Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish - Экология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	481.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экология

Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish

Купить

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………… ..……… 2
1. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi uzviy bog’liqlik, ilmiy-texnik taraqqiyotni
ekalogiyaga tasiri …………………………………………………………............. 4
2. Tabiat va uning resurslaridan foydalanishni iqtisodiy mexanizmi……....……16
3. O’zbekistonda tarkib topgan ekologik vaziyatlar va ekologik xavfsizligini
ta’minlash bo’yicha olib borilayotgan chora tadbirlar…………………………... 28
4. Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini
takomillashtirish ustuvor yo’nalishlari……………………………………………37
Xulosa………………………………………………………………... 44
Foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati………………………………… .46.
1

K I R I SH
Tabiat mahsuli bo’lgan kishilik jamiyati u bilan uzviy aloqada bo’lib, unga
muntazam ta’sir etib turadi. Tabiat va uning boyliklari insonning moddiy va
ma’naviy ehtiyojini qondiruvchi manba sifatida xizmat qiladi. Aynan shu tabiiy
resurslardan foydalanish borasida atrofmuhit ifloslanishi ko’proq sodir bo’lmoqda.
Shuningdek, ilmiy-texnik taraqqiyotini yanada orta borishi bilan u kengaymoqda.
Ularni tirik organizmga, jumladan jamiyatga ta’sirini, atrof-muhitni qay holatda
ekanligi, uning muhofaza qilish chora-tadbirlarini har bir shaxs his qilishi amalga
oshirishi zarur. Ekologiyaning hozirgi paytda mushkullashib borishi eng muhim va
murakkab muammolardan hisoblanadi. Chunki tirik organizmlarni yashash sharoiti
xususan ekologiyani qanday ekanligiga bog’liq. Uni atroflicha o’rganish shu
kunning asosiy vazifasidir. O’z navbatida shuni ta’kitlash lozimki muhim
maqsadlaridan biri ona tabiatni, atrof-muhitni, ekologiyani sof holatda kelajak
avlodga in’om etishdan ham iboratdir. Shuning uchun ham davlatimiz mustaqil
bo’lgandanoq, ya’ni 1992 yil 9 dekabrda «O’zbekiston Respublikasining tabiatni
muhofaza qilish» 1
qonuni qabul qilingan. “Ekalogiya va atrof-muhitni muhofaza
qilish bo’yicha davlat siyosatini takomillashtirish” 2
to’g’risida president farmoni
imzolandi. Shuningdek, 2030-yilgacha bo lgan davrda O zbekistonʻ ʻ
Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi ishlab chiqildi.
Mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish, sanitariya va ekologik holatni yaxshilashni ta minlash sohasida izchil
ʼ
ishlar olib borilmoqda.Shu bilan birga, bu borada o tkazilgan tahlil natijalari atrof-
ʻ
muhitni muhofaza qilish sohasida davlat funksiyalarini amalga oshirishda
kompleks yondashuv va strategik rejalashtirishning mavjud emasligi, shuningdek,
qo yilgan vazifalarni samarali bajarish uchun tabiatni muhofaza qilish organining
ʻ
vakolatlari yetarli emasligidan dalolat beradi.
1
2
www.lex.uz O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi
2
2

Atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat siyosatining ustuvor
yo nalishlarini belgilash, tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonun hujjatlariʻ
buzilishlari profilaktikasi, ularni aniqlash va oldini olishning samarali
mexanizmlarini joriy etish, respublika aholi punktlarining sanitariya va ekologik
holati uchun davlat organlari, xo jalik yurituvchi subyektlar rahbarlari va
ʻ
fuqarolarning shaxsiy javobgarligini kuchaytirish, shuningdek, 2030-yilgacha
bo lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi Milliy maqsad va vazifalarga
ʻ
erishishni ta minlash maqsadida bir qator ishlar belgilab olindi.
ʼ
3

1.Tabiat bilan jamijat munosabatlari, ilmiy-texnik taraqqiyotni ekalogiyaga
tasiri
Tabiat va jamiyat haqida gapirar ekanmiz hozirgi ilmiy-texnika sharoitlarida
insonning xo’jalik faoliyati tabiatni o’zgartiruvchi qudratli omilga aylandi. Moddiy
ishlab chiqarish va tabiiy resurslardan foydalinish sur’atlarining o’sishi bilan
bog’liq holda inson xo’jalik faoliyatining tabiatga ta’siri miqyoslari yildan yilga
kengayib bormoqda. Shu sababli tabiat va jamiyatning o’zaro ta’siri, atrof muhitni
muhofaza qilish umumzaminiy miqyosga ega bo’lgan muhim ilmiy, ijtimoiy-
iqtisodiy muammolardir. Ilmiy nuqtai nazardan «tabiat» tushunchasi bir necha
talqinga ega. Keng ma’noda: Tabiat - tushunchasi olamning butun moddiy-
energetik va axborot xususiyatlarini anglatadi. 3
Torroq ma’noda esa tabiat deganda
Yerni, uni o’rab turadigan yaqin atrof muhit tushiniladi. Bu tabiiy muhit esa
kishilik jamiyatining mavjudligini ta’minlaydigan tabiiy sharoitlar majmuasidan
iboratdir. Shu boisdan tabiat kishilarning barcha moddiy, ma’naviy va estetik
ehtiyojlarini qondirish manbaidir. Jamiyat - odamlarning birgalikda faoliyatining
tarixan vujudga kelgan shakllarining majmuasidir. 4
Jamiyat moddiy ishlab
chiqarishni, tabiiy resurslarni va sharoitlarni qayta tiklashni hamda aholini takror
o’z ichiga oladi. Jamiyat tabiat bag’rida mavjud bo’lib, tabiat bilan kishilarning
xo’jalik faoliyati orqali bog’langan. Jamiyat va tabiat orasida xilma-xil va uzluksiz
o’zaro ta’sir sodir bo’lib turadi va ana shu o’zaro ta’sir tufayli «tabiat-jamiyat»
tizimining hosil qiladi. Bu tizimning faol qismini, asosiy harakatlanuvchi kuchini
jamiyat tashkil etadi. Shu sababli tabiatdagi ekologik jihatdan nomaqbul
o’zgarishlarning ilmiytexnikaviy omillarning saviyasi ham ko’pgina hollarda
jamiyatning tabiatga nisbatan munosabatlari bilan chambarchas bog’liq bo’ladi.
Chunki insonning xo’jalik faoliyati tufayli tabiat va jamiyat o’rtasida moda va
energiya almashuvi ro’y beradi va bu almashuv jarayonida tabiatda o’zgarishlar
bo’ladi. Tabiat va jamiyatning o’zviy aloqadorligi. Hozirgi fantexnika taraqqiyoti
sharoitlarida jamiyatning tabiatga ta’sirining tobora kuchayib borayotganligi
3
Абирқулов Қ.Н. ва бошқалар. Экология. Т., 2004
4
Алибеков Л.А., Нишонов С.А. Табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан рационал
фойдаланиш. Т.,2005.
4

sababli tabiiy muhitda juda katta qamrovchi o’zgarishlar yuz bermoqda. XX asrda
inson tabiiy-dinamik muvozanatni anchagina buzgan holda tabiat va jamiyat
orasida modda va energiya almashuvida mutlaqo yangi yo’l tutdi. Inson
faoliyatining samarasi mutloq ulchovda ham, aholi jon boshiga o’rtacha hisobda
ham juda tez oshmoqda. Shu sababli insonning hozirgi sharoitlardagi ishlab
chiqarish iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy faoliyatini tabiiy jarayonlar bilan qiyoslash
mumkin. Tabiatda granit qoyalarining yemirilishi 6 ming yilda 1 m ni tashkil etadi.
Inson esa portlatishlar yo’li bilan relefni bir necha ming marta tezroq o’zgartiradi.
Dalalarni haydash, qurilish va foydali qazilmalar konlarining yuzasini ochishda bir
yilda 4000 km3 tuproqgrunt almashtiriladi. Yer bag’irlaridan har yili 120 mlrd. t.
ga yaqin turli xil madanlar, yoqilg’i xom-ashyo va qurilish materiallari qazib
olinadi. Dalalarda qishloq xo’jalik mahsulotlarni yetishtirish uchun 500 mln. t. dan
ortiqroq turli xil mineral o’g’itlar va 3mln. t. ga yaqin zaharli kimyoviy moddalar
ishlatiladi. Shuningdek, jahonda har yili 8,5 mlrd. t. shartli yoqilg’i ishlatiladi 8
mln. t. miqdorda har xil metallar eritiladi, tabiatda uchraymaydigan 60 mln. t. dan
ortiqroq sintetik materialllar ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarishda va kishilarning
kundalik turmishida foydalaniladigan kimyoviy birikmalarning tabiiy muhitga
tushishi tabiiy manbalardan (vulqonlar otilishi va tog’ jinslarining nurashi)
tushadigan miqdorga nisbatan bir necha o’n baravar ko’proqdir. Masalan, is
gazining (SO2) yoqilg’ini iste’mol qilish natijasida atmosfera to’planishi uni
o’simliklar, okeanlar va dengiz suvlari, ohaktoshlar va dolomitlar tomonidan
o’zlashtirilishiga nisbatan tezroq sodir bo’ladi. Buning natijasida atmosfera havosi
tarkibida is gazining miqdori yildan-yilga ortib bormoqda. Okean va dengiz
suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi hisoblarga ko’ra har yili suv
havzalariga 5 mln. t. dan ortiqroq miqdorda neft mahsulotlari tushadi) litosferadagi
yoriqlar orqali gidrosferaga tushadigan neftga nisbitan ancha ko’proqdir. Turli
binolar bilan band bo’lgan yerlar maydoni hozirgi paytda 300 mln. ga dan
ortiqroqdir. Insonning tabiatga ta’siri dehqonchilikning ekstensiv rivojlanishi
hamda katta maydonlarda o’rmonlarning qirqilishi bilan ham bog’liq.
5

1-jadval
O`zbekiston Respublikasida muhofaza qilinadigan yerlar
(viloyatlar kesimida; 2019-yil 1-yanvar holati) 5
c
ming
gektar
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
O’zbekiston
Respublikasi 823.2
Ђ 823.2
Ђ 823.2
Ђ 885.4
Ђ 885.4
Ђ 885.4
Ђ 885.4
Ђ 885.4
Ђ 874.4
Ђ 1,545.7
Ђ
Qoraqalpog’isto
n Respublikasi 6.5 Ђ 6.5 Ђ 6.5 Ђ 68.7
Ђ 68.7
Ђ 68.7
Ђ 68.7
Ђ 68.7
Ђ 68.7
Ђ 697.0
Ђ
viloyatlar:
Andijon 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Buxoro 16.5
Ђ 16.5
Ђ 16.5
Ђ 16.5
Ђ 16.5
Ђ 16.5
Ђ 16.5
Ђ 16.5
Ђ 16.5
Ђ 16.5 Ђ
Jizzax 68.5
Ђ 68.5
Ђ 68.5
Ђ 68.5
Ђ 68.5
Ђ 68.5
Ђ 68.5
Ђ 68.5
Ђ 68.5
Ђ 68.5 Ђ
Qashqadaryo 84.9
Ђ 84.9
Ђ 84.9
Ђ 84.9
Ђ 84.9
Ђ 84.9
Ђ 84.9
Ђ 84.9
Ђ 84.9
Ђ 84.9 Ђ
Navoiy 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Namangan 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Samarqand 2.4 Ђ 2.4 Ђ 2.4 Ђ 2.4 Ђ 2.4 Ђ 2.4 Ђ 2.4 Ђ 2.4 Ђ 2.4 Ђ 2.4 Ђ
Surxandaryo 23.8
Ђ 23.8
Ђ 23.8
Ђ 23.8
Ђ 23.8
Ђ 23.8
Ђ 23.8
Ђ 23.8
Ђ 23.8
Ђ 23.8 Ђ
Sirdaryo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Toshkent 610.3
Ђ 610.3
Ђ 610.3
Ђ 610.3
Ђ 610.3
Ђ 610.3
Ђ 610.3
Ђ 610.3
Ђ 599.3
Ђ 642.3
Ђ
Farg’ona 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Xorazm 10.3
Ђ 10.3
Ђ 10.3
Ђ 10.3
Ђ 10.3
Ђ 10.3
Ђ 10.3
Ђ 10.3
Ђ 10.3
Ђ 10.3 Ђ
Yuqoridagi jadvalda : Respublikamizda muhofazaga olingan yer
maydonlarining ko ’ lami viloyatlar kesimida berilgan . Insoniyat tarixi davomida 20
mln . km 2
maydondagi tuproqlar tabiiy mahsuldorligining keskin pasayishi tufayli
qishloq xo ’ jalik ishlab chiqarishida foydalanishga yaroqsiz bo ’ lib qoldi . Shunisi
5
www . stat . uz O ` zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo ` mitasi malumotlari asosida ( 2019- yil 1-
yanvar holati )
6

harakterliki , tuproq qoplami yaroqsiz holatga keltirilgan maydon hozirgi paytda
haydalayotgan yerlar maydoniga 12 mln . km 2
atrofida . Mutaxassislarning
baholashlariga ko’ra yer yuzasining 43% ga yaqini cho’llar va chala cho’llar bilan
band. Cho’llar band etgan maydonning 6,7% i esa insonning faoliyati tufayli
vujudga kelgan. Hozirgi paytda ham qurilishlar, tog’-kon ishlari cho’llashuv
jarayonlarining kuchayishi boisidan jahon qishloq xo’jaligi har yilgi 5070 ming
km 2
yerlarni yo’qotmoqda. Tabiat va jamiyat o’zaro ta’siri jarayonida nabotot va
hayvonot olamida ham xo’jalik va ekologik nuqtai nazaridan salbiy saviyadagi
o’zgarishlar sodir bo’lmoqda. Ekstensiv chorvachilik va dehqonchilik rivojlana
boshlagan neolit davridan boshlab 10 ming yil davomida o’rmonlarni maydoni 2
barabar kamaydi. Sayyoramizda o’rmonlarning maydoni har yili 6 mln. gektarga
kamaymoqda. Botaniklarning hisoblariga ko’ra yer ko’rrasida yuksak
o’simliklarning 250 ming turi mavjud bo’lib, shundan kamida 25 ming turi hozirgi
paytda yo’qolish arafasida turibdi. Insonning tabiatga bevosita yoki bilvosita ta’siri
tufayli tarixiy davrning keyingi 2 ming yili davomida hayvonlarning 350 ga yaqin
turi batamom nobud bo’lgan. Shundan 130-135 turi keyingi ming yillar davomida,
qolganlari esa 200 yil davomida yo’qotilgan. Hozirgi paytda esa umurtqali
hayvonlarning mingdan ortiqroq turi qirilib ketish xavfi ostida turibdi. Insonning
tabiatga ta’sirining kuchayishi sayyoramiz aholisi sonining ko’payishi bilan ham
bevosita bog’liq. Melodning boshida sayyoramizda 200 mln. ga yaqin, 1000 yilda
275 mln, 1650 yilda 500 mln., 1850 yilda 1,3 mlrd, 1900 yilda 4,0 mlrd. va 1987
yilda 5,0 mlrd. bugungi kunda esa 7.5 mlrd ga yaqin kishi istiqomat qilmoqda.
BMTning ma’lumotlariga ko’ra jahon aholisining soni 2018 yilning oktyabr oyida
7.3 mlrd. kishiga yetdi 6
. Aholi ko’payishining sur’atlari pasayish tendensiyasiga
ega bo’lsada, aholi sonining ko’payishi yaqin kelajakda ham davom etishi bashorat
qilinmoqda. XX asrning ikkinchi yarmida tabiat va jamiyatning o’zaro ta’siri juda
keng ko’lamda sodir bo’lishi tufayli umumzaminiy muammolar qatoriga mansub
bo’lgan ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Yuqorida ta’kidlaganidek, inson
6
www . un . org Birlashgan millatlat tashkiloti ma ’ lumotlar bazasi ( BMT ningYUNEP ) asosida muallif
tomonidan qayta ishlandi .
7

faoliyatining tabiatga ta’siri tarkibiy davrlar davomida muntazam va uzluksiz
ravishda orta bordi. Ammo insoniyat tarafida tabiatga ta’sirining misli ko’rilmagan
darajada keskin kuchayishi fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liq. Fan-texnika
taraqqiyoti insonning tabiatga ta’sir ko’rsatuvchi qudratini oshishiga va uning
natijasida ishlab chiqarish va ilmiy-texnik faoliyatini ekologik miqiyoslarda
bo’lishni ta’minlaydi. Shu sababli ekologik muammolar inson hayoti tarzini fan-
texnika taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan omillar – industrializatsiya va
urbanizatsiya, energitika xom ashyo va resurslarning kamayishi, tabiiy denamik
muvozanat (biosferadagi o’zo’zini boshqarish mexanizmi)ning muhim tabiiy
sifatining yomonlashuvi bilan bog’liq bo’lgan muammolardir. Fan-texnika
taraqqiyoti sharoitlarida jamiyat rivojlanishining shart-sharoitlari bo’lgan tabiiy
resurslardan foydalanishning jadallashuvi va tabiiy muhitni muhofaza qilish hamda
tabiiy resurslarni qayta tiklash orasidagi ziddiyatlar ekologik muammolarning
negizini tashkil etadi. Ekologik muammolar-milliy va mintaqaviy doiradan chiqib,
butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson muayyan
qoniyatlar asosida munosabatda bo’ladi. Tabiat resurslardan oqilona foydalanishni
asosiy sharoitlarini tabiat qonunlarini bilish va ularni inson faoliyatini tashkil
etishda hisobga olish, ishlab chiqarish darajasini resurslar salohiyati va tabiiy
muhitning imkoniyatlariga mos keltirish va shuningdek, tabiatni inson faoliyati
ta’siri ostida o’zgarishini yaqin kelajakka va istiqbolga mo’ljallangan bashoratlarni
ishlab chiqishni tashkil etadi. Tabiat kishilarning barcha moddiy, ma’naviy va
estetik ehtiyojlarini qondirish manbaigina emas, balki o’zining tuzilishi va
rivojlanishi qonuniyatlari to’g’risida axborot beradigan yagona manba hamdir. Shu
sababli ekologik xavf-xatarlarni bartaraf qilish hamda ekologik muammolarning
optimal yechimini topishni tabiat qonuniyatlarini teran o’rganishni taqozo etadi.
8

Atmosferaga chiqarilgan ifloslantiruvchi moddalar
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
O'zbekisto n Respublikasi 691.9 728.7 788.1 817.6 855.3 1,162.1 975.1 1,008.1 853.5 883.7
Qoraqalpog'isto n Respublikasi 29.0 29.фев 23.май 19.апр 25.авг 26.июл 32.8 30.июн 37.7 34.0
vilo yatlar:
Andijo n 09.июл 08.июл 13.июн 12.фев 14.апр 06.июн 18.май 36.7 15.авг 15.сен
Buxo ro 72.9 75.5 71.7 61.7 50.7 51.9 55.6 58.5 63.8 74.8
Jizzax 15.янв 23.авг 17.мар 14.янв 17.янв 37.2 70.2 63.4 05.фев 11.авг
Qashqadaryo 127.8 141.2 142.5 163.0 167.0 171.8 176.3 167.9 165.7 152.2
Navo iy 40.7 40.3 45.2 42.4 43.9 42.6 47.0 57.4 44.1 49.9
Namangan 03.авг 05.апр 05.июн 7.0 03.июл 03.сен 07.авг 15.авг 15.сен 15.фев
Samarqand 50.7 51.5 51.8 52.8 49.1 51.3 54.7 51.6 37.1 52.1
Surxandaryo 4.0 03.май 03.фев 04.апр 03.июл 05.авг 03.янв 03.фев 03.фев 05.янв
Sirdaryo 16.янв 21.0 58.7 46.9 35.4 69.3 66.1 68.9 59.6 60.5
To shkent 260.6 257.6 280.3 290.4 372.3 619.2 370.6 318.7 302.9 336.6
Farg'o na 46.2 43.0 42.8 73.5 40.2 38.4 38.9 103.2 60.1 53.2
Xorazm 5.0 04.авг 04.сен 04.сен 06.фев 06.мар 5.0 05.фев 09.фев 7.0
To shkent sh. 10.май 23.май 27.0 24.авг 25.июн 31.янв 28.апр 27.янв 33.1 15.мар1-rasm. Atmosferaga chiqarilgan ifloslanuvchi moddalar
(2019-yil yanvar oyi holatiga ko`ra) 7
Yuqoridagi rasmda: Atmosferaga chiqayotgan zararli moddalar viloyatlar
kesimida berilgan. Insonning tabiat imkoniyatlarini va uning rivojlanish
qonuniyatlarini hisobga olmasdan jadal yuritayotgan xo’jalik faoliyati tufayli tabiiy
muhitning buzilishi va ko’pgina hollarda sifat jihatdan yomonlashuviga olib
kelmoqda. Tabiiy muhit holatining yomonlashuvi jamiyat va tabiat o’zaro
ta’sirining yangi shakli bo’lgan tabiiy atrof-muhitni muhofaza qilish zaruriyatini
vujudga keltirdi. Ana shu maqsadlarda dastavval tabiatning noyob, diqqatga
sazovor bo’lgan ob’ektlari, tabiat yodgorliklari, hayvonot dunyosining kamayib
7
www . stat . uz O ` zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo ` mitasi malumotlari asosida ( 2019- yil 1-
yanvar holati )
9

borayotgan turlari saqlash shaklda muhofaza qilina boshlandi. Sanoat va qishloq
xo’jaligining rivojlanishiga bog’liq bo’lgan holda tabiat boyliklaridan ko’plab
foydalanish tabiatni muhofaza qilishning yangi turini, ya’ni tabiiy resurlardan
oqilona foydalanishni taqozo etdi. Tabiat resurslaridan oqilona foydalanishda
tabiatni muhofaza qilish masalalari tabiiy resurslardan foydalanish bo’yicha
xo’jalik faoilyati jarayoniga qo’shilib ketadi. Ishlab chiqarish miqyoslarining
o’sishi insonning tabiatga, ya’ni o’zining hayotiy muhitga nomaqbul oqibatlarini
keltirib chiqaradigan ta’sirining tobora kuchayishiga olib keldi. Buning natijasida
insonning hayoti va salomatligi, hozirgi va bulg’usi avlodlarning manfaatlari xavf
ostiga qola boshladi. Tabiiy resurslarni muhofaza qilishning bu shakli markazida
insonning o’zi, uning salomatligi, yashashi va mehnat qilishi uchun sog’lom va
qulay muhitga haq-huquqining borligi turadi. Jamiyatning tabiatga ta’siri oqibatida
yuzaga kelgan ekologik muammolar.Fan va texnika taraqqiyoti sharoitlarida
texnika ta’sirining quvvati, materiallar va energiya ishlab chiqarishning o’sishi
tabiiy muhitga insonning turli xil tazyiqining o’sishi mutaxassislarning fikricha
tabiiy muhitda o’zgarishlarning sodir bo’lishi yaqin kelajakda ham davom etishi
kutilmoqda. Jahon aholisi, industrializatsiya, muhitning ifloslanishi oziq-ovqat
ishlab chiqarish hajmining o’sishi va tabiiy resurslarning kamayib borishi 70 yillar
darajasida bo’lib qolaversa, sayyoramizda yaqin 100 yil ichida o’sishning
cheklangan doirasida yetib borish ehtimoli borligi to’g’risida ogohlantirgan
edilar .Tabiatga inson faoliyatining ta’siri hozirgi miqyoslarida davom etaversa,
sayyoramizda tirik mavjudotlarning shu jumladan insonning hayoti uchun fojiali
bo’lishi mumkin bo’lgan ekologik xavf-xatarni keltirib chiqarishi tabiiydir. Shu
sababli ekologik muammolarni hal etish Respublikamiz birinchi prizedenti
I.Karimov ta’kidlaganidek, «barcha xalqlarning manfaatalriga mos bo’lib,
sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko’p jihatdan ana shu muammoning hal
qilinishiga bog’liqdir». Binobarin, insoniyat sayyoramiz tabiatiga ta’sir
ko’rsatishda o’ta ehtiyotkorlik va katta e’tibor bilan ish tutishi lozim
10

2-rasm. Yer kurrasida tabiatning uzgarishi 8
Yuqoridagi rasmda: Yer kurrasida tabiatni o’zgarishi. Ko’rsatkich
Asoslanishi O’rmon qoplami Nam tropik o’rmonlarning maydoni yiliga 2 ml.ga
kamaymoqda; rivojlangan industrial mamlakatlarda o’rmonlar 31 mln. maydonda
zararlangan. Haydaladigan yerlarning hosil qatlami Har yili 26 mlrd. t. yo’qoldi.
Cho’llar Yerlardan noto’g’ri foydalanish natijasida har yili taxminan 6 mln.ga
cho’l paydo bo’lmoqda. Ko’llar Industrial shimolning minglab ko’llari biologik
ma’noda halok bo’ldi; yana bir necha mingi halok bo’lmoqda. Toza chuchuk suv
8
www . uznature . uz O ` zbekiston Respublikasi Ekologik partiyasi malumotlari bazasidan foydalanib
tuzildi .
11

Afrika, Xitoy, Hindiston va Shimoliy Amerikaning ko’pgina rayonlarida grunt
suvlarini ko’plab iste’mol qilinishi tufayli ularning sathining tushib borishi
kuzatilmoqda. Turlarning xilma-xilligi Hozirgi hisob-kitoblarga qaraganda har yili
bir necha ming o’simlik va hayvonat turlari qirilib ketmoqda, yaqin 20 yil
mobaynida barcha turlarning beshdan bir qismi yo’qolishi mumkin. Yer osti
suvlarining sifati AQSHning 23 shtatida taxminan 50 turdagi pestitsidlar yer osti
suvlarini ifloslamoqda,qariyb 2500 xili zaharli chiqindilar to’plangan joylar
tozalashga muhtoj umumjahon miqyosida yer osti suvlarining zaharli ashyolar
bilan ifloslanish darajasi hozirgacha noma’lum Iqlim Taxminlarga ko’ra, 2050
yilga kelib atmosfera havosining o’rtacha harorati Selsiy bo’yicha 1,54,50gacha
ortadi. Dengiz sathi 2100 yilga kelib okean yuzasi 1,4-2,2 m gacha ko’tarilishi
kutilmoqda 9
.Atmosferaning ozon qatlami Antarktika tepasida ozon qatlamidagi
“tuynuk”ning o’sishi uni asta-sekin seyraklashib borishidan darak beradi.
Ko’pincha fan-texnika taraqqiyoti tabiat va jamiyat orasidagi o’zaro ta’sirining
murakkablashuviga va tabiiy muhitning sifat jihatdan yomonlashuviga, ya’ni
ekologik muammolarning vujudga kelishiga sabab bo’ladigan omillardan biri deb
hisoblanadi. Ekologik vaziyatni ob’ektiv va har tomonlama tahlili shuni
ko’rsatadiki, ekologik xavf-xatarlarning vujudga kelishi nafaqat fantexnika
taraqqiyotiga, balki jamiyatning tabiat bilan o’zaro munosabatlarini boshqarish
mexanizmining yo’qligiga bog’liq. Tabiiyki, bunday hol tabiiy resurslardan
nooqilona foydalanishga, tabiiy muhitning nomaqbul o’zgarishlariga olib keladi.
Ekologik vaziyatning yomonlashuvi hamda tabiat va jamiyat o’rtasidagi
munosabatlarning keskinlashuvi, shuningdek, tabiatning ichki tuzilish va
rivojlanishining qonuniyatlariga amaliyotga yetarlicha e’tibor berilmaganligi bilan
ham bog’liq. Ichki boshqaruv mexanizmiga ega bo’lgan tabiiy muhit o’zida sodir
bo’ladigan jarayonlarni muayyan muvozanatda saqlab turish imkoniyatlariga ega.
Ammo har qanday tizim kabi tabiiy muhit ham muayyan chegaralarga ega. Shu
9
www . un . org Birlashgan millatlat tashkiloti ma ’ lumotlar bazasi ( BMTning YUNEP ) asosida muallif
tomonidan qoyta ishlandi .
12

sababli tabiiy muhitning o’zgarish dinamikasi ma’lum sig’im orqali, ya’ni o’z-
o’zini tiklash resurslarining mavjudligi bilan ifodalanadi. Agar inson faoliyatining
ta’sir ko’lami tabiiy muhitning o’z-o’zini tiklash imkoniyatlaridan ortiqcha bo’lsa,
(ko’pgina hollarda shunday bo’lmoqda ham) tabiiy muhitning nomaqbul
o’zgarishlari ro’y beradi va bu o’zgarishlarni qanday yo’nalishda sodir bo’lishini
oldindan belgilash va boshqarish imkoniyatlari qiyinlashadi. Tabiiy muhitning
ekologik jihatdan nomaqbul o’zgarishlarining ilmiy texnikaviy omillarni ko’pgina
hollarda jamiyatning tabiatga nisbatan munosabatlariga bog’liq. Chunki jamiyat
tabiat bilan o’zaro ta’sir jarayonida tabiatdan oqilona foydalanishni rivojlantirish
va boshqarish strategiyasini optimallashtirish vazifalarining hal etish uchun
yetarlicha tayyor bo’lmaydi. Binobarin, taraqqiyotning hozirgi bosqichi fan-
texnika taraqqiyoti shartlarida jamiyat va tabiat orasidagi o’zaro munosabatlar
muammolarining dolzarbligi o’zaro ta’sir jarayonini optimallashtirishning
yo’llarini “jamiyat-tabiat” tizimini doirasida izlashni taqozo etadi. Tabiiy muhitga
inson faoliyati ta’sirining kuchayishi va tabiiy muhit sifatining turli mintaqalarida
yomonlashuvi yo’l qo’yilgan ko’pgina xatoliklarning sabablarini ochish va jamiyat
xo’jalik faoliyatini boshqarish mexanizmini teran tadqiq qilish zaruriyatini vujudga
keltiradi. Jamiyat va tabiat orasidagi o’zaro ta’sir va bu ta’sir tufayli tabiiy muhitda
sodir bo’layotgan o’zgarishlarning dolzarb umumzaminiy mummolari.Markaziy
Osiyo mamlakatlarida xususan, O’zbekistonda ham vujudga kelishiga ko’ra, o’ziga
xos mintaqaviy belgilarga va sharoitlarga ega. Markaziy Osiyo mintaqasi –
ekologik falokatning g’oyat xavfli hududlaridan biridir. Vaziyatning murakkabligi
shundaki,bir necha o’n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish
natijasidagina emas, balki bu mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha
sohalari ekologik xatar ostida qolagnligi natijasida kelib chiqqandir . Darhaqiqat,
Markaziy Osiyo mintaqasida ko’plab odamlar bir qancha xalqlar va millatlarning
hayoti uchun fojeaga aylandi. Ularni qirilib ketish, genofondning yo’q bo’lib
ketishi yoqasiga keltirib qo’ydi. Bu jarayonlar O’zbekistonda juda murakkab va
xavfli vaziyat vujudga kelmoqda. Shu sababli hukumat va davlat mamlakatimizda
atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalariga
13

juda katta e’tibor bermoqda. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab atrof
muhitni muhofaza qilishga qaratilgan qonun hujjatlari qabul qilindi. Hozirgi paytda
tabiatdan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi barcha
chora-tadbirlar atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish bo’yicha barcha harakatlar 2030-yilgacha mo’ljallangan atrof-muhitni
muhofaza qilish konsepsiyasi asosida tashkil etilgan 10
. Tabiatni muhofaza qilish
borasidagi tadbirlar boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan keng va har
tomonlama hamkorlik qilish ishi bilan qo’shib olib borilayotir. Jamiyat va tabiat
orasidagi o’zaro ta’sir jarayoni va uning oqibatlarini bashoratlarini ishlab chiqish
muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega va bunday bashortlash ekologik bashoratlash
deb ataladi. Ekologik bashoratlash ekotizimlarni tabiiy jarayonlar hamda inson
faoliyatining ta’siri ostida rivojlanish sharoitlarini oldindan aytish bo’lib,
bashoratlantirilayotgan hodisalarning miqyosiga ko’ra ekologik bashortlashda
chiziqli ekstropolyatsiya (lotincha ekstra – haddan tashqari, haddan ziyod, polire –
silliq qilish, bezaklash, pardozlash) modeli ekspropolyatsiya, intuitiv (ekspertli)
oldindan aytish, sabab oqibat zanjirini tahlil qilish va boshqa metodlarni tabiiy-
tarixiy, sotsialiqtisodiy va texnologik bashoratlarining birikmasi ekologik
taraqqiyot bashorati deb nom olgan. Ekologik bashoratlashda muhitni ta’sirining
bashorati, tabiatdan foydalanish bashorati, muhit o’zgarishining bashorati, tabiiy
resurslardan foydalanish bashorati va boshqa bashoratlar mavjud.Muhit
o’zgarishining bashorati tabiiy muhitda unga insonning bevosita ta’siri va bu
ta’sirning uzoq kelajakda bilvosita oqibatlari bilan bog’liq bo’lgan murakkab
zanjirli reaksiyalar tufayli vujudga keladigan barqaror o’zgarishlarni oldindan aytib
berishni o’z ichiga oladi. Muhitga ta’sirni bashorat qilishda esa loyihalashtirilgan,
qurilayotgan yoki yaqin vaqtda qurilgan ishlab chiqarish korxonasi, inshoat yoki
ularning majmuasining muhitga ta’siri natijasida tabiiy muhitda ro’y berishi
kutilayotgan o’zgarishlar oldindan aytib beriladi.
10
2030- yilgacha bo ’ lgan davrda O ` zbekiston Respublikasining atrof - muhitini muhofaza qilish
konsepsiyasi 2019- yil 31- oktyabr
14

2.Tabiat va uning resurslaridan foydalanishni iqtisodiy mexanizmi
R esurslar uch qismdan iborat: Tabiiy resurslar; Mehnat resurslari; Moddiy
resurslar. Shunga binoan tabiiy resurslar tabiat in’om etgan, ishlab chiqarishni
asosini tashkil etadigan manbadir. Tabiiy resurslar xo’jalikda to’g’ridan-to’g’ri
ishlatiladigan va foyda keltiradigan tabiat elementlari hisoblanadi. Shuningdek,
tabiiy resurslar insoniyatning tirikchiligi uchun asosiy vositachi bo’lib xizmat
qiladi. Sanoat tarmoqlari va qishloq xo’jalik tarmoqlarini tabiiy resurslarisiz
tasavvur qilish qiyin. Lekin ularning xalq xo’jaligidagi ahamiyati har xil
xususiyatlarga ega. Tabiiy sharoitlar va tabiiy resurslar, yuqorida ta’kidlaganidek,
jamiyat hayoti tabiiy omillarining bir-biri bilan bog’liq bo’lgan ikki tomonidir.
Tabiiy sharoitlari va tabiiy moddalarning fizikaviy va kimyoviy tarkibi bilan emas,
balki jamiyat bilan o’zaro aloqalarning saviyasi bilan farq qiladi. Ayrim
komponentlar jamiyat uchun faqat resurs bo’lishi, boshqalari esa sharoitida bo’lishi
mumkin. Ayrim kompanentlar resurs ham, sharoit ham bo’lishi mumkin. Jamiyat
va tabiatning katta qismi yer resurslari kotegoriyasiga o’tishi tendenitsiyasi
kuzatilmoqdaresurslar tabiiy sharoitlardan tashqarida bo’la olmaydi va
foydalanishi mumkin emas. Muayyan turdagi resurslarning vujudga kelishi
bevosita tabiiy sharoitlarga bog’liq. Tabiiy resurslar tabiatning ijtimoiy
ahamiyatini va foydali tomonlarini,insonga xizmat qilish qobiliyatni namoyon
qiladi. Tabiat inson ehtiyojini qondirish uchun cheklanmagan imkoniyatlarga ega,
lekin inson o’zining bilimi va amaliy ishlab chiqarish faoliyati orqali o’z
ehtiyojlarini qondira oladi. Umuman, tabiiy sharoitlar va tabiiy rsurslarga ajratish
ma’lum darajada shartlidir. Xorijiy adabiyotlarda tabiiy sharoitlar va tabiiy
resurslar alohida guruhlar sifatida emas, balki yagona, bir butun tushuncha sifatida
qaraladi. Tabiiy resurslar boshqa moddiy resurslardan boshqa bir qator
xususiyatlari bilan farq qiladi. Tabiiy resurslarning ayrim turlari, muayyan
sharoitlarda o’zlarining miqdor va sifat ko’rsatkichlarini qayta tiklash
imkoniyatlariga ega. Shuningdek, ular tabiiy rivojlanishi va antropogen omillar
ta’siri ostida bo’lgan sharoitlarda sifatini o’zgartiradi. Tabiiy resurslarning
15

muayyan holati inson hayotiy faoliyatining sharoitlariga, sifat holati esa inson
faoliyatining ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyatining texnologik
usullariga, saviyasiga va jadalligiga bog’liq. Ayni paytda tabiiy resurslar sifat va
miqdor ko’rsatkichlariga ko’ra bir-biri bilan mujassam bog’langan. Shu sababli
alohida tabiiy resursning miqdor va sifat holati qolgan boshqa tabiiy resurslarning
miqdori, sifat holati va o’zgarishlar bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Tabiiy resurslar
turlari. Amaliy maqsadlar uchun tabiiy resurslarning tasnifi muhim ahamiyatga
ega. Tabiiy resurslar ham tabiiy, ham iqtisodiy kategoriya bo’lganligi, boshidan
ularni tasnif qilishda turli xil asoslardan foydalaniladi. Tabiiy resurslar tabiat
komponetlari bilan aloqadorligi, foydalanish darajasi yoki holati, xo’jalik
tarmoqlarining xususiyatlari va boshqa xususiyatlariga ko’ra tasnif qilinishi
mumkin. Lekin tabiiy resurslarning tabiiy ekologik va iqtisodiy tasnifi ularning
mansublik kategoriyasi sifatida amalga oshiriladi. Tabiiy resurslar birinchi
navbatda foydalanish holatiga ko’ra real va turlarga ajratiladi. Real tabiiy resurslar
jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining hozirgi bosqichida ishlab chiqarishda
foydalanilayotgan resurslardir. Potensial resurslar esa hozirgi paytda ayrim texnik
yoki texnologik sabablarga ko’ra foydalanilmaydi. Masalan, dengiz suvlari,
ulardagi kimyoviy moddalar, atmosferadagi kimyoviy unsurlar, texnologik
jarayonlarning takomillashmaganligi sababli ishlab chiqarishda foydalanilmaydi.
Potensial tabiiy resurslarni va ma’lum darajada tabiiy sharoitlarni tashkil etadi.
Real va potensial resurslar orasidagi “chegara” fan va texnika traqqiyotiga bog’liq
holda yo’qolib boradi, ya’ni potensial resurslarning katta qismi real resurslarga
aylanadi. Masalan, toshko’mir va neft zahiralari ibtidoiy odamlarga ham ma’lum
bo’lgan, potensial resurslar bo’lib qolavergan. Hozirgi paytda ham transport
vositalari borishi qiyin bo’lgan tog’li hududlarda, cho’llarning ichki qismlarida
mavjud bo’lgan mineral hom ashyo resurslari potensial saviyasiga ega. Tabiiy
resurslardan foydalanish darajasi va shakllari ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishiga fan va texnika taraqqiyotiga mos holda va shuningdek, insonning
tabiiy resurlarning ma’lum turlariga bo’lgan ehtiyojning ortib borishiga, ishlab
chiqarishdagi texnologiyaning takomillashuviga bog’liq holda o’zgaradi. Tabiiy
16

sharoitlarda yangicha ahamiyat kasb etadi va potensial resurslardan real resurslarga
aylanadi. Resurslar sikli – tabiat va jamiyat orasidagi modda almashuvi bo’lib, bu
jarayon tabiatdan resurslarni olishni, ularni ishlab chiqarishga jalb qilishni va
ulardan foydalangach o’zgartirilgan holda atrof muhitgaqaytarishni bildiradi.
Resurslarning sikllari tabiat manbalarining inson tomonidan foydalanishning
barcha bosqichlarida sodir bo’ladigan moddalar yoki ularning guruhlarining
o’zgarishi va harakatining majmuasi sifatida qaraladi. Resurs sikllari asosiy
moddalar yoki ularning birikmalarining turlariga ko’ra ajratiladi. Har bir sikl
qo’shimcha va birgalikda sodir bo’ladigan kichik sikllaridan tashkil topgan bo’ladi.
Bu kichik sikllar asosiy resurslardan va foydalanishga jalb qilingan asosiy
materiallardan har tomonlama foydalanish negizida rivojlanadi. Resurslar
sikllarida tabiiy resurslar quyidagi guruhlarga ajratiladi: ishlab chiqarish
qurollarining moddiy negizini tashkil etuvchi, tubdan o’zgartirilgan, o’zining tabiat
bilan bo’lgan aloqalarini yo’qotgan va boshqa tizimlar tarkibiga kirgan resurslar;
mehnat predmetiga aylangan, tabiat bilan bevosita aloqasidan ajratib olingan
resurslar); moddiy ishlab chiqarishga jalb qilingan, lekin tabiiy muhit bilan
dastlabki aloqalarini saqlab qolayotgan.Tabiiy resurslarning asosiy guruhlari
mustaqil sikllarni hosil qiladi. Ayrim resurslar sikllari jamiyat va tabiat orasidagi
moddalar almashinuvining bir qismi bo’lib, umumzaminiy miqyosdagi aylanma
harakatlarning ijtimoiy bo’g’inini tashkil etadi va to’liq tugallanmaganligi sababli
ko’p sikllari sajiyaga ega. Resurslar sikllari bir-biri bilan mujassam aloqada
bo’lgan holda rivojlanadi, chunki tabiatning biror bir moddasidan foydalanish
odatda boshqa moddalardan foydalanish bilan bir payt sodir bo’ladi. Tabaitda
tabiiy resurslarning qanday holatda bo’lishi, ulardan foydalanish xususiyatlariga
ko’ra, bir nechta turlarga ajratiladi. Bularga yer yoki tuproq boyliklari, atmosfera
boyliklari, o’simliklar boyliklari, hayvonot dunyosi boyliklari, foydali qazilma
yoki mineral boyliklari, rekreatsion boyliklar, kosmik boyliklari, yerning tagi
qismidagi geotermik boyliklar kiradi. Albatta tabiiy resurslarning turlari ichida yer
boyliklari asosiy bo’lib, boshqa resurslar ham u bilan chambarchas bog’lanishga
ega. Ma’lumki yer boyliklari qishloq xo’jalikni asosi deb ta’kidlanadi, bu iboraga
17

shakshubha yo’q.Yer avvalo, insoniyat makoni, tirikchilik vositasi shunga binoan
sanoat tarmoqlari, transport, qurilish va boshqa xalq xo’jalik tarmoqlarini ham
asosidir.
2-rasm Tabiy resurslar tarkibi 11
Yuqoridagi rasmda: Yer resurslarining asosiy iqtisodiy funksiyalariga
bog’liq holda ikki tomonlama qaraladi. Birinchidan, yer har qanday ishlab
chiqarish uchun, insonning har qanday faoliyati uchun zarur bo’lgan hudud
(makon, insonning har qanday faoliyati) makonidir. Ikkinchidan esa yer resurslari
insoniyatga oziq-ovqat yetkazib beradigan manbadir. Inson faoliyatining turli
sohalarida, ishlab chiqarishning turli jarayonlarida yer resurslarining iqtisodiy
funksiyalari ham turli xildir. Yer resurslarining yaxlit integral resurslar sifatidagi
universalligi ko’pgina tadqiqotchilar yerni inson faoliyatining birorta turi u siz
mavjud bo’lolmaydigan alohida, o’ziga xos resurslar deb hisoblanadilar.
Boshqacharoq qilib aytganda, yer resurslari muayyan tabiiy – hududiy
11
Алибеков Л.А., Нишонов С.А. Табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан рационал
фойдаланиш. Т.,2005.
18

komplekslarni o’z ichiga oladigan hududidir. Shu nuqtai nazarda qaralganda
“tabiiy resurslar” va “yer resurslar” tushunchalari xususiy va umumiy
tushunchalardir. Yer resurslarning har bir ayrim xossasiga tabiiy resurslarning
muayyan bir turi to’g’ri keladi, tabiiy resurslarning muayyan bir turi to’g’ri keladi,
tabiiy resurslarning kompleksi esa yer resurslarni hosil qiladi. Ammo qishloq
xo’jaligi fani va amaliyotida ko’pgina hollarda “yer” tushunchasi “tuproq”
tushunchasining sinonimii “yer resurslari” esa “tuproq resurslari” tushunchasining
sinonomi sifatida qaraladi. Ammo yer va tuproq resurslari yer resurslarning
qishloq xo’jaligida foydalaniladigan xossadir. Tuproq va uning hosildorligi yer
resurslarning ishlab chiqarishning boshqa vositalaridan farq qilishiga olib
keladigan eng muhim xususiyatlaridan biridir. Ma’lumki, qishloq xo’jaligida yer
resurslarining asosan qatlami – tuprog’ foydalanilsada, iqtisodiy geografik nuqtai
nazaridan “yer” ishlab chiqarishning asosiy vositasi sifatida “tuproq”
tushunchasiga nisbatan ancha kengroq qaralishi lozim, chunki yer resurslarining
mahsuldorligiga nafaqat tabiiy muhit, balki barcha komponentlari relf, iqlim va
b.sh., balki meliorativ tizimlar, sun’iy o’rmon ixotazorlari ham katta ta’sir
ko’rsatadi. Shu boisdan, yuqorida ta’kidlanganidek, “tuproq” tushunchasi “yer”
tushunchasiga uning tarkibiy unsuri sifatida kirish mumkin. Yer resurslarining
ishlab chiqarishning asosiy vositasi bilan almashtirib bo’lmasligida va qayta
yaratib yoki ishlab chiqarishning boshqa vositasi bilan almashtirib bo’lmasligida
yaqqol namoyon bo’ladi. Yer resurslardan ko’p maqsadlarda foydalanish
xususiyatlarini e’tiborga olgan holda yerning ko’p maqsadli xo’jalik funksiyalari
amalga oshiriladigan hudud deb qarash mumkin. Suv tirik organizmlarning
mavjudligi va hayotiy faoliyati jarayonlarini ta’minlaydigan xossalarga ega
bo’lgan bebaho mineral va noorganik birikmadir. Suv har qanday tirik
mavjudotning xujayralari va tuqimalari tarkibiga kiradi; ularning organizmlarda
suv bo’lgandagina murakkab reaksiyalar kechadi. Suv hayotining mavjudligini
ta’minlagan holda, uning asosini ham tashkil etadi. Zero, hayvonlar tanasining 60 -
86% ini suv tashkil etadi. Tirik organizmlarning suvga bo’lgan ehtiyojini
organizmlar tanasidagi suvning 10-20% ini yo’qotsa halok bo’ladi. Odamda ovqat
19

hazm qilish jarayoni bir kunda kamida 9-10 l suv ishtirokida kechadi 12
.
Shuningdek, suv organik olamini vujudga kelishiga asos bo’lgan murakkab
kimyoviy birikmalarning hosil bo’lishida faol ishtirok etadi. Suv tirik organizmlar,
litosfera va atmosfera bilan murakkab o’zaro munosabatlarda bo’ladi. Birikmagan
(kristalli) holdagi suv tufayli kristallar muayyan tuzilmaga ega bo’ladi. Hatto
vulkanlarning yer yuzasiga chiqadigan mogma tarkibining 12% ini suv tashkil
etadi. Suv muhim iqlim hosil qiluvchi omil bo’lib, iqlimning tarkib topishida
atmosfera suv bug’lari muhim ahamiyatga ega. Geosferalarning o’zaro murakkab
ta’sirida suv termodinamik jarayonlarning retmlarini tartibga solib turadi. Inson
o’zining nafaqat fiziologik hayotiy faoliyatida, balki xo’jalik faoliyatining barcha
turlarida suv iste’mol qiladi yoki suvdan foydalaniladi. Tarkibiy hisoblarga ko’ra,
mineral ressrularini qazib olish, qayta ishlash va mahsulot ishlab chiqarish uchun
jahonda har kuni 8-10 mlrd. t suv sarflanadi. Tabiiy resurslardan turlanishi
bo’yicha foydalanish. Tabiiy resurslardan oqilona foylanish va atrof muhitni
muhofazaqilish muammolariga bog’liq holda tabiiy resurslar tugaydigan va
tugamaydigan resurslarga ajtratiladi. Tugaydigan resurslar o’z navbatida
tiklanadigan va tiklanmaydigan resurslarga bo’linadi. Tiklanadigan resurslardan
oqilona foydalanish uchun dastavval ularning uzluksiz tiklanib turishi
imkoniyatlarini ta’minlash lozim. Tiklanadigan resurslarni asrash uchun ulardan
xo’jalik tarmoqlarida foydalanishni rejalashtirish, ularning yangi turlaridan
foydalanish hamda tabiiy tiklanish imkoniyatlarini oshirish zarur. Tiklanmaydigan
tabiiy resurslarga batamom tiklanmaydigan va tiklanish darajasi foydalanishga
nisbatan bir necha yuz ming marta sekin kechadigan torf, chukindi jinslar bilan
bog’liq bo’lgan mineral resurslar kiradi. Mineral xom ashyo resruslarining
tiklanmaslik xususiyatlari ulardan o’ta tejamkorlik bilan foydalanishni, yangi
zahiralarni qidirib topishni, taxchil resurslarni boshqa resurslar bilan almashtirishni
taqozo qiladi. Mineral resurslardan oqilona foydalanishni tashkil etish qazib
olingan madanlardan imkoniyati boricha ko’proq mahsulot tayyorlashni, qazib
12
Алибеков Л.А., Нишонов С.А. Табиатни муҳофаза қилиш ватабиий ресурслардан рационал
фойдаланиш. Т.: 2005.
20

olishda, tashishda va qayta ishlov berishda isrovgarchilikka yo’l qo’ymaslik va
chiqindisiz texnologiyani joriy etishga bog’liq. Lekin hozirgi sharoitlarda
tiklanmaydigan resurslarni turlaridan foydalanishda juda katta isrofgarchilikka yo’l
qo’yilmoqda. Texnologik jarayonlarning takomillashmaganligi sababli
madanlarning katta qismi chiqindi sifatida tashlab yuboriladi va atrof-muhitni
ifloslovchi manbalarga aylanadi. Tugamaydigan tabiiy resurslar suv, atmosfera
havosi, rekratsion, kosmik, yer osti geotermal resurslaridan tashkil topgan. Ular
tabiiy jismlar sifatida tugamaydigan resurslardir. Ammo inson faoliyat ta’siri
tufayli ular ham sifat jihatidan yomonlashuvi va oqibatda foydalanish uchun
ayrimlari yaroqsiz bo’lib qolishi mumkin. Shu sababli tugamaydigan resurslardan
foydalanishda ularning sifatini yomonlashuviga yo’l qo’ymaslik lozim. Insonning
hayotiy faoliyati uchun zaruriy manba bo’lgan suv, atmosfera havosi va
rekreatsion resurslarni muhofaza qilish hozirgi paytda umumzaminiy ekologik
muammolarni tashkil etadi. Tabiiy resurslar ularning tabiat komponentlariga
bog’liqligiga ko’ra ham tasnif qilinishi mumkin. Geografik qobiqni tashkil etuvchi
atmosfera, litosfera va biosferaning xususiyatlari ularning har biri uchun xos
bo’lgan resurslarni vujudga keltiradi. Shu nuqtai nazardan quyidagi resurslar
guruhlariga ajratiladi: atmosfera resurslari; gidrosfera resurslari; litosfera
resurslari; biosfera resurslari. Ulardan tashqari kosmik va rekreatsion resurslarini
ham alohida ajratish mumkin. Shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, resurslarning
har bir guruhi alohida tizimni hosil qiladi va o’z navbatida kichikroq tizimlarga
ajratiladi. Masalan, suv resurslari tizimida chuchuk suv resurslari, yer osti suv
resurslari, dengizlarning suv resurslari va resurslarning shularga o’xshash kichik
tizimlarini ajratish mumkin. Tabiiy resurslarni iqtisodiy va iqtisodiy-geografik
baholab foydalanish.Tabiiy resurs turlaridan to’g’ri va atroflicha foydalanish
uchun ularni iqtisodiy va iqtisodiy-geografik baholash muhim ahamiyat kasb etadi.
Manbalarda tabiiy resurslarning iqtisodiy baholash, uning ayrim turlari, ya’ni yer,
suv, o’rmon, foydali qazilmalarga sonli va sifatli baholashlar keltirilgan. Boshqa
tabiiy resurs turlarini iqtisodiy jihatdan baholash deyarli yo’q deyilsa ham bo’ladi.
Tabiiy resurslarni iqtisodiy-geografik baholash umumiy jihatdan mavjud bo’lsa-da,
21

aniq baholashlar keyingi paytda yuzaga kelmoqda. Tabiiy resurslarni demografik
jihatdan bahosi asosiylardan bo’lib, boyliklarga nisbatan aholi joylanishi,
ta’minlanishi, malakalilik darajasi va ularni kelajak faoliyatlari ham aniqlanadi.
Resurslarni iqtisodiy-geografik baholashda kartografik bahoni o’rni katta
hisoblanadi. Tabiiy boylik turlari turli masshtablarda, har xil ob’ektlarni haritaga
bir joyda, yaxlit bir butun qilib ishlash asosida ifodalanadi. Haritalarda, xususan,
atlas haritalarda tabiiy resurs turlari tarqoq holda aks ettirilgan. Ularni jamlagan
holatda ko’rinish bahosi ijobiy xususiyatlarga ega. Shundan so’ng resurs turini
sonli bahosi beriladi. U qancha zahiraga, maydonga, hajmga ega, undan
foydalanish holati, muhlatlari unga sarf etiladigan harajat va kelgusida olinadigan
foyda aniq izohlanadi. Shuningdek, sonli baho narxli va balli baholarga ajratilib,
ular haqida tavsif berila.Har bir resurs turini o’ziga xos narxi bor:bir gektar yerni,
bir tonna ko’mirni, bir m 3
suvni, bir m 3
yog’ochni va boshqalarni. Ularni
ahamiyati, zaruriyati, iste’mollik darajasiga qarab to’g’ri baholash maqsadlidir.
Balli baho shartli baho bo’lib, tabiiy resurs turlarini ball asosida mohiyatini
mahalliy, hududiy, xalqaro ahamiyatlarni belgilab olish mumkin bo’ladi. Tabiiy
resurs barcha turlarini sifat jihatdan baholash lozim. Chunki ularning sifati har
xildir., buni yer yoki to’proqda, suvda, qazilma boyliklarda, o’rmon, yaylovlar,
rekreatsion, hayvonot dunyosi boyliklarida ko’rish mumkin. Resurs turlari sifati
asosida ularni ahamiyati keng holatda belgilanishi bilan birga, narxli bahosi ortib
borishi ham seziladi. Tabiiy boyliklarni taqqoslab baholash muhim iqtisodiy-
geografik baho hisoblanadi. Ma’lum davlatlarni resurs turlarini mavjudligini,
joylanishini, ishlatilishini, ularni tafovutlarini taqqoslab baholash zarur. Shular
asosida hududlarini, mamlakatlarini, qolaversa davlatlar ichki resurs tafovutlarni
aniqlashga keng imkoniyat yaratiladi. Masalan, Samarqand viloyati tabiiy
resurslarini Surxandaryo viloyati bilan taqqoslash, O’zbekiston bilan
Qozog’istonni, Afrika bilan Avstraliya materigini, shuningdek, har bir resurs
turlarini alohida taqqoslash ham mumkin. Hozirgi yangi texnika taraqqiyoti
rivojlanayotgan davrda tabiiy resurslarni texnologik bahosi yuksak ahamiyatga
ega. Boyliklarni aniqlashda, foydalanishda, texnologik jarayonlarni jalb etilishi,
22

ishlatilishi bilan birga, yangi texnologiyalarni joriy etilishini ham bu baho asosida
tavsiya etilishi maqsadlidir. Ularni asosan yer, foydali qazilmalar, suv, o’rmon va
boshqa resurslardan foydalanishda qo’llanilishi katta imkoniyat yaratadi. Tabiiy
resurslarni, ayniqsa ulardan foydalanish jarayonlarini ekologik jihatdan baholash
muhimdir. Uni ko’proq yer, suv, o’rmon, qazilma boyliklaridan foydalanishda
sinchiklab o’rganib qo’llash kerak. Har bir resurs turlaridan foydalanishda
oldindan ekologik bahoga yaxshi e’tibor bo’lmaganligi oqibatida hududlarda
qanchadan-qancha mudhish voqealar sodir bo’lmoqda. Bularga Orol va Orol bo’yi,
Sariosiyo va uning atrofii, Navoiy shahri va atrofii, Olmaliq-Angren sanoatli
rayoni muammolari va boshqalar misol bo’la oladi.Tabiiy resurslar turlarini
yuqorida keltirilgan baholar jamlanishi, yaxlitligini anglatuvchi baho kompleks
baho hisoblanadi. Kompleks bahoni har bir resurs turiga qo’llanilishi samaralidir.
Chunki, kompleks baholar asosida resurs turini to’liq baholash mumkin. Shunga
ko’ra, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ishlab chiqishga aniq imkoniyatlar
yaratiladi. Shuningdek, tabiiy resurslarni iqtisodiygeografik jihatdan kompleks
baholashga ma’lum tabiiy resurs turlariga nisbatan boshqa resurs turlarini joylanish
holati, shahar va qishloqlarni, transport tarmoqlarini uzoq-yaqin joylanish
xususiyatlari, suvdan tashqari tabiiy resurslarga nisbatan chuchuk suv holati va
boshqalar e’tiborga olinadi. Ma’lumki, O’zbekiston katta imkoniyatli tabiiy resurs
salohiyatiga ega. Mavjud resurs turlaridan foydalanishda sonli, sifatli bahoni yer,
qazilma boyliklar, qisman suv boyliklaridan amaliyotda qo’llanilayotganligini
manbalarda ko’rish mumkin. Lekin demografik, kartografik, taqqoslash,
texnologik, ekologik va hozirgi vaqtda eng dolzarb bo’lgan kompleks baho tabiiy
resurslarni foydalanishda to’liq ishlab chiqilgan deyish qiyin. Haqiqatdan ham
respublikamizda tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida iqtisodiy-geografik
baho to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligini ko’rish mumkin. Shuning uchun
iqtisodiygeograf mutaxassislar oldida juda muhim kelajakli ilmiy-tadqiqot ishlari
turibdiki, bu tabiiy resurslarni har tomonlama o’rganib, iqtisodiygeografik
baholash masalasidir. Tabiiy resurs turlari orasida qazilma boyliklar tugaydigan va
tiklanmaydigan resurs hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko’ra, tabiiy gazdan hozirgi
23

hajmda foydalanish davom etsa, 30-35 yilda tugash havfi bor. Uning o’rnini
qoplaydigan resurslardan foydalanishga o’tishni hozirdanoq rejalashtirilmasa,
ertaga kech bo’lishi mumkin. Buning uchun respublikamiz hududlarida qishda ham
o’z nurini sochishni ayamaydigan quyosh energiyasidan foydalanishga, doimiy
esuvchi shamollar asosida shamol energiyasidan foydalanishga, gidroelektrik
stansiyalarni ko’paytirishga, urandan energiya olishga o’tish maqsadga
muvofiqdir. Boshqa qazilma boyliklarini ham kelajakda tugamaydi deb hech kim
kafolat bera olmaydi. Tiklanadigan resurs turlaridan quruqlikdagi suv, yer yoki
to’proq, biologik boyliklarga e’tibor beriladigan bo’lsa, ularni tiklanishi uchun
qanchadan-qancha yillar zarur bo’ladi. Shuning uchun O’zbekiston tabiiy resurs
turlarini, ayniqsa tugaydigan boyliklarini iqtisodiy-geografik baholash hozirgi
bozor iqtisodi sharoitida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Tabiiy muhit
holatining yomonlashuvi jamiyat va tabiat o’zaro ta’sirini yangi shakli bo’lgan
tabiiy atrof-muhitni muhofaza qilish zaruriyatini vujudga keltiradi. Ana shu
maqsadlarda dastavval tabiatning noyob, diqqatga sazovor bo’lgan ob’ektlari,
tabiat yodgorliklari, hayvonot dunyosining kamayib borayotgan turlari saqlash
shaklida muhofaza qilina boshlandi. Sanoat va qishloq xo’jaligining rivojlanishiga
bog’liq bo’lgan holda tabiat boyliklaridan ko’plab foydalanish tabiatni muhofaza
qilishning yangi turini, ya’ni tabiat resurslaridan oqilona foydalanishni taqozo etdi.
Tabiat resurslaridan oqilona foydalanishda tabiatni muhofaza qilish masalalari
tabiiy resurslardan foydalanish bo’yicha xo’jalik faoliyati jarayoniga qo’shilib
ketadi. Ishlab chiqarish miqiyoslarining o’sishi insonning tabiatga, ya’ni o’zining
hayotiy muhitga nomaqbul oqibatlarni keltirib chiqaradigan ta’sirining taboro
kuchayishiga olib keldi. Buning natijasida insonning hayoti va salomatligi hozirgi
va bulg’usi avlodlarning manfaatlari xavf ostida qola boshladi. Tabiiy resurslarni
muhofaza qilishning bu shakli markazida insonning o’zi, uning salomatligi,
yashashi va mehnat qilishi uchun sog’lom va qulay muhitga haq-huquqining
borligi turadi. Tabiat va uning resurslarini muhofaza qilish.Fan va texnika
taraqqiyoti sharoitlarida texnika ta’sirining quvvati materiallar va energiya ishlab
chiqarishning o’sishi tabiiy muhitga insonning turli xil tayziqining o’sishi bilan
24

birga sodir bo’lishi tufayli insonning hayoti uchun xavfli ekologik vaziyatlarning
yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Ayni paytda fan va texnikaning yutuqlari
tabiatning yangi moddalari va kuchlarini jamiyatga xizmat qildirish
imkoniyatlarini beradi. Tabiiy muhitga maqsadli ta’sir ko’rsatishning yangi
vositalari bilan qurollantiradi, tabiiy muhitni sifat jihatdan yaxshilash va
sog’lomlashtirish, ekologik xavf-xatarni vujudga kelishini oldindan ogohlantirish
hamda bartaraf qilish imkoniyatlarini vujudga keltiradi. Shu sababli jamiyat oldida
nafaqat tabiiy resurslardan katta miqdorda foydalanish, balki fan texnika
yutuqlaridan foydalangan holda tabiiy muhitni himoya qilish bo’yicha ilmiy
asoslangan tadbirlarni muntazam va uzluksiz bo’lishini ta’minlash vazifalari ham
turadi. Hozirgi sharoitlarda tabiatni muhofaza qilish faoliyati mazmuni va
shakllarining takomillashib borayotganligi bilan bir qatorda, tabiiy resurslarni
muhofaza qilishning maqsadlari va ularning amalga oshirish metodlari ham aniq
belgilanmoqda. Endilikda atrof tabiiy muhit va uning resurslari sifatini
ta’minlashga qaratilgan tadbirlar tizimini belgilashga o’tilmoqda. Atrof tabiiy
muhit sifatini ta’minlash inson ta’sirida deyarli o’zgarmagan tabiiy ekotizim
(geotizim, landshaft)larda tabiatning o’zi tomonidan amalga oshiriladi. Insonning
vazifazi esa tabiiy muhitda mavjud bo’lgan dinamik muvozanatni buzmaslikdan
iborat bo’ladi. Inson ta’sirida o’zgargan va uning faoliyati sharoitlarida
rivojlanayotgan ekotizmlarda atrof tabiiy muhitning sifati jamiyatning iqtisodiy
manfaatlarini hamda tabiat va insonning ekologik himoyasi talablarini mos holda
tartibga solib turish yo’li bilan ta’minlanadi. Jamiyat va tabiat orasidagi o’zaro
ta’sir jarayonlarini bunday tartibga solib turish metodi tabiiy atrof muhit sifatini
boshqarish deb nom olgan. Bu metodda tabiiy muhit muhofazasining hozirgi
sharoitalrdagi jamiyatning iqtisodiy va ekologik manfaatlarini optimal nisbatlari
mavjudligini ifodalaydigan mohiyati namoyon bo’ladi. Bunday optimal nisbat
mavjud bo’lganda insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlar iqtisodiyotni yanada
rivojlantirish asosida qondirilgan holda u yashaydigan sog’lom, mahsuldor va
xilma-xil tabiiy muhitni saqlash imkoniyati bo’ladi.Tabiiy resurslar muhit holatini
monitoringi bo’yicha o’tkaziladigan tadqiqotlarning asosiy yo’nalishlari quyidagi
25

masalalarni qamrab olishi lozim deb hisoblaydilar: Moddalarning tabiiy aylanishini
(muhitga tushadigan manbalar, migratsiya xususiyatlari “kirish” va “chiqish”dagi
miqdori) va muhitda kimyoviy muvozanatning tuzilishi natijasida ularning
o’zgarishini o’rganish. Insonning faoliyati natijasida vujudga kelgan ekotizmlarda
energiya balansining o’zgarishi. Energiyaning umumzaminiy balansi tabiiy
muhitda energiya almashinuvining dinamikasini sathlarni hosil qiluvchi bir qator
omillar tufayli saqlanib turadi. Energiya aylanishi bilan bog’liq bo’lgan
muammolar majmuasida atmosfera gaz tarkibi, tiniqligi va ifloslanganligining
umumzaminiy biologik siklda energiyaning o’zgarish jarayonlarini fizikaviy
kimyoviy va biokimyoviy reaksiyalar tezligi oshishining ayrim organizmlar uchun
biologik oqibatlarini o’rganish muhim ahamiyatga ega bo’lgan yo’nalishlardir. Bu
jarayonlarni o’rganish inson faoliyati ta’siri ostida tabiiy muhitni ehtimoliy
o’zgarishlarini bashoratlashtirish imkoniyatlarini beradi. Suv balansining
o’zgarishi. Bu muammo sanoat va qishloq xo’jaligida foydalanilgach
qaytmaydigan suvlarning taqchilligiga bog’liq bo’lgan sifati bilan bog’liq. Suvning
aylanishi muammolarini o’rganish suv balansiga inson xo’jalik faoliyatining
qurilishi, yer osti suvlarini to’plash, havzalararo suv resurslaridan foydalanish va
ifloslanish ta’sirini tahlil qilish asosida o’rganishni taqozo etadi. Suv havzalari
fizikaviy kimyoviy xususiyatlarini pollyutantlar to’planadigan aktivatoriyalarda
daryolarning mansablari, shelflar, ko’llarda o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Antropogen landshaftlarda ro’y beradigan jarayonlar dinamikasini o’rganish.
Landshaftlarda foydalanishning noqulay oqibatlarini o’rganish va bashorat qilish
va shuningdek, inson faoliyati ta’sirining muayyan usuli tufayli shakllangan
“jiddiy xavfli” hududlarni belgilash ayniqsa muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilish muammolariga
bog’liq holda tabiiy resurslar tugaydigan va tugamaydigan resurslarga ajratiladi.
Tugaydigan resurslar o’z navbatida tiklanadigan va tiklanmaydigan resurslarga
bo’linadi .
26

3.O’zbekistonda tarkib topgan ekologik vaziyatlar va ekologik xavfsizligni
ta’minlash
Ekologik muammolarning insoniyat oldida tobora keskinroq, ko’ndalang
bo’layotganligi, sayyoraviy muammolarga aylanib ketayotganligi insoniyatning
kelgusi hayotida ham og’ir tashvishlar keltirib chiqarishi aniq bo’lib qoldi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti kelayotgan o’n yillikda quyidagi ekologik
muammolar sayyoraviy tus olishini ham e’lon qildi. Bu muammolar quyidagilar:
Havoning zaharlanishi; Daryo va suv havzalarining ifloslanishi; Tuproq tarkibining
o’zgarishi va hosildor yerlarning sho’rlanib borishi. Ekologik toza oziq-ovqat
miqdorining kamayib borishi, atmosfera azon qatlamining yemirilishi. Inson
sog’ligiga zarar yetkazadigan texnik moslamalarning ko’plab ishlatilishi. Ekologik
xavf ham xuddi harbiy, energetik, demografik, oziqovqat muammolari kabi o’z
rivojlanishiga ega. Xavfdan hamisha himoya tizimi yaraladi yoki inson yaratishga
majbur bo’ladi. Sivilizatsiya, rivojlanishining erta bosqichlari xavfidan o’zini
himoya qilishni uddalagan bo’lsa, hozirgi kundagi ilmiy-texnika taraqqiyoti
davrida himoya sohasida juda qiynalib qoldi. Chunki insoniyatning o’zi tabiat
resurslaridan foydalanishga nisbatan shunchalik shiddatli tezlikni tanladiki, bu
tezlik xavfidan qutulish uchun himoya tizimini qurish, yaratish juda
murakkablashib bormoqda. Ekologik muammolar sub’ekti bilan ob’ekt o’rtasidagi
ehtiyojlar qarama-qarshiligi kuchayib ketganda namoyon bo’ladi. Ekologik xavfni
sub’ektning ob’ekt bilan birgalikda o’zini rivojlantirish, o’zgartirish natijasida yo’q
qilish mumkin. Buning ma’nosi-ehtiyojlarni iqtisodiy, tanqidiy tahlil qilish,
sub’ektning talablarini tafakkur nuqtai nazaridan qayta ko’rish, ishlab
chiqarishdagi «Inson + Tabiat + Jamiyat» 13
tizimiga amal qilish lozim bo’ladi.
Ekologik muammo ekologik xavfdan, ekologik xavf esa ekologik vaziyatdan kelib
chiqadi. O’zbekistonda ishlab chiqarishning keng miqyosda taraqqiy etishi bilan
inson o’rtasidagi munosabatlarni tobora keskinlashtirmoqda. Har bir tabiiy majmua
o’zining inson tomonidan buzilishi jihatdan ma’lum darajasidagi ekologik holatga
13
А.А. Рафиқов, Қ. Н. Абирқулов, А.И. Ҳожиматов. Экология.Тошкент 2004.

27

ega bo’lib, ular biri-biridan mazkur holatning og’ir yoki yengilligi, murakkabligi,
majmualiligi bilan farq qaladi. Ekologik holat umumiy tushuncha va o’sha hudud
uchun nisbatan barqaror xususiyatlarga ega. Barqarorligidan o’zoq muddatlarda
ham o’zgarmasligi mumkin. Lekin ekologik holat ba’zan og’irlashuvi va
yengillashuvi ham mumkinki, bu hol ishlab chiqarish maromiga bog’liq. Atrof-
muhitga ta’sir tezlashsa ekologik holat og’irlashadi va aksincha. Ekologik
holatning turli darajada sodir bo’lishi hududda har xil vaziyatlarni shakllantiradi.
Ekologik vaziyat ekologik holatning ma’lum bir vaqtdagi ahvoli, binobarin, u
beqaror bo’lib makonda vaqt mobaynida bir vaziyatdan ikkinchi vaziyatga
o’zgarishi mumkin. Demak, ekologik vaziyat makonda ma’lum bir vaqt
mobaynida sodir bo’ladi. Hamda ekologik aniq va ravshan aks ettiradi.
O’zbekistonda ekologik vaziyatlar tabiiy resurslardan foydalanish darajasi, ishlab
chiqarishni rivojlantirish, atrof-muhitning ifloslanishini oldini olish tadbirlari
qo’llanilishi ko’lamiga qarab turli darajalarda hosil bo’lmoqda. Majmuali
ekovaziyat barcha tabiiy kamponentlarning o’zgarishi oqibatida hosil bo’ladi.
Masalan, Orol bo’yidagi vaziyatni madmuali ekovaziyat deb hisoblash kerak,
chunki, u hududda barcha tabiiy kamponentlar cho’llanish natijasida tubdan
o’zgarishga uchrab, dastlabki gidromorf vaziyat endilikda kseromorf,
gidrogalomorf va avtomorf vaziyat bilan butunlay almashgan. Ekovaziyat ba’zan
bir omil yoki komponent bilan bog’liq holda yuzaga keladi. O’zbekistonda
aksariyat katta hududlardagi ekovaziyat suv resurslarining ifloslanishi tufayli
xatarlidir. Daryo suvlarini ichimlik suvi sifatida ishlatib bo’lmasligi, sug’orishda
foydalanganda tuproq sho’rlanishining kuchayishi, tuproqning turli chiqindilar
bilan ifloslanishi ekologik holatni jiddiylashtirmoqda. Daryoning sifatsiz suvini
iste’mol qilish Quyi Amudaryo, Quyi Sirdaryo, Quyi Zarafshon, Quyi
Qashqadaryo kabi ko’plab hududlarda aholi orasida turli xavfli kasalliklarning
tarqalishiga sabab bo’lmoqda. Ayniqsa, 1 yoshgacha bo’lgan go’dak, yosh bolalar,
ayollarda og’ir asorat qoldirayapti, aholi orasida o’lim ba’zi tuman va viloyatlarda
nisbatan ko’p. Olimlarning tadqiqotlariga ko’ra respublikada suv resurslari bilan
bog’liq bo’lgan ekovaziyat ustivor bo’lib, atmosfera havosining ifloslanishi va
28

boshqa, sabablar bilan bog’liq ekovaziyatlar keyingi o’rinlarda
turadi.O’zbekistonda tarkib topgan ekologik mushkul vaziyatlar. O’zbekistondagi
ekologik vaziyatlarning geografik joylanishi va darajasiga qarab olimlar
quyidagicha bo’lishgan 14
qanoatlanarli ekovaziyat; o’rtacha ekovaziyat;keskin
ekovaziyat; tang ekovaziyat; falokatli ekovaziyat. Qaonatlanarli ekovaziyat tizma
tog’larning suvayirg’ich, baland va o’rta balandlikdagi tog’larning yonbag’irlariga
xos. Bu hududlarda tabiiy sharoit deyarli o’zgarmagan, ayrim o’simlik va hayvon
turlarining miqdoriy kamayishi kuzatilgan. O’rtacha ekovaziyat o’rtacha
balandlikdagi va past tog’lar, Qizilqum va Ustyurt plotasining ayrim hududlariga,
ularda tuproq va o’simlik qoplamining bo’zilish belgilari aniqlangan. Masalan,
hozirga kelib cho’llarimizning 1/3 qismi har xil darajadagi cho’llanishga uchragan.
Doimiy mol saqlanayotgan hududlar, aholi yashayotgan joylar atrofida 0,5 mln.ga
yerdagi o’simliklar umuman yo’q qilingan. Cho’l yaylovlarida noto’g’ri mol
boqish natijasida umuman yeyilmaydigan o’simliklar maydoni ko’payib 1 mln.
gektardan oshdi. Cho’llarda har yili 450-460 ming tonna shuvoq chopib olinmoqda
– ya’ni har yili 100 ming ga yerdagi shuvoqlar yo’q qilinayapti. Birgina
Haydarko’l suvlari ostida 0,6 mln. ga unumdor yaylov qolib ketdi. Bu ko’rsatkich
yildan – yilga ko’paymoqda. Moy boqilmaganligidan Qizilqumning 3,3 mln.
gektaridagi asosiy ozuqali shuvohzor yaylovlarini mox, mishayniklar qoplab
olmoqda.O’tgan asrning 30 – yillarida cho’lning har 100 m 2
maydonida umuman
yeyilmaydigan o’tlar 2-3 donani tashkil qilgan bo’lsa, hozirga kelib bu ko’rsatkich
8-11 donani tashkil qildi. 15
Keskin ekovaziyat adir, past tog’lar yonbag’irlari,
Qarshi cho’li va Qizilqumning ma’danlar qazib olinayotgan hududlari, Buxoro,
Qorako’l vaholarini egallaydi. Ayniqsa Buxoro va Qorako’l vohalaridagi
sug’oriladigan yerlarning sho’rlanishi kuchayib tuproq hosidorligi juda pasayib
ketgan, aholining toza ichimlik suvi bilan ta’minlanishi yomon holatda. Bu
joylardagi aholi turli darajadagi sho’r suvlarni iste’mol qilmoqda. Qayd qilish
14
Rafiqov , Abirqulov , Hojimatov Ekologiya asoslari T :. 2004
15
www . stat . uz O ` zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo ` mitasi malumotlari asosida ( 2019- yil 1-
yanvar holati ).
29

lozimki keskin ekovaziyatni, ya’ni yerning sho’rlanish bilan yuzaga kelgan bu
vaziyat respublikamizning sug’oriladigan barcha hududlarini qamrab olgan desak
xato bo’lmaydi. Chunki, tadqiqotlardan ma’lumki paxta yetishtirishda yerning
sho’rlanganligi va ko’p yillar yetishtirishda yerning sho’rlanganligi va ko’p yillar
davomida kimyoviy o’g’itlarning ko’p ishlatilishi natijasida tuproqlar tarkibining
bo’zilganligi, yer kasalmand bo’lib, qolganligi, undagi foydali
mikroorganizmlarning deyarli qirilib ketganligidir. Sobiq Sovetlar imperiyasi
«agrotexnikasi» davrida paxta yetishtirish uchun O’zbekistonda har bir gektar
yerga 600 kg gacha mineral o’g’itlar solingan. Chet davlatlarda bu ko’rsatkich 60-
100 kg ni tashkil qiladi. Paxtani zararkunandalardan saqlash, defoliatsiya qilishda
zaharli ximikatlar me’yordan 15-20 marotaba ko’p ishlatilgan 16
. Yer resurslarini
kadastrlashda ko’plab nuqsonlarga yo’l qo’yilmoqda. G’alla, ozuqa, texnika, paxta,
poliz ekinlarini tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olib ekishning uzoq muddatli
bosh konsepsiyasi ishlab chiqilmagan. Yerdan foydalanishda hanuzgacha
tavakkalchilik usulida olib borilmoqda. Yuqorida qayd qilganimizdek aholini oziq-
ovqat bilan ta’minlashda yer birinchi darajali manba. Insoniyatni boqishda faqat
hosildor yerlargina ulkan muammolarni yechish, bu muammolardan qutulish
chorasidir. Shuning uchun ham O’zbekistonda yerlarni to’liq kadastr qilish,
respublikamiz yerlaridan tabiiy-mintaqaviy iqlim, tuproq-iqlim sharoitlarini
hisobga olib foydlanishning agro-texnologik konsepsiyasi ishlab chiqilmog’i
lozim. Buxoro, Navoiy viloyatlarida chorvachilik va bog’dorchilik, qisman poliz
ekinlarini, Qoraqolpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyatida chorvochilik,
sholichilik va mo’ynachilik sohalarini rivojlantirishning istiqbolli yo’llari bor.
Tang ekovaziyat Quyi Amudaryo, Xorazm viloyati va Qoraqaolpog’istonning katta
qismini egallaydi. Bu ekovaziyatda buzilgan geotizimlar tiklanmaydigan
xususiyatlarga ega bo’lgan. O’zbekistondagi yana bir ekologik tanglik, shaharlar
havosining ancha og’irlashganligidir. Hozirgi kunda O’zbekistonda 121 shahar,
113 ta shaharcha va 14 ming ta qishloq bor. Shulardan 31 ta shaharlar havosining
ifloslik darajasi talab qilingan me’yorlardan ortiqdir. Bu shaharlardagi ishlab
16
Q.Usmonov,M Sodiqov O`zbekiston tarixi(1917-1991-yillar). T.2010
30

chiqarish zavodlari, korxonalaridagi asbob-anjomlar eskirgan, havoga
chiqarilayotgan chiqindi gazlarni tozalovchi uskunalar talabga javob bermaydi.
Ikkinchidan shaharlarni ko’kalamzorlashtirish o’ta sust kechmoqda. Xalqaro
sog’liqni saqlash markazining ma’lumotlari bo’yicha atmosferani ifloslaydigan
asosiy manbaalarning 40% i yonilg’ienergetikaga, 13,3% i avtomobillarga to’g’ri
keladi. Sanoat manbaalari 140 xildan ziyod zaharli gazlarni havoga chiqaradi.
Insonda uchrayotgan rak kasalligining 60-90% i ifloslangan havoda yuz beradi.
Aniqlanganki, rak kasallikdan o’lish qishloqlarga nisbatan shaharlarda 2 %ga ko’p.
Havoda is gazi (SO2) 0,07% bo’lsa organizmlar halok bo’ladi. Reaktiv samalyot
Amerikadan Yevropagacha 8 soatda 50- 75t kislorod yoqadi, 50-75 t kislorodni 8
soatda 50 ming ga o’rmonzor ishlab chiqaradi. Shahardagi 1 ga ko’kalamzor 2000
kishiga yetadigan erkin kislorod chiqaradi. Xuddi 1ga yerdagi o’simliklar shaharda
7 tonna changni yutadi. Shahardagi xiyobonlar, daraxtlar shovqinning 70% 17
ini
yutadi va hakazo. Shaharlarimiz atmosferasini tozalash uchun birinchi navbatda
qayd qilinganlarni mukammal tahlil qilib birinchi navbatda ko’kalamzorlashtirish
ishlariga o’ta jiddiy e’tibor berishimiz, bu masala hukumat miqyosida yechiladigan
muammo darajasida bo’lishi lozim. Respublikamizdagi yana bir ekologik
muammo aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash masalasidir. Ayniqsa quruq iqlimni
cho’l mintaqasi aholisi ichimlik suvi yetishmasligidan hozirgacha juda ko’p azob
chekmoqda. Bu holat ko’plab shaharlarda ham hanuz, davom etmoqda. Hozirda
Respublikamizdagi 3 ta –Toshkent, Navoiy, Uchquduq va Zarafshon
shaharlaridagi yashayotgan aholi ichimlik suvi bilan halqaro me’yorlar darajasida
ta’minlangan xolos. Aholining turmush darajasini belgilovchi ichimlik suvi bilan
to’liq ta’minlash ham davlat miqyosidagi yechimini topadigan masala darajasida
bo’lishi kerak. Mamlakatimizdagi yana bir ekologik tanglik Surxondaryo
viloyatidagi ahvoldir. Tojikistondagi alyuminiy zavodi sobiq ittifoq davlatiga
alyuminiy mahsulotlarini yetkazib beruvchi qudratli zavodlardan edi. Bu zavoddan
chiqayotgan chiqindilar, havoni zaharlayotgan zaharli gazlar, quruq subtropik
17
www.ekosan.org Halqaro ekologik harakatlar tashkiloti ma’lumotlar bazasi asosida muallif tomanidan
qayta ishlandi.
31

iqlimga ega bo’lgan janubiy Surxondaryo hududlari tabiatni butunlay abgor qilib,
aholi sog’ligiga sezilarli darajada zarar yetkazmoqda. Yaqinda bu zavod Rossiya
homiyligida alyumin ishlab chiqarish quvvatini yiliga 200 ming tonnaga oshirish
rejasini qabul qildi. Surxandaryo viloyatidagi kelgusi ekologik holat o’ta og’ir
vaziyatga tushib qolish xavfi yana kuchaydi. Hozirgi ma’lumotlar bo’yicha
Surxandaryo janubidagi bog’dorchilik tumanlari alyuminiy zavodining zaharli
chiqindilaridan katta zarar ko’rmoqda. Vohadagi anorzorlardan sifatli hosil olish
butunlay izdan chiqdi. Mevali daraxtlarning yoppasiga qurib qolish oddiy hol
bo’lmoqda. Chorva mollarining tishi 2-3 yoshligidan to’kilib borayapti. Eng
dahshatlisi shundaki yosh-kelin kuyovlarda bepushtlikning yildanyilga ko’payib
borayotganligiga sabab ham zavoddan chiqayotgan va vahoga tarqalayotgan og’ir
metal chiqindilari ekanligi tibbiyotda rasman qayd qilindi. Falokatli ekovaziyat
Orolbo’yida, Qoraqalpog’istonning Mo’ynoq to’mani va butun Orol dengizi
akvatoriyasiga mansub. Bu yerlarda geotizimlarning buzilishi va tiklanmaydigan
tabiiy va ekologik jarayonlar kuchayib ketdi. Shu o’rinda afsus bilan ta’kidlash
joizki sayyoramizning biror tabiiy mintaqasida yoki biror davlatda bunday
ekologik holat ro’y bergan emas. Orol dengizining fojiasini Yerning «o’pkasi» deb
nomlangan Amazonka daryosi havzalaridagi tropik o’rmonlarning kesilib
borayotganligiga tenglashtirmoqda. Lekin Amazonka daryosi havzasidagi
o’rmonlarni ko’p yillar davomida qayta tiklash mumkin. Suv balansi butunlay
buzilgan Markaziy Osiyodagi Orol dengizini qayta tiklashning biron-bir aniq
loyihasi hozirgacha yo’q. Orol dengizini Markaziy Osiyo xalqlarining o’ta
birdamligi va halqaro hamjamiyati kuchli ma’naviy, moliyaviy qo’llab-quvvatlashi
bilangina asl holiga qaytishi mumkin. Atmosfera suvining aylanma harakatidagi
tenglikni va moddalar aylanishning saqlanish qonunini nazarda tutsak Orol
havzasidagi, umuman Markaziy Osiyo havzasidagi suv planimizning biror bir
togmoniga yoki okeanlarga oqib ketgan emas. Shu o’rinda quyidagi fikrlarni ham
keltirish o’rinli deb hisoblaymiz. Biosfera-ancha yengil ta’sirda jarohatlanadigan
yer qobig’idir. Uning muvozanati buzilsa ko’m-ko’k tabiiy bog’lari birdaniga
cho’lga aylanadi. Markaziy Osiyoning iqlimini yumshatib turvchi Orol dengizi
32

bilan shunday holat yuz berdi. Dunyoning eng yirik 34 ta daryolaridan bo’lgan
Amudaryo va Sirdaryo suvlari Orolga yetib bormayapti.Orol fojiasi o’z uyiga
yashash makoniga o’ta befarqlik bilan qaragan Markaziy Osiyodagi xalqlarning
qo’li bilan amalga oshiriladi. Ta’kidlaganimizdek bu dunyoviy ekologik halokat
bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi. Dengizning qurib borishi holokatiga
tenglashtirilganligi quruq, vahimali shov-shuv emas. Orol fojiasi inson bilan tabiat
o’rtasidagi dahshatli qarama-qarshilikga ko’rinarli misoldir. Suvdan bo’shagan
joylar maydoni 3 million gektar. Bu yerlar hayosiz, oppoq tuz bilan qoplangan,
maydon kattarmoqda. Orol bo’yida sho’r changli bo’ronlar kuchaymoqda.
Markaziy Osiyo Gidrometeoxizmatning ma’lumotlari bo’yicha har yili shamol 72
mln. tonna tuzni havoga ko’tarmoqda. Bu zaharli chang janub yo’nalishida 500 km
gacha, sharq yo’nalishida Toshkent yaqinidagi Yangiyo’l tumanlarigacha
sochilmoqda. Shunday tuz changlar Tyanshan va Pomir tog’larida ham
to’planmoqda. Amudaryo va Sirdaryo shu tog’lardan, boshlanadi. Bu daryolar
suvidan Markaziy Osiyo xalqlari suv ichadi. Qayd qilinganlardan xulosa qilsak
kelajakda bizlarni qanchalik ko’ngilsiz voqealar kutayotganligini tasavvur qilish
qiyin emas. Orol dengizining mashhur tadqiqotchisi bo’lgan akademik A.S. Berg
XX asr boshlarida yozgan «Orol dengizi» kitobida dengizning qurishi natijasida
hosil bo’lgan tuzlar Pomirgacha boradi, bu halokatdir degandi. Bashorat to’g’ri
chiqdi. Halokat boshlandi. O’zbekistonda ekologik xavfsizlikni ta’minlash chora
tadbirlari. Endi ekologik xavf jarayoni globallashib borayotgan hozirgi asrimzda
har bir davlat oldida ekologik xavfsizlikni ta’minlash masalasi chuqur mulohaza
bilan qaralsa ekologik xavsizlik-ekologik barqaror rivojlanishning tub mohiyatidir.
Lekin hozirgacha ko’plab tadqiqotchilar ekologik xavfsizlikni alohida, ekologik
barqaror rivojlanishi tadbirlarini, loyihalarini alohida tadqiqot mavzusi
qilishmoqda. Asl mohiyati bir bo’lgan bu masalani alohida-alohida ko’rib
chiqilayotganligiga sabab ekologik barqaror rivojlanishga ko’p hollarda sayyoraviy
(umumiy) izoh berayotganligidadir. Ekologik xavfsizlikni ta’minlash har bir
geografik tabiiy mintaqada bu mintaqaning geografik, ekologik holatda ko’rib
chiqilmog’i va ekologik xavfsizlikni ta’minlashning uzoq muddatli konsepsiyasi
33

yaratilishini talab qiladi. Ekologik xavfsizlik konsepsiyasi esa alohida
davlatlarning o’zida yaratilmaydi. Masalaga bu jihatdan qaralsa ko’pgina
qiyinchiliklar yuzaga chiqadi. Masalan Markaziy Osiyo davlatlari Orol dengizi
muammosini shu regiondagi davlatlarning tashabbusini halqaro hamjamiyat bilan
birgalikda hal qilishi mumkin. Suv resurslari bilan bo’lgan muammolar ham xuddi
shunday yondoshishni talab qiladi. Ekologik xavfsizlikni O’zbekistonda
ta’minlashda qayd qilingan global ekologik masalalarga nisbatan respublikamiz
uchun hududiy bo’lgan ekologik muammolarni dastlabki o’rinlarga qo’ysak to’g’ri
bo’ladi. Bular quyidagilar: Qishloq xo’jaligini rivojlantirishda yer, suv
resurslarining ekologik, agrotexnik imkoniyatlarini hisobga olish; Sanoatni
zamonaviy texnologiya bilan jihozlash; Yerdan tabiiy geografik, iqlimiy omillarni
hisobga olib foydalanish; Kon-qazlov ishlarida ekologik monitoring talablarini
ustivor qo’yish; Ekologik ekspertiza talablarini, nazoratini butun ishlab
chiqarishimizda, tabiiy resurslardan foydlanishimizda ustivor qo’yishi. Aholining
ekologik savodxonligini oshiirishda boshlang’ich va oliy ta’limda
mukammallashtirilgan ekologik o’qitish konsepsiyasini ishlab chiqish. Tabiatni
muhofaza qilish bo’yicha hukumatimizning barcha qonunlari va qarorlariga
hammaning amal qilishini ta’minlash. Ekologik xavfsizlikga ekologik xavf-xatar
va ekologik muammolarni bartaraf qilganimizda erishamiz. Ekologik
vaziyatlarning qay holatdaligi yuqorida aytib o’tishdi. Mutloq yoki nolinchi
xavfsizlikni yaratishga erishish mumkin emas. Chunki mutloq ishonchli texnologik
tizim, mutloq zararsiz oziq-ovqat ham bo’lmaydi. Bunda zararsizlikni faqat inson
uchun xavfsizroq darajaga tushirish9 mumkin. Bu holatda ekologik xavfsizlik
jarayonini «Inson+Tabiat+Jamiyat» tizimda belgilab qo’yish va bu shiorga amal
qilish to’g’ri bo’ladi. Bu shior ekologik iqtisodiy barqaror rivojlanishni xalqaro
miqyosda amalga oshirishni talab qiladi. Halqaro hamkorlikdan alohida bu
masalani yechish mumkin emas. Insoniyatning yashab qolish sharoitini insonning
o’zi yaratishi kerak. Ulof Polmaning komissiyasi xalqaro xavfsizlik konsepsiyasini
yaratdi. Bu tizim insoniyat oldidagi jamiki xavfni o’z tarkibiga olgan. Uning eng
muhim tamoyili «Xavfsizlik – bo’linmasidir» Bu shior yoki hamma uchun teng
34

bo’ladi yoki umuman bo’lmaydi. Mamlakatimizda ekologik xavfsizlik ancha
tahlikali, og’ir darajada. Mavjud ekologik xavfsizlikni isbotlangan ekologik
dasturlar yaratib bu dasturlarni izchillik bilan bajarish zarur. Ekologiyada yuzaga
kelgan xavflarni qandaydir siyosiy sabablar bilan keng ommadan sir saqlash
kelajakda ekologik halokatlarni keltirib chiqaradi. Ekologik xavfsizlikni
ta’minlashda birnchi navbatda barcha ishlab chiqarishda, barcha tabiiy resurslardan
foydalanishda ekologik manitoringni amalga oshirish kutilgan natijani beradi. Eng
muhimi, isrofgarchilikga chek qo’yib, tabiatdan ehtiyojga yarasha boyliklarni
ajratib olib, chiqindilarni chiqarmaslik tamoyilida ish to’tishga o’tishdan iborat.
Tabiatdan foydalanishda imkoni boricha «talash» emas, aksincha «avaylash-
asrash» tamoyilida ish tutish, tabiatni muhofaza qilish, ekologik xavfsizlik tizimida
ish tutishni o’zidir .
35

4.Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi
tizimini takomillashtirish chora tadbirlari
O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50, 54, 55 va 100-moddalaridaʻ
Tabiatni muhofaza qilishga oid normalar bayon etilgan. Konstitutsiyaning 11-bobi
50-moddasida "Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda
bo lishga majburdirlar", deb ko rsatilgan. 55-moddasida "Yer, yer osti boyliklari,
ʻ ʻ
suv, o simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy
ʻ
boylikdir 18
. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir",
deyilgan. Mamlakatimizda "Tabiatni muhofaza qilish davlat qo mitasi" tashkil
ʻ
qilingan 19
. Qo mita quyidagi vazifalarni bajaradi: atrof muhitni muhofaza qilish,
ʻ
tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash ustidan nazorat qilish;
Tabiatni muhofaza qilishq. faoliyatini tarmoklararo kompleks boshqarish; Tabiatni
muhofaza qilishq. hamda resurslarni tejash borasida yagona siyosatni ishlab
chiqish va amalga oshirish; atrofmuhitning ekologik holati qulay bo lishini
ʻ
ta minlash, ekologik vaziyatni boshqarish.
ʼ
O zbekiston Tabiatni muhofaza qilish sohasida bir qancha xalqaro
ʻ
tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi va dasturlarda, jumladan, BMTning atrofmuhit
bo yicha dasturi YUNEP da ishtirok etadi. YUNEP va ayrim rivojlangan
ʻ
mamlakatlar bilan hamkorlikda Biologik xilmaxillikni saklashning milliy
strategiyasi va 10 dan ortiq milliy ekologik qonunlar ishlab chikildi. 1993 y. mart
oyida Qozog istonning Qizilo rda shahrida O rta Osiyodagi 5 davlatning Oliy
ʻ ʻ ʻ
darajadagi uchrashuvida Orol dengizi muammolari bo yicha Davlatlararo kengash
ʻ
va uning ijroiya qo mitasi hamda Orolni qutqarish xalqaro fondi tashkil etildi.
ʻ
Uning vazifasi Orol dengizi, uning sog lom ekologik sharoitini tiklash, mazkur
ʻ
regionni toza ichimlik suvi bilan ta minlash, hudud sanitariyagigiyena muxitini
ʼ
yaxshilashdir.O zbekistonda 10 dan ortiq o rmon xo jaligi, 9 ta qo riqxona, 2
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy bog , bir qancha buyurtma qo riqxona mavjud. Ularda tabiat yodgorliklari,
ʻ ʻ
kamayib ketgan o simlik va hayvonlar qo riklanadi, o rganiladi va ko paytiriladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
18
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.2018
19
1996 y. 26 aprelda Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat ko rsatadi
ʻ
36

O zbekistonda tabiatni muhofaza qilish respublika jamiyati, 12 ta viloyat vaʻ
Qoraqalpog iston jamiyati, O zbekiston geografiya jamiyati, EKOSAN, bir qancha
ʻ ʻ
ilmiyommabop va ilmiy jurnallar, radio va televideniye, vaqtli matbuot Tabiatni
muhofaza qilishq. haqidagi bilimlarni targ ib qilmoqda. Aholi o rtasida tabiat,
ʻ ʻ
undan oqilona foydalanish va muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ ib qilish,
ʻ
aholining geografik, ekologik madaniyatini ko tarish Tabiatni muhofaza qilishq.da
ʻ
katta ahamiyatga ega. Tabiatni, uning boyliklarini muhofaza qilish, geografik
ekologiya o quv kurslari o rta maxsus va oliy yurtlarining tabiatshunoslik
ʻ ʻ
mutaxassisliklari talabalariga maxsus kurslar sifatida o qitilmoqda.
ʻ
O zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2-yarmida qishloq xo jaligida
ʻ ʻ
monokultura tizimining qo llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari
ʻ
ko p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto g ri foydalanish oqibatida
ʻ ʻ ʻ
atrofmuhit holatida katta salbiy o zgarishlar ro y berdi. Orol dengizi deyarli quridi,
ʻ ʻ
uning atrofida cho llashish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho rligi darajasi oshdi.
ʻ ʻ
Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi
kasalliklar ko paydi. Paxta monokulturasi ta sirida boshqa hududlarda x.am inson
ʻ ʼ
hayoti uchun zarur bo lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O zbekiston
ʻ ʻ
mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga,
respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishdi. Tabiatni va
uning komponentlarini muhofaza qilish to g risida bir qancha qonunlar qabul
ʻ ʻ
qilindi. Bular "Tabiatni muhofaza qilish to g risida","Suv va suvdan foydalanish
ʻ ʻ
to g risida”,“Yer osti boyliklari to g risida”, “Atmosfera havosini muhofaza qilish
ʻ ʻ ʻ ʻ
to g risida”, “O simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
ʻ ʻ ʻ
to g risida” va “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
ʻ ʻ
to g risida”, “ O rmon to g risida”, “ Chiqindilar to g risidagi” qonunlardir.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 20
Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish
sohasidagi munosabatlarni bevosita tartibga soluvchi 15 dan ziyod qonun, tabiiy
resurslarning ayrim turlaridan foydalanish mexanizmlari va shartlari, shuningdek,
20
www.lex.uz O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi malumotlari asosida muallif
tomonidan qayta ishlandi.
37

davlat ekologik ekspertizasini amalga oshirish, turli toifadagi qo’riqlanadigan
hududlarni tashkil qilish va ularda alohida foydalanish rejimini o’rnatish tartib-
taomillari va boshqa masalalarni belgilab bergan 30 dan ortiq normativ-huquqiy
hujjat qabul qilindi va amal qilmoqda 21
.Qabul qilingan hujjatlar atrof-muhit
obyektlarining ifloslanish darajasini ma’lum darajada kamaytirish, qo’riqlanadigan
tabiiy hududlar tizimini rivojlantirish, xalqaro tashkilotlarni milliy ekologik
muammolarni hal etishga jalb qilish imkonini berdi.Shu bilan birga, atrof-muhit
muhofazasi sohasida amaldagi davlat boshqaruvi tizimi va nazorati bo’yicha
o’tkazilgan tahlil bir qator kamchilik va muammolar borligini ko’rsatdi,
xususan,chiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish sohasida jismoniy va
yuridik shaxslar, maxsus vakolatli davlat organlari, tashkilot va korxonalar
faoliyatini muvofiqlashtiruvchi hamda nazorat qiluvchi yagona davlat organining
mavjud emasligi.Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasining Vazirlar
Mahkamasiga bo’ysunish tartibining huquqiy asoslari yo’qligi tufayli atrof-muhit
muhofazasi sohasida idoralararo to’laqonli hamkorlik qilish va bu boradagi
vazifalarni amaliy jihatdan hal etish imkoni yo’qligiatrof-muhitni muhofaza qilish
va tabiatdan oqilona foydalanish sohasidagi ekologik, sanitariya me’yor va
talablarini buzganlik uchun qonunchilikda nazarda tutilgan ma’muriy jazo
choralarining yetarli emasligi va samarasi pastligi.Tabiatni muhofaza qilish davlat
qo’mitasining chiqindilar bilan ishlash sohasidagi vakolatlari faqat ishlab chiqarish
chiqindilarini nazorat qilish bilan cheklangan edi. Qo’mitaning amaldagi tashkiliy
tuzilishi va shtatlar birligi unga yuklatilgan vazifalarni sifatli va to’liq hajmda
amalga oshirish imkonini bermayapti.Shu munosabat bilan, ekologiya, atrof-muhit
muhofazasi, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni qayta tiklash,
chiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi davlat siyosatining
samarali amalga oshirilishini ta’minlash, bu yo’nalishdagi davlat boshqaruvi va
nazorat tizimini takomillashtirish maqsadida, shuningdek, 2017-2021-yillarda
O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
21
www.minjast.uz O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan
qayta ishlandi.
38

Harakatlar strategiyasini Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yilida amalga
oshirishga oid Davlat dasturida ko’zda tutilgan boshqa vazifalarni hal etish uchun
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza
qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to’g’risidagi Farmoni
qabul qilindi 22
. Farmonda O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish
davlat qo’mitasini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga bo’ysunuvchi
va hisobot beruvchi O’zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish davlat qo’mitasiga aylantirish nazarda tutilmoqda. Farmon bilan
Davlat ekologiya qo’mitasiga quyidagi vazifalar yuklandi:ekologiya, atrof-muhit
muhofazasi, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni qayta tiklash
sohasida davlat boshqaruvini amalga oshirish;maishiy chiqindilarni to’plash,
tashish, qayta ishlash, utilizatsiya qilish va ko’mish ishlarining samarali tizimini
tashkil etish; atrof-muhitning ekologik xolati maqbul tarzda saqlanishini, ekologiya
tizimlari, tabiiy komplekslar va alohida obyektlarni qo’riqlashni, ekologik vaziyat
sog’lomlashtirilishini ta’minlash er, yer osti boyliklari, suv, o’rmonlar,
qo’riqlanadigan tabiiy hududlar, hayvonot va o’simlik dunyosini muhofaza qilish
va ulardan foydalanish, atmosfera havosini muhofaza qilish, chiqindilar bilan
bog’liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi qonunchilikka rioya qilish borasida
davlat ekologik nazoratini amalga oshirish;ekologiya va atrof-muhitni muhofaza
qilish sohasida davlat kadastrini yuritish, shuningdek, yovvoyi hayvonlar, yovvoyi
o’simliklar ko’paytiriladigan va saqlanadigan pitomniklar, zoologiya va botanika
kolleksiyalarining davlat hisobini yuritish;ekologik tarbiya, targ’ibot va ma’rifiy
ishlarni, shuningdek, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi sohasi mutaxassislarini
qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish.Farmonga muvofiq quyidagi
tuzilmalar tashkil etiladi. O’zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Ekologiya va
atrof-muhitni muhofaza qilish qo’mitasi, viloyatlar va Toshkent shahar ekologiya
va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmalarining markaziy apparatlarida
22
www.uza.uz O’zbekiston milliy axborot agentligi ma’lumotlari bazasidan muallif tomonidan qayta
ishlandi.
39

Chiqindilarning hosil bo’lishi, ularni to’plash, saqlash, tashib ketish, utilizatsiya
qilish, qayta ishlash, ko’mish va realizatsiya qilish bo’yicha nazorat
inspeksiyalari.Qoraqalpog’iston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish qo’mitasi, viloyatlar ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
boshqarmalari huzurida «Toza hudud» davlat unitar korxonalari va mamlakatimiz
shaharlarida, shuningdek, tuman hokimliklari huzuridagi obodonlashtirish
boshqarmalarining chiqindilarni olib ketish bo’yicha xizmat ko’rsatadigan
uchastkalari negizida ularning filiallari;tabiatni muhofaza qilish respublika va
mahalliy jamg’armalari negizida Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va
chiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish bo’yicha jamg’arma tashkil
etiladi, jamg’arma mablag’lari birinchi navbatda atrof-muhitni muhofaza qilish
tadbirlariga, jumladan, chiqindilar bilan bog’liq ishlarga va bioresurslarni saqlash
va qayta tiklashga, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza va monitoring qilish
sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini o’tkazishga, targ’ibot va ma’rifiy ishlarni tashkil
etishga, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi mutaxassislarni
tayyorlash va qayta tayyorlashga yo’naltiriladi.O’zbekiston Respublikasi Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo’mitasining Hayvonot va o’simliklar dunyosini muhofaza
qilish va ulardan oqilona foydalanish respublika inspeksiyasi O’zbekiston
Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo’mitasining
Bioxilma-xillik va muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni muhofaza qilish va
ulardan foydalanishni nazorat qilish inspeksiyasi etib qayta tuziladi va uning
hududiy inspeksiyalari tashkil qilinadi.Xorijiy mamlakatlarning ekologiya va atrof-
muhitni muhofaza qilish organlari faoliyatini tashkil qilishga oid tajribasidan kelib
chiqqan holda mamlakatimiz qonunchiligiga Davlat ekologiya qo’mitasi
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi oldida hisobot berib borishi
yuzasidan o’zgartish va qo’shimchalar kiritish nazarda tutilgan. Shuningdek,
O’zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksiga
jismoniy va yuridik shaxslarning javobgarligini kuchaytirish, bu borada chiqindilar
bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi qonunchilikni buzganlik uchun
jarima sanksiyalari miqdorini oshirish, O’zbekiston Respublikasining “Tabiatni
40

muhofaza qilish to’g’risida”gi, “Er osti boyliklari to’g’risida”gi qonunlariga ko’p
joyda uchraydigan foydali qazilmalarni qazib olishning belgilangan tartibini
buzganlik uchun jismoniy va yuridik shaxslarning javobgarligini kuchaytirish
yuzasidan o’zgartish kiritiladi.Mazkur farmonning amalga oshirilishi juda muhim
ahamiyatga ega bo’lib, quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi:birinchidan –
atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasida
faoliyat ko’rsatayotgan davlat nazorati va boshqaruvi organlarining tizimli ish olib
borish samaradorligini oshiradi;ikkinchidan – ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish sohasidagi idoralararo samarali hamkorlikni
ta’minlaydi;uchinchidan – atrof-muhitning ekologik xolati, ekologik tizim, tabiiy
komplekslar va alohida obyektlarni qo’riqlash uchun qulay shart-sharoitlar
yaratadi.
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi
tizimini takomillashtirish chora tadbirlarini amalga oshirish borasida 2030-
yilgacha bo lgan davrda O zbekiston Respublikasining Atrof-muhitni muhofazaʻ ʻ
qilish konsepsiyasi tasdilandi va unda quyidagi chora-tadbirlar belgilab qo’yildi: 23
Atrof-muhit obyektlarini (atmosfera havosi, suv, yer, tuproq, yer qa ri,
ʼ
bioxilma-xillik, qo riqlanadigan tabiiy hududlar) antropogen ta sir hamda boshqa
ʻ ʼ
salbiy ta sir qiluvchi omillardan saqlash va sifatini ta minlash;
ʼ ʼ
Ekologik jihatdan eng kam xavf tug diruvchi materiallardan,
ʻ
mahsulotlardan, ishlab chiqarish obyektlari va boshqa obyektlardan ustuvor
darajada foydalanish;
qo riqlanadigan tabiiy hududlarni kengaytirish;
ʻ
zaharli kimyoviy va radioaktiv moddalardan ekologik xavfsiz foydalanishni
ta minlash;
ʼ
Chiqindilar bilan bog liq ishlarni amalga oshirishning ekologik xavfsiz
ʻ
tizimini takomillashtirish;
23
2030-yilgacha bo’lgan davrda O`zbekiston Respublikasining atrof-muhitini muhofaza qilish
konsepsiyasini tastiqlash to’g’risida prizedent farmoni 2019-yil 31-oktyabr.
41

Aholining ekologik madaniyatini shakllantirish, atrof-muhitni muhofaza
qilish sohasida davlat organlari faoliyatining shaffoflik darajasini oshirish va
fuqarolik jamiyatining rolini kuchaytirish;
2030-yilgacha bo lgan davrda O zbekiston Respublikasining Atrof-muhitniʻ ʻ
muhofaza qilish konsepsiyasini 2019-2021 yillarda amalga oshirish bo yicha “Yo l
ʻ ʻ
xaritasi”ishlab chiqilishi;
Davlat o rmon fondiga kirmaydigan daraxtlar va butalar qimmatbaho
ʻ
navlarining kesilishiga monitoring joriy etish to g risidagi
ʻ ʻ qaror qabul qilish;
Har yili hududda atrof-muhitni muhofaza qilishning holati to g risida
ʻ ʻ
tegishli ravishda Qoraqalpog iston Respublikasi Jo qorg i Kengesiga, xalq
ʻ ʻ ʻ
deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlariga hisobot taqdim etishi;
Har yili tumanda (shaharda) atrof-muhitni muhofaza qilishning holati
to g risida tegishli ravishda xalq deputatlari tuman (shahar) Kengashlariga hisobot
ʻ ʻ
taqdim etishi;
“Chiqindilar to g risida” yangi tahrirdagi O zbekiston Respublikasi Qonuni
ʻ ʻ ʻ
loyihasini ishlab chiqsin va O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga
ʻ
kiritilishi belgilandi.
42

Xulosa
Tabiatni muhofaza qilish - tabiat va uning boyliklaridan oqilona
foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko zlab ongli ravishda o zgartirishga,ʻ ʻ
tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go zalligi, musaffoligini saqlab
ʻ
qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni
muhofaza qilishq. tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat,
ilmiy-texnik, ishlab chiqarish., iqtisodiy va ma muriy tashkilotlar, har bir odam
ʼ
tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi.
Har qanday tirik mavjudot o z atrofini o rab turgan tabiiy muhit bilan o zaro
ʻ ʻ ʻ
ta sirda bo ladi, undan o ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi,
ʼ ʻ ʻ
muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma lum
ʼ
darajada o zgarish kiritadi. Yerning havo qobig idagi hozirgi gazlar tarkibi,
ʻ ʻ
miqdori, ayrim foydali qazilmalari, ohaktosh, toshko mir, qo ng ir ko mirning
ʻ ʻ ʻ ʻ
hosil bo lishi, tuproq qoplamining tarkib topishi, rivojlanishi organizmlarning
ʻ
hayot faoliyati natijasidir. Organik dunyoning tabiiy muhit bilan o zaro ta siri
ʻ ʼ
biologik evolyutsiya jarayonida yangi turlarning paydo bo lishi, raqib turlar
ʻ
sonining ko payishi yoki kamayishi va atrof muhitning o zgarishi natijasida
ʻ ʻ
o zgaradi.Yerda odamning paydo bo lishi organik dunyo bilan tabiiy muhit
ʻ ʻ
o rtasidagi o zaro munosabatni tubdan o zgartirib yubordi. Inson tabiatga mehnat
ʻ ʻ ʻ
qurollari vositasida yaylovlardan noto g ri foydalanish oqibatida ta sir ko rsatadi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
U o zining tabiat bilan bo lgan o zaro ta siri usullarini takomillashtirib boradi.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Natijada inson yashay oladigan hudud kengayadi, foydalaniladigan tabiiy
elementlar soni va hajmi ortadi, binobarin, insonning tabiatga tazyiqi sifat jiqatidan
ham, ko lam jihatidan g am ko payadi. Inson o zi yashashi va faoliyat ko rsatishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun tabiiy muhitdan tashqari yana sun iy muhitni ham bunyod etadi. Mac,
ʼ
shaharlar, turar joy binolari, bog lar, suv omborlari, yo llar va boshqa Ishlab
ʻ ʻ
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, fan va texnikaning taraqqiy etishi bilan,
tabiiy boyliklarning ahamiyati, ulardan foydalaniladigan sohalar, ularni ishlatish
shakllari ham o zgarib boradi. Qadimda bir necha xil kimyoviy elementlardan
ʻ
43

foydalanilgan bo lsa, hozirgi vaqtda mavjud barcha elementlardan foydalaniladi.ʻ
Shu bilan birga ko pchilik foydali qazilmalar tobora ko proq qazib chiqarilmoqda.
ʻ ʻ
Insonning tabiatga ta siri kuchayishidan, antropogen landshaftlar ko paymokda.
ʼ ʻ
Hayvonot va o simlik olamidan rejasiz foydalanish yoki inson faoliyati bilan
ʻ
bog liq boshqa sabablar tufayli 16-asrning oxirlaridan 20-asrning 70-yilarigacha
ʻ
umurtqali hayvonlarning 250 turi va kichik turlari butkul yo qolib ketdi. 80-
ʻ
yilardan boshlab xar yili o rtacha 1 ta hayvon turi va 50 ga yaqin o simlik turi
ʻ ʻ
yo qolib bormoqda. Qush va sut emizuvchilarning 1000 dan ortiq turi yo qolib
ʻ ʻ
ketish arafasida turibdi. Yil davomida 1 mlrd. t yoqilg i yoqiladi, atmosferaga
ʻ
yuzlab mln. t azot oksidi, oltingugurt, uglerod, qurum, chang va boshqa
chiqariladi. Tuproq va suvlar sanoat va maishiy chiqindilar, neft mahsulotlari ,
mineral o g itlar, og ir metallar, radiaktiv chiqindilar bilan ifloslanadi.
ʻ ʻ ʻ
Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko p maqsadlarda foydalanadi. Bu esa ayni
ʻ
paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular: xo jalik,
ʻ
sog liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda tarbiyaviy
ʻ
maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish deganda, tabiat
boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo lida foydalanish
ʻ
tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko zlab faoliyat
ʻ
yuritish nazarda tutiladi. O z taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy asosda
ʻ
rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o zgartirmasdan foydalana oladigan
ʻ
jamiyatgina taraqqiyotga erishadi.
Insonning tabiat bilan o zaro ta siri jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish.
ʻ ʼ
usullari mukammallasha borgan sari jadallashadi, tabiatdan, uning boyliklarini,
qurilish va ishlab chiqarish. teknikasi, aloqa vositalari yirik shaharlarni o zgartirib,
ʻ
yirik vohalar, madaniy landshaftlar yaratishga, hosildor ekin hamda mevalar,
mahsuldor chorva mollari yetishtirishga imkon beradi. Lekin ba zan chuqur
ʼ
o rganmasdan inson qudratiga ortiqcha baho berib, tabiatga ta sir ko rsatish
ʻ ʼ ʻ
tabiatni foydalanib bo lmaydigan holatga, uning buzilishi va ifloslanishiga olib
ʻ
kelishi mumkin. Shunday ekan har birimiz ona tabiatimizni asrab avaylashimiz
unga to’g’ri munosabatda bo’lishimiz, undan to’g’ri foydalanishimiz kerak.
44

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Nig matov A, O zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004;ʻ ʻ
2. Rafikov A, Geoekologik muammolar, T, 1997;
3. To xtayev L, Hamidov , Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish, T.,
ʻ
1994;
4. Рафиқов А.А., Абирқулов Қ. Экология. Т., 2004.Эргашев А. Экология. Т.,
2003.
5. Алибеков Л . А ., Нишонов С . А . Табиатни муҳофаза қилиш ва
табиий ресурслардан рационал фойдаланиш . Т.: 1983.
6. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Т., 1991.
7. Миланова Е.В., Рябчиков А.М. Исползования природних
ресурсов и охрани природи. М., 1986.
8. Новиков Ю.В. Бекназаров Р.У. Охрана окружаюшей Среди. Т.,
1992.
9. Рфиқов А.А. Геоэкология муаммолар. Т., 1997.
10. А.А. Рафиқов. Геоэкологик муаммолар. Тошкент. «Ўқитувчи»
1997.
11. А.А. Рафиқов, Қ. Н. Абирқулов, А.И. Ҳожиматов. Экология.
Тошкент 2004.
12. П.Баратов. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент «Ўқитувчи»
1991.
13. Алибеков Л.А., Нишонов С.А. Табиатни муҳофаза қилиш ва
табиий ресурслардан рационал фойдаланиш. Т., 1983. Милонова Й. В.,
45

Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish

Купить