliy, kalsiy, magniy elementlari juda ham zarur hisoblanadi. Lekin
yerning tinimsiz ishlatilishi va qo’shimcha mineral moddalarning vaqtida

berilmasligidan, ayrim elementlar miqdori tuproqda kamayib, o’simlik normal
rivojlana olmaydi. Lekin ayrim mineral moddalarining ma’lum darajasi ekinlar
hosilini oshiradi. Ularning ortiqcha dozasi esa o’simlikning nobud bo’lishiga olib
keladi.
Har bir organizmning turli ekologik omillarga nisbatan chidash chegarasi
bo’lib, shu chidash chegarasiichida (minimum va maksimum) turning ekologik
optimum rivojlanish mintaqasi bor. Masalan, O’rta Osiyo sharoitida keng
ekiladigan paxtaning shona ko’tarishi, gullashi, ko’sak tugishi va ochilishi ma’lum
yorug’lik, harorat, namlik ta’sirida o’tadi. Bordi-yu gullash davrida yuqori harorat
bo’lib, namlik yetarli bo’lmasa, paxta shonalarini to’kib yuboradi.
Suv havzalarida temir, azot yoki fosfor birikmalari yetarli bo’lmasa,
fitoplanktonni hosil qiluvchi suvo’tlarning rivojlanishi cheg aralanadi, bu holda o’z
navbatida baliqlarning asosiy ozuqasi bo’lmish zooplanktonning kamayib ketishiga
olib keladi.
O’rta Osiyo daryolari suvi haroratining 20-30 o
C gacha ko’tarilishi, suvni
«gullashdan» saqlayd. Har bir organism va turning o’ziga xos optimal sharoiti bor.
Bu optimal sharoit har xil joydagi turli organizmda turlicha, hattoki ularning
rivojlanish davrlarida ham bir xil emas. Masalan, o’simlik urug’larining unib
chiqishi, gullashi, meva hosil qilishi yoki baliqning ikra tashlashi (+6+8 o
C),
ikradan baliqchalarning chiqishi (+12+16 o
) turli harorat va yorug’likda o’tadi.
Turning yaxshi rivojlanishi uchun haroratning qaysi darajasi foydali
ekanlogiga qarab, turlar ichida issiq yoki sovuqni sevuvchi: namlikka qarab,
quruqlik yoki namlikni sevuvchi: yorug’likka qarab, yorug’likni sevuvchi yoki
soya-salqinni sevuvchi: suvning mineral tuzlar miqdoriga qarab, chuchuk suv yoki
sho’r suvga moslashgan ekologik guruhlar farqlanadi.
Har bir tur va uning vakili uchun chidamlilik darajasi har xil. Masalan, cho’l,
dasht va mo’tadil mintaqalarning o’simlik va hayvonlarni haroratning keng
o’zgarib turishiga moslashgan, tropik mintaqalardagi organizmlar haroratning (+5-
6 o
C) o’zgarishiga bardosh bera olmaydi. Turlarning u yoki bu muhit omillarining
o’zgarib turadigan doirasiga moslashish xususiyati ekologik valentlik deb aytiladi.

5. Rivojlanishni chegaralovchi davriy ekologik omillar. Tabiatdagi
hamma ekologik omillar birlikda, murakkab hamjihatlikda bir vaqtda tirik
organizmlarga ta’sir qiladi. Shuday ekologik omillar yig’indisi konstellyatsi
deyiladi. Organizmning ma’lum bir omilga nisbatan optimal chidash chegarasi
boshqa omillar ta’siriga ham bog’liqdir. Masalan, optimal haroratli muhitda
namlikning kamligi, organizmda ozuqa moddalarning yetishmasligi ortib boradi.
Ozuqa moddalarining yetarli bo’lishi bilan esa, organizamning bir necha ekologik
omillarining o’zgarishiga chidamliligi ortadi.
6. Birlamchi davriy ekologik omillar. Ekologik omillarni guruhlashda shu
omillar ta’sirini sezadigan organizmlar holatlariga nisbatan olish bilan birga
ularning moslashish darajasini bilish kerak. Chunki, ekologiyaning asosida
organizmlarning muhitga moslashish qonunlari yani organism bilan uning muhiti
ortasidagi o’zaro bog’liqlikni o’rganish yotadi.
Organizmning moslashishi doim to’g’ri o’zgarib turadigan muhit omillari
orqali aniqlanadi. Ya’ni omillarning kun, oy, fasllar yoki yil davomida
o’zgarishlari birlamchi davriy o’zgarishlari bo’lib, ular yerning o’z o’qi atrofida
aylanishi, uning quyosh atrofidagi harakati, yoki oy fazalarining o’zgarishi,
natijasidir.
7. Ikkilamchi davriy ekologik omillar. Tabiiy muhitda davriy omillarning
o’zgarishi natijasida ikkilamchi davriy omillarning o’zgarishi kelib chiqadi.
Ikkilamchi davriy omillar birlamchi davriy omillar bilan qanchalik yaqin va
aloqador bo’lsa, ikkilamchi davriy omillarning muntazamligi shunchalik aniq
ko’rinadi. Jumladan, havoning namligi ikkilamchi omil bo’lib, harorat bilan doim
o’zaro bog’langan.
8.Nodavriy ekologik omillar. Organizmning yashab turgan normal
muhitida bo’lmaydigan, birdan kelib chiqadigan keyinchalik yuqolib ketadigan
omillariga nodavriy omillar deyiladi. Shuning uchun ham bunday omillarga
organizmlar moslashib ham ulgurmaydi. Nodavriy omillarga: shamol, chamoq,
yong’in kabilarni, insonlarning tabiat bilan faoliyati, yirtqichlar, parazitlar, zararli
hashoratlar zamburug’larni ham keltirish mumkin.

(1-rasm). Chidamlilik chegarasi
1-rasm. Ekologik omillarning ta 'sir qilish natijalari (Radkevich, 1983)
Lekin yerning tinimsiz ishlatilishi va qo'shimcha mineral moddalaming
vaqtida berilmasligidan, ayrim elementlar miqdori tuproqda kamayib, o'simlik
normal rivojlana olmaydi. Lekin ayrim mineral moddalaming ma'lum darajasi
ekinlar hosilini oshiradi. Ulaming ortiqcha dozasi esa o'simliklarning nobud
bo'lishiga olib keladi.
Ayrim mineral moddalarning Libix (1849) ta'rificha, tuproqda «minimum»
holda bo'lishi mumkinligi, keyinchalik, 1905-yili F. Bekman tomonidan
ekologiyada «chegaralovchi omil» tushunchasi bilan ham almashtirib ishlatiladi.
Misol, bir ko'lning suvi kalsiyga boy bo'lib (21,2-22,4 mg/1), ularda o'simlik va
hayvonlar son va sifat jihatidan boy bo'lgan. Boshqa ko'l suvida kalsiyning miqdori
juda kam (0,7-2,3 mg/1) bo'lib, bu ko'llarda organizmlar deyarli kam uchragan.
Libixning «minimum qonuni»ga, keyinchalik Yu. Odum (1975) tomonidan
tuzatishlar kiritiladi, ya'ni: 1) Libix qonunini faqat statsionar sharoitdagina qo'llash
mumkin. Chunki, u yerda energiya va moddalarning kelishi , ularning shu muhitdan
chiqib ketishi bilan teng bo'lib turadi; 2) Organizm yashayotgan muhitdagi bir
modda miqdorining ko'pligi yoki boshqa moddaning yaxshi o'zlashtirilishidan shu

yerdagi minimum miqdordagi moddaning organizm uchun mohiyati o'zgartirib
yuborilishi mumkin. Bu holat ekologik omillarning hamjihatlik prinsiplariga kiradi
va organizm ba'zi hollarda bir kerakli moddani qisman shunga yaqin ikkinchi
modda bilan almashtirishi mumkinligini ko'rsatadi.
Organizmning hayot-faoliyati ekologik omillarning minimal mohiyati
ta'siridagina chegaralanmaydi, balki u yoki bu omilning ortiqcha miqdordaligidan
ham organizm holati aniqlanadi. Tabiiy muhitda chegaralovchi omillarning
maksimal mohiyatini 1913-yili amerikalik olim V. Shelford aniqlab, unga
«Tolerantlik qonuni» ifodasini bergan, ya'ni bu qonun bo'yicha turning yashashi,
qator ekologik omillarning ozligi va ko'pligi, organizmning chidamlilik-moslashish
chegarasiga yaqin darajasi bilan aniqlanadi. Ekologik omillarning,
organizmlarning chidamlilik chegarasiga yaqinligi yoki undan ortib ketishiga
chegaralovchi omillar deyiladi. Shunday qilib, organizm ekologik minimum va
ekologik maksimum holati bilan xarakterlanadi, shu ikki ekologik ko'rsatkichni u
sezadi, unga moslashish orqali javob qiladi. Organizmning maksimum va
minimum ko'rsatkichlari o'rtasidagi ekologik omillarning turga ta'sir qilishi turning
tolerantlik chegarasi yoki ekologik amplitudasi deb aytiladi.
Mashhur amerikalik ekolog Yu.Odum (1975) tolerantlik qonunini to'ldiruvchi
fikr bildiradi, ya'ni: 1) Organizmlar bir ekologik omilga nisbatan keng tolerantlik
doirasida bo'lsa, boshqa omilga nisbatan tor , past doirada bo'lishi mumkin; 2)
Hamma ekologik omillarga nisbatan keng tolerantlik doirasida bo'lgan organizmlar
keng tarqalish imkoniyatlariga egadir; 3) Agar tur uchun bir ekologik omilning
ta'siri optimal bo'lsa, shu turning tolerantlik doirasi boshqa omillar bo'yicha
chegaralanib, torayib boradi; 4) Organizmning hayot-faoliyatining kritik davrida
ko'pchilik muhit omillari, ayniqsa, turlarning ko'payish vaqtida, chegaralovchi
bo'lib qoladi, chunki ko'payayotgan tur vakillarining sezuvchan, nozik
bo'lganliklari (unayotgan urug', o'sayotgan yosh nihol) uchun ularning tolerantlik
doirasi juda ham chegaralangan bo'ladi. Ko'p yillik o'simliklar uchun tolerantlik
doirasi kengdir.

Har bir organizmning turli ekologik omillarga nisbatan chidash chegarasi
bo'lib, shu chidash chegarasi ichida (minimum va maksimum) turning ekologik
optimum rivojlanish mintaqasi bor. Masalan, O'rta Osiyo sharoitida keng
ekiladigan paxtaning shona ko'rsatishi, gullashi, ko'sak tugishi va ochilishi ma'lum
yorug'lik, harorat, namlik ta'sirida o'tadi. Bordi-yu gullash davrida yuqori harorat
bo'lib, namlik yetarli bo'lmasa, paxta shonalarini to'kib yuboradi.
Suv havzalarida temir, azot yoki fosfor birikmalari yetarli bo'lmasa,
fitoplanktonni hosil qiluvchi suvo'tlarning rivojlanishi chegaralanadi, bu holat o'z
navbatida baliqlarning asosiy ozuqasi bo'lmish zooplanktonning kamayib ketishiga
olib keladi.
O'rta Osiyo daryolari suvi haroratining pastligi , ko'llar va suv omborlari suv
haroratining 20-30°C gacha ko'tarilishi, suvni «gullashdan» saqlaydi (Muzaffarov,
1958: Ergashev, 1976). Har bir organizm va turning o'ziga xos optimal sharoiti
bor. Bu optimal sharoit har xil joydagi turli organizmlarda turlicha, hattoki
ularning rivojlanish davrlarida ham bir xil emas. Masalan, o'simlik urug'ining unib
chiqishi, gullashi, meva hosil qilishi (+6+8°C), (+12+16°C) turli harorat va
yorug'likda o'tadi.
Turning yaxshi rivojlanishi uchun haroratning qaysi darajasi foydali
ekanligiga qarab, turlar ichida issiq yoki sovuqni scvuvchi; namlikka qarab,
quruqlik yoki namlikni sevuvchi; yorugiikka qarab , yorug'likni sevuvchi yoki
soya-salqinni scvuvchi; suvning mineral tuzlar miqdoriga qarab, chuchuk suv yoki
sho'r suvga moslashgan ekologik guruhlar farqlanadi.
Har bir tur va uning vakili uchun chidamlilik darajasi har xil. Masalan, cho'l,
dasht va mo'tadil mintaqalarning o'simliklari haroratning keng o'zgarib turishiga
moslashgan, iropik mintaqadagi organizmlar haroratning (+5-6°C) o'zgarishiga
bardosh bera olmaydi. Turlarning u yoki bu muhit omillarining o'zgarib turadigan
doirasiga moslashish xususiyati ekologik valentlik (yoki mutanosiblik), deb
aytiladi. Ya'ni, Tur muhitning har xil sharoiti, undagi omillarning
o'zgaruvchanligiga moslashishi tirik organizmning eng yuksak ko'rsatkichi
hisoblanadi. Ekologik omillarning o'zgaruvchanlik doirasi qancha keng bo'lsa,

turning ham ekologik valentligi (mutanosibligi) shuncha katta bo'ladi. Tur omillari
o'zgarayotgan chegara ichida o'z hayot-faoliyatini o'taydi (2-rasm).
2-rasm Ekologik omillarning ta’sir qilish nuqtalari.
Ekologik omillarning optimal ko'rsatkichdan ozroq o'zgarib turishiga
moslashgan turlar tar doiraga moslashgan turlar, muhit omillarining keng doirada
o'zgarishiga moslashganlari esa keng moslashgan turlar, deb aytiladi. Bu yerda
birlamchi holatga misol qilib dengizlarni, yuqori sho'rligiga (30-37%o) yoki tog'
daryolari suvining chuchukligiga (150-240 mg/1) moslashadigan organizmlarni
olish mumkin.
Ikkinchi holatga misol: katta daryolarning quyi oqimlarini dengiz suvi bilan
qo'shilib turadigan joylarida suvning sho'rligi o'zgarib turadi (0,5-1 lg/1).
Organizmlar shu o'zgarishga keng moslashgan. Ba'zi suvo'tlar (xlorella,
ssenedesmus: Chlorella vulgaris, Scenedesmus quadricauda) keng ekologik
valentlikka ega bo'lib, ham sho'r, ham chuchuk suvlarda uchrashi mumkin.
Ekologik mutanosibligi bo'lmagan yoki kam chidamli turlar stenobiont
(stenos - tor doirali), keng chidamli turlar esa evribiont (eyros - keng) turlari deb
aytiladi. Turlarning stenobiont yoki evribiontligi , ularning u yoki bu muhitga turli
yo'llar bilan moslashishidan kelib chiqqan. Bir xil sharoitda yashagan turlar asta-
sekin ekologik omillarga keng moslashish qobiliyati yo'qolib, ularda tor muhitga
xos stenobiontlik xususiyatlari kelib chiqadi.

Ekologik omillar keng doirada o'zgarib turadigan muhitda uchraydigan turlar
evribiontlik xislatlariga ega bo'lib, ular ekologik keng valent (mutanosib)li turlar
qatoriga kiritiladi.
Tabiiy muhitda organizmning evribiont yoki stenobiontlik xislati bir ekologik
omilga nisbatan kelib chiqadi va evribiontlik turlarning keng tarqalishiga sabab
bo'ladi. Masalan, ko'pchilik sodda tuzilgan mikroorganizmlar, suvo'tlar,
zamburug'lar haqiqiy evribiontlar guruhiga kirib, hamma joyda keng tarqalgan
yoki kosmopolitlar hisoblanadi. Stenobiont turlarning tarqalish areallari tor,
chegaralangan, faqat ayrim hollardagina yuqori darajada takomillashadigan ayrim
turlargina katta maydonlarni egallashi mumkin.
Ekologik evribiontlik yoki stenobiontlik turning to'g'ri kelgan ekologik
omilga o'ziga xos moslashishini ifodalamaydi. Chunki tur har bir ekologik omilga
hech narsaga bog'liq bo'lmagan holda moslashadi. Bir ekologik omilga nisbatan tur
tor ekologik valentlikda bo'lsa, boshqa omilga keng moslashgan bo'lishi mumkin.
Masalan, ba'zi, ko'k-yashil suvo'tlar tor harorat doirasiga moslashgan bo'lib, ular
stenoterm organizmlar guruhiga kiradi. Lekin shu organizmlar keng doiradagi
tuzlar, konsentratsiyali suvlarga ham xos bo'lib, evrigalin organizmlar qatorida
turadi.
Sho'rroq suv havzalarida, ayniqsa, ko'llarda tuz miqdorining keng doirada
o'zgarib turganligi tufayli, evrigalin turlar ko'proq uchraydi. Bunday ko'llarda,
dengiz yoki chuchuk suvlarga moslashgan turlar uchramaydi, suvda tuz
miqdorining o'zgarib turganligi sababli ular tezda nobud bo'ladi.
Yorug'likning keng o'zgarishiga moslashgan organizmlar hech vaqt namlik va
tuz miqdoriga keng doirada moslashmaydi , chunki ularning ekologik ehtiyojlari
o'zlari yashab turgan muhitdan kelib chiqadi.
Ekologik valentlik muhitning ayrim ekologik omillariga nisbati turning
ekologik spektri (ko'rinishi)ni tashkil etadi.
1924-yili botanik L.G. Ramenskiy har bir tur o'zining ekologik imkoniyati
bo'yicha o'ziga xosdir, deb aytadi. Muhitga moslashgan ko'pchilik bir-biriga yaqin

turlarning ham ayrim ekologik omillarga nisbatan moslashishida farq bo'ladi. Bu
holat «Turlarning ekologik individuallik qoidasi», deb aytiladi.
Agar muhit omillarining organizmlarga ta'siri ular uchun foydali chegaraga
yetmasa, tirik organizmlar bunday holatni sezadi va o'zlarining umumiy holatlarini
o'zgartiradi, natijada bunday o'zgarishlar turning saqlanib qolishiga imkon beradi.
Turlar noqulay sharoitga chidash xislatlarini hosil qilish bilan (asosan o'simlik
vakillari) moslashadi.
Noqulay sharoitga o'simliklarning moslashishi, ularning tuzilishi va
funksiyasi, hayot-faoliyatida muhit ta'siriga qarab tuzilishining o'zgarib
borishi, yangi moslashish belgilarining kelib chiqishidan darak beradi. Bu
holat keng tarqalgan morfologik moslashish bo'lib hujayra, to'qima, organlar
ko'rinishi, morfologiyasining o'zgarishlari orqali kuzatiladi . O'simliklar
tanasida fiziologik-biologik-kimyoviy jarayo-nlarning tezligi va yo'nalishining
o'zgarishi bilan ularda ham fiziologik o'zgarishlar yuzaga keladi.
Doim o'zgarib qaytarilib turadigan iqlim omillari sharoitida o'simliklarning
moslashishi uchun ularning hayot jarayonlarining doimiy harakatchanligi katta
ahamiyatga ega. Tabiiy muhitda hamma ekologik omillarning bir-biri bilan doimo
bog'liqligi tufayli, tirik organizmlar uchun ularning birortasi ham befarq emas.
Muhitdagi tur vakillari, ularning populyatsiyalari, turlar ta'sirini har bir tur o'ziga
qabul qiladi.
Organizmlarning tarqalishi turli omillarga bog'liq, ya'ni vaqtga, ularning kelib
chiqqan joyiga va shu yerning ekologik omillariga bog'liq; ma'lum bir joyda ayrim
ekologik omillar bir turning tarqalishiga salbiy ta'sir qilsa, arealini chegaralab
qo'ysa, shu yerda va shu vaqtda ikkinchi turning tarqalishiga ijobiy ta'sir qiladi.
Jumladan, chuchuk suv havzalariga moslashgan o'simliklarni dengiz va okeanlarda
tarqalishiga shu yerdagi suvning yuqori tuzli konsentratsiyasi imkon bermaydi.
Aksincha, dengiz va okeanlarga moslashgan organizmlar chuchuk suv havzalarida
yashay olmaydi.
Turli organizmlar tuproq xillari, harorat, namlik, yorug'likka bir xilda
moslashmaydi va bir xil darajada talab qilmaydi. Shuning uchun ham turli tuproq

xillari , iqlim mintaqalarida har xil o'simlik turlari, ularning katta va kichik
senozlari rivojlanadi. O'simliklar assotsiatsiyalariga, ularning formatsiyalari va
tiplariga qarab hayvonlar uchun har xil sharoitlar vujudga keladi.
Rivojlanishni chegaralovchi va davriy ekologik omillar.
Tabiatdagi hamma ekologik omillar birlikda, murakkab hamjihatlikda, bir
vaqtda tirik organizmlarga ta'sir qiladi. Shunday ekologik omillar yig'indisi
konstellyatsiya deyiladi. Organizmning ma'lum bir omilga nisbatan optimal
chidash chegarasi boshqa omillar ta'siriga ham bog'liqdir. Masalan, optimal
haroratli muhitda namlikning kamligi, organizmda ozuqa moddalarining
yetishmasligi ortib boradi. Ozuqa moddalarning yetarli bo'lishi bilan esa
organizmning bir necha ekologik omillarning o'zgarishiga chidamliligi ortadi.
Tabiatdagi biror-bir ekologik omilning o'rnini ikkinchi omil bosa olmaydi.
Iqlimning bir omilini ikkinchi omil bilan almashtirib bo'lmaydi. Shuning uchun u
yoki bu sharoitning o'zgarishida organizm larning hayot-faoliyati uchun shu
muhitda bor omillardan ko'proq yuzaga kelib turgani hisobiga turlarning optimal
talab imkoniyatlari qondiriladi.
Ma'lum organizmlarning ekologik chidamlilik chegarasiga ta'sir qiluvchi
omilning yetishmasligi yoki uning kuchi ko'pligi, chidamlilik chegarasiga yaqinligi
shu ekologik omilning chegaralovchi darajasi, deb ataladi.
Chegaralovchi ekologik omil sifatida haroratni ko'rib chiqamiz. Sibirga
qaraganda harorat uncha past boimagan Skandinaviyaning shimolida tarqalgan
turlarni korish mumkin. Shu turlarning Sibirning shimoliy hududlarida
tarqalmasligi bu yerda qishning harorati ancha past (-45-55°C) bo'lishi sababdir.
Ovro'pada qoraqayin daraxtining keng tarqalmasligi yanvarning past harorati
tufayli bo'lsa, Qizilqum saksovulining boshqa joyda yo'qligi kam namlik, yozning
yuqori haroratiga moslashishi sabab bo'ladi.
Tur vakillari, populyatsiya va turlarga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladigan
ekologik omillarni analiz qilish natijasida ma'lum vaqtda va ma'lum joyda
organizmlarning hayot-faoliyatini chegaralovchi omillar xislatlarini aniqlash
mumkin.

Ayrim turlarning qaysidir bir ekologik omilga nisbatan chidamlilik
chegarasining o'zgara boshlashi o'rganilayotgan biotopda bir omilning kuchliroq
o'zgarishiga bog'liq bo'lib, shu omilni muhitdagi organizmlarga nisbatan
chegaralovchi omil, deb hisoblash mumkin. Muhitdagi doimiy bolgan ekologik
omilga moslashgan tur uchun shu omil chegaralovchi bo'la olmaydi. Masalan,
Qizilqumning namligi kamligiga moslashgan oq va qora saksovullar uchun namlik ,
harorat chegaralovchi ekologik omil bo'la olmaydi.
Tabiiy muhitda ekologik holat o'zgarsa, albatta, shu yerning ekologik
omillarining o'zaro nisbati ham o'zgaradi. Shuning uchun turli hududlarning
chegaralovchi omillari bir xil emas. Masalan, shimolda ma'lum turlarning
ko'payishi, tarqalishini chegaralovchi omil issiqning yetishmasligi boisa, janubiy
tumanlarda esa namlik, ozuqaning yetishmasligi va yuqori harorat chegaralovchi
omillar hisoblanadi. Bir ekologik omilning o'zi bir tur uchun bir vaqtda, bir joyda
chegaralovchi omil boisa, keyinchalik esa shu omilning mohiyati o'zgaradi.
Shunday holatni organizmlarning rivojlanish davrida ko'rish mumkin. Chunki
o'simliklar ko'payish davrlarida muhit omillarining o'zgarishiga nisbatan sezuvchan
bo'ladi. Masalan, jo'xorining unib chiqishi, poya qilishi, boshoq, shona hosil qilish
davrlarida ekologik omillar turli darajada ta'sir qiladi.
Birlamchi davriy ekologik omillar.
Ekologik omillarni guruhlashda, shu omillar ta'sirini sezadigan organizmlar
holatlariga nisbatan olish bilan birga, ularning moslashish darajasini ham bilish
kerak. Chunki ekologiyaning asosida organizmlarning muhitga moslashish
qonunlari, ya'ni organizm bilan uning muhiti o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni
o'rganish yotadi.
Organizmning moslashishi doim to'g'ri o'zgarib turadigan muhit omillari
orqali aniqlanadi. Ya'ni, omillarning kun , oy, fasllar yoki yil davomida
o'zgarishlari birlamchi davriy o'zgarishlar bo'lib, ular yerning o'z o'qi atrofida
aylanishi, uning quyosh atrofidagi harakati yoki oy fazalarining o'zgarishi
natijasidir. Ekologik omillarning o'zgarishiga olib keladigan tabiatdagi doimiy
sikllar yerda hayot paydo bo'lmasidan oldin yuzaga kelgan. Shuning uchun ham

tirik organizmlarning birlamchi davriy o'zgaruvchi omillarga moslashishi qadimiy
bo'lib, nasldan-naslga o'tgan va mustahkamlashgan.
Atrof-muhitning harorati, yorug'ligi, namligi, dengiz suvlarining ko'tarilishi
yoki pasayishi birlamchi davriy ekologik omillardir. O'simliklar mintaqalarining
kelib chiqishi shu birlamchi davriy o'zgaradigan omillar bilan bog'liq bo'lib,
ma'lum mintaqa omillari ta'sirida turlarning tarqalish chegaralari kelib chiqadi.
Organizmlarning moslashishida birlamchi davriy omillar turlarga birdek
qonun asosida ta'sir qiladi.
Birlamchi davriy omillar organizmlar rivojlanishida doim ustunlik qilib,
ayrim hollar (dengiz va okeanlarning chuqur joylari - abissal mintaqa yoki yer osti
yashash joylari, g'orlar) bundan istisnodir.
Ikkilamchi davriy ekologik omillar.
Tabiiy muhitda davriy omillarning o'zgarishi natijasida ikkilamchi davriy
omillarning o'zgarishi kelib chiqadi. Ikkilamchi davriy omillar birlamchi davriy
omillar bilan qanchalik yaqin va aloqador bo'lsa, ikkilamchi davriy omillarning
muntazamligi shunchalik aniq ko'rinadi. Jumladan, havoning namligi ikkilamchi
omil bo'lib, harorat bilan doim o'zaro bog'langan. Tropik mintaqalarda namlik,
yomg'ir yog'ishi, kun yoki faslning o'zgarishiga bog'liq.
Ikkilamchi davriy omillarga o'simliklarning ozuqalanishi misol bo'lib, shu
ozuqalanishning yuzaga kelishi vegetativ davrga bog'liq. Suv muhitida
kislorodning, mineral tuzlarning miqdori, suvning loyqaligi, suv sathi , uning oqish
tezligi ham ikkilamchi davriy omillar hisoblanadi. Lekin ularning davriyligi
doimiy emas, chunki unday omillar birlamchi ekologik omillarga kirmaydi, ular
davriy omillarga to'g'ridan-to'g'ri emas, balki bilvosita qaramdirlar.
Ikkilamchi davriy omillarga ichki biotik ta'sirlar ham kiradi. Chunonchi,
populyatsiya ichidagi tur vakillarining bir-birlari bilan munosabatlari iqlimning
yillik siklik o'zgarishlari bilan bog'langan.
Ikkilamchi omillar birlamchilar kabi qadimiy davriy omillar emas, ikkilamchi
omillarga tirik organizmlar uncha uzoq bo'lmagan davrlarda moslashgan va bu
holat o'simliklarning suv-yer-havo muhitida yashashidan boshlangan. Shuning

uchun ham o'simliklarning havo namligiga moslashishlari haroratga nisbatan uncha
kuchli emas. Ularning havo namligiga oid chidamlilik doirasi, haroratga nisbatan
chidamlilik doirasidek keng diapazonga ega emas. Ozuqa, yem-xashakka nisbatan
moslashishi har xil boigani bilan ko'pincha juda chegaralidir.
Ikkilamchi davriy ekologik omillar ma'lum hududlar ichida turlarning ko'p va
boy tarqalishiga sabab bo'lsa-da, ularning o'zgarishi, yangi turlarning kelib
chiqishiga olib kelmaydi.
Tabiatda tirik organizmlar uchun hayotiy ekologik omillar bir vaqtda
hammasi birdan ta'sir qiladi. Bu holat o'simlikshunoslikda hosildorlikning
kamayishiga olib keladi, degan qonun noto'g'ri ekanligini ko'rsatadi.
Ya'ni, agrotexnik qo'llanishlar natijasida bir necha ekologik omillarning
majmua ta'sir qilish qonuni bo'yicha qishloq xo'jaligida optimal agrotexnik
qo'llanishlar ishlab chiqilib, yuqori hosil olish imkoniyati tug'iladi.
Biz yuqorida qayd qilib o'tganimizdek, tirik organizmlarning hayoti uchun
majmua ekologik omillar bir xil emas, ular har xil turlarga va ularning rivojlanish
davrlariga turlicha ta'sir qiladi. Masalan, kuz va qishning boshlanishida kuzgi
bug'doy uchun past harorat (2-5°C) kerak, bahorda esa o'sib chiqqan bug'doy
o'simtalarining tezroq o'sishi, rivojlanishi uchun biroz yuqori harorat (12-16°C)
talab qilinadi. O'simliklarning bunday holati o'simlikshunoslikda teng fiziologik
qonun va ekologik almashinmasligi, deb aytiladi. (Korenev va boshqalar, 1990).
Nodavriy ekologik omillar.
Organizmning yashab turgan normal muhitida bo'lmaydigan, birdan kelib
chiqadigan , keyinchalik yo'qolib ketadigan omillarga nodavriy omillar deyiladi.
Shuning uchun ham bunday omillarga organizmlar moslashib ham ulgurmaydi.
Nodavriy omillarga: shamol, chaqmoq, yong'in kabilarni, insonlarning tabiat bilan
faoliyati, yirtqichlar, parazitlar, zararli hasharotlar, zamburug'larni ham kiritish
mumkin.
Keyingi misollar organizmlardagi «biotik omillar»dan kelib chiqadi. Lekin bu
yerda o'ziga xos tushuncha bor. Masalan, (abiatda uchraydigan xo'jayin-parazit
munosabatida xo'jayinning parazitga ta'sirini ikkilamchi davriy omillarga kiritish

mumkin, chunki xo'jayin tanasi parazit uchun normal yashash joyi. Lekin
rivojlanish uchun parazitning bo'lishi shart cmas. Shu holat davriy omilga o'tadi.
Ko'pchilik holatlarda organizmlarning nodavriy ekologik omillarga moslashish
xislati bo'lmaydi.
Nodavriy ekologik omillar, asosan ma'lum joydagi tur vakillarining soniga
ta'sir qilib, tur areali, individual rivojlanishini o'zgartirmaydi. Nodavriy omillarni
nazariy o'rganish natijasida qishloq xo'jalik zararkunandalariga qarshi chora-
tadbirlar ishlab chiqishda qo'l kelishi mumkin.
Ekologik qatorlar.
Muhitning ayrim yoki bir guruh ekologik omillari ta'sirining o'sib yoki
kamayib borishida o'simliklar birliklari -fitotsenozlarining joylashishiga ekologik
qatorlar, deb ataladi. Masalan, ba'zi qiyalikning yuqori qismida tuproqning quruq,
pastki qismida esa namlikning ko'pligi yoki tuproqning kam quruq ekanligi
kuzatiladi.
Shuning uchun ham qiyalikning ikki joyida o'simlik turlari, ularning qalinligi
har xil. Ayrim turlar qiyalikning yuqori , ba'zilari o'rta, uchinchi guruh o'simliklar
va uning pastki qismlarida o'sadi.
Natijada tuproq namligining ortishi yoki kamayishiga qarab, o'simliklar
yuqoridan pastga qarab, ma'lum qatorda joylashadi, ya'ni, quruqlikni sevuvchi
o'simliklar qiyaning yuqori qismida, namlikka moslashgan turlari esa pastroqqa
joylashadi.
O'simliklarning bunday ekologik qatorlarini issiqlik, tuproqning sho'rlanishi,
o'simliklarning shamolga chidamliligi kabi omillarga nisbatan ham chizish
mumkin. O'tloqzorlarda pastlikdan tepalikka, tekislikdan adir mintaqasiga qarab
ham o'simliklarning guruhlari, turlari va ular tashkil qiladigan qatorlar o'zgaradi.
O'simliklar qatorining ichida 6-8-10 lab, ularning assotsiatsiyalarini ajratish
mumkin. Ular ichida chegaralarni aniqlash ayrim hollarda qiyin bo'ladi. Chunki
ekologik sharoitning shu joyda asta-sekin o'zgarishidan bir fitotsenoz ichidagi
turlarni ikkinchi senoz maydoniga tarqalib, oraliq kichik senozlar hosil qilishi
fitotsenozlar chegaralarini chalkashtirib yuboradi.

Abiotik omillar
Abiotik omillar , muhitning abiotik omillari (yun. a — inkor qo‘shimchasi va
bios — hayot) — muhitning tirik organizmlarga ta’sir etuvchi no-organik omillari
(iqlim, t-ra, namlik, radiatsiya, tuproqning sho‘rxokligi va b.) majmui. A.o.
kimyoviy (havo, suv, tuproq tarkibi), fizikaviy (quyosh va kosmik radiatsiya,
yorug‘lik va issiqlikning taqsimlanishi, havo oqimlari gravita-siyasi, suv
almashinuvi qonuniyatlari va h.k.) omillarga bulinadi. Tirik orga-nizmlar turi, zoti
yoki navining uz are-ali chegarasidagi soni va taqsimlanish darajasi
organizmlarning yashashi uchun zarur hisoblangan, ammo eng kam miqdordagi
cheklangan A.o.ga bog‘liq. Tirik organizmlar taraqqiyot jarayoni-da muhitning
A.o. ta’siriga moslashib boradi. Omillardan ayrimlarining ortiqcha yeki kamligi
tirik organizmlar-ning o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi (yana
q. Biotik omil-lar) .
Abiotik omillar - anorganik tabiat sharoitining yoki o’lik ta biatning yi ѓ indisi.
Bularga harorat, yoru ѓ lik, namlik, suv, tuproq, relyef kiradi.
Shuni ham ta’kidlash zarurki, ekologik omillar organizmlarga kom pleks ta’sir
etgandagina ular yuqori natija beradi. Bu omillar ning bi rortasi o’z vaqtida bo’lmasa
yoki yetishmasa organizmlarning normal o’sishi va rivojlanishi tugal o’tmaydi.
Demak, ekologik omil larning har biri organizm uchun zarur bo’lib, ularning birini
ikkin chisi almashtira olmaydi. Shu sababli ekologik omillar orga nizm hayotida bir
xil ahamiyatga egadir. Chunonchi, o’simliklar hayotidan misol keltirsak, ѓ o’zani
o’stirish va parvarish qilishda o’ ѓ it bermasdan faqat suv berish bilan ѓ o’zani to’la
rivojlantirib bo’lmaydi. Yoki buning aksi ham xuddi shun day natijalarga olib ke ladi.
Organizmning hayot faoliyatini susaytiruvchi omilga cheklovchi omil
(limitiruyu щ iy faktor) deyiladi. Organizmlarga ta’sir qiluvchi omil larning bittasi
cheklovchi omil bo’lishi mumkin. Chunonchi, hayvonlar va o’simliklarning shimol
tomonga qarab tarqalishi is siqlikning yetish masligi natijasida janubga tarqalishi esa,

namlik ning yetishmasligi tufayli kechadi. Demak, organizmlarning shi molga
tarqalishida cheklovchi omil bo’lib harorat hisoblansa, ak sincha, janub tomonga
tarqalishida esa cheklovchi omil bu namlikdir.
Omilning faqatgina yetishmasligigina emas, balki ortiqchaligi ham cheklovchi
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ekologik omillarni o’rganish soha sida Yu.Libix ko’p
tajribalar o’tkazdi. Uning yozishicha (1840) ekin larning hosildorligi ko’pincha ular
uchun ko’p kerak bo’lgan ele mentlar (SO
2 yoki N
2 O) bilan cheklanmaydi, aksincha
tuproqda kam uch raydigan va o’simliklar uchun juda kam miqdorda kerak bo’lgan
element lar bilan chek lanadi. Demak, o’simliklarning o’sishi tuproq tarkibida
minimum miqdorda uchraydigan elementga (masalan, rux) bo ѓ liq degan xulosa Li -
bixning "Minimum qonuni" deb yuriti ladi. Libixning ko’rsatishicha u yoki bu
omillarning yetishmasligi gina emas, balki is siqlik, yoru ѓ lik va suv kabi omillarning
or tiqchaligi ham cheklovchi omil bo’lib xizmat qi lishi mumkin.
b) Biotik omillar
Biotik omillar , muhitning biotik omillari — bir yoki har xil turga mansub
o’simlik, hayvon va mikroorganizmlar hayot faoliyatining organizmlarga ta’siri
majmui. Ayniqsa biotsenoz organizmlari orasidagi munosabatlar juda yaqindan
bo’ladi. B. o. har xil turdagi tirik organizmlarning o’zaro ta’siridan iboratligi bilan
muxitning abiotik omimarchdan farq kiladi.
Organizmlarning o’zaro munosabatlari juda ham xilmaxil. Tirik mavjudotlar
boshqa organizmlar uchun oziq manbai bo’lishi (o’t o’simliklar o’txo’r hayvonlar
uchun oziq hisoblanadi, o’txo’r hayvonlarni esa yirtqich hayvonlar yeydi), ularning
ko’payishiga imkon yaratishi (o’simliklarni changlovchi hasharotlar faoliyati),
yashash muhiti bo’lib xizmat qilishi mumkin (mas, g’o’zaning xavfli kasalligi—
viltni hosil qiluvchi patogen zamburug’ uchun g’o’za xo’jayin o’simlikdir).
Raqobat, simbioz (birgalikda yashash) va b. ham organizmlar orasidagi
munosabatlarga kiradi. Ehtiyojlari bir-biriga o’xshash organizmlar orasida, mas,
agar o’simliklarning yoruglik, namlik va muhitning b. sharoitlariga nisbatan talabi
bir xil bo’lsa, raqobat paydo bo’ladi. Simbioz hayvonlar, o’simlik,
mikroorganizmlar orasida keng tarqalgan. Mac, dukkakli o’simliklar (beda va b.)

azot hosil qiluvchi bakteriyalar bilan birgalikda yashaydi, bu bakteriyalar
o’simliklar hayoti uchun zarur bo’lgan uglevodlar va b. organik moddalarni
o’simliklar ildizidan oladi. B. o. har doim muhitning abiotik omillari ta’siriga
uchraydi va o’z navbatida unga faol ta’sir etib, uni o’zgartirib boradi.
Biotik omillar: Bunga tirik tabiat elementlari (tirik orga nizmlarning bir-biriga
va yashash muhitiga ta’siri) kiradi. Bio tik omillar fitogen va zoogen omillarga
bo’linadi.
Fitogen omillar deganda yuksak va tuban o’simliklarning orga nizmga ta’siri
e’tiborga olinsa, zoogen omillar deganda esa orga nizmga barcha hayvonlarning
ta’siri nazarda tutiladi. Antropogen omillar - bu inson faoliyati bilan bo ѓ liq bo’lgan
omillar, ya’ni odamlarning o’simlik va hayvon turlari yoki ular gu ruhlarining
tuzilishiga ko’rsatgan ta’siridir. Tirik organizmlarga juda ko’p omillar ta’sir
ko’rsatadi. Ana shu omillarning ayrim orga nizmlarga ko’rsatgan ta’siri natijasi esa
xilma-xildir. Omilning or ganizm hayoti uchun eng qulay darajasi - optimal daraja
deyiladi. Ћ ar qanday ekologik omillarning eng yuqori darajasi maksimum va eng
qo’yi darajasi minimum bo’ladi. Tabiiyki, har bir tirik organizm uchun u yoki bu
ekologik omilning o’z maksimumi, mi nimumi va opti mumi bo’ladi. Chunonchi, uy
pashshasi 7°S dan 50°S gacha yashashi mumkin. Ular uchun yashashning optimum
darajasi 36-40°S ni tashkil etadi.
Shuni ham ta’kidlash zarurki, ekologik omillar organizmlarga kom pleks ta’sir
etgandagina ular yuqori natija beradi. Bu omillar ning bi rortasi o’z vaqtida bo’lmasa
yoki yetishmasa organizmlarning normal o’sishi va rivojlanishi tugal o’tmaydi.
Demak, ekologik omil larning har biri organizm uchun zarur bo’lib, ularning birini
ikkin chisi almashtira olmaydi. Shu sababli ekologik omillar orga nizm hayotida bir
xil ahamiyatga egadir. Chunonchi, o’simliklar hayotidan misol keltirsak, ѓ o’zani
o’stirish va parvarish qilishda o’ ѓ it bermasdan faqat suv berish bilan ѓ o’zani to’la
rivojlantirib bo’lmaydi. Yoki buning aksi ham xuddi shun day natijalarga olib ke ladi.
Organizmning hayot faoliyatini susaytiruvchi omilga cheklovchi omil
(limitiruyu щ iy faktor) deyiladi. Organizmlarga ta’sir qiluvchi omil larning bittasi
cheklovchi omil bo’lishi mumkin. Chunonchi, hayvonlar va o’simliklarning shimol

tomonga qarab tarqalishi is siqlikning yetish masligi natijasida janubga tarqalishi esa,
namlik ning yetishmasligi tufayli kechadi. Demak, organizmlarning shi molga
tarqalishida cheklovchi omil bo’lib harorat hisoblansa, ak sincha, janub tomonga
tarqalishida esa cheklovchi omil bu namlikdir.
Omilning faqatgina yetishmasligigina emas, balki ortiqchaligi ham cheklovchi
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ekologik omillarni o’rganish soha sida Yu.Libix ko’p
tajribalar o’tkazdi. Uning yozishicha (1840) ekin larning hosildorligi ko’pincha ular
uchun ko’p kerak bo’lgan ele mentlar (SO
2 yoki N
2 O) bilan cheklanmaydi, aksincha
tuproqda kam uch raydigan va o’simliklar uchun juda kam miqdorda kerak bo’lgan
element lar bilan chek lanadi. Demak, o’simliklarning o’sishi tuproq tarkibida
minimum miqdorda uchraydigan elementga (masalan, rux) bo ѓ liq degan xulosa Li -
bixning "Minimum qonuni" deb yuriti ladi. Libixning ko’rsatishicha u yoki bu
omillarning yetishmasligi gina emas, balki is siqlik, yoru ѓ lik va suv kabi omillarning
or tiqchaligi ham cheklovchi omil bo’lib xizmat qi lishi mumkin.
U yoki bu turning yashash imkoniyati bo’lgan ma’lum bir omilning o’zga -
ruvchan chegarasi tolerantlik deyiladi.
Ba’zi bir organizmlarning tolerantlik xususiyati ma’lum bir omilga nisbatan
chegaralangan bo’lsa, boshqa xil omilga nisbatan esa keng doirada bo’lishi mumkin.
Masalan uy pashshasi (chivini) 7 °S dan to 50 °S issiqlikkacha bardosh berib
yashashi mumkin. Uning tolerant lik chegarasi keng. Bunday organizmlarni evriterm
organizmlar deyiladi. Boshqa xil organizmlarning tolerantlik chegarasi tor bo’lishi
mumkin, ularni ste noterm organizmlar deyiladi. Tolerantlik qonunini 1913 yilda V.
Shelford (Shelford, 1913) asoslab bergan. Bu qonunga muvofiq maksi mum
chegaralovchi omillarning ta’siri mini mum chegaralovchi omillar ta’siri bilan bir
xildir.
" Tolerantlik " qonunini to’ldiruvchi omillar nimalardan iborat?
1. Organizmlar bir omilga nisbatan keng diapazonli tolerant likka ega bo’lsalar
ikkinchi omilga nisbatan ularda tolerantlik dia pazoni tor bo’ladi.
2. Keng tolerantlikka ega bo’lgan organizmlar yer yuzida keng tarqalgan.

3. Tur uchun sharoit birorta ekologik omilga nisbatan optimal dara jada
bo’lmasa, shu turning boshqa xil ekologik omillarga nisba tan tole rantlik diapazoni
tor bo’ladi. Masalan, ѓ allasimon ekinlar uchun azot yetishmasa ularning
qur ѓ oqchilikka chidamlilik xususiyati pasayadi.
4. Organizmlarning ko’payish davri noziq bo’lib, bu davrda ko’pchilik
ekologik omillar organizm uchun cheklovchi omil ham bo’lishi mumkin.
Masalan, voyaga yetgan sarv daraxti suvda ham, quruqlikda ham yashashi
mumkin, biroq u namlik yetarli bo’lgan, suv ko’llamagan joy lardagina ko’payish
imkoniyatiga ega.
Turning tabiatda yashashi uchun kerak bo’lgan barcha tashqi muhit omil lari
yi ѓ indisi ekologik taxmon (burchak) deyiladi. Ko’pincha bu atama ikkita yaqin
turlarning o’zaro munosabatini kuzatishda qo’llaniladi. Ekologik taxmon atamasini
1917 yilda Dj.Grinnel tur larning keng likda tarqalish tavsifi uchun qo’llagan edi.
Ekologik tax mon yashash joyi atamasiga yaqin tushunchadir. Keyinchalik 1927
yilda Ch.Elton ekologik taxmon turning jamoadagi holati deb aniqladi va bu holatda
eng muhimi ularning, ya’ni turlarning bir-birlari bilan trofik bo ѓ lanishi ekan ligini
qayd qildi.
Turning ekologik o’rni (Dj.Grinnell) deganda, ma’lum bir turning barcha abiotik va
biotik omillar majmuiga bo’lgan munosabatini, ya’ni hamjamoada tutgan o’rni
tushuniladi.
Ch.Elton esa ushbu tushunchaning funksional tomoniga alohida e’tibor bergan.
Ekotizimdagi turning faoliyati asosan oziqlanishdan bo’lgani uchun ekologik taxmonni
oziqa taxmon deyish ham mumkin. Tabiatda populyasiyalarga xilma-xil abiotik va biotik
omillar ta’sir etib turadi. Shuning uchun ekologik taxmon iqlim, trofik, edafik va boshqa
xususiy shakllarga ajratiladi.
Ћ ayvonlar orasida o’simliklarga nisbatan ekologik taxmon yaxshi ifodalangan.
Ammo biogeosenozlarda o’simliklar ham ekologik taxmonga ega. O’simliklarda
ekologik taxmonga ajratish belgilari quyidagilar hisoblanadi: turning har xil balandlikda
bo’lishi, ildizlarning tuproqning turli qatlamlariga kirib borishi, turli vaqtlarda gullashi,

changlatuvchilarning xilma-xilligi, namlik va boshqalarga munosabatining o’zgacha
bo’lishi kabilardir.
Dasht va cho’l biogeosinozlarida yirik va mayda sut emizuvchilar o’t o’simliklar
bilan oziqlanadi. Bular tuyoqlilar (otlar, qo’ylar, antilopalar, say ѓ oqlar) va kemiruvchilar
(su ѓ urlar, yumronqoziqlar, sichqonsimonlarning ko’pchilik vakillari). Ularning hammasi
biogeosenozda bitta funksional guruh, ya’ni o’txo’r hayvonlarni tashkil etadi.
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, o’simlik massasini iste’mol qilishda ularning roli bir
xil emas, balki ular oziqlanish uchun o’simlik qoplamining turli tarkibiy qismlaridan
foydalanadi. Yirik tuyoqlilar to’yimli, nisbatan baland bo’yli o’simliklardan oziqa oladi.
Shu yerda yashovchi su ѓ urlar tuyoqlilarning ketidan ular yemagan siyrak va ezilgan
o’tlarni iste’mol qiladi. Nisbatan mayda hayvonlar hisoblangan yumronqoziqlar esa,
tuyoqlilar, su ѓ urlardan o’simliklarni yi ѓ adilar. Shunday qilib, hamjamoa hosil qiluvchi
uch guruhdagi o’txo’r hayvonlar o’rtasida o’simliklar qoplami biomassasidan
foydalanishda funksiyalarning bo’lib olinishi kuzatiladi va ushbu hayvonlar o’rtasida
raqobat bo’lmaydi.
V.N.Beklyamishev tasnifi bo’yicha ekologik taxmon (ekotaxmon) to’rt toifaga
bo’linadi: trofik, topik, forik va fabrik.
Trofik aloqada bir tur ikkinchi tur bilan oziqlanadi.
Topik aloqada bir tur ikkinchi turning yashash sharoitini o’zgartirishda namoyon
bo’ladi. Daraxtlar tanasida lishayniklarning yashashi, o’rmondagi daraxtlar tomonidan
shu yerlarda o’suvchi o’simliklar hayotiga ko’rsatiladigan ta’sirlarda yaqqol ko’rinadi.
Forik aloqada bir turning tarqalishi ikkinchi turning ta’siri natijasida ro’yobga
chiqadi. Ko’pchilik hayvonlar tomonidan o’simlik uru ѓ va mevalarining tarqalishi bunga
misol bo’la oladi. Bunday tarqalish aktiv yoki passiv holda o’tishi mumkin.
Bir turning o’ziga in qurishi uchun boshqa turning qoldiqlaridan foydalanishiga
fabrik aloqa deyiladi. Chunonchi, qushlar in qurishi uchun daraxt barglari va
shoxchalaridan yoki hayvonlarning jun va patlaridan ham foydalanadilar.
XIX asrning oxirlari va XX asrning boshlarida ko’pchilik ekolog lar jamoada
o’xshash joyni egallagan, bir-biriga ekologik yaqin tur gan tur lar mustahkam yashay
olmasliklari mumkin degan xulosaga kel gan edilar. Bu fikrlar keyinchalik bir ekologik

taxmonda uchraydi gan 2 ta tur ora sidagi raqobatchilik modelini matematik tuzib
chiqilganda ham o’z tas di ѓ ini topdi. ( V.Volterra va T.F.Gauze ). Eko logik taxmon
to’ ѓ risidagi hozirgi zamon tushunchasi 1957, 1965 yil larda Dj.Xatchinson tomonidan
tuzilgan ekologik taxmon modeliga asoslan gandir.
s) Biosenozlar
Har qanday tirik organizm ko'plab boshqa oragnizmlar orasida yashaydi va bu
organizmlar bilan turli xil munosabatlarga kirishadi. Bu munosabatlar organizmlar
uchun foydali ham zararli ham bo'lishi mumkin. Organizmlarni o'rab turgan tirik
muhit biotsenotik muhit deyiladi. Har qanday tur boshqa turlar bilan tasodifiy
guruhlar hosil qilmasdan, balki bir biriga moslashgan turlargina birga yashaydi.
Birga yashaydigan va o'zaro boglangan organizmlar guruhlari biotsenozlar deb
ataladi. Biotsenozdagi organizmlarning abiotik omillarga extiyoji bir biriga yaqin
bo'ladi.
Tirik organizmlar tabiiy jamoalari o'zining tuzilish va faoliyat ko'rsatish,
rivojlanish qonunyatlariga ega. Organizm usti tuzilishiga ega bo'lgan tabiiy
jamoalar quyidagi xususiyatlari bilan ayrim olingan organizmlardan farq qiladi.
1. Jamoalar hamma vaqt atrof muhitda mavjud bo'lgan tayyor qismlardan yuzaga
keladi va tuziladi. Ayrim olingan individ esa embrion xujayralarining asta sekin
mutaxasislashuvi natijasida yuzaga keladi.
2. Jamoaning qismlari almashinib turishi mumkin. Jamoada bir tur uxshash
ekologik extiyojlarga ega ikkinchi to'rni o'rnini egallashi mumkin. Bunda jamoada
xech qanday yo'qotish bo'lmaydi. Ayrim olingan organizm qismlarini esa
almashtirib bo'lmaydi.
3. Agar ayrim organizmda organlar faoliyatida doimiy muvofiqlik mavjud bo'lsa,
jamoalar qarama-qarshi jarayonlar muvozanati asosida qaror topgan. Masalan, o'lja
va yirtqich bir-biriga qarama qarshi kuchlar, lekin ular birga, bitta tabiiy jamoada
yashaydi.
4. Jamoalar bir to'rning ikkinchi tur tomonidan miqdoriy boshqarilishiga
asoslangan.

5. Organizm o'lchamlari genetik dastur bilan chegaralangan. Organizm usti
sistemalarning o'lchami esa tashqi sabablar bilan chegaralangan. Jamoalar shartli
chegaraga ega.
Abiotik muhitning biotsenoz egallab turgan qismi biotop deb ataladi.
Biotsenozning tur tuzilmasi.
Biotsenozda turlarning xilma-xilligi va ularning o'zaro nisbati biotsenozning tur
tuzilmasini tashkil qiladi. Tur tuzilmasiga qarab turlarga boy va kambag'al
biotsenozlar farq qilinadi. Kutblarga yaqin, issiqlik yetishmaydigan joylardagi, suv
yetishmaydigan jazirama cho'llardagi biotsenozlar, ifloslangan suvlardagi
biotsenozlar odatda kambag'allashgan bo'ladi. Chunki bunday biotsenozlarda bir
qancha omillar cheklovchidir. Abiotik muhit optimalga yaqin joylardagi
biotsenozlar turlarga boy bo'ladi.
Biotsenozlarning tur tarkibi ular hayotining uzoqligiga ham bog'liq. Yosh, endi
tarkib topayotgan biotsenozlar kamroq turlarga ega. Inson tomonidan yaratilgan
sun'iy biotsenozlar ham kambag'aldir. Lekin eng kambag'al biotsenozlar ham
kamida bir necha unlab turlarni o'zida birlashtiradi. Deyarli barcha biotsenozlar o'z
tarkibida mikroorganizmlar, o'simliklar va hayvonlarni oladi. Kam xollarda
biotsenozlar o'simliksiz (masalan, g'orlarda, suvning chuqur qatlamida) yoki faqat
mikroorganizmlardan iborat bo'ladi. (anaerob muhitlarda va h.o.).
Biotopdagi sharoit qanchalik xilma-xil bo'lsa, biotsenoz turlarga shuncha boy
bo'ladi. Ko'pincha biotsenozda o'simliklar qancha xilma-xill bo'lsa bu yerda boshqa
organizmlar ham shuncha ko'p bo'ladi. Biotsenozdagi Har bir tur boshqa to'rning
yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan, yurmonqoziqning yangi yerga ko'chib
kelishi uning yirtqichlari va parazitlari, uning inida yashagan mayda
organizmlarning ham yashashi uchun sharoit yaratadi. O'simliklarning turli
tumanligi hayvonlar uchun xilma-xil yashash sharoitlari yaratadi, mikroekologik
sharoit shunchalik xilma-xil bo'ladi va ko'proq hayvonlarni birlashtiradi.
Biotsenozda turlarning miqdoriy nisbatlari ham muhim ahamiyatga ega.
Biotsenozdagi bir xil o'lchamga ega turlar soni jihatdan bir - biridan keskin farq
qiladi. Ba'zilari kamroq bo'lsa, ba'zilarining soni juda ko'p bo'lib, landshaft

kiyofasini belgilaydi. Har qanday biotsenozda Har bir o'lcham bo'yicha eng ko'p
sonli turlarni ajratib ko'rsatish mumkin. Soni jihatdan ustun turadigan turlar
dominant turlar deb ataladi. Dominant turlar biotsenozning yadrosini tashkil qiladi.
Barcha dominant turlar ham biotsenozga bir xil ta'sir utkazmaydi. Ular orasida
o'zining hayot faoliyati bilan boshqa barcha turlar uchun sharoit yaratadigan turlar
bor. Bunday turlar edifiqator turlar deb ataladi. Quruqlik biotsenozlarida
o'simliklarning aniq turlari edifiqator turlar hisoblanadi. Masalan, archa
o'rmonlarida archa va h.o. Edifiqator turlarning biotsenozdan yo'qotilishi fizik
muhitning, birinchi navbatda mikroiqlimning o'zgarishiga olib keladi. Kam
xollarda edifiqator tur hayvon bo'lishi mumkin. Masalan, sug'urlar koloniyasi bilan
band joylarda aynan sug'urlarning yer qazish faoliyati mikroiqlimni ham, landshaft
kiyofasini ham, o'simliklarni o'sish sharoitini ham belgilaydi.
Uncha ko'p bo'lmagan dominant turlardan tashqari biotsenoz tarkibiga ko'plab
soni kam yoki noyob turlar bo'ladi. Bu turlar ham biotsenoz hayotida muhim rol
o'ynaydi. Ular biotsenozning turlarga boylikligini ta'minlaydi, biosenotik aloqalar
xilma-xilligini oshiradi va dominant turlarni almashinishi uchun zaxira bo'lib
xizmat qiladi. Bir so'z bilan aytganda bu turlar biotsenozning barqarorligini
ta'minlaydi.
Yashash muhiti sharoitlarining o'ziga xosligi qanchalik yuqori bo'lsa, turlar soni
shunchalik kam bo'ladi va ayrim turlarning soni yuqori bo'ladi. Turlarga juda boy
biotsenozlarda deyarli barcha turlar kam sonli bo'ladi.
Biotsenozda ayrim olingan turlarning ahamiyatini yoki o'rnini aniqlash uchun
turli ko'rsatkichlardan foydalaniladi. Bo'lar: turning serbligi yoki ko'pligi - bu
maydon birligidagi shu tur individlari soni; uchrash chastotasi- individlarning
biotsenozda tekis yoki notekis taqsimlanganligi ifodalaydi; dominantlik darajasi-
ma'lum tur sonining biotsenozdagi barcha tur individlarining umumiy soniga
munosabatini bildiradi. Masalan, 200 ta tutilgan kushdan 80 tasi mayna bo'lsa,
maynaning dominantlik darajasi 40% ga teng.
Albatta, barcha biotsenozlarda individlar soni jihatidan eng kichik organizmlar,
ya'ni bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlar ustun bo'ladi. Shuning uchun turli

o'lchamdagi turlarda dominantlik darajasi alohida hisoblanadi. Dominantlik
darajasi butun biotsenoz bo'yicha emas, balki guruhlar bo'yicha aniqlanadi. Bu
guruhlar sistematik (qushlar, xasharotlar va x.o), ekologo-morfologik (daraxtlar,
utlar) yoki bevosita o'lchamiga qarab, (mikrofauna, mezafauna, mikroorganizmlar
va x.o) ajratilishi mumkin.
Biotsenozning joy va ekologik tuzilmasi.
Biotsenozlarning joy tuzilmasi asosan o'simliklar tomonidan belgilanadi.
Biotsenozning o'simliklardan iborat qismi fotosenoz deyiladidi. . Turli
balandlikdagi o'simliklar mavjud bo'lganda fotosenoz pog'onalar va kavatlardan
iborat bo'ladi. Masalan, o'rmonda 5-6 ta pog'ona bo'lishi mumkin. 1- yuqori
pog'onani baland daraxtlar, 2- pog'onani pastrok daraxt, 3- pog'onani butalar, 4-
pog'onani baland utlar, 5- pog'onani past utlar, 6- pog'onani eng past o'simliklar
tashkil qiladi. Turli biotsenozlarda pog'onalar soni turlicha bo'ladi. Utloklarda ham
pog'onalar mavjud, lekin ba'zan kuchsiz ifodalangan bo'ladi.
Pog'onalarning kengligi bir necha metrdan (daraxtlardan iborat pog'onada) bir
necha sm gacha (yusinlardan iborat pog'ona) bo'lishi mumkin. Har bir pog'onada
o'ziga xos ekologik vaziyat vujudga keladi. Biotsenozdagi hayvonlar ham
o'simliklar hosil qilgan pog'onalarda moslashgan bo'ladi.
Turli biotsenozlar o'zidagi turli ekologik guruhga mansub organizmlarning
nisbati bilan Harakterlanadi. Biotsenozdagi turli ekologik guruhlarning nisbati
biotsenozning ekologik tuzilmasini hosil qiladi. Biotsenozdagi ekologik guruhlarga
yirtqichlar, fitofaglar, saprofaglar va h.o.lar kiradi.
Cho'l, chala cho'l, dasht biotsenozlarida fitofag hayvonlar saprofaglardan ustun
bo'ladi. O'rmon biotsenozlarida saprofaglar, odatda ko'proq. Biotsenozdagi
gigrofit, mezofit, kserofit o'simliklarning, gigrofil, mezofil, kserofil hayvonlarning
nisbati ham biotsenozning ekologik tuzilmasini ifodalaydi.

Ekologik omillarning tirik organizmlarga ta’sir etishining umumiy
qonuniyatlari.
Muhitning ayni bir faktori har xil organizmlar uchun turlicha ta’sir etadi va
ahamiyatga ega. Masalan: Suv pardasining sirt tortishish kuchi suvdagi mayda
qisqichbaqalar {dafniya, stiklonlar} uchun xavfli, chunki ular bu kuchga bardosh
bera olmaydi, chunki ular suv sathiga yopishib qoladi. Suv qandalalari esa bemalol
so’zib yuraveradi.
Har qaysi faktorning organizmga ta’sir etish darajasi uning dozasi (normasi)
ga bog’liq. Faktorning yashash mumkin bo’lgan minimal va maksimal ahamiyati
organizmning chidamlilik chegarasini belgilaydi. Har bir turning turli faktorlarga
o’ziga xos chidamlilik chegarasi bor.
Faktorning organizmga eng qo’lay ta’sir etadigan chegarasi OPTIMUM zona
deyiladi.
M: Rif hosil qiluvchi marjon poliplar faqat +20-30 0
doirasida yashaydi.
Tilogoch esa yakutiada 69-35 0
C t da yashaydi. Fil, oq ayiq va hokazo.
Optimum faktorning ko’payishi yoki kamayishi o’zgarganda individlarning
hayot faoliyati o’zgaradi, yomonlashadi.Eng ko’p ta’sirida organizmlar nobud
bo’ladi. Bu esa pessimum deyiladi.
Organizmlarning optimum va pessimum zona orasidagi chegarasi muhit
faktoriga ekologik valentligi deb ataladi.
Agar faktorlardan loaqal bittasining miqdor qiymati chidamlilik chegarasidan
tashqarisiga chiqsa, qolgan sharoit har qancha qo’lay bo’lgani bilan tur yashay
olmaydi.
Maksimum va minimum chegarasidan chiqadigan bunday faktorlar
cheklovchi faktorlar deyiladi.M:Shimolda issiq etishmasligi, odatda ko’pgina
hayvonlarni tarqalishini cheklaydi yoki dengiz suvining o’ta sho’rligi
amfibiyalarning tarqalishini chegaralaydi.
Muhit ekologik faktorlarining tirlarga ko’rsatadigan munosabatiga ko’ra
ekologik valentligi turlicha bo’ladi:turning moslashishi keng darajada bo’lsa har
bir abiotik faktor nomiga “evri” qoshimchasi qo’shish bilan ifodalanadi.

M: 1.Evriterm turli t 0
o’zgarishiga yashaydigan.
2.Evribat turli bosimlarda yashay oladigan
3.Evrigal turlicha sho’rlanish darajasidagi muhitda yashay oladi.
Agar turning ekologik valentligi tor doirada bo’lsa, ekologik faktor oldiga
“steno” qo’shimchasi qo’shiladi.M:
1.Stenobat
2.Stenoterm
3.Stenogal
Har ikkala holatda ham umumiy holda ekologik valentligini (tur)
ifodalamoqchi bo’lsak “stenobiont” va “evribiont” termini ishlatiladi.
Cheklovchi faktorlar turning geografik arealini belgilaydi. Ayniqsa
organizmlarni tabiatda cheklovchi faktorlarini bilib olish insoning xo’jalik
yuritishida juda katta rol o’ynaydi, chunki organizmlarning hayotiy faoliyatini
boshqarishda, cheklovchi faktorlar kalit hisoblanadi.
Organizmlarni ekologik klassifikastiya qilish printsiplari.
Hayvonot, o’simlik olamini hozirgi zamon biologik sistematik
klassifikastiyasini bosh mezoni qovm-qarindoshlik o’xshashlik belgilari
hisoblanadi. Shunung uchun han.turli shaklga ega turli muhitda yashovchi
organizmlar bitta guruhga bo’linadi.M:
Ekologik klassifikastiya qilishda esa hayvonlarni ularni tashqi muhitda xilma-
xil hayot kechirishi ularni turlicha klassifikastiya qilish mumkin.
Biz hayvonlarni birgina harakat qilishiga qarab klassifikastiya qilsak, turli xil
sinfga kiruvchi turlar 1 ta ekologik guruh kiritiladi. M: Suvda raketasimon harakat
qiluvchilarga medo’zalar, bosh oyoqli mollyuskalar, xivchinlilar, yndo’z,
beshiktervat lichinkalari va hokazo.
Xullas, turli-tuman ekologik faktorlarga ko’ra klassifikastiya qilish mumkin
yoki yana bir misol organizmlarni oziqlanish harakteriga ko’ra klassifikastiya
qilamiz.

1.Avtotroflar – 2 ga fototrof va xemotroflarga bo’linadi.
2.Geterotrof
1.a) fototroflar organik modda qilishda quyosh yorug’ligidan foydalanadi.
b) xemotroflar – ximiyaviy reaktsiya energiyasidan foydalanadi.
2.a) saprofitlar – oddiy organik birikmalar bilan oziqlanadi.
b)golozoy- murakkab organik birikmalar bilan oziqlanadi.
Golozoy organizmlar ham o’z navbatida qo’yidagi guruhlarga bo’linadi.
A)saprofitlar o’simliklarni chirigan qoldiqlari bilan oziqlanadi.
B)fitofag tirik o’simliklar bilan oziqlanadi.
V)zoofag tirik hayvonlar bilan oziqlanadi.
G)nekrofag o’limtiklar bilan oziqlanadi.
Hayvonlarni oziqni tutishiga qarab ham ekologik klassifikastiya qilish
mumkin.
M:Fil’troterlar kichik qisqichbaqalar, baqachig’anoq kit va hokazo.
Kavsh qaytaruvchilar, kavsh qaytarmovchilar, ovchilar va hokazo.

Xulosa
Har bir organizm o'zi yashab turgan muhitda bir vaqtning o'zida har xil iqlim,
tuproq va biotik omillar ta'siriga ta'siriga uchraydi. Tirik organizmlarni individual
rivojlanish jarayonining bir fazasi davrida to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladigan muhit
elementlariga ekologik omillar deyiladi. Bunday ayrim muhit omillari, ya'ni dengiz
sathiga nisbatan bo'lgan balandlik, dengiz va ko'llarning chuqurligi istisnodir.
Sababi balandlikning organizmga ta'siri harorat, quyosh radiasiyasi, atmosfera
bosimi orqali borsa, suv chuqurligining organizmga ta'siri bosim va yorug'likning
kamayishi sababli yuzaga keladi.
Kurs ishi o’rganilish natijasida quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
1. Ayrim turlarni ma'lum hududdan siqib chiqaradi va ularning jo'g'rofik
jihatdan tarqalishining o'zgarishiga olib keladi.
2. Har xil turlarning rivojlanishiga bevosita ta'sir ko'rsatib, ularning ko'payishi
va nobud bo'lishini o'zgartiradi, bir joydan ikkichi joyga ko'chib populyasiya va
biosenozlar zichligiga ta'sir qiladi.
3. Organizmlarda moslashish xususiyatlarini keltirib chiqaradi, ularda ichki
(modda almashuv) va tashqi o'zgarishlarni tarqoq, guruh bo'lib tarqalishi, qishga va
yozgi tinim davri, fotodavr reaksiyasining kelib chiqishiga sabab bo'ladi.
Muhit omillarini ta'siri vaqt bo'yicha ham o'zgarib turadi. Chunonchi, kun
davomida yoki yilning fasllari bo'yicha, dengiz va okea to'lqinlarining muntazam
va doimiy o'zgarib turishi, ekologik omillarning kutilmagan holda o'zgarishi yoki
aniq davrlar ichida bo'lmasligi, turli yilllarda ob-havoning har xil kelishi, tabiiy
ofatlar – dovul, kuchli bo'ron, suv bosishi, sel kelishi, er selkinishlari, vulqonlar
ta'sirida o'zgarib turadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Barotov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., “O’qituvchi”1991.
2. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. I, II qism, T., “O’qituvchi”1994.
3. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”1995.
4. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. “Saodat RIA”,
5. To’xtayev A.S. Ekologiya. T., “O’qituvchi”1998.
6. Qodirov E.B. va boshqalar. Tabiiy muhitni muhofazalashning ekologik
asoslari. T., “O’zbekiston”, 1999.
7. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T.,
“Yangi asr avlodi”, 2005.
8. Xolmurodov J. Ekologiya va qonun. T., “Adolat”. 2000.
Internet ta’lim resurslari
1. uz.wikipedia.org
2. www.ziyonet.uz
3. www.arxiv.uz

Ekologik omillar va ularning organizmga ta’siri

Sotib olish