Ekonomikaliq o’siw modelleri - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	138.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Nur Kun

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2025

0 Sotish

Ekonomikaliq o’siw modelleri

Sotib olish

N Ó KIS INNOVACIYALÍQ INSTITUTÍ
60410100 - Ekonomika t á lim ba ǵ" darınıń
1-IQ-24 topar studenti Kuljanov Aqiljannıń
Ekonomikal ı q teoriya páninen
KURS JUM Í SÍ
Tema: Ekonomikaliq o'siw modelleri
Orınladı: Kuljanov Aqiljan
Kurs jumısı basshısı: X.Kalimbetov
1

MAZMUNÍ
KIRISIW ..................................................................................................................3
I BAP. Ekonomikalıq ósiw mánisi hám mazmunı.
1.1. Ekonomikalıq ósiw mánisi hám mazmunı
..................................................................................................................................5
1.2 . Ekonomikalıq ósiwdiń dáslepki
shártleri. ..................................................................................................................12
II BAP. Ekonomikalıq ósiwdiń zárúriyatı, túrleri, faktorları hám
kórsetkishleri
2.1 Ekonomikalıq ósiw hám
rawajlanıw. ..................................................................................................….......19
2.2 Ekonomikalıq ósiw wazıypaları
.................................................................................................................................23
2.3 Ekonomikaliq o'siw modelleri. ………………………….................................31
JUWMAQLAW ........................................................................................................................................ 41
PAYDALANÍLǴ"AN ÁDEBIYATLAR . ..............................................................43
Kirisiw
Ekonomikalıq ósiw - islep shı
ǵ-arıwdı jetilistiriw, ekonomikada pro ǵressiv
óz
ǵerisler hám qayta qurıwlardıń zárúrli shárt-sharayatı bolıp tabıladı. Ol
rawajlanıwdıń ajıralmaytu
ǵ-ın bóle ǵi, social rawajlanıwdıń tiykarın quraydı.
Ekonomikalıq ósiw - xalıqtıń materiallıq parawanli
ǵ'i asırıw quralı esaplanadı.
Usınıń sebepinen ol mámleket ekonomikalıq siyasatınıń ne
ǵizi bolıp qaladı.
Ekonomikalıq ósiw tek
ǵ-ana islep shı ǵ-arıw, bálki bólistiriw qatnasların jetilistiriw,
miynet resurslariniń bandli
ǵini támiyinlew, investitsion aktivlikti asırıw hám sońı
2

nátiyjede mámleket byudjeti dáramatlarınıń kóbeyip barıwın támiyinlew dáreǵi
esaplanadı. Ol kóple
ǵen ishki hám xalıq aralıq dárejede ǵi sociallıq-ekonomikalıq
mashqalalami tabıslı sheshiw imkaniyatın beredi. Ekonomikalıq ósiw mámleket
xalqınıń turmıs dárejesin asırıw
ǵ-a, ekolo ǵiya, qor ǵ-aw máselelerin sheshiw ǵe
múmkinshilik tuwdıradı.
“Global krizis sharayatında ekonomikalıq hám siyasiy turaqlılıqtı
támiyinlew, orınlarda
ǵ-ı ámelde ǵi mashqalalami mánzilli sheshiw, Kómekke mútáj
jerleslerimizdi qollap -quwatlaw, jaslarımızdıń arzıw-úmitlerin ámel
ǵe asıriw -
Prezidentten baslap barlıq dárejede
ǵi baslıqlarnin' bas wazıypası bolmawi dárkar”.
Ekonomikalıq ósiw - tolıq bántlik menen sáwlelen
ǵen islep shı ǵ-arıw real
kóleminiń uzaq múddet dawamında ósiwi bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiw
YAIM, mámleket ekonomikalıq qudıreti hám insanlar párawanlı
ǵ-ınıń ósiwinde óz
ańlatpasın tabadı. Sonıń menen bir
ǵe, ekonomikalıq ósiw tikkeley jalpı milliy ónim
mu
ǵ-darınıń tolıq hám xalıq jan basına hám de ekonomikalıq resurs qárejetleri
birli
ǵi esabına kóbeyiwi hám de sapanıń jaqsılanıwında hám quramınıń
rawajlanıwın da ańlatıladı.
Házir
ǵi kúnde ekonomikalıq ósiw teoriyasında ekonomikalıq ósiw
pátlerin málim múddet aralı
ǵ-inda erisiw ǵine emes, bálki onı uzaq múddet
dawamında ósiw pátlerinde saqlaw názerde tutılmaqta.
Ya
ǵ-nıy ósiwdi turaqlılı ǵ-ındı támiyinleytu ǵ-ın faktorlardı anıqlap ulıwma
jetilistiriw ústinde jumıs aparıw zamana
ǵóy ekonomika teoriyasın aldında tur ǵ-an
tiykar
ǵ-ı wazıypalardan biri bolıp esaplanadı.
Sonday eken joqarıda
ǵ-ı pikirlami birlestiriwtirib turaqlı ekonomikalıq
ósiw
ǵe tómende ǵishe tariyp beriledi: Turaqlı ekonomikalıq ósiw - bul uzaq waqıt
dawamında ekonomikanı joqarı pátler menen ósip barıwı bolıp tabıladı.
Makroekonomika teoriyası hám jáhán ámeliyatı kórsetiwishe mámleketlami jıllıq
YAIMni ósiw páti 7% ten kem boMmasa YAIMnin
ǵ kólemi 30 jılda 2 ret
kóbeyedi. Kerisinshe YAIMniń jıllıq ósiw páti 10% ten kem bolmasa, mámleket
YAIM kólemi 7 jılda 2 ret kóbeyedi.
Ekonomikalıq ósiwi zamana
ǵóy ekonomikalıq teoriyada ádetde tábiyiy
áhmiyetke iye islep shı
ǵ-arıw kóleminiń real túsip ketiwi hám qısqa múddetli
ǵ
úlleniwi emes, bálki uzaq múddetli waqıt aralı ǵ-inda ǵ-ı óndiriwshi kúshler
rawajlanıwına bo
ǵiiq islep shı ǵ-arıw real kólemi tábiyiy dárejesiniń uzaq múddetli
óz
ǵeriwi túsiniledi. Bunday ja ǵ-daylarda oqıtıw predmeti bir uzaq múddetli teń
salmaqlılıq ja
ǵ-dayı basqası tárep háreketleniwi menen anıqlama bernetu ǵ-ın islep
shı
ǵ-arıw potensial kóleminiń ósiwi esaplanadı. Bunday jantasıwda ekonomikalıq
3

ósiw páti hám usınıslar faktorı dıqqat orayında turadı. Real ekonomikalıq ósiw
analizinde oqıtıw predmeti ekonomikalıq dinamikanı anıqlawshı faktorlarǵ-ana
emes, sonıń menen bir
ǵe tarmaqlar hám tákirar islep Shı ǵ-arıw proporsiyasinin ǵ
óz
ǵeriwi, ekonomikalıq ósiw processinde ǵi institutsional strukturalar
transformaciyası, ósiw pátlerin toqtatıp turıw yamasa xoshametlew boyınsha
mámleket siyasatı, real islep shı
ǵ-arıw potensial islep shı ǵ-arıw kóleminden artta
qalıwı sebepleri hám basqalar da bolıwı múmkin.
I BAP. Ekonomikalıq ósiw mánisi hám mazmunı.
1.1. Ekonomikalıq ósiw mánisi hám mazmunı
Real ekonomikalıq ósiw mánisi ekonomikanı tiykar
ǵ-ı qarama-qarsılıqlamin ǵ
jańa dárejesinde qayta qayta tiklew hám ruxsat beriwden ibarat : islep shı
ǵ-arıw
resurslariniń sheklen
ǵenli ǵi hám jámiyet mútajlikleriniń she ǵaralanba ǵ-anlı ǵ-ı
arasında.
Bul qarama-qarsılıq eki tiykar
ǵ-ı usılda boladı:
- islep shı
ǵ-arıw quwatınıń asıwı esabına;
- islep shı
ǵ-arıw quwatı hám jámiyet mútajlikleri rawajlanıwına iye bol ǵ-an nátiyjeli
paydalanıw esabına.
4

Biraq bul processda hár bir jańa basqıshda islep shıǵ-arıw múmkinshilikleri
keńeyiwinde
ǵi rawajlanıwda barlıq jámiyet mútajlikleri qandirilmaydi. Jámiyet
mútajlikleri islep shı
ǵ-arıw resurslarına qatnasda mudami birinshi bolsa - de, bul
mútajliklami qandırıwshislep shı
ǵ-arıw ónimleri málim mámlekettiń islep
shı
ǵ-ariwshılari yamasa import ónimleri quralları ózlestiril ǵende payda boladı. Bunı
usınıń menen túsindiriw múmkin, mútajliktiń payda bolıwı qádem - baqadam
ǵ
-alabalıq tús aladı hám islep shı ǵ-arıwdıń úzliksiz rawajlanıwın názerde tutadı.
Islep shı
ǵ-arıw múmkinshilikleriniń rawajlanıwı jámiyet mútajlikleri ósiwi
mu
ǵ-darı menen ǵine emes, olardıń strukturasında bir mútajlik úlesiniń artıwi hám
basqasınıń úlesi tómenlewi menen shártlenedi.
Islep shı
ǵ-arıw resursları hám islep shı ǵ-arıw strukturası, qa ǵ-ıyda ǵ-a muwapıq
mútajlikler strukturası sıyaqlı tez óz
ǵeriwi múmkin emes.
Ónim yamasa xızmetke jańa mútajlik tuwılıwı ushın onıń bir waqıtta islep
shı
ǵ-arıwdı ózlestiriw hám bazarda qarıydarlar talaplarına uyqas, tólew qábiletine
iye óz sapası hám bahası menen olar talabına juwap beretu
ǵ-ın jańa ónimdiń payda
bolıwı dálili jetkilikli.Usınıń menen bir
ǵe málim tavar islep shı ǵ-arıwdı ǵ-alabalıq
ózlestiriw ushın málim múddet zárúr. Óndiriwshiler artta qalıwdı kemeytiw
ǵaǵina
erisiwleri múmkin, bıraq onı pútkilley eskirtire almaydılar. Bunnan kelip shı
ǵ-adıki,
ekonomika tiykar
ǵ-ı subektleriniń ekonomikalıq ósiwi tárep umtılıwı jámiyette
qanday rawajlanıw dárejesine erisil
ǵen ǵe baylanıslı bolma ǵ-an halda ámelde ǵi
boladi. Biraq islep shı
ǵ-arıw real shártleri ósiw potencialın ámel ǵe asırıwda
mudamı da jol qoymaydı. Bunday sharayatlarda dipressiya yamasa tap ishki
ekonomikalıq faktorlar sıyaqlı milliy ekonomika
ǵ-a qatnasda ǵ-ı ishki faktorlar
(mısalı, urıslar, ishki hám xalıq aralıq siyasatda
ǵ-ı óz ǵeris hám basqalar ) menen
anıqlama bernishi múmkin bol
ǵ-an ekonomikalıq páseńlew baslanadı.Ekonomikada
ekonomikalıq ósiwdiń júze
ǵe keliwi formaları anıqlamasında eki tiykar ǵ-ı jantasıw
bar. Olardan keń tarqal
ǵ-anı ekonomikalıq ósiwdi YAIM (MD) real kólemi ósiw
páti yamasa bul kórsetkishleri xalıq mútajli
ǵi esabında asırıw páti menen
ólshenerlik anıq waqıtta milliy ekonomika rawajlanıwınıń jámi xarakteristikası
menen túsiniw esaplanadı. Ekonomikalıq ósiwdi esaplawdıń ol yamasa bul usılın
qóllaw zárúrshili
ǵi, ádetde izertlew máseleleri menen baylanıslı. Ekonomikalıq
ósiwdi esaplawdıń birinshi usılı, ádetde,mámlekettiń ekonomikalıq potencialı
keńeyiw pátlerin bahalawda qollanıladı, ekinshisidan bolsa xalıqtıń qolay sharayatı
dinamikası analizinde yamasa túrli aymaqlar hám mámleketlerdiń turmıslıq
dárejesin salıstırıwda paydalanıladı. Házir
ǵi waqıtta ósiw teoriyasında ekinshi
esaplaw usılı ábzal dep qaraladı.Ekonomikalıq ósiwde real milliy dáramat asıwı
5

pátleri xalıq ósiwi pátlerin asıratuǵ-ın milliy ekonomika rawajlanıwı názerde
tutıladı. Bul ósiw máselelerin sırtqı
ǵúzetshi kózqarasınan emes, mámleket xalqı
pozitsiyasidan turıp kórip shı
ǵ-ıwdı talap etedi.Ekonomikalıq ósiwdi islep shı ǵ-arıw
real kóleminiń oshish pátleri kózqarasınan qaray shı
ǵ-ıwda, ádetde (anıq hám
u
ǵ-ımsız formada ) ekonomikada tereń strukturalıq hám institutsional óz ǵerisleri
júz bermasli
ǵi shama etiledi. Islep shı ǵ-arıw strukturası hám institutsional ortalıq
quramalı hám óz
ǵermeytu ǵ-ın esaplanadı. Bunday rawajlanıw xarakteri sırtqı
ortalıq menen óz-ara tásirde balanslan
ǵ-an hám pútinlik óz ǵeshelikine iye bol ǵ-an
ekonomikalıq sistema ushın ayriqsha.
Ekonomikalıq ósiw teoriyasıda
ǵ-ı basqa jantasıw industrial hám
postindustrial jámiyeti tákirar óndiriste qollanıladı. Bul teoriyalar qashanda,
óz
ǵerisler ǵe hákimlik, basqarıw, infratuzilma obiektleri, ekonomikada ǵ-ı
strukturalıq óz-ara tásir jáne onıń sırtqı ortalıq menen óz-ara baylanısınıń tiykar
ǵ-ı
institutları dus kelip,“joqarı uzın” dáwirde ekonomikalıq dinamika máselelerin
analiz etedi. Ekonomikalıq ósiw procesi jámiyette
ǵi bir qatar mu ǵ-darlıq hám sapa
tárepde
ǵi óz ǵerisler menen baqlanadı. Sulardan birinshi náwbette ekonomikanıń
strukturalıq transformaciyasın bólek kórsetiw kerek.Ekonomikalıq ósiwdi
ǵózle ǵen
mámleketlerde birinshi náwbette awıl xojalı
ǵ-ınıń milliy ónim hám bántlikte ǵi
úlesin azayıwı menen xarakterlenedi. Ámelde
ǵi ma ǵ-lıwmatlar ǵ-a kóre, AQSHda
1920 -jılda jumısshı kúshiniń 70 % i awıl xojalı
ǵ-ında bánt bol ǵ-an, bul úles 1941-
jıl
ǵ-a kelip 20 % ten kamni hám 1987-jıl ǵ-a kelip tek 3 % ni shólkemlestir ǵen.
Yaponiyada awıl xojalı
ǵ-ında bánt bol ǵ-an jumısshı kúshiniń úlesi 1879 -jılda ǵ-ı
72% ten, 1930 -jıllar
ǵ-a kelip 30 % ǵachani, 1980-yillamin ǵ aqırlarında 8 % ti
quraydı. . Bel
ǵiyada 1846 -jılda awıl xojalı ǵ-ında jumısshı kúshiniń 51 % qatnasqan
bolsa, 1947-jılda 12, 5 %, 1970-jılda 7 % ni quraydı . Bul kórsetkishler
ekonomikalıq ósiw tek
ǵ-ana awıl xojalı ǵ-ınıń ulıwma milliy óndiriste ǵi úlesi
qısqarıwı menen,bálki bul processtiń tezlesiwi menen de baqlanadı. E
ǵer,awılda ǵ-ı
bánt bol
ǵ-anlardıń úlesin 50 % ǵe shekem kemeytiw ushın bir neshe júz jıllıqlar
talap etilse, kóp
ǵana rawajlan ǵ-an mámleketlerde soń ǵ-ı 100 jıl ishinde 40 -50 % ǵa
qısqarıwı strukturalıq transformaciyanıń joqarı tezli
ǵine ǵúwalıq beredi.Bunday
ja
ǵ-daydıń tiykar ǵ-ı sebebi, eń dáslep, ekonomikanıń a ǵrar salasında ǵ-ı miynet
nátiyjesi ósiwi ushın kóp mu
ǵ-darda rezervlardıń jıynal ǵ-anlı ǵı, ya ǵ-nıy birdey
sharayatta málim bir túrde
ǵi awıl xojalı ǵ-ı ónimlerin kem jumısshı kúshi sarpla ǵ-an
halda islep shı
ǵ-arıw imkaniyatın beredi. Basqa tárepden, azıq-awqat hám awıl
xojalı
ǵ-ı ónimlerin tutınıw etiliwi she ǵaralan ǵ-an bolıp, bul xalıq jan basına
dáramatlamin
ǵ ósiwi menen tutınıw talabı quramında ǵ-ı azıq-awqatke etiletu ǵ-ın
6

ǵ-árejetler úlesi azayıwın ańlatadı. Bunday juwmaq ótken asirde nemis statisti
En
ǵel tárepinen beril ǵen hám En ǵel birinshi nızamı atınıń al ǵ-an. En ǵeldin' ekinshi
nızamı sanaat tutınıw tovarları hám qımbat bahalı buyimlar
ǵa tiyisli bolıp, xalıqtıń
jan basına bol
ǵ-an tabısı kóbey ǵen tárepke, úy xojalıqlarınıń bul tavar toparına
ǵ
-árejetleriniń úlesi de artadı.
Keyinirek in
ǵliz ekonomistsi K. Klark jańa empirik ma ǵ-lıwmatlar tiykarında
En
ǵel juwmaqların tastıyıqladi hám a ǵrar tarawı úlesiniń azayıwı basında sanaat
úlesiniń kóbeyiwi esaplanıp, keyin bolsa xizmet kórsetiw salasınıń ósiwi
esaplanadı. Bul tarawlarda
ǵ-ı, eń dáslep xizmet kórsetiw salasında ǵ-ı islep
shı
ǵ-arıwdı rawajlandırıw ǵ-árejetleriniń elastik ósiw koefficiyenti jalpı ishki
ónimdiń ósiwine baylanıslı halda 1 den joqarı boladı. Bul YAIM ósiwine baylanıslı
halda xizmet kórsetiw salasında
ǵ-ı ǵ-árejetler ekonomikanıń basqa tarawlarıda ǵ-ı
ǵ
-árejetler ǵe salıstır ǵ-anda tez pát penen ósedi. Mısal ushın, AQSHda YAIMda
ulamin
ǵ úlesi 1929 - jılda (j°riy bahalarda ) 34, 7%, 1960 - jılda 38, 1%, 1976 -
jılda 45, 6% ni shólkemlestir
ǵen. Usınıń menen bir ǵe, xızmet kórsetiwdiń úlesi
jeke tutınıw
ǵ-árejetlerinde de kópayadi: AQSHda 1950-jılda 51, 5%, 1960 -jılda
50, 4%, 1975-jılda 60, 2% ten ibarat bo'I
ǵan. 1990 -jıllarda rawajlan ǵ-an
mámleketlerde xizmet kórsetiw salasınıń YAIMda
ǵi úlesi 55% ǵe shekem hám
jeke tutınıw
ǵ-árejetlerinde ǵi úlesi 70% ǵe shekem kóbeydi.
Jámiyet tárepinen islep shi
ǵ-arılatu ǵ-ın hám tutınıw etiletu ǵ-ın xızmetler túrli
kate
ǵoriyalar ǵa bólinedi:
- arnawlı bilimlami talap etiwshi intellektuallıq xızmetler (tálim
beriw, dáldalshılıq, reklama iskerlik túrleri);
- den sawlıqtı saqlaw, tálim menen baylanıslı xızmetler;
- mıymanxana hám restoranlar iskerli
ǵi menen baylanıslı xızmetler;
- baylanıs quralları (transport, pochta, telekommunikatsiya);
- finanslıq xızmetler (bankler tárepinen usınıs etiletu
ǵ-ın kredit hám basqa
xızmetler, qamsızlandırıwlaw);
- jámiyet qor
ǵ-alıwın támiyinleytu ǵ-ın jáne onıń a ǵ-zaları arasında ǵ-ı baylanıslardı
tártipke salıp turıwshı ulıwma xızmetler (mamIakat qor
ǵ-aniwi, jámiyetlik rejimin
saqlaw, ádillik, milliy hám jer
ǵilikli dárejede ǵi ulıwma basqarıw).
Ekonomika iskerlik tarawılarında
ǵ-ı óz ǵerisler social institutlar,
insanlar xatti- háreketleri hám ideolo
ǵiyalarında sezilerli óz ǵerisler ǵe alıp keledi.
Usı óz
ǵerisler modernizaciya dep júritiledi. Shved еkonomistsi G. Myurtal
«ushinshi dúnya» mámleketleri ekonomikalıq rawajlanıwına arnal
ǵ-an «Aziya
dramasi» atlı kitabında modernizaciyanıń tómende
ǵi principlerıni kórsetip ótken:
7

1. Ratsionalizm. Dástúriy pikirlew tárizi hám islep shıǵ-arıw formasın
óz
ǵertiw, jámiyetshilik hám insan iskerli ǵiniń barlıq tarawlarında jańa metod hám
modellami qóllaw.
2. Ekonomikalıq joybarlaw. Xojalıqlar rawajlanıwın asırıw maqsetinde
qoilaniladi
ǵan ekonomikalıq siyasat.
3. Teńlik. Barlıq ushın jáne de teń social hám huqıqıy poziciyayi, dáramatlar
hám turmıs táriziniń jaratılıwın támiyinlew.
Social institutlar hám aqıl -aqılda
ǵ-ı óz ǵerisler. Bul jerde miynet ónimlili ǵin
asıratu
ǵ-ın, básekin rawajlantirib isbilermenlikke jol ashatu ǵ-ın, málim mániste
insanlar qálew hám múmkinshiliklerinen paydalanıw
ǵ-a mákán jaratatu ǵ-ın
óz
ǵerisler tuwrısında pikir júritiledi.
Institutsional óz
ǵerisler jer reformaları, monopoliya ǵ-a qarsı ǵúres, tálim hám
den sawlıqtı saqlaw sistemasın jetilistiriw hám mámleket basqarıwdıń óz
ǵeriwin
óz ishine aladı. Juwmaq etip aytqanda, topar ideolo
ǵiyasın modemizatsiyalash
miynetsevarlik, nátiyjelililik, haqıyqatparvarlik, oqillik hám óz kúshine tayanish,
óz
ǵerisler ǵe tayınlıq hám sol sıyaqlı páziyletlami kúsheytiw bolıp esaplanadı.
Jazef Shumpeter ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq rawajlanıw arasında
ǵ-ı
ayırmashılıqlami kórsetip beredi. Bunıń ańlatpası retinde ol, óziniń “Ekonomikalıq
rawajlanıw teoriyası” shı
ǵ-armasında pochta karetalari hám temir jollardan
paydalanıwdı salıstırıwla
ǵ-an halda, mısal keltiredi.
Y.Shumpeter ekonomikalıq ósiwdi mu
ǵ-darlıq óz ǵerisler - bir waqtıniń
ózinde áyne birdey tavar hám xızmetlami islep shı
ǵ-arıw hám tutınıw qılıwdıń
ósiwi, ekonomikalıq rawajlanıwdı bolsa, islep shı
ǵ-arıw, ónim hám xızmetler,
basqarıw, ekonomikalıq iskerlik túrleri hám turmıs iskerli
ǵiniń basqa tarawlarıda ǵ-ı
jańalıqlar hám unamlı sapa óz
ǵerisleri retinde anıqlama beredi. Bir waqtıniń ózinde
ekonomikalıq ósiw boyınsha izertlewlerde “ekonomikalıq ósiw” hám
“ekonomikalıq rawajlanıw” túsinikleri uqsas qarawlar da, keń tarqal
ǵ-anlı ǵ-ın
inabatqa alıw zárúr. Mısalı, professor K. X, Oppenlender óz pikirin tómende
ǵishe
formada bildiredi: “Biz ósiw hám rawajlanıwdı sinonimler retinde túsinemiz. Ósiw
hám rawajlanıw arasında
ǵ-ı parıqlanishlar jasalmadir”.
Ekonomikalıq ósiw máselelerin izertlew qılıp atır
ǵ-an izertlewshiolim ushın
ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq rawajlanıwdıń óz-ara qatnası sıyaqlı
táreplami chetlab o 'tish talay qıyınshılıqlı bolıp tabıladı. Bul túsinikler aynan
birdey emes, ulamin
ǵ mazmun-mánisi túrlishe dep, esaplovchilar pikirine
qosılamız. Ekonomikalıq ósiw haqqında sóyler ekenmiz, hátte intuitiv tárzde de
ekonomikalıq ósiw unamsız boiishini, ekonomikalıq rawajlanıw ushın bolsa
8

qanday da bir unamlı jaǵ-day, aldın ǵ-a qaray qanday da háreketleniw xosli ǵini tasaw
ur etiwimiz múmkin.
Biraq bunıń ózi jetkilikli emes, ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq
rawajlanıwdı túsiniw boyınsha shálkeslikti joytıw ushın bir muncha anıq
kriteryalar zárúr.
Ekonomikalıq ósiw ádetde qandayda bir bir anıq san menen ańlatpalanıwshı
anıq bir mániske mısalı, jalpı ishki ónim (jalpı qosıl
ǵ-an baha ) ǵa “baylanıstırıp”
qoyıl
ǵ-an boMadi. Ekonomikalıq rawajlanıw bolsa, bul tártipte jámiyet párawanlı ǵ-ı
(onıń qandayda bir bir tárepi yamasa barlıq materiallıq, ruwxıy -etikalıq sıyaqlı
tárepleriniń ulıwmalı
ǵ-ı) kórinisinde sawlelenedi. Ekonomikalıq ósiw hám
ekonomikalıq rawajlanıw - keń qamtıl
ǵ-an kate ǵoriyalar bolıp tabıladı, biraq
izertlew maqsetinden kelip shı
ǵ-ıp olardin' tiykar ǵ-ı táreplerin ajıratıp alıw biz ushın
zárúrli esaplanadı. Ekonomikalıq Ósiwdi aytıwda ekonomikalıq tárep,
ekonomikalıq rawajlanıwdı túsiniwde bolsa social tárep ústin turatu
ǵ-ınlıq etedi,
dep esaplaymiz.
Sol sebepli “Milliy ekonomikada ekonomikalıq rawajlanıw qıyın anıqlanatu
ǵ-ın
process bol
ǵ-anlı ǵ-ı sebepli, onıń kriteryalarınan biri bol ǵ-an ekonomikalıq ósiw
kóbirek analiz etiledi”5,-deydi
F. E
ǵamberdiyev. Sol tiykarda shártli tárzde jalpı ishki ónim dinamikasın
ekonomikalıq ósiw, jámiyet párawanlı
ǵ-ı dinamikasın bolsa ekonomikalıq
rawajlanıw dep esaplawımız múmkin. Usı talqin jetkiliklishe ápiwayı bolıp
ko'rinsada, ulıwma al
ǵ-anda bul talqin fanda qashannan berli óz tastıyı ǵ-ın tawıp
ul
ǵer ǵen.
Hár qanday óndiristiń sońı maqseti - bul jámiyet mútajliklerin qandırıwdan
ibarat esaplanadi, dep atap ótiw álbette ádalattan bo'lar edi. Biraq bul orında
mútajliklami joqarı dárejede qandırıw, bul párawanlıqtıń tiykar
ǵ-ı maqset hám
wazıypası ekenli
ǵin unıtıwımız múmkin emes. Solay etip, ekonomikalıq
párawanlıq -ekonomika hám tákirar óndiristiń sońı maqseti boisa, ekonomikalıq
ósiw bolsa - aralıq maqset, ya
ǵ-nıy jalpı ishki ónim jaratıw zárúriyatı bolıp tabıladı.
Ónim jaratıw -bul sap óndiriske tán másele bolıp tabıladı, biraq tákirar
óndiristiń barlıq basqıshların esapqa al
ǵ-an halda párawanlıqtıń artıwın támiyinlew-
bul sońı maqset esaplanadı hám sol tártipte biz ekonomikalıq rawajlanıwdı
aytıwımız múmkin. Nátiyjede, biz ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq
rawajlanıw kate
ǵoriyalarini aytıw boyınsha tez-tez ushırasıp turatu ǵ-ın kóple ǵen
shálkesliklerdi saplastırıw
ǵ-a háreket etemiz. Onıń ushın ekonomikalıq ósiw hám
9

ekonomikalıq rawajlanıw kateǵoriyalarini parıqlawdıńtómende ǵi me'zonlarini
usınıs etemiz:
• Ekonomikalıq ósiw kóbirek jalpı ishki ónimdiń ósiwi menen, ekonomikalıq
rawajlanıw bolsa - párawanlıqtıń ósiwi menen uyqaslasadı;
• Ekonomikalıq ósiw
ǵe ekonomikalıq tárep (aralıq xarakteristika ǵ-a iye
bol
ǵ-an ónim islep shı ǵ-arıw ) tán bol ǵ-anı halda, ekonomikalıq rawajlanıw ǵ-a social
tárep xos bolıp tabıladı, bunda jámiyet párawanlı
ǵ-ınıń ósiwi sońı maqset retinde
kórinetu
ǵ-ın boladı. Usı talqin, bir muncha tar esaplansada, biraq ol usı kóp qırlı
túsiniklamin
ǵ tiykar ǵ-ı táreplerin ajıratıp alıw, olardı túsiniwde ǵi eń zárúrli
ja
ǵ-daylami atap kórsetiw imkaniyatın beredi. Real turmısda jámiyet ómiriniń túrli
táreplerin qamtıp alıwshı ekonomikalıq, social, ruwxıy -etikalıq, ekolo
ǵiyalıq hám
sol sıyaqlı tárepler óz-ara bekkem baylanıs hám baylanıslılıqta bol
ǵ-an halda, waqıt
ótiwi menen usı processler quramalılasıp baraveradi.
Ekonomikalıq ósiw teması menen baylanıslı halda sapa kate
ǵoriyasi
haqqında sóz júr
ǵizil ǵende neni názerde tutıwımız kerek? Sapa - bul áwele,
ekonomikalıq ósiw processleriniń ámel
ǵe asıw xarakteristikası bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq ósiwdiń xarakteristikası bolsa - bul onıń túrli rayon qásiyetleriniń
jıyındısı esaplanadı. Ekonomikalıq ósiwdiń xarakteristikaın párawanlıq principi
boyınsha aytıwımız múmkin. Másele
ǵe aydınlıq kir ǵiziw maqsetinde sonı atap
ótiwimiz kerekki, jalpı ishki ónim - párawanlıqtıń materiallıq hasası esaplanadi.
Biraq, sonıń
menen bir qatarda átirap -ortalıq hám milliy baylıqtı da esten shı
ǵ-armasli ǵimiz
kerek. Joqarıda
ǵ-ı pikirler ǵe qosimoha túrde social qurawshılar : ruwxıy -etikalıq
tárepler hám millettiń mádeniyatı hám qádiriyatlarına da bólek itibar qaratıw talap
etiledi.Keyin
ǵi payıtlarda ekonomika teoriyasıda ǵ-ı usı zamana ǵóy jantasıwlar ǵ-a
insan baxıtı xalıq párawanlı
ǵ-ı túsini ǵin qosıw kóz ǵe taslanıp atır. Ekonomikalıq
ósiw sapası - bul
ǵúzetshi tárepinen párawanlıq me'zoninin ǵ ekonomikalıq ósiw
principi boyınsha klassifikaciyalanıwı múmkin bol
ǵ-an ekonomikalıq óz ǵerisler
procesi bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiw sapasınıń mánisi - bul mámleket jalpı
ishki ónimi kate
ǵoriyasinin ǵ tolıqlı ǵ-ınsha jámiyet párawanlı ǵ-ı
kate
ǵoriyasi ǵatransformatsiyalanishi bolıp tabıladı.Jalpı ishki ónim jámiyet
párawanlı
ǵ-ın qáliplestiriwde qanshelli qatnasıwına qaray ekonomikalıq ósiwdiń
sapası kórinetu
ǵ-ın boladı dep, aytiwimız múmkin boladı. Ekonomikalıq ósiw
retinde jo
ǵ-atilishlar múmkinshili ǵi barınsha kem bolıwı kerek Bul jalpı ishki
ónimdiń jámiyet párawanlı
ǵ-ına transformaciya procesin joqarı dárejede bolıwına
baylanıslı, zero unamlı xarakteristika
ǵ-a iye bol ǵ-an túrli processler menen
10

birǵelikte unamsız xarakteristika ǵ-a iye bol ǵ-an processler de júz beriwi tábiyiy
bolıp tabıladı. Bunday processler
ǵe insanlar sawlı ǵınıń jamanlashuvi, átirap -
ortalıqtıń pataslanıwı, xalıqtıń túrli - qıylı qatlamlar
ǵ-a bóliniwler (dáramatlar,
sawatlılıq dárejesi, aymaqlar hám sol baylanıslılıqlar boyınsha pikirimizdi
tiykarlash maqsetinde bir neshe mısallardı keltirip ótemiz:
• Miynet ónimlili
ǵi.
• Turmıs hám miynet shárt-shárayatları.
• Isten tısqarı bos waqıt. Sharshaw hám dem alıw sapası.
• Texnikalıq-texnolo
ǵiyalıq hám ilimiy processlamin ǵ dóretiwshilik tashkil
etiwshisi7.
• Jumısshı kúshin jetilistiriw.
• Miynettiń adam
ǵershilik quraytu ǵ-ınsı. Miynet insannıń óz-ózin kórinetu ǵ-ın
etiw forması retinde.
• Párawanlıqtıń ósiwi nátiyjeli talaptı támiyin etedi, talap bolsa -
bul usı waqıtta islep shı
ǵ-arıwdı rawajlantıratu ǵ-ın kúsh bolıp tabıladı.
• Tutınıwdıń uyqaslasıwı. Tutınıw processlerin aqıl
ǵ-a say
shólkemlestiriw.
• Jámiyet mútajlikleriniń ósiwi hám quramalılasıwı islep shı
ǵ-arıwdı
háreketlendiriwshi kúsh retinde. Mútajliklamin
ǵ ósiwi, tómen dárejede ǵi
mútajliklamin
ǵ qandiril ǵanli ǵini bildiredi.
Jámiyet párawanlı
ǵ-ı hám jalpı ishki ónim arasında ǵ-ı teris baylanıslılıqtı
úyreniw biz ámel
ǵe asırıp atır ǵ-an ilimiy- izertlew jumıslarımızdıń mazmunan
bayıwına xızmet etedi. Bul orında bir qatar usı teris baylanıslılıq nelerde
kórinetu
ǵ-ın boladı, usı teris baylanıslılıqtıń ámel ǵe asıw mexanizmi qanday, teris
baylanıslılıqtıń bar ekenli
ǵin kórsetiwshi qanday mısallar bar sıyaqlı sorawlar kelip
shı
ǵ-ıwı tábiyiy. Nátiyjede, jámiyet párawanlı ǵ-ın ekonomikalıq ósiw sapasınıń sońı
maqseti bolıp esaplanadı. Sapa bolsa bir tárepden jalpı ishki ónimdiń jámiyet
párawanlı
ǵ-ına Mali ǵeshe transformaciyalan ıwdıń nátiyjesi, basqa bir tárepden
bolsa unamsız processlamin
ǵ tásirin eń tómen dáreje ǵeshe túsiriw asnosida
maydan
ǵ-a shı ǵ-adı. Ekonomikalıq ósiw sapası teması júdá keń qamtıl ǵ-an tema
esaplanadı. Bu
ǵ-an baylanıslı usı temanı onı qamtıp alıwshı barlıq tárepleri menen
bir
ǵelikte jaqtılandıriw ǵe háreket qılıw, ekonomikalıq ósiw sapasınıń barlıq
qırların ashıp beriw usı ilimiy - izertlew jumısınıń ilimiy áhmiyetin jáne de
asırıw
ǵ-a xızmet etedi. Bú ǵin ǵi kúnde tákirar óndiristiń ekolo ǵiyalıq tipi teması
bar
ǵ-an sayın aktuallıq kásip etpekte Bul orında sonı ań ǵ-arıwımız kerekki,insannıń
11

tábiyaatqa hújimi sonshalıq tereńlesip kettiki, bunıń nátiyjesinde insanlar turmısına
unamsız tásir etiwshi, artqa qaytarıp bolmaytuǵ-ın processler júze ǵe kelip atır.
1.2 . Ekonomikalıq ósiwdiń dáslepki shártler
Ámelde
ǵi tártip-qa ǵ-ıydalardı buz ǵ-anlıq ushın túrli tásir ilajların qóllawdı
ańlatpa etiwshi,xojalıq iskerli
ǵiniń ekolo ǵiyalıq tipini xoshametlew de, ayriqsha
aktual temalardan esaplanadı.Ekonomikalıq ósiw sapasınıń átirap -ortalıqtı
qor
ǵ-aw ǵ-a ba ǵ-darlan ǵ-an tipleri haqqında sóz júr ǵizer ekenmiz, 1960 -jıllarda resurs
tejew menen tı
ǵ-ız baylanıslı bol ǵ-an nol dárejeli ekonomikalıq ósiw teması ústinde
izertlewler alıp barıl
ǵ-anlı ǵ-ın eskertip ótiw joiz bolıp tabıladı (Denis Medouz,
Donella Medouz). Mısalı, iri ener
ǵiya puxtalıq sıyaqlı mashqalallar kózqarasınan
qara
ǵ-anda usı tema bú ǵin ǵi kúnde de óz áhmiyetin jo ǵ-atpa ǵ-anı halda, aktuallıq
kásip etip barıp atır. Usı tema átirap ortalıqtı (tábiyaat ) qáwipsizliklew tárepine
e
ǵali ǵi menen ajralıp turadı. Biziń pikirimizcha, 1960 -jıllar ǵ-a salıstır ǵ-anda
sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw shárt-shárayatları sezilerli dárejede óz
ǵerlı ǵi
hám jańa processlami izertlew zárúriyatı sebepli usı temada izertlewler aparıw
bú
ǵin ǵi kúnde aktual áhmiyet kásip etken bo'lar edi.
Ekonomikalıq ósiw sapası táliymatında ayriqsha ba
ǵ-darlarınan biri - bul,
turaqlı ekonomikalıq rawajlanıw bolıp tabıladı. “Turaqlı rawajlanıw” termini 1987-
jılda átirap ortalıq hám rawajlanıw boyınsha xalıq aralıq komissiya (Bmndtland
komissiyası ) tárepinen keń mámile
ǵe kiritil ǵen.
Turaqlı rawajlanıw delin
ǵende kelesi áwladlamin ǵ óz jeke mútajliklerin
qandira alıw múmkinshiliklerin qáwip astında qaldırma
ǵan halda, bú ǵin ǵi kún
mútajlikleriniń qandirilishi túsiniledi. Turaqlı rawajlanıw konsepsiyası bes tiykar
ǵ-ı
principke tiykarlanadı:
l. Insaniyat keleshek áwladlami óz mútajliklerin qandira alıw
múmkinshiliklerinen mahm etpe
ǵen halda, bú ǵin ǵi kúnde jasap atır ǵ-an
Insanlamin
ǵ mútajliklerin tolıq qanlı itibar ǵ-a alıw tiykarında rawajlanıw ǵ-a turaqlı
hám uzaq múddetli tús beriwi kerek;
2. Tábiyiy resurslardan paydalanıw boyınsha ámelde
ǵi sheklewler
salıstırmalı bolıp tabıladı. Olar social shólkemlestiriw hám texnika dárejesiniń
rawajlanıwı hám de biosferanıń insan iskerli
ǵi aqıbetlerin jón ǵe salıw eta alıw
múmkinshilikleri menen bo
ǵiiq bolıp tabıladı.
3. Barlıq insanlamin
ǵ eń ápiwayı dárejede ǵi mútajliklerin hám jetkilikli
turmısqa erisiw boyınsha óz arzıw-úmitlerin ámel
ǵe asırıwları ushın birdey
múmkinshilikler usınıw zárúr. Dúnyada ápiwayı hal
ǵ-a aynal ǵ-an jarlılıq
12

ekoloǵiyalıq hám basqa apatlar payda bolıwınıń tiykar ǵ-ı sebeplerinen biri bolıp
qalıp atır.
4. Úlken finanslıq aqshalar
ǵ-a iyelik etiwshilamin ǵ turmıs tárizin jer
sharımiznin
ǵ ekolo ǵiyalıq múmkinshilikleri, atap aytqanda ener ǵiya
tutınıwına salıstır
ǵ-anda muwapıqlastırıw zárúr.
5. Xalıq sanı jáne onıń ósiw pátleri jer sharı
ǵlobal ekotiziminin ǵ
óz
ǵeriwshen islep shı ǵ-arıw potensialı menen muwapıqlastırıl ǵan bolıwı kerek.
Ekonomikada sonday qa
ǵ-ıyda bar, o ǵ-an kóre kisilamin ǵ ekonomikalıq
párawanlı
ǵ-ı insanlamin ǵ tavar hám xızmetlami qanshelli dárejede jarata alıwları
menen bel
ǵilenedi. Sol sebepli turmıs forovonli ǵi ekonomikanıń natiyjelili ǵine
bo
ǵMiq bolıp tabıladı. E ǵer jámiyet qanshelli kamsarfla ǵan halda kóp islep
shı
ǵ-arsa, kisiler sonshalıq párawan jasaydılar. “Xozir dúnyada ǵ-ı mámleketlerde
párawanlıqtıń saldamlı parıqlanishini ekonomika natiyjelili
ǵiniń túrlishe bolıwı
júze
ǵe keltiredi”. “Ekonomikalıq ósiw sapası boyınsha keltiril ǵen tariyp hám
xarakteristikalardiulıwmalastırsak, olar ekonomikalıq ósiwdi texnika rawajlanıwı
hám innovciyalıq iskerlik tiykarında asırıw máselesine itibar qarat
ǵ-anı halda,
social tárepten ba
ǵ-darlan ǵ-anlıq dárejesin tiykar ǵ-ı orın ǵ-a qoyıwadı. Texnika
rawajlanıwı hám innovatsiyalar
ǵ-a tiykarlan ǵ-an islep shı ǵ-arıw, birinshi náwbette,
resurslami tejew
ǵe, islep Shı ǵ-arıwdıń ekonomikalıq jáne social natiyjelili ǵin
asırıw
ǵ-a qaratıl ǵ-anlı ǵ-ı menen tiykarlanadı. Bú ǵin ǵi ǵlobalizatsiya dáwirinde milliy
ekonomikalıq sistema aldında turaqlı ekonomikalıq o 'sishnin
ǵ uzaq múddet
dawam ettiriw, onıń natiyjelili
ǵi hám sapasın kóteriw, hám de adamlardıń turmıs
dárejesin jáne de asırıw sıyaqlı aktual máseleler turıptı.Bú
ǵin ǵi kúnde quram
tapqan ja
ǵ-day ekonomikalıq ósiw táliymatında jańa ǵ 'oya hám teoriyalerdi
izertlewdi ta'lab etedi. Bunday jónelislerden biri industriallastırıw ideyasın házir
ǵi
basqısh ushın qayta kórip shı
ǵ-ıw yamasa jańa industriallastırıw esaplanadı. Bunday
yo'na! jumıs 0 'zbekiston Respublikası ushın kóp tárepten perspektivalı esaplanadı,
sebebi ol ayriqsha
ǵeosiyosiy jaylasıw o'mi ǵa ıyelewi menen bir qatarda,
mámlekette tábiyiy resurslamin
ǵ siyrek ushırasatu ǵ-ın hám úlken rezervleri bar.
Bunnan tısqarı O'zbekiston Respublikasında jıllar dawamında ilimiy-texnikalıq,
shólkemlestiril
ǵen hám kadrlar salasında úlken potensial tóplan ǵ-an.
Ulıwmaqabıl etil
ǵen mániste industriallastırıw iri mashinalı islep shı ǵ-arıw
tiykarında sanaattı rawajlandırıw procesi retinde aytiladi. Bıraq, jáhán bazarına
báseki
ǵe shıdamlı, talap joqarı bol ǵ-an tavar hám xızmetlami jetkiziw ushın
zamana
ǵóy kárxana dúziwdiń bir ǵ-ana ózi jetkilikli emes. Onıń ushın álbette
rawajlan
ǵ-an infratuzilma, puqta islen ǵen tálim sisteması, mútajlik hám talaplar ǵ-a
13

uyqas huqıqıy instrumentler hám sol sıyaqlı kópleǵen zatlar zárúr
boladı.Globalizatsiya sharayatında mámleketimizde ekonomikalıq ósiw sapasın
támiyinlew boyınsha jańa industriallastırıw milliy ekonomika aldına bir qatar
wazıypalami qoyıp atır. Jańa industriallastırıw - bul tek
ǵ-ana sanaattı, bálki pútkil
ekonomikanı jańa texnolo
ǵiyalıq tiykarlar ǵ-a o4 kazish bolıp tabıladı. Ya ǵ-nıy
qoyıl
ǵ-an máselelerdi sheshiw ushın ústin turatu ǵ-ın milliy innovciyalıq joybarlami
ajıratıp alıwdıń ózi
ǵine jetkilikli emes, bul orında túpkilikli institutsional
óz
ǵeriwlami óz ishine qamtıp al ǵ-an kompleksli ilajlar islep shı ǵ-arıw zárúr.
Ekonomikalıq ósiw sapası kate
ǵoriyasi, biz tárepimizden keltirip ótil ǵen
talqin
ǵa kóre, unamlı óz ǵeris pátlerin hám usınıń menen bir qatarda hákis óz ǵeris
pátlerin anıqlawtırıw jáne Olardin' óz-ara tásirlashuvini kórsetiw imkaniyatın
beredi. Ekonomikalıq ósiwdiń “sapası” túsini
ǵi óndiristiń qısqarıwı, átirap -
mubitnin
ǵ pataslanıwı, jumısshı kúshi sapasınıń jamanlasıwı sıyaqlı unamsız
processler menen bir qatarda túrli unamlı xarakteristika
ǵ-a iye bol ǵ-an ja ǵ-daylami
da qaray shı
ǵ-ıw imkaniyatın beredi.
Ekonomikalıq ósiw sapası kate
ǵoriyasi sheńberinde usı túsiniktiń mánisinen
kelip shıqqan halda rawajlanıwdıń da unamlı hám unamsız tárepleri haqqında sóz
júr
ǵiziwmiz múmkin boladı, zero ekonomikanıń sanaatlashuvi dáwirinde insan
tábiyaat kúshleri menen qarama-qarsılıq
ǵ-a bar ǵ-anlı ǵ-ın jáne bul process eli dawam
jetip atır
ǵ-anlı ǵ-ın itibardan shette qaldırmasli ǵimiz kerek. Sol sebepli de bú ǵin ǵi
kúnde ekolo
ǵiyalıq ǵ-árejetler aktual áhmiyetke iye bolıp atır. Átirap -ortalıqqa
qanshelli ıqtıyatlıona qatnasda bolınayot
ǵanli ǵiǵa qaray ekonomikalıq ósiwdiń
sapası haqqında sóylewimiz múmkin. Joqarıda aytıl
ǵ-anlar ǵ-a ta ǵ-ı sonı qosımsha
etemizki, ekonomikalıq ósiwdiń sapası bir tárepden obiektiv reallıq retinde
maydan
ǵ-a shıqsa, basqa bir tárepden bolsa onıń ilimde ǵi in'kosi retinde
“ekonomikalıq ósiw sapası” kate
ǵoriyasi maydan ǵ-a shı ǵ-adı. Eń dáslep,
mámleketimiz ilimpazları, atap aytqanda,Djumayev pikirine kóre, ekonomikalıq
ósiw tolıq bántlik sharayatına uyqas keliwshi potensial islep shı
ǵ-arıw dárejesiniń
uzaq múddetli kóbeyiwi tendensiyasini ańlatadı. Bul alım pikirine kóre,
ekonomikalıq ósiw jalpı usınıstıń artıwın yamasa basqasha etip aytqanda, haqıyqıy
hám potensial kóleminiń artıwın ańlatadı.
Harrod-Domar ósiw modeline toqtalıp ótsek.Bul model Britaniyalıq
ekonomist Roy Harrod hám amerikalıq ekonomist Evsey Domer
ǵ-árezsiz
izertlewleriniń nátiyjesinde kelip shıqqan. Bul model
ǵe kóre, ekonomikalıq ósiw
úsh omil
ǵa baylanıslı : kapital (K),labor (L), resourses (R).
Y= F (K, L, R)
14

Bunda R hám L kapital óndiriste ósiwǵe alıp kel ǵen faktorlar dep qaraladı.
Endi pikirimizdi Robert Solou hám Trevor Sven ekonomist ilimpazlar atına
atal
ǵ-an, Solow-Swan modeline yamasa kóple ǵen ádebiyatlarda Solou modeli dep
atalatu
ǵ-ın model ǵe qaratamız. Bul ilimpazlar 1956 -jılda dúńya júzilik maqalaların
baspadan shı
ǵ-arıw menen Solou modelin tanıstırıwdı . Bap Solou keyinirek bul
modeldiń keleshekte
ǵi kelesheklerin jáne onı qóllaw usılların rawajlantirdi hám
ekonomika
ǵ-a qosqan bul úlesi ushın Nobel sıylıqı menen tá ǵ-dirlandi. Bul model
biziń tek
ǵ-ana ekonomikalıq ósiw ǵe bol ǵ-an qarawımızdı emes,bálki
maqroekonomikanıń barlıq tarawlarına bol
ǵ-an jantasıwımızdı da óz ǵertirdi.Basqa
bir amerikalıq ekonomistler: Garvard universiteti professorı Robert. J. Barro hám
Kolumbiya universiteti ekonomika pánleri boyınsha professor Xavier Sala-i-
Martin ózleriniń “Ekonomikalıq ósiw” dep atal
ǵ-an dóretpelerinde ekonomikalıq
ósiwdi támiyinleytu
ǵ-ın faktor dep úsh túrli omilni sanap ótiwdi. Olar kapital K (t),
labor (t) hám intellekt T (t) .Bunda islep shı
ǵ-arıw funksiyası tómende ǵishe bolıp
tabıladı:
Y (t) = F [K (t), L (t), T (t) ]
Bul jerde Y (t) qandayda bir dáwir dawamında islep shı
ǵ-arıw mu ǵ-darın
ańlatadı. Bul ekonomikalıq modeldiń Harrod-Domar modelinen parqı soń
ǵ-ı omilda
bolıp tabıladı. O
ǵ-an kóre, jámiyette texnika hám bilimsiz resurslardan paydalanıp
bolmawi hám resursların kúshke keltiretu
ǵ-ın aynan intellekt hám texnolo ǵiyalar
dep aytıp ótil
ǵen. Basqa bir ekonomist alım Artur Levis óz modelinde jumısshı
kúshi rezervi ekonomikalıq ósiwdiń tıykari dep aytıp ótken. Onıń pikrine
qara
ǵ-anda, bul model “xalıq tı ǵ-ızlı ǵ-ı joqarı, kapital deficit, tábiyiy resurslar bolsa
sheklen
ǵen” mámleketler ushın qol keledi.Bunday mámleketler ǵe Indiya, Pakistan
hám E
ǵipetke uqsas mámleketler kiredi. Professor Acemo ǵlunin ǵ rawajlanıw
ekonomikasına qosqan tiykar
ǵ-ı úlesi onıń siyasiy institutlardıń rawajlanıwda ǵ-ı
ústinli
ǵi haqqında ǵ-ı jumısı boldı, bul teoriya “Ne ushın xalıqlar páseńlew ǵe
ushraydı” kitabında da
ǵ-aza etil ǵen. Bunda ol instituttıń eki tiykar ǵ-ı túri bar ekenin
aytıp otedi: ekstraktiv hám inklyuziv. Ekstraktiv mákemeler kishi yamasa jal
ǵ-ız
shaxsqa (mısalı, feodal sistema waqtında zoda
ǵonlar ǵa) xizmet etiw ushın
jaratıl
ǵ-an.Biraq inklyuziv mákemeler kópshilik tárepinen basqarıladı hám sol
sebepli xalıqtıń ulıwma turmıs párawanlı
ǵ-ın jaqsılawdı niyet etedi . Ramsey
modeli ekonomikalıq ósiwdiń neoklassik modeli bolıp tabıladı. Ol xalıqtıń
eksponensial ósiwi menen jabıq ekonomikada kapital hám tutınıwdıń waqıt
evolyutsiyasın xarakteristikalaydı. Bul ishda xalıqtıń ulıwma waqıt evolyutsiyası
ushın Ramsey modeli qáliplestiril
ǵen. Sonıń menen bir ǵe, ekonomikada
15

Ramseyninǵ qa ǵ-ıydası “teris elastiklik qa ǵ-ıydasi” bolıp tabıladı. Ol ja ǵ-dayda
ónimler
ǵe juklenetu ǵ-ın salıq kólemi ónim ǵe bol ǵ-an talap elastikli ǵine keri bolıwı
kerek .Izertlew metodolo
ǵiyasi. Maqalada sistemalı jantasıw, statistika,
salıstırıwlaw, ilimiy abstraksiya hám de ámelde
ǵi bol ǵ-an ekonomikalıq ósiw ǵe
baylanıslı jer
ǵilikli hám shet el ádebiyatlar hám maqalalardı úyren ǵen halda
ekonomikalıq ósiw teoriyaleri salıstırıl
ǵ-an hám olar ǵrafik -sızılmalar járdeminde
suwretlen
ǵen.
Analiz hám nátiyjeler. Ekonomikalıq tárepten malumki, ekonomikalıq ósiw
procesi islep shı
ǵ-arıw funksiyasınıń formasına tuwrıdan-tuwrı baylanıslı.
Sonıń menen bir
ǵe, ekonomikalıq ósiw hám rawajlanıw dinamikalıq process
esaplanadı, sol sebepli jalpı islep shı
ǵ-arıw, kapital, tutınıw hám xalıq qanday hám
ne
ǵe óz ǵerip turıwın ǵúzetip barıw zárúrli. Sonıń ushın ekonomikalıq ósiw hám
rawajlanıwdı úyreniw dinamikalıq modellerdi úyreniwdi talap etedi. Joqarıda
keltiril
ǵen modellerden Solou modeli ulıwma dinamikalıq teń salmaqlılıq modeli
dep ataladı. Bul model uzaq múddetli ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew
ǵe háreket
etedi. Bul modelninin
ǵ tiykar ǵ-ı ideyasın tómende ǵi sızılma arqalı túsinip alıw
múmkin. Ekonomikalıq ósiwde J. Mid modeli Ol da neoklassik tiykarlar
ǵ-a iye
bolıp, ekonomikalıq ósiwdi marjinalistik jantasıwlar arqalı túsintiredi. 0 'z
konsepsiyasın J. Mid “Ekonomikalıq ósiwdiń neoklassik teoriyası” ( 1961 -y.)
kitabında aytdı. Kobb Du
ǵlas wazıypasınıń zamana ǵóylashtiril ǵan
(modemizatsiyalash
ǵan) variantınan paydalanıp, J. Mid turaqlı dinamikalıq teń
salmaqlılıq uqıplılı
ǵ-ı teńlemesin keltirip shi ǵ'arrdi.
Y = a R + L + r (2. 30.)
bul jerde: y-milliy paydanıń ortasha jıllıq ósiw páti: Rkapitalnin
ǵ ortasha jıllıq
ósiw páti;
L-miynettiń ortasha jıllıq ósiw páti;
a-milliy dáramatda kapitaldıń úlesi;
-milliy dáramatda miynetnin
ǵulushi;
r-texnikalıq rawajlanıw páti.
Teńleme, milliy paydanıń ósiw páti milliy dáramatda iye bol
ǵ-an úlesi
boyınsha miynet hám kapital ósiw pátleriniń jıyındısına teń bolıp o
ǵ-an ta ǵ-ı
texnikalıq rawajlanıw páti qosıladı. Miynet hám texnikalıq rawajlanıw ósiw
pátlerin turaqlı dep shama etip J. Mid tómende
ǵi juwmaqqa keldi; ekonomikalıq
ósiwdiń Turaqlı páti kapital ósiwdiń turaqlı pátleri jáne onıń milliy dáramat ósiw
pátleri menen teńli
ǵi sharayatında eriwiladi. E ǵer kapital asıwınıń pátleri milliy
16

dáramat ósiwi pátlerinen oshsa, ol jaǵ-dayda bul jiynaw pátleriniń óz-ózinen
tómenlewine alıp
keledi.
Miynet ónimlili
ǵi ósiw pátleriniń dinamikalıq teń salmaqlılıq ǵ-a tásirin kórip
shı
ǵ-ıp J. Mid e ǵer olar kapital jıynanishi pátinen oshsa ol ja ǵ-dayda she ǵaralıq
miynet ońimdarlı
ǵ-ınıń tómenlewi nátiyjesinde miynettiń kapital menen
almastırılıwı payda boladı de
ǵen juwmaqqa keldi, islep shı ǵ-arıw processinde
ulamin
ǵ jańa sáykesli ǵi bolsa miynet da kapitaldıń tolıq bandli ǵini támiyinleydi.
Usınıń menen bir
ǵe J. Mid
real ja
ǵ-dayda miynet hám kapital jiynalıwı pátleri arasında muwapıqlıqqa ámel
qılıw zárúrli
ǵiǵa itibar qarat ǵ-an. Keri ja ǵ-dayda, e ǵer miynettiń ósiwi o ǵ-an
muwapıq kapital asıwı menen bir
ǵe barmasa óndiristiń ósiwi júz bermeydi, sebebi
jumısshı kúshiniń ósiwi artıqsha bolıp jumıssızlıq payda boladı. E
ǵer kapital
miynet ónimlili
ǵin ósiw pátlerinen tezirek o'ssa, ol ja ǵ-dayda artıqsha islep shı ǵ-arıw
quwatlari payda boladı. Biraq bul halda da dinamikalıq teń salmaqlılıq
ǵ-a erisiw
usılları bar. J. Mid bazarlamin
ǵ neoklassik teoriyasına tıykarlanıp ulami kórsetedi.
Bunda, miynet bazarında jumıssızlıqtıń payda bolıwı ja
ǵ-dayında jumıs haqi
stavkasınıń tómenlewine alıp keletu
ǵ-ın báseki kúshayadi.
Nátiyjede jumısshı kúshiniń ósiw pátleri menen teńlesetu
ǵ-ın jiynaw pátleri
asadı. J. Mid modelinde mámleket tek
ǵ-ana pulkredit siyasatınan paydalanıl ǵ-an
halda turaqlılastıratu
ǵ-ın wazıypanı atqaradı. Tek ǵ-ana sol resurslamin ǵ zárúr
bandli
ǵi hám turaqlı ekonomikalıq ósiwdiń támiyinleytu ǵ-ın dáramat hám jam
ǵ
'armalamin ǵ nátiyjeli qayta bólistiriw mexanizmin jaratılıwma múmkinshilik
beredi.Mkon beredi.Ekonomikalıq ósiwdi A. Lyuis modeli A. Lyuis modeli. Ol
jumısshı kúshi rezervi (rezerv) ni ekonomikalıq ósiwdiń hasası retinde kórip
shı
ǵ-adı. Sol sebepli onıń avtor pikrine qara ǵ-anda, ol “xalıq tı ǵ-ızlı ǵ-ı joqarı, capital
tańsıq, haqıyqıy resurslar bolsa sheklen
ǵen”davlatlar ushın qol keledi. Bunday
mámleketler
ǵe A.Lyuis Indiya, Pakistan, E ǵipet hám basqalami kiritedi A. Lyuis
óz koncepciyasında erkin bazar ideyasına tiykarlan
ǵ-anlı ǵ-ı sebepli, analiz orayına
ol isbilermen fi
ǵurasini qóyadı. Ol bazarda ámelde ǵi islep shı ǵ-arıw omiJlaridan
paydalanıw jóninde qararlar qabıl etedi, ya
ǵ-nıy jer, kapital, jer jóninde. Model
ekonomikanıń eki sektorın esapqa al
ǵ-an halda qurıladı : a ǵrar hám sanaat
sektorları.
A
ǵrar sektorda miynet resurslariniń usınısı she ǵaralanba ǵ-an, miynet unumdoli ǵi
júdá tómen, she
ǵaralıq ónim bolsa nol ǵe teń dep shama etiledi. Bul bolsa awıl
xojalı
ǵ-ınan jumısshı kúshiniń alınıwı islep shı ǵ-arıw qısqarıwına alıp kelmewin
17

ańlatadı. Awıl xojalıǵ-ında jumısshılardıń mıynet haqı jasaw minimumı dárejesinde
bol
ǵ-anı sebepli, bul jumısshı kúshinen sanaatda paydalanıw hesh qanday mashqala
tuwdırmaydi. Bul sektorda
ǵ-ı miynet ónimlili ǵi a ǵrar sektorda ǵidan talay joqarı.
Solay etip, A. Lyuis modeliniń wazıypası miynet resurslariniń bir bóle
ǵin awıl
xojalı
ǵ-ınan sanaatqa qayta bólistiriw jáne bul menen ekonomikalıq ósiw pátiniń
tezianishi
ǵa erisiw esaplanadı. Bul processda tiykar ǵ-ı mexanizm bolıp
tarmaqlararo bazar xızmet etedi.
Sanaat islep shı
ǵ-arıw masshtabların keńeytirip, óz jumısshılarınıń
dáramatları artıwın támiyinleydi, bul bolsa ishki talaptı asıwına kómeklesedi.
Bunda isbilermenler ósip baratır
ǵ-an dáramatlami islep shı ǵ-arıwdı keńeytiw ǵe
yo'naltiradilar. Bul dáramatlar keyinirek ekonomikalıq ósiw
ǵe dinamikalıq tásir
kórsetedi.
II BAP. Ekonomikalıq ósiwdiń zárúriyatı, túrleri, faktorları hám
kórsetkishleri
2.1 Ekonomikalıq ósiw hám rawajlanıw
Ekonomikalıq ósiwdiń ózin A. Lyuis eki túr
ǵe ajratadı : sanaatda onıń dere ǵi
bolıp qosımsha jumısshı kúshinen paydalanıw esaplanadı (ekstensiv tur), awıl
18

xojalıǵ-ında bolsa she ǵaralıq miynet ońimdarlı ǵ-ınıń asıwı (intensiv tur).
Ekonomikalıq ósiwdiń bul eki túri investitsiyalawdıń eki túrli qıylı wazıypalarına
muwapıq keledi. Sanaatda
ǵáp tiykarlanıp kapitaldı keńeytiw ústinde baradı. Sol
sebepli investitsiyalamin
ǵ beril ǵen wazıypası juwmaqlawshı sanaat ónimine
usınısqa baylanıslı boladı. Onıń ósiwi dáramatlar asıwı hám investitsiyalar
keńeyiwin xoshametlentiredi.
Awıl xojalı
ǵ-ında, kerisinshe, investitsiyalar dáramatlamin ǵ qısqarıwına
baylanıslı halda ken
ǵayadi: mıynet haqına ǵ-árejetlamin ǵ kóbeyiwi fermerlami qol
miynetin mashina miyneti menen almastırıw
ǵ-a májbúr etedi.
Óz modelin rawajlanıp atır
ǵ-an mámleketler ushın islep shı ǵ-ıp A.Lyuisuni
industrial basqıshnı ótken Batıs mámleketler ushın tuwrı kelmeydi, dep esapla
ǵ-an.
Ekonomikalıq rawajlanıw modeli (frans. modele - ólshew, úl
ǵi) - mámleket
ekonomikasın shólkemlestiriw hám rawajlandırıwdıń strate
ǵiyası, maqsetleri,
ulıwma principlerı kórsetil
ǵen teoriyalıq qarawlar kompleksi. Ekonomikalıq
taraqiyyot túsini
ǵi 20 -ásirdiń 50-y. larida payda boldı. Bul dáwir kelip kópshilik
burın
ǵ-ı koloniya mámleketler óz ǵ-árezsizli ǵine erisip, milliy mámleket qurıw
jolına ótken edi. Bul waqıtta tiykar
ǵ-ı 3 iri rawajlanıw jolı bolıwı múmkinli ǵi
haqqında
ǵ-ı qarawlar bar edi [ (kapitalıstik, so-sialistik hám sotsialistik jónelis
(oriyentatsiya) ]. 20 -ásir aqırlarına kelip qandayda -bir mámlekettiń ekonomikalıq
rawajlanıwın qatań qabıl etil
ǵen qa ǵ-ıydalar sheńberi menen sheklep turıw múmkin
emesli
ǵi, rawajlanıw jolları (modeller) talay keń kólem hám maq-sad ǵa e ǵali ǵi,
olardan birin tańlawda hár bir mámleket óz ishki shártsharoitlaridan kelip
chiqmo
ǵ'i zárúrli ǵi málim boldı. Ekonomika teoriyasında ayırım ilimpazlar
Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi mámleket basqarıw princpıı desa, basqalar
socialekonomikalıq formatsiya, úshinshileri bolsa sociallıq-ekonomikalıq
rawajlanıwdıń anıq bel
ǵilen ǵen jolı dep esaplaydı. Ekonomikalıq taraqiyyot
modeldi ekonomikalıq qatnaslardıń keń kólemli sisteması, huqıqıy, ma'-muriy hám
de xojalıq mexanizmleri arqalı basqarıladı. Bunday qatnaslardıń sub'yekti múlk
iyeleri, xojalıq iskerli
ǵi qatnasıwshıları, awqamlar, mámleket hám menshikli
sektor, mámleket sheńberinde
ǵi re ǵion hám tar-moklar esaplanadı. Álbette,
ekonomikaliq o'siw etika hám dúńya
ǵ-a kózqaras, mentalitet, turmıs tárizi,
mádeniyat sıyaqlı social normalar óz tásirin málim jıra -jada
ótkeredi.Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi
ǵlobal hám milliy xarakterde boladı.
Hazir
ǵi waqıtta rawajlanıwdıń bir qatar tipik ǵlobal modelleri qáliplesken. Olar
arasında Aziya, Evropa, Latın Amerikası, Aziya -Tınısh okeanı, Afrika hám
postsovet Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi kórsetiw múmkin. Olar ishki
19

rawajlanıw faktorları, shártsharoitlari, i. ch. strukturası hám b. tárepleri menen bir-
birlerinen tupten parıq etedi. Mısal ushın Aziyasha rawajlanıw modeli topardıń
kúshli pozitsiyasi hám diniy omilǵa tiykarlan ǵ-an bolıp, bul modelde undırıwshı
sanaat hám awıl xojalı
ǵ-ı tiykar ǵ-ı orında tursa, evropasha modelde ekonomikalıq
rawajlanıwdıń social ba
ǵ-darlan ǵ-anlı ǵ-ı, menshikli baslamanıń joqarı dárejede
rawajlan
ǵ-anlı ǵ-ı, biznesti qollap-quwatlaw hám salıq undirishnin ǵ sharayatına
maslanuvchan sisteması, jámiettiiń texnokratik ba
ǵ-darı, jalpı ishki ónimde xizmet
kórsetiw salasınıń joqarı úlesi kóz
ǵe taslanadı. Latın Amerikası modeli shiyki
onim principine qurıl
ǵ-an bolıp, undırıwshı sanaat tarmaqlarınıń rawajlan ǵ-anlı ǵ-ı,
miynet resurslariniń or-tiqchali
ǵi, xufyona narkokapitalnin ǵ joqarı úlesi, eksporttıń
tómen, tavar hám xızmetler importınıń bolsa joqarı dárejesi, ekonomikada mayda
tavar i. ch. dıń sezilerli dárejesi menen xarakterlenedi. 70-80-y. larda qáliplesken
Aziya -Tınısh okeanı modeliniń tipik óz
ǵesheli ǵi - joqarı tex-nolo ǵiya ǵa e ǵali ǵi,
tábiyaat hám insan resurslarınan aqıl
ǵ-a say paydalanıw, ilimiy bazasınıń
rawajlan
ǵ-anlı ǵ-ı bolıp tabıladı. Afrika Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi tipik
shiyki onim ba
ǵ-darı, ekonomikada tómen ónimlilik dárejesi, miynet resurslariniń
or-tiqchali
ǵi, xalıq turmısınıń tómen dárejesi, infratuzilmanin ǵ rawajlanba ǵ-anlı ǵ-ı,
tuqım
ǵershilik qáni ǵesilik, qáwimler arasında ǵ-ı urıslar, sociallıq-siyasiy
biyqararlıq menen xarakterlenedi.Kesteden sol zattı kóriw múmkin, GFR ushın
islep shı
ǵ-arıw kólemin keńeytiw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Zamana ǵóy
texnolo
ǵiyalar ǵ-a ótiw Yaponiya ekonomikasında joqarı jumıs pátin támiyinlewde
zárúrli rol uyna
ǵan, e ǵer bul jerde ol yamasa bul omilni ajıratıp kórsetiw qıyın
bolsa da. Haqıyqatlıqtan Yaponiyada ekonomikalıq ósiwdiń yarımın islep shı
ǵ-arıw
faktorları támiyinlen
ǵen bolsa, ekinshi yarımın texnika hám texnolo ǵiya
támiyinlen
ǵen. Amerika ekonomikasında Man ǵle. A o'nimdarli ǵ'ini asırıw, zárúrli
esaplan
ǵ-an. Rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler ushın ekonomikalıq ósiw modeli
Ekinshi jáhán urıwınan keyin koloniya sistemasınıń jemiriliwi menen " kem
rawajlan
ǵ-an atalmish mamalakatlar xojalı ǵ-ın rawajlandırıw mashqalası
ekonomikalıq fanda oraylıq orınlardan bitini iyeledi. Aziya, Afrikada
ǵ-ı bir qatar
bunday mámleketler xalqınıń ósiw páti jalpı ishki ónimdiń ósiw pátinen asıp
ketken. Jan basına tuwrı keletu
ǵ-ın jalpı ishki ónim kópayma ǵan, halki bir orında
qal
ǵ-an yamasa tomenle ǵen. Ayırım rawajalanayot ǵan mámleketlerde ishki fond
teris bol
ǵ-an, ya ǵ-nıy mámleket óndiris shı ǵ-arıwdan kóre kóp Tutınıw etken, sonday
eken shetten keletu
ǵ-ın resurslar esabına jasa ǵ-an.
Qáni
ǵeler ǵ'arib ekonomikalıq páni jetiskenliklerine tiykarlan ǵ-an halda
rawajlanıp atır
ǵ-an mámleketiar kqtisodiy artıwın xoshametlew boyınsha ámeliy
20

usınıslami hám modellerdi islep shıqtılar. XX ásirdiń 50-60 jılları keynschilik
wákilleri teoriyaleri talay keń tárzde qollanildi.
Mámleket investitsiyaları - muvoffaqiyat ǵirewi Keynschilarnin ǵ
takidlashicha, kem rawajlan
ǵ-an mámleketlerde haqqındaly Qále ǵen Fondlardıń roll
júdá tómen. Xalıq islep tapqan dáramatlamin
ǵ barlı ǵ-ın tutınıw ǵ-a jumsawdı ábzal
kóredi hám derlik Investitsiyanı ámel
ǵe asırmaydı. Bunday ja ǵ-daydıń tiykar ǵ-ı
sebeplerinen biri industrial rawajlan
ǵ-an mámleketler " tásiri" esaplanadı. batıs
turmıs táriziniń kirip keliwi ısrapshılıqqa jol qoyıw, zebi-ziynet buyımlarına
bol
ǵ-an sarp etiwlerdiKeynschilarnin ǵ takidlashicha, kem rawajlan ǵ-an
mámleketlerde menshikli qále
ǵen fondlarmin ǵ, roli júdá tómen. Aboli islep tapqan
dáramatlarmin
ǵ barlı ǵ-ın iste'mul ǵa jumsawnt ábzal kóredi hám derlik
investitsiyanı ámel
ǵe asırmaydı. Bunday ja ǵ-daydıń tiykar ǵ-ı sebeplerinen biri
industrial rawajlan
ǵ-an mámleketler " tásiri" esaplanadı. batıs turmıs táriziniń kirip
keliwi istof
ǵarchilikka jol qoyıw, zebi-ziynet buyımlarına bol ǵ-an sarp etiwlerdi
kóbeytiwdi keltirip hinh shı
ǵ-adı. shı ǵ-adı. Sonıń Sol sebepli paydanıń asıwı fondnıń
tez ko payishi
ǵa hám sonday eken investitsiyanıń kóbeyiwine alıp kelmeydi. Sol
sebepli májbúrly fondlardıń roli asıp baradı (xalıqtan alınatu
ǵ-ın salıq hám hár túrlı
tólewlerdi kóbeytiw esabına ) hám mámleket investitsiyalarınıń áhmiyeti kúsheyip
baradı. Mámleket xalıq pul resurslarini Investitsiya
ǵ-a bá ǵ-darlaw ilajların kóriwi
kerek. Bunday ilajlardan biri procent normasınıń mámleket tárepinen tártiplab
turılıwı esaplanadı. masinin
ǵ mámleket tárepinen Sebebi isbilermenler óz
kapitalların islep shı
ǵ-arıw salasından kóre, tez-tez sawda hám finanslıq tarawlar ǵ-a
yo'naltiradilar. Ne
ǵe? Birinshiden, rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler ushın tipik qal
esaplan
ǵ-an sozılmalı inflyatsiya islep shı ǵ-arıw tarawına kapital qoyıwdı paydasız
etip qóyadı. Ekinshiden bazar infrastrukturasinin
ǵ hám xojalıq nızamshılı ǵ-ınıń
jaqsı rawajlanba
ǵ-anlı ǵ-ı menshikli isbilermenler ǵe sawda, transport, baylanıs
tarawlarında monopol poziciyasine erisiw hám sonıń esabına monopol joqarı
payda alıw imkaniyatın beredi. Menshikli sektornt rawajlandırıwdı, keynschilar
pikirine kóre, bazar Infrastrukturasi
ǵa hám ekonomikalıqomin ǵ ústin turatu ǵ-ın
tarmaqlarına mámleket kapital qoyılmaların kóbeytiw, investitsion kreditlerdi
keńeytiw, procent stavkasın tómenletiw, mo 'tadil inflyatsiya hám byudjer
deficitli
ǵin ta'imnlash jolı menen xoshametlew zárúr.
Amerika ekonomistleri R. Nurske, A. Xirshman hám basqalar rawajlanıp
atır
ǵ-an mámleketler ushın ekonomikalıq ósiw modellerinen biri " keskin sekiriw"
teoriyasın islep shıqtı. Bul teoriya
ǵ-a muwapıq rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler
qalaqlıqtan kutilish ushın " jarlılıq tuzo
ǵ'ini" úzip taslawı kerek. Jaratıl ǵ-an
21

materiallıq baylıqlar xalıqtıń ósiwi tárepinen " eb taslanıwı" sebepli kelip shıǵ-ıs "
jarlılıq tuzo
ǵ'ini" tómende ǵi rasam kóriniste ańlatıw múmkin.Ekonomikalıq
ósiw
ǵe tosqınlıq etiwshi unamsız ja ǵ-daylar dóń ǵelek kóriniste jaylasqan bolıp
ekonomikalıq ósiw faktorlarınan paydalanıw
ǵ-a qarsı tásir kórsetedi. Tómen
dárejede
ǵi investitsiya qoyılmaları miynet ónimlili ǵin asırıw hám dáramatlami
kóbeytiw imkaniyatın bermeydi: Xalıqtıń tez ósiwi azıq awqat hám tutınıw
tovarlarınıń artıwın " eb taslaydı". Ekonomikalıq turaqlılıq ja
ǵ-dayı kelip shı ǵ-adı.
Bul "duzaqdan" qanday qutilish kerek? Nurske pikirine kóre, mámleket
Investitsiyalardı kóbeytiw ekonomikalıq ósiw
ǵe keskin dúmpish boladı. Bunda
dáslepki investitsiya qoyılmaları milliy paydanıń 12-15 procentinen kem bolmawi
kerek. Investitsiyalardıń kóbeyiwi miynetke bol
ǵ-an talaptı asıradı, bul bolsa
fondnıń ósiwine hám menshikli investitsiyalardıń jonlanishi
ǵa alıp keledi. " Keskin
sekiriwden keyin mámleket aralasıwı qısqarilishi kerek, sebebi stixiyali bazar
mexanizmi ámel ete baslaydı.
A. Xirshman ekonomikanıń ústin turatu
ǵ-ın tarmaqlarında " investitsion
dúmpishnin
ǵ" zárúrli ǵi tuwrısında bel ǵilen ǵenler etip ótedi. Bu ǵ-an baylanıslı shet
el investitsiyalar talay kóp járdem beriwi múmkin, Óz resurslarına súyeniw hám
bazar mexanizmin aktivlestiriw Neoklassik jónelis wákilleri keynschilamin
ǵ
mámlekettiń rolin kúsheytiw hám ekonomikalıq erkinlik principlerine ziyan
etkazish qa
ǵ-ıydaların sın pikir bıdırdı. Olardıń pikirine kóre, xojalıqtı
rawajlandırıwda Erisiwdi qáleytu
ǵ-ın davlamin ǵ tiykar ǵ-ı wazıypast bazar
múmkinshiliklerin ro yyob
ǵa shı ǵ-arıw, bazar infrastrukturasini shólkemlestiriwden
ibarat. Jámiyet ja
ǵ-daynı birdan, keskin óz ǵertira almaydı. Dástúriy inszitatlarni
xojalıq júr
ǵiziwdiń jańa sharayatlarına az-azdan maslastırıp barıw kerek.
E
ǵer keyinshelik tiykar ǵ-ı itibardı iri kárxanalami rawajantirish ǵa hám shet
elly kapitaldı tartıw
ǵ-a qarat ǵ-an bolsalar, neoklassiklar bolsa kishi hám orta biznesti
rawajlandırıwdı zárúr dep esapladılar. Olardıń pikrine qara
ǵ-anda, tiykar ǵ-ı
mashqala menshikli fond hám investitsiyalardıń etiwmasli
ǵi emes, bálki ishki
bazardıń torli
ǵi bolıp tabıladı. Haqqındaly baslamashılıqqa keń jol ashıp beriw
ekonomikanıń jonlanishi
ǵa, tabısıar dárejesiniń asıwına hám sonday eken tutınıw
hám Fondnıń ósiwine alıp keledi. Eń tiykar
ǵ-ısı bazar ekonomikasınıń normal ámel
etiwin támiyinleytu
ǵ-ın institutlami shólkemlestiriw bolıp tabıladı.
XX ásirdiń 70-jılları neoklassiklamin
ǵ usınısları rawajlanıp atır ǵ-an
mámleketlerde keń tarqala basladı. Bunıń tiykar
ǵ-ı sebebi, birinshiden, xojalıq
ómirin erkinladitirish sebepli tabıslar
ǵ-a erisken bir qatar " jańa industrial
22

mámleketler tájiriybesi tásiri bolsa, ekinshiden, keynschilik úlǵilerinen aktiv
paydalan
ǵ-an mámleketlerde payda bol ǵ-an kóple ǵen muanmolamin ǵ (xalıq aralıq
sawda jámiyetshili
ǵiniń qısqarıwı, protektsionizm siyosæi sebepli import esabına
oraw múmkinshilikleriniń shekleniwi, sozılmalı inflyatsiya, monopolizm,
korupisiva hám b.) bar ekenli
ǵi esaplanadı. Bıraq neoklassik modellerin
ámeliyatda qóllaw ádewir sın kózqarastan kóz qarawlardı keltirip shı
ǵ-ardı.
Tiykar
ǵ-ı sın pikir ob'ekti inflyatsiyani jılawlaw maqsetinde qattı monetar siyasatın
aparıw zárúrli
ǵi esaplanadı. Rawajlanıp atır ǵ-an mámleketlerde makroekonomikalıq
párawanlıqtıń monetar metodları rawajlan
ǵ-an mámleketler ekonomikasıda ǵ-ı
sıyaqlı nátiyjelerdi bermeydi, sebebi olar arasında tereń institutsional parq ámel
etedi. Sol sebepli qattı finanslıq siyasat tez-tez ekonomikanıń keskin qısqarıwına,
turmıs dárejesiniń tómenlewine, ijtimoly qarama-qarsılıqlardıń keskinlashuvi
ǵa
alıp keledi.Ekonomikalıq ósiwdiń Xarrod-Domar modeli
Ekonomikalıq ósiw pátin anıqlawdıń ápiwayı modellerinen biri in
ǵliz
ekonomistsi R. F. Xarrod (1900-1978) hám amerikalı ekonomist E. D. Domarlar
tárepinen islep shı
ǵ-ılǵ-an model esaplanadı. Olar usınıs etken model sáykes bolıp,
olardı odarda Xarod-Domar modell tleb ataw qabıl etil
ǵen. Bul bir omilli model.
Ol ja
ǵ-dayda tek kapital birden-bir faktor retinde esapqa alınadı. Bıraq bul faktor
qal
ǵ-an barlıq omillami qandaydır mániste ózinde sáwlelen ǵenlestiredi.
Usı model avtorları miynet ónimlili
ǵi (mehnaæni tejew) asqanda A kapital
sıyımlılıqı koefficiyenti, ya
ǵ-nıy kapitaldıń islep shı ǵ-arılıp atır ǵ-an ónim ǵe bol ǵ-an
qatnası onsha óz
ǵermeytu ǵ-ınlı ǵ-ın tiykar etip aladılar. Bunday sharayatta kapitaldıń
miynetke bol
ǵ-an nishati da, jaratıl ǵ-an ónimdiń mehnaz sarp etiwlerine bol ǵ-an
qatnası da asadı. Ulıwma al
ǵ-anda kapital islep chiqirish koefficiyenti
óz
ǵermeytu ǵ-ınnan qaladı.
Texnikalıq rawajlanıw kapital
ǵ-a eki yoqlama tásir kórsetedi: oylap
tabıl
ǵ-anlar kapitaldı tejew ǵe yamasa onı kóbeytiw ǵe alıp keliwi múmkin, ya ǵ-nıy
islep shı
ǵ-arılıp atır ǵ-an ónim birli ǵiniń kapitaldı kóp yamasa kem talap etiw ǵe
qaray. Mısalı, Amerikada qarsı tásir kórsetiwshi faktorlardıń teńlesuvi nátiyjesinde
kapital si
ǵ imi koefficiyenti turaqlılı ǵ-ın uzaq vaq saqlanıp qalın ǵ-an.
Xarrod-Domar modeli birpara shamalar
ǵ-a tiykarlanadı. Mısalı, islep
shı
ǵ-arıw barlıq omfflärta'sirida boladı dep shama menen oylainadi. Talap hám
usınıs teńli
ǵ saqlanadı, talaptıń ósiw usınıstıń ósiwine teń dep qaraladı.
Keyinshelik teoriyasına muwapıq investitsiyalar eki hil rol oynaydı : olar
kapital jiynaw quralı retinde boladı hám jalpı talah elementlerinen biri esaplanadı.
Investitsiyalar óz
ǵeriwshen bolıp, olardıń járdeminde Ekonomikalıq ósiwdi
23

tártiplew múmkin. Jiynaw 5 hám investitsiyalar I teńliǵi turaqlı ekonomikalıq
ósiwdiń zárúr shártlerinen biri esaplanadı. E
ǵer fondlar investisiyalardan oshto
kersa ol ja
ǵ-dayda artıqsha rezerv kelip shı ǵ-adı, ásbap úskenelerden tolıq
paydalanilmaydi, jumıssızlıq kópayadi. Bul hal ekonomikalıq ósiwdiń
tómenlewine alıp keledi. E
ǵer investitsiyalar fondlardan artıh ketsa ekonomika "
zo'riqib ketiwi hám inflyatsiya aqıbetlerine alıp keliwi múmkin.
Mashqala sonnan ibarat, qısqa múddetli (" statik") hám uzaq múddetli ("
dinamik") dáwirlerde fondlar menen investitsiyalar arasında
ǵ-ı koefficientler birdey
kóriniste bolmaydı. Qısqa múddetli dáwirde fond hám investitsiyalar óz
juwmaqlawshı nátiyjeleri boyınsha teń. Uzaq múddetli dáwirde bolsa basqasha
ja
ǵ-day baqlanadı. Bú ǵin ajıratıl ǵ-an (usınıs ) fondlar, erteń ámel ǵe asırılıwı
arnal
ǵ-an investitsiya qoyılmalarına (talap ) muwapıq keliwi kerek.
2.2 Ekonomikalıq ósiw wazıypaları
Mámlekettiń ekonomikalıq wazıypaları kóp hám hár qıylı bolıp tabıladı.
Bular,birinshiden, mámlekettiń ayırım ekonomikalıq wazıypaları bazar sisteması
rawajlanıwın jeńillestiriw hám qollap maqsetine iye.
Bunday wazıypalar taypasına tómende
ǵi eki iskerlikti kir ǵiziwimiz múmkin:
bazar sisteması nátiyjeli iskerlik kórsetiwin támiyinleytu
ǵ-ın huqıqıy baza jáne
social ortalıqtı támiyinlew básekin qor
ǵ-aw.
Ekinshi
ǵruppa wazıypaların orınlawda mámleket bazar sisteması iskerli ǵin
kúshaytadı hám turlaydi. Bul jerde mámlekettiń tómende
ǵi ush wazıypası tiykar ǵ-ı
áhmiyetke iye.
-dáramat hám baylıqlami qayta bólistiriw;
-milliy ónim quramın óz
ǵertiw maqsetinde resurslar bólistiriwin tártipke
salıw;
-ekonomikanı turaqlılastırıw,
Ya
ǵ-nıy ekonomikalıq konyukturanin ǵ mayısqaqlı ǵ-ı nátiyjesinde payda
bolatu
ǵ-ın jumıssızlıq hám inflatsiya dárejelerin baqlaw hám de ekonomikalıq
ósiwdi xoshametlew. Mámleket bazar ekonomikasınm
ǵ nátiyjeli iskerlik kórsetiwi
ushın tiykar bolatu
ǵ-ın ayırım xızmetleri hám huqıqıy bazanı támiyinlew
wazıypaların óz moynına aladı.
Huqıqıy bazanı támiyinlew tiykarlanıp menshikli kárxanalar
ǵ-a xaq-huqıqlar
beriw, jeke menshikchilikni anıqlaw hám shártnamalar orınlanıwın baqlaw, sonıń
menen bir
ǵe, basqalarda kórinetu ǵ-ın boladı. Bazar ekonomikasında báseki tiykar ǵ-ı
tártipke soluvchi mexanizm bolıp esaplanadı. Bul óndiriwshiler hám resurslami
24

jetkezip beretuǵ-ınlami ózine boysındiradi ǵan birden-bir kúsh bolıp tabıladı. Bazar
sistemasına boysunatu
ǵ-ın óndiriwshiler báseki nátiyjesinde payda alıwdı
joybarlastirilqdi. Kimki bul nızamdı buzsa, zálel kóredi hám aqıbette batomom
tamamlanılıwı múmkin. Monopoliya báseki menen almasinar eken, satıwshılar
bazar
ǵ-a tásir etiwi múmkin yamasa óz máplerinen kelip shıqqan halda bahalami
asırıw arqalı mámleketke zálel alıp keledi.Bazar sisteması rawajlanıwı menen
mámleket xalqı alatu
ǵ-ın dáramatlar hám etetu ǵ-ın ǵ-árejetler arasında
uyqaspawshılıqler payda boladı. Bul sıyaqlı mashqalalami sheshiwde mámleket
tiykar
ǵ-ı áhmiyetke iye. Ya ǵ-nıy, mámleket jámiyette ǵi dáramatlar
nomutanosibli
ǵini kemeytiw wazıypasın atqaradı. Bul wazıypalar bir neshe siyasiy
ilajlar hám Pro
ǵrammalarda óz sheshimin tapqan. Birinshiden, transfert tólewleri
arqalı járdem
ǵe mútáj, jaqpası, mayıp hám jumıssızlardı pensiyalar menen
támiyinleydi. Ekinshiden, mámleket bazar
ǵ-a aralasıwı arqalı dáramatlar
bólistiriliwin óz
ǵertiredi. Fermerler ǵe kepillik beriletu ǵ-ın baha hám minimal
mıynet haqı tuwrısında
ǵ-ı nızamshılıq mámlekettiń xalıq ayırım toparları
dáramatların teńlestiriw maqsetinde bahoni tártipke salıp turıw
ǵ-a mısal bóle aladı.
Bunnan tısqarı xalıqtan alınatu
ǵ-ın dáramat salıqlarınıń procentler boyınsha
qatlamlar
ǵ-a bóliniwi de xalıqtıń kem támiyinlen ǵen bóle ǵin qoilab-quwatlaw
maqsetinde alıp barılıp atır
ǵ-an pro ǵrammalardan biri bolıp tabıladı.
Ekonomistler
ǵe bazar iskerli ǵi aynıwınıń eki ja ǵ-dayı málim. Birinshiden, kerek
bolma
ǵ-an tavar hám xızmetlami óndiriste qanday resurslar boiishidan qat'i názer,
ekonomikalıq tárepten paydalılı
ǵ-ın anıq ajıratıp kórsete almaydı.
Birinshi ja
ǵ-dayda resurslami jormalı yamasa qosımsha nátiyje ǵe, ekinshiden
bolsa, mámleket yamasa social mápke bo
ǵiiq. Aldın ǵ-ı temalarda kórdikki, básekili
bazar sistemasınıń qolaylıqlarınan biri resurslami nátiyjeli bólistiriwden ibarat.
Basqasha aytqanda, hár bir túrde
ǵi tavar hám xızmetti óndiriste resurslar tuwrı
yamasa maqul túsetu
ǵ-ın bólistiriledi.Básekili bazarda ǵ-ı resurslamin ǵ nátiyjeli
bólistiriliwinde jasırınsha túrde kemshilikler de bar. Mısalı, hár túrlı túrde
ǵi tavar
hám xızmetlami islep shı
ǵ-arıw yamasa tutınıw qılıwda qosımsha nátiyje yamasa
tawlanıw bolmaydı, dep esaplanadı. Tawlanıw tavar hám xızmetlami islep
shı
ǵ-arıw yamasa is'temol qılıw menen baylanıslı bol ǵ'an múmkinshilik hám
ǵ
-árejetler úshinshi tárepke, ya ǵ-nıy tikkeley satıwshı yamasa satıp alıwshı
bolma
ǵ-an tárepke ótedi.
Tawlanıw, sonıń menen bir
ǵe, qosımsha nátiyje dep da júritiledi. Sebebi, ol
bazar aldı - sotdisida qatnasıp atır
ǵ-an individ yamasa ǵumhlar esabına tuwrı
keletu
ǵ-ın múmkinshilik hám ǵ-árejetlami ańlatadı.
25

Tovarlardı islep shıǵ-arıw yamasa tutınıw qılıwda úshinshi bir tárepden
qápelimde
ǵ-árejetler payda bolıwı tawlanıw ǵ-árejetlerin ańlatadı. Bul
ǵ
-árejetlerinin' kóple ǵen bóle ǵi átirap -ortalıqtıń pataslanıwı menen bo ǵiiq.
Mámleket
ǵ-árejetler tawlanıwı nátiyjesinde resurslar bólistiriliwiniń aldın alıw
ushın nızamlar qabıl etedi, hám ayriqsha salıqlar ámelde
ǵi etedi. O 'zbekistonnin'
bazar ekonomikası rawajlanıwına aralasıwınan tiykar
ǵ-ı maqseti, ekonomika ǵ-a jańa
demokratiyalıq usıllar menen basshılıq qılıw, barlıq shet elMámleketler menen
nátiyjeli ekonomikalıq inte
ǵraciya ǵ-a ótiw, ITT jetiskenliklerinen nátiyjeli qóllaw
tiykarında resurslardan ónimli paydalanıwdı jol
ǵ-a qoyıw hám xalıqtıń turmıs
dárejesin kóteriw bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası sharayatında mámleket
mámleket ekonomikasına tikkeley aralasadı. Mámlekettiń mámleket
ekonomikasına aralasıwı makroekonomikalıq siyasat arqalı ámel
ǵe asıriladı. Bul
siyasatqa tiykarlanıp tómende
ǵilami kiritemiz: byudjet; pul-kredit; dotatsiya;
subvensiya; subsidiya; halq xojalı
ǵ-ı balansı ; salıq mexanizmi; she ǵaralan ǵ-an
bahalar hám basqalar.
Mámleket byudjet
ǵ-árejetlerin (mámleket ǵ-árejetleri hám transfert tólewleri)
kóbeytiw yamasa kemeytiw arqalı mámleket ekonomikasına aralasadı. Mámleket
tárepinen tártipke salıwdıń tikkeley usılları yamasa byudjet siyasatı tavar hám
xızmetlamin
ǵ mámleket satıp alın ǵ-an zatı, bólistiriw hám qayta bólistiriw, social
pro
ǵrammalami islep shı ǵ-ıw hám ámel ǵe asırıw, mámleket byudjetiniń dáramatlar
hám
ǵ-árejetler bóle ǵinde ǵi sáykeslikti támiyinlew, óndiriwshiler ǵe finanslıq
járdem
formaların kórsetiw, bahalar ústinen qada
ǵ-alaw o'matish, eksport hám import
etiletu
ǵ-ın tovarlar ǵ-a kvotalar o'matish hám sonıń menen bir ǵe, mámleket xalqın
qor
ǵ-aw maqsetinde alıp barılıp atır ǵ-an ilajtadbirlar kompleksinen ibarat.
Awalambor ol mámlekette pul massasın tártipke salıw
ǵ-a qaratıl ǵ-an jáne onıń
tiykar
ǵ-ı waziypası bahalar hám real milliy islep shı ǵ-arıw kóleminiń ósiwine
sáykes keletu
ǵ-ın pul emmisiyasi esaplanadı.
Pul-kredit siyasatı de
ǵende tolıq bántlik sharayatında jámi ónimlami
óndiriske inflatsiyani tásirin kemeytiw yamasa saplastırıw maqsetinde aylanbada
ǵ-ı
pul mu
ǵ-darın óz ǵertiw túsiniledi. Onıń járdeminde hár qanday mámleket
mámlekette ekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlew wazıypasın turmısqa qollanıw
etedi. Házirde hámme mámleketlerde pul mu
ǵ-darın tártipke salıwda ashıq bazarda
operatsiyalami, ya
ǵ-nıy mámleket qımbatlı qa ǵ-azların usınıw usılınan keń
paydalanılıp atır. Bul operatsiyalami Oraylıq bank tiykarlanıp orını úlken bankler
toparı menen bir
ǵelikte ámel ǵe asıradı.
26

Bazarda Oraylıq bank ǵ-áziyne qımbatlı qa ǵ-azların satıw yamasa satıp
alın
ǵ-an zat qılıw jolı menen pul usınısına tásir etedi, ya ǵ-nıy pul bazarında talap
hám usınıs teń salmaqlılıqın támiyinleydi. Pul bazarında mámilede pul mu
ǵ-darı
artıqmashlı
ǵ-ın ámelde ǵi dep shama menen oylaymız. Tuwrısıda, Oraylıq bank
artıqsha pul massasın kemeytiw yamasa joq etiw
ǵe háreket etedi. Onıń ushın, ol
ashıq bazarda óziniń qımbatlı qa
ǵ-azların xalıq hám bankler ǵe usınıs etedi, olar
bolsa onı satıp alın
ǵ-an zat ete baslaydılar. Mámleket qımbatlı qa ǵ-azlarınıń (satıw
yamasa satıp alıw jolı menen) usınısı asıp bar
ǵ-an sayın, onıń bahası paseyedi, o'z
ǵ
eze ǵinde o ǵ-an bol ǵ-an satıp alın ǵ-an zat (ya ǵ-nıy qımbatlı qa ǵ-azlardı satıp
al
ǵ-anlar ǵ-a procent formasında aqsha toianadi) asadı, bul bolsa o ǵ-an bol ǵ-an talaptı
asıradı.
Bankler hám xalıq qımbatlı qa
ǵ-azlami kóprok satıp alın ǵ-an zat ete
baslaydılar, sońı nátiyjede banklamin
ǵ rezervleri qisqaradı, óz ǵeze ǵinde, bul hoi
pul usınısı bank multiplikatori
ǵa teń koefficientte qısqarıwına alıp keledi. Bul bank
rezervi hám pul usınısınıń artıwına alıp keledi. O'zbekitanda pul-kredit siyasatınıń
tómende
ǵi ba ǵ-darları ámelde ǵi: mámleket tárepinen pul massasın aldınan biliw,
onı turaqlı baqlaw;
Oraylıq bank tárepinen kommerciya bankleriniń operatsiyaların pul menen
támiyinlew pul mámilesi salasın baqlaw
ǵ-a múmkinshilik beredi; kredit hám
byudjet sistemaları arasında óz-ara qatnaslar quralın jetilistiriw, kredit beriw,
byudjet kemisli
ǵi sharayatında onı pul shı ǵ-arıw esabına emes, bálki mámlekettiń
qımbatlı
qa
ǵ-azların satıw esabına oraw zárúr. Bul siyasattiń tiykar ǵ-ı quralı, Oraylıq bank
tárepinen ámel
ǵe asırilatu ǵ-ın esap stavkasın tártipke salıw, kommerciya
bankleriniń májburiy túrde Oraylıq bankte saqlaytu
ǵ-ın rezerv normaın óz ǵertiw,
qımbatlı qa
ǵ-azlar boyınsha ashıq bazarda ǵ-ı operatsiyalami jol ǵ-a qoyıw hám basqa
ilajlardan ibarat. Mámleket tárepinen xojalıqlar
ǵ-a kórsetiletu ǵ-ın finanslıq
járdemler dotatsiya, subvensiya hám subsidiya formalarında alıp barıladı.Dotatsiya
-byudjet hám byudjetten tısqarı fondlardan qaytarıp almaslik shárti menen
xojalıqlamin
ǵ zálellerin oraw, sonıń menen bir ǵe,jer ǵilikli byudjetler
proporcionallı
ǵ-ın támiyinlew ushın ajıratıl ǵ-an pul ǵ-árejetlerinin' bolıp
tabıladı.Subvensiya - qat'i maqsetler ushın beriletu
ǵ-ın dotatsiya túri bolıp,
paydalanıw shárti buzıl
ǵ-anda onı qaytarıp alıw múmkin.Subsidiyalar - bul pul
yamasa natura kórinisinde
ǵi járdem túri bolıp, byudjet hám byudjetten tısqarı
fondlardan kórsetiledi.Mámleket, ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew maqsetinde
byudjetiniń barlıq kólemlerinde teń salmaqlılıqtı saqlaw, jer
ǵilikli byudjetlamin ǵ
27

dáramat bóleǵin bekkemlew ǵe ba ǵ-darlan ǵ-an fiskal siyasat júr ǵizedi. Byudjet
kodeksi 2 (ulıwma hám arnawlı ) bólim, 9 bólim, 28 bap hám 192 elementtan
ibarat. Ol ja
ǵ-dayda bunnan aldın ámelde bol ǵ-an byudjet procesin tártipke saliwshi
“Byudjet sisteması tuwrısında”
ǵi hám “Mámleket byudjetiniń ǵáziynexana
atqarıwı tuwrısında”
ǵi nızamlar, nızamosti hújjetleri sáwlelen ǵenlestiril ǵen. Sol
tiykarda byudjet procesin tártipke saliwshi ayırım normalar nızam dárejesine
kóterildi.
Byudjet kodeksi pútkil byudjet procesin (Mámleket byudjetin qáliplestiriw,
tastıyıqlaw, jırlawdı hám de qada
ǵ-alawdı támiyinlewdi) birden-bir hám pútin
nızam hújjetinde sistemalashtirishni, Mámleket byudjetin de, byudjetten tısqarı
maqsetli fondlami da tártipke salıwdıń birden-bir principlerin qóllawdı, byudjet
procesi barlıq urıs qatnasıwshısılarınıń wákilliklerin hám de olardin' óz-ara
sherikli
ǵi mexanizmlerin bel ǵilewdi, sonıń menen bir ǵe, byudjetleraro qatnaslami
rawajlanıwlashtirib, jer
ǵilikli byudjetlamin ǵ dáramatlar dáreklerin bekkemlenip
qoyıwdı, barlıq dárejelerde
ǵi byudjetler arasında kepilliklami bólistiriwdi hám
olardin' óz-ara sherikli
ǵin názerde tutadı. Byudjet kodeksinde Germaniya,
Fransiya, Qubla Kareya, Yaponiya sıyaqlı rawajlan
ǵ-an mámleketlamin ǵ byudjet
nızamchili
ǵi tájiriybeleri inabatqa alın ǵ-an. Kodeksnin ǵ hár bir statyası milliy
ekonomikamızdıń ózine tán tárepleri menen salıstırıwlap shı
ǵ-ılǵ-an. Byudjet
sisteması rawajlanıwı dáwirinde ámeliyatda ózin aqla
ǵ-an, mámleket basqarıwı
sisteması reforması menen Proporcional túrde taraqqiy tawıp bar
ǵ-an hám
qáliplesken normativhuquqiy bazanıń hasası saqlap qolinib, jáhánda hámme
tarepinen tan alın
ǵ-an byudjet sisteması principlerı, byudjet klassifikaciyası, orta
múddetli byudjetti joybarlaw yamasa nátiyje
ǵe ba ǵ-darlan ǵ-an byudjetlestiriw
sıyaqlı normalar Kodeksda óz hákisin taptı.Bunnan tısqarı, byudjet wákillikleriniń
keńeytiriliwi arqalı tek
ǵ-ana qada ǵ-alaw shólkemleri, bálki tuwrıdan-tuwrı byudjet
qarjların alıwshılar,byudjet shólkemleri hám de byudjet qarjların bóliwshilerr
kepillikleri de tolıq kórsetip berildi. Byudjet kodeksi ámelde
ǵi normalami
keńeytiw menen bir qatarda, mámleket tárepinen aqsha
tartıw, byudjet atqarıwı ústinen qada
ǵ-alaw hám byudjet nızamshılı ǵ-ın buz ǵ-anlıq
ushın juwapkerlikti sáwlelendiriwshi jańa elementlar menen de áhmiyetli bolıp
tabıladı.
Ulıwma al
ǵ-anda, byudjet procesi basqıshları, ya ǵ-nıy Mámleket byudjetin
tayarlaw, kórip shı
ǵ-ıw, tastıyıqlaw hám de jırlaw, atqarıw ústinen qada ǵ-alaw hám
esabat tayarlawdı ámel
ǵe asırıw fimksiyalari bel ǵilendi.
28

Byudjet kodeksiniń taǵ-ı bir zárúrli tárepi sonda, endi Mámleket byudjeti
hám jer
ǵilikli byudjetlamin ǵ tiykar ǵ-ı kórsetkishleri ǵ-alaba xabar quralları hám de
Finans ministrli
ǵiniń veb-saytında da ǵ-aza etilip, onlayn rejiminde sorawlar hám
usınıslar beriw múmkinshili
ǵi payda boladı.
Juwmaq ornında aytqanda, Byudjet kodeksi respublikamız byudjet
sistemasın hám de mámleket byudjetin joybarlaw, kórip shı
ǵ-ıw, qabıl qılıw, jırlaw,
esap hám esabatın aparıw, qada
ǵ-alawın júr ǵiziw hám de onıń ashıqlı ǵ-ın jáne de
jetilistiriw, Mámleket finanslıq sistemasın basqarıw natiyjelili
ǵin sapa tárepinen
joqarı basqıshqa kóteriw imkaniyatın beretu
ǵ-ın birden-bir normativ hújjet retinde
jurtımız
ǵúlleniwi, halqimiz turmıs párawanlı ǵ-ın jáne de kóteriw ǵe xızmet etiwi,
shubhasız.
O'zbekiston Respublikasınıń 2020 -jıl 25-dekabrde
ǵi “2021-jıl ushın 0 'zbekiston
Respublikasınıń mámleket byudjeti tuwrısında”
ǵi 0 'RQ-657-san Nızamı mazmunı.
Bul nızam
ǵ-a muwapıq:
2021-jıl ushın 0 'zbekiston Respublikasın rawajlandırıwdıń tiykar
ǵ-ı
makroekonomikalıq kórsetkishleri pro
ǵnozı hám 2022 -2023-jıllar ǵ-a maqsetli
2021-jıl ushın O''zbekiston Respublikası Konsolidatsiyalash
ǵan byudjetiniń
kompleks parametrleri hám de 2022 -2023-jıllar
ǵ-a byudjet qarari;
2021-jıl ushın 0 'zbekiston Respublikasın rawajlanıwıantirishnin
ǵ tiykar ǵ-ı
makroekonomikalıq kórsetkishleri pro
ǵnozı hám 2022-2023-jıllar ǵ-a maqsetli
qarar;
2021-jıl ushın Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetiniń, wálayatlar hám de
Tashkent qala jer
ǵilikli byudjetleriniń dáramatları hám ǵ-árejetleri pro ǵnozları;
2021-jıl ushın respublika byudjetinen Qaraqalpaqstan Respublikası
respublika byudjetine hám wálayatlamin
ǵ wálayat byudjetlerine ajratılatu ǵ-ın
tártipke saliwshi byudjetlerara transfertlar mu
ǵ-darları;
2021-jıl ushın mámleket maqsetli fondlarınıń hám de Ózbekiston
Respublikası Tikleniw hám rawajlanıw fondınıń dáramatları pro
ǵnozı hám de
ǵ
-árejetleri;
2021-jıl ushın respublika byudjeti dáramatları pro
ǵnozı;
2021-jıl ushın respublika byudjetinen birinshi dárejeli byudjet qarjların
bóliwlovchilar
ǵa ajratılatu ǵ-ın aqshalamin ǵ sheklen ǵen mu ǵ-darları bel ǵilendi.
29

2.3 Ekonomikaliq o'siw modelleri.
Dúnya mámleketlerinde sońǵ-ı 25 jıl dawamında (1990 -2014-jıllar)
ekonomikalıq ósiw hám innovciyalıq investitsiyalar kólemi arasında
ǵ-ı
baylanıslıqlı
ǵ-ı analiz etkenimizde tómende ǵi nátiyjelami alıw múmkin.
Birinshiden, joqarı hám orta tabıslı mámleketlerde YAIM hám innovciyalıq
investitsiyalar kóleminiń jıllıq ortasha ósiwi o 'rtasida jaqın baylanıslılıq bar.
Tómen tabıslı mámleketlerde bolsa bul ja
ǵ-day baqlanbaydı. Ekinshiden, orta
tabıslı mámleketlerde innovciyalıq investitsiyalar kóleminiń YAIM da
ǵi úlesi
turaqlı asıp barıp atır. Tómen tabıslı mámleketlerde de bul úles ósip barıp atır,
bıraq ósiw páti orta tabıslı mámleketlamikidan astelew. Joqarı tabıslı
mámleketlerde bolsa kerisinshe innovciyalıq investitsiyalar úlesi azraq tussede,
turaqlı 20% ten bolıp turıptı.
Sol orında túrli dáwirlerde jedel rawajlan
ǵ-an hám rawajlanıp atır ǵ-an
Mámleketler tájiriybesi, atap aytqanda, qubla arqa Aziya mámleketleri tájiriybesi
dıqqatqa iye. “Aziya jolbarıslari” dep atalıwshı tórt mámleketten (Sin
ǵapur,
Gonkon
ǵ, Qubla Kareya, hám Tayvan ) ekewi - Kareya hám Sin ǵapur
tájiriybesiniń kórsetiwishe ekonomikalıq rawajlanıwdıń málim basqıshına
chiqquncha innovciyalıq investitsiyalar kólemi,sonıń menen bir
ǵe YAIM joqarı pát
penen ósińki. Jańa industrlash
ǵan (sanaatlasqan ) mámleketler-Malayziya hám
Taylandta Aziyada
ǵ-ı finanslıq páseńlew ǵe shekem (1997-1998) innovciyalıq
investitsiyalar hám YAIM jedel pátda ósińkili
ǵi ǵúzetildi.
Házir
ǵi kúnde jedel rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler retinde kórsetiletu ǵ-ın
Kitay hám Vetnamda bolsa innovciyalıq investitsiyalar kólemi turaqlı uzaq
múddette joqarı pátda ósip kelip atır. Kitay ekonomikasınıń ta
ǵ-ı bir ajralıp
turatu
ǵ-ın tárepi mınada, innovciyalıq investitsiyalamin ǵ YAlMda ǵi kólemi bar ǵ-an
sayın ósip barıp atır.Keste ma
ǵ-lıwmatlarınan usıdan ayqın boladı izertlew qılınıp
atır
ǵ-an dáwirde jáhán ekonomikası ortasha jıllıq 3, 5% ósiwdi qurap atır. Jáhán
ekonomikasın rawajlanıwda, onı finanslıq-ekonomikalıq krizistan shı
ǵ-ıwında jáne
onıń ekonomikalıq kórsetkishlerin ósiwinde tiykar
ǵ-ı dvi ǵatel retinde
háreketlendiriwshi kúsh, Kitay ekonomikası bolıp esaplanadı.Kitay ekonomikası
1993-2007-jıllarda mámleket YAIM kólemin jıllıq ósiw sura'tini ortasha 10, 4%
támiyinlewi nátiyjesinde ekonomikalıq qalaqmámleketten 2014-jıl
ǵ-a kelip
AQSHlarini artta qaldırıp jáhánda XQP boyınsha bahalan
ǵ-an YAIM kólemi
boyınsha birinshi orın
ǵ-a shı ǵ-ıp aldı.Jáhán ekonomikasında onıń zárúrli re ǵionlıq
birlespelerinen biri bol
ǵ-an yevrozona mámleketleri quramına qatar rawajlanıp
atır
ǵ-an mámleketlami kirip qosılıwı hám 2009 -yil ǵi jáhán finanslıq-ekonomikalıq
30

daǵ-darısı unamsız tásir kórsetdi. Globallasıw sharayatında yevrozona re ǵioni
mámleketleri YAIM kólemin ósiw pátleri jáhándıń eń rawajlan
ǵ-an mámleketi
bol
ǵ-an AQSHdan artta qaldı hám jıllıq ortasha ósiw páti 2% ni quradı.2013-jıl ǵ-a
kelip bul unamsız tásir nátiyjesinde yevrozona re
ǵioni mámleketleriniń YAIM
kólemi -0, 4%
ǵa pasaydi. Mısalı 2014-jıl ǵ-a kelip 2000-jıl ǵ-a salıstır ǵ-anda YAIM
Germaniyada 114%
ǵa, Ullı Britaniyada 121% ǵa, Bel ǵiyada 117% ǵa, Fransiyada
113%
ǵa o'sdi.
Jáhán ekonomikasın ekonomikalıq ósiwinde soń
ǵ-ı jıllarda tiykar ǵ-ı tutınıw
faktorı talaptı xoshametlew bol
ǵ-an bolsa, bú ǵin ǵi ǵlobalizatsiya sharayatında bul
faktorlar múmkinshilikleri sheklenip jańa innovciyalıq texnolo
ǵiyalar ǵ-a
tiykarlan
ǵ-an faktorlar birinshi orın ǵ-a shı ǵ-ıp atır. Nátiyjede bú ǵin ǵi ǵlobalizatsiya
sharayatında joqarı texnolo
ǵiyalıq rawajlanıw dárejesine iye bol ǵ-an mámleketlerde
innovciyalıq ónimler islep shı
ǵ-arıw shárt-shárayatları hám múmkinshilikleri joqarı
bol
ǵ-anIi ǵi sebepli bul mámleketlerde ekonomikalıq o 'sish retinde úlken
múmkinshilikler
ǵe iye bolmaqda.
Jáhán finanslıq-ekonomikalıq da
ǵ-darısınan shı ǵ-ıw ushın kóple ǵen
mámleketler, sonday-aq, 0 'zbekiston da ekonomikanı modemizatsiyalash hám
innovciyalıq rawajlandırıw jolin tańla
ǵ-an. Innovciyalıq rawajlanıw jolı sanaat
óndirisin texnolo
ǵiyalıq tárepten jańalaw, ónimdi hám islep shı ǵ-arıwdı
diversifikatsiyalew, ekonomikanı shiyki zat hám aralıq ónimler islep shı
ǵ-arıw
ba
ǵ-darınan waz keshiw hám qosıl ǵ-an baha úlesi joqarı boM ǵan ónimler óndiriske
ótiw esabına onıń báseki
ǵe shıdamlılı ǵ-ın asırıwda ańlatıladı. Biraq innovciyalıq
ekonomikanı qáliplestiriw hám rawajlandırıw, joqarı texnolo
ǵiyalıq ónimler
bazarına kirip barıw, innovciyalıq texnolo
ǵiyalar bazarında óz ornın iyelew uzaq
bazar dáwirin hám úlken mu
ǵ-darda ǵ-ı finanslıq aqshalami talap etetu ǵ-ın quramalı
process bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq ósiwde sonday faktorlar da bar, olardıń ekonomikalıq ósiw
ǵe
tásirin anıqlaw qıyın esaplanadı. Mısalı, AQSH dıń ay tábiyiy rezervleri
mámlekettiń ekonomikalıq ósiw
ǵe úlken úles qosqan. AQSHda mol ónim jetistiriw
ushın tábiyiy sharayatlar, ener
ǵetikalıq rezervler, mineral hám basqa resurslar kóp.
Bul rezervlami kólemi tárepten AQSH
ǵa tek ǵ-ana Rossiya yamasa Kanadanı
teńlestiriw múmkin.Bıraq tábiyiy resurslamin
ǵ ózi ǵine ekonomikalıq ósiwdi
támiyinlep bere almaydı. Tábiyiy resursları kem boi
ǵan mámleketlerde de
ekonomikalıq ósiw tez pátda boiishi múmkin. Mısalı Yaponiya sheklen
ǵen
resurslar
ǵ-a iye boiib, ekinshi jáhán urısınan keyin tez pátda rawajlandi. Bunnan
tısqarı sonday faktorlar da bar olardı bahalawdıń ulıwma ılajı joq, mısalı
31

AQSHninǵ ekonomikalıq ósiwine mámleketde ǵi ulıwma social, mádeniy hám
siyasiy ortalıq da
múnásip orın e
ǵal lá ǵen. AQSHda basqa mámleketler ǵe salıstır ǵ-anda social,
ruwxıy sheklewler derlik joq, rawajlanıw ushın barlıq sharayatlar jaratıl
ǵ-an.
Amerikalıqlar arasında biznesmen, novator, jańa ashılıwshılar úlken húrmetke
iye.Amerikalıqlar arasında isbilermenlik miynet hám táwekelshilik qatnası
óz
ǵeshe. Amerikada ǵ-ı bazar ekonomikası sisteması ekonomikalıq ósiw ǵe alıp
keliwshi hár qanday háreketti xoshametlentiredi. AQSh Ekonomikası turaqlı
siyasiy sistema
ǵ-a tiykarlanadı, bunnan tısqarı demokratiyalıq qatań, jeke menshik
huqıqı hám basqalar mámleket tárepinen qor
ǵ-aw etiledi. Baqlawlar sonı kórsetdiki,
erkinlikler kóbirek mámlekette ósiw rawajlanıwı joqarılaw boladı. Bul barlıq
faktorlar bir
ǵelikte AQSHda ekonomikalıq ósiw ushın mákán jaratıp atır.
Ekonomikalıq ósiw
ǵe eń úlken unamsız tásir AQSHda 1930 -jıllarda ǵ-ı Ullı
depressiya dáwirinde boi
ǵan 1929 -33-jıllar aralı ǵ-inda AQSHda YAIM 823 mlrd.
dollardan 587 mlrd. doll, túsken hám 1929 -jıl kórsetkishine qaytqan. 1980-1982-
jıllarda
ǵ-ı ekonomikalıq tushkunlik
AQSHda 600 mlrd dol. ónim hám dáramattı joytıw
ǵ-a alıp keldi. 1970-80
hám 90 -jıllar basında islep shı
ǵ-arıw pátleriniń tómenlewi ǵúzetildi, bunı kestede ǵi
kórsetkishlerden kóriw múmkin.
Kesteniń 2 ústininde kórsetil
ǵeni sıyaqlı ekinshi jáhán urısınan keyin (1948-
1966 ) islep shı
ǵ-arıw pátleriniń ósiwi baqlan ǵ-an hám ortasha 3, 2 % 1 jılda biraq
1966 -73-jıllarda bul ósiw tomenle
ǵen.
Odan keyin tómenlewi jáne de sezilerli boldı (1973-1981). Islep shı
ǵ-arıwdıń
tómenlewi jáhándıń barlıq mámleketlerinde kuzatilsa da AQSHda onıń tásiri basqa
mámleketler
ǵe salıstır ǵ-anda sezilerli boiadi.
Óndiristiń tómenlewi bir qatar sebep aqıbetler
ǵe sebep boladi.
1. Turmıs dárejesi. Islep shı
ǵ-arıw dárejesiniń ósiwi turmıs dárejesi hám
mıynet haqın kóteriw múmkin boi
ǵan tiykar ǵ-ı sebepleri biri bolıp tabıladı. Bir
jumıs saatında qansha kóp ónim islep shı
ǵ-arılsa bir saatlıq real dáramat da sonsha
asadı. Bir jumıs saatında qansha kóp kórsetil
ǵeni sıyaqlı turmıs dárejesin
bel
ǵilovshi tiykar ǵ-ı kórsetkish bul real YAIM xalıq jan basına salıstır ǵ-anda ósiwi
esaplanadı.
2. Inflatsiya. Islep shı
ǵ-arıw pátleriniń asıwı inflatsiyanin ǵ tómenlewi yamasa
ulıwma jón
ǵe salıw etiliwine alıp keledi. So ǵ-an kóre islep shı ǵ-arıw artıwınıń
tómenlewi inflatsiyanin
ǵ pátin joqarı bolıwına alıp keledi. Kópshilik
32

ekonomistlaminǵ pikirine kóre aynan islep shı ǵ-arıw pátiniń tómenlewi 70-jıllarda
inflatsiyanin
ǵ keskin kóteri! jumisına alıp kel ǵen.
3. Jáhán bazarı. AQSHda islep shı
ǵ-arıw pátleriniń basqa mámleketlamiki ǵa
salıstır
ǵ-anda tómenlewi ónimler bahasınıń asıwına alıp keledi. Bul bolsa óz
ǵ
eze ǵinde AQSH tovarlarına jáhán bazarında ǵ-ı talap túsip ketiwine sebep boiadi.
Amerika tovarları bazarda
ǵ-ı báseki ǵe shıdamlı bóle almadı. Biz ǵe mámleketde ǵi
ekonomikalıq ósiw faktorı bolıp ne esaplanıwı qızıqtiradi, sebebi ayırım
mámleketlerde
ǵi ekonomikalıq ósiw joqarı boladı, ǵeyparalarda bolsa tómen.
Mısalı, ekonomika joqarı ósiw pátleri menen rawajlanıwı múmkin. Biraq
investitsiyanı asırıp baratır
ǵ-an mámleket ekonomikalıq ósiwi azayıp barıwı
itimaldan holi emes. Biraq basqa tárepden ekonomika rawajlanıwdı dawam
ettiraveradi, e
ǵer islep shı ǵ-arıw ónimlili ǵi kóbeydi, sebebi bilim sheksizli ǵi bu ǵ-an
ta
ǵ-ı bir tastıyıq bulishi múmkin.
Bunı kórsetiwimiz ushın biz
ǵe, texnolo ǵiya rawajlanıwınıń ósiw pátin
esaplab shi
ǵ'iwimiz kerek. Biraq texnolo ǵiyanı esaplaw qıyın bol ǵ-anlı ǵ-ı ushın, biz
ol halda texnikalıq rawajlanıwı ósiw pátlerin esaplab shı
ǵ-amız. Onıń ushın
YAIMnin
ǵ ósiw pátin tómende ǵi teńleme arqalı esaplab shı ǵ-amız :Au/u = AA/A +
aAk/k + (1 -a) teńleme sonı ańlatadıki, YAIMni óz
ǵeriwi ush tiykar ǵ-ı bólimler ǵe
baylanıslılı
ǵ-ı, ya ǵ-nıy texnolo ǵiya rawajlanıwı, bir jumısshına tuwrı keletu ǵ-ın
kapitaldıń ósiw pátleri hám ilmiy tájriybe yamasa tálim dárejesin asırıwdıń ósiw
pátleri bolıp tabıladı. Biz uchrayot
ǵan mashqala sonnan ibarat A ósiw pátleri
kórsetkishi ólshew múmkinshili
ǵi.Mámlekettiń ekonomikalıq wazıypaları kóp hám
hár qıylı bolıp tabıladı. Bular,birinshiden, mámlekettiń ayırım ekonomikalıq
wazıypaları bazar sisteması rawajlanıwın jeńillestiriw hám qollap maqsetine iye.
Bunday wazıypalar taypasına tómende
ǵi eki iskerlikti kir ǵiziwimiz múmkin:
bazar sisteması nátiyjeli iskerlik kórsetiwin támiyinleytu
ǵ-ın huqıqıy baza jáne
social ortalıqtı támiyinlew básekin qor
ǵ-aw. Ekinshi ǵruppa wazıypaların orınlawda
mámleket bazar sisteması iskerli
ǵin kúshaytadı hám turlaydi. Bul jerde
mámlekettiń tómende
ǵi ush wazıypası tiykar ǵ-ı áhmiyetke iye.
-dáramat hám baylıqlami qayta bólistiriw;
-milliy ónim quramın óz
ǵertiw maqsetinde resurslar bólistiriwin tártipke
salıw;
-ekonomikanı turaqlılastırıw,
Ya
ǵ-nıy ekonomikalıq konyukturanin'mayısqaqlı ǵ-ı nátiyjesinde payda
bolatu
ǵ-ın jumıssızlıq hám inflatsiya dárejelerin baqlaw hám de ekonomikalıq
ósiwdi xoshametlew. Mámleket bazar ekonomikasınm
ǵ nátiyjeli iskerlik kórsetiwi
33

ushın tiykar bolatuǵ-ın ayırım xızmetlerihám huqıqıy bazanı támiyinlew
wazıypaların óz moynına aladı.
Huqıqıy bazanı támiyinlew tiykarlanıp menshikli kárxanalar
ǵ-a xaq-huqıqlar
beriw, jeke menshikchilikni anıqlaw hám shártnamalar orınlanıwın baqlaw, sonıń
menen bir
ǵe, basqalarda kórinetu ǵ-ın boladı.
Bazar ekonomikasında báseki tiykar
ǵ-ı tártipke soluvchi mexanizm bolıp
esaplanadı. Bul óndiriwshiler hám resurslami jetkezip beretu
ǵ-ınlami ózine
boysındiradi
ǵan birden-bir kúsh bolıp tabıladı. Bazar sistemasına boysunatu ǵ-ın
óndiriwshiler báseki nátiyjesinde payda alıwdı joybarlastirilqdi. Kimki bul nızamdı
buzsa, zálel kóredi hám aqıbette batomom tamamlanılıwı múmkin. Monopoliya
báseki menen almasinar eken, satıwshılar bazar
ǵ-a tásir etiwi múmkin yamasa óz
máplerinen kelip shıqqan halda bahalami asırıw arqalı mámleketke zálel alıp
keledi.Bazar sisteması rawajlanıwı menen mámleket xalqı alatu
ǵ-ın dáramatlar hám
etetu
ǵ-ın ǵ-árejetler arasında uyqaspawshılıqler payda boladı. Bul sıyaqlı
mashqalalami sheshiwde mámleket tiykar
ǵ-ı áhmiyetke iye. Ya ǵ-nıy, mámleket
jámiyette
ǵi dáramatlar nomutanosibli ǵini kemeytiw wazıypasın atqaradı. Bul
wazıypalar bir neshe siyasiy ilajlar hám Pro
ǵrammalarda óz sheshimin tapqan.
Birinshiden, transfert tólewleri arqalı járdem
ǵe mútáj, jaqpası, mayıp hám
jumıssızlardı pensiyalar menen támiyinleydi. Ekinshiden, mámleket bazar
ǵ-a
aralasıwı arqalı dáramatlar bólistiriliwin óz
ǵertiredi. Fermerler ǵe kepillik
beriletu
ǵ-ın baha hám minimal mıynet haqı tuwrısında ǵ-ı nızamshılıq mámlekettiń
xalıq ayırım toparları dáramatların teńlestiriw maqsetinde bahoni tártipke salıp
turıw
ǵ-a mısal bóle aladı. Bunnan tısqarı xalıqtan alınatu ǵ-ın dáramat salıqlarınıń
procentler boyınsha qatlamlar
ǵ-a bóliniwi de xalıqtıń kem támiyinlen ǵen bóle ǵin
qoilab-quwatlaw maqsetinde alıp barılıp atır
ǵ-an pro ǵrammalardan biri bolıp
tabıladı. Ekonomistler
ǵe bazar iskerli ǵi aynıwınıń eki ja ǵ-dayı málim. Birinshiden,
kerek bolma
ǵ-an tavar hám xızmetlami óndiriste qanday resurslar boiishidan qat'i
názer, ekonomikalıq tárepten paydalılı
ǵ-ın anıq ajıratıp kórsete almaydı.Birinshi
ja
ǵ-dayda resurslami jormalı yamasa qosımsha nátiyje ǵe, ekinshiden bolsa,
mámleket yamasa social mápke baylanıslı.
34

Juwmaqlaw
Juwmaqlap aytqanda, ekonomikalıq ósiw sapası teması júdá keń qamtılǵ-an
tema esaplanadı. Bu
ǵ-an baylanıslı usı temanı onı qamtıp alıwshı barlıq tárepleri
menen bir
ǵelikte jaqtılandıriw ǵe háreket qılıw, ekonomikalıq ósiw sapasınıń barlıq
qırların ashıp beriw usı ilimiy - izertlew jumısınıń ilimiy áhmiyetin jáne de
asırıw
ǵ-a xızmet etedi. Bú ǵin ǵi kúnde tákirar óndiristiń ekolo ǵiyalıq tipi teması
bar
ǵ-an sayın aktuallıq kásip etpekte Bul orında sonı ań ǵ-arıwımız kerekki,insannıń
tábiyaatqa hújimi sonshalıq tereńlesip kettiki, bunıń nátiyjesinde insanlar turmısına
unamsız tásir etiwshi, artqa qaytarıp bolmaytu
ǵ-ın processler júze ǵe kelip atır.
Ámelde
ǵi tártip-qa ǵ-ıydalardı buz ǵ-anlıq ushın túrli tásir ilajların qóllawdı ańlatpa
etiwshi,xojalıq iskerli
ǵiniń ekolo ǵiyalıq tipini xoshametlew de, ayriqsha aktual
temalardan esaplanadı.Ekonomikalıq ósiw sapasınıń átirap -ortalıqtı qor
ǵ-aw ǵ-a
ba
ǵ-darlan ǵ-an tipleri haqqında sóz júr ǵizer ekenmiz, 1960 -jıllarda resurs tejew
menen tı
ǵ-ız baylanıslı bol ǵ-an nol dárejeli ekonomikalıq ósiw teması ústinde
35

izertlewler alıp barılǵ-anlı ǵ-ın eskertip ótiw joiz bolıp tabıladı (Denis Medouz,
Donella Medouz). Mısalı, iri ener
ǵiya puxtalıq sıyaqlı mashqalallar kózqarasınan
qara
ǵ-anda usı tema bú ǵin ǵi kúnde de óz áhmiyetin jo ǵ-atpa ǵ-anı halda, aktuallıq
kásip etip barıp atır. Usı tema átirap ortalıqtı (tábiyaat ) qáwipsizliklew tárepine
e
ǵali ǵi menen ajralıp turadı. Biziń pikirimizcha, 1960 -jıllar ǵ-a salıstır ǵ-anda
sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw shárt-shárayatları sezilerli dárejede óz
ǵerlı ǵi
hám jańa processlami izertlew zárúriyatı sebepli usı temada izertlewler aparıw
bú
ǵin ǵi kúnde aktual áhmiyet kásip etken bo'lar edi.
Ekonomikalıq ósiw sapası táliymatında ayriqsha ba
ǵ-darlarınan biri - bul,
turaqlı ekonomikalıq rawajlanıw bolıp tabıladı. “Turaqlı rawajlanıw” termini 1987-
jılda átirap ortalıq hám rawajlanıw boyınsha xalıq aralıq komissiya (Bmndtland
komissiyası ) tárepinen keń mámile
ǵe kiritil ǵen.
Turaqlı rawajlanıw delin
ǵende kelesi áwladlamin ǵ óz jeke mútajliklerin
qandira alıw múmkinshiliklerin qáwip astında qaldırma
ǵan halda, bú ǵin ǵi kún
mútajlikleriniń qandirilishi túsiniledi. Turaqlı rawajlanıw konsepsiyası bes tiykar
ǵ-ı
principke tiykarlanadı:
l. Insaniyat keleshek áwladlami óz mútajliklerin qandira alıw
múmkinshiliklerinen mahmm etpe
ǵen halda, bú ǵin ǵi kúnde jasap atır ǵ-an
Insanlamin
ǵ mútajliklerin tolıq qanlı itibar ǵ-a alıw tiykarında rawajlanıw ǵ-a turaqlı
hám uzaq múddetli tús beriwi kerek;
2. Tábiyiy resurslardan paydalanıw boyınsha ámelde
ǵi sheklewler
salıstırmalı bolıp tabıladı. Olar social shólkemlestiriw hám texnika dárejesiniń
rawajlanıwı hám de biosferanıń insan iskerli
ǵi aqıbetlerin jón ǵe salıw eta alıw
múmkinshilikleri menen bo
ǵiiq bolıp tabıladı.
3. Barlıq insanlamin
ǵ eń ápiwayı dárejede ǵi mútajliklerin hám jetkilikli
turmısqa erisiw boyınsha óz arzıw-úmitlerin ámel
ǵe asırıwları ushın birdey
múmkinshilikler usınıw zárúr. Dúnyada ápiwayı hal
ǵ-a aynal ǵ-an jarlılıq
ekolo
ǵiyalıq hám basqa apatlar payda bolıwınıń tiykar ǵ-ı sebeplerinen biri bolıp
qalıp atır.
4. Úlken finanslıq aqshalar
ǵ-a iyelik etiwshilamin ǵ turmıs tárizin jer
sharımiznin
ǵ ekolo ǵiyalıq múmkinshilikleri, atap aytqanda ener ǵiya tutınıwına
salıstır
ǵ-anda muwapıqlastırıw zárúr.
5. Xalıq sanı jáne onıń ósiw pátleri jer sharı
ǵlobal ekotiziminin ǵ
óz
ǵeriwshen islep shı ǵ-arıw potensialı menen muwapıqlastırıl ǵan bolıwı kerek.
36

Paydalanilǵ'an a'debiyatlar
1. Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. “Innovatsion rivojlanish”
nashriyot-matbaa uyi, 2018. – 164 bet. / Djumayev Z.A. Makroeconomics.
Instructional manual: “Innovative Development Publishin
ǵ House”, 2018. – 164
pa
ǵe.
2. Le N
ǵoc Thon ǵ, N ǵuyen Thi Hao. International Journal of Humanities Social
Sciences and Education,Volume-6, Issue-4, April 2019. P 11-12.
3. Daron Acemo
ǵlu. Introduction to Modern Economic Growth. 2007. P. 5054.
4. Robert J.Barro, Xavier Sala-i-Martin. “Economic Growth” Second edition. P.
23-30.
5. Lewis, William Arthur. The Theory of Economic Growth. – London, 2003. P. 1-
29.
37

6. Daron Acemoǵlu, James A. Robinson. Why Nations Fail. – New York, 2012. P.
93-96.
7. Viktoria Kajanovichova, Branislav Novotny, Michal Posposil. Ramsey model
with non-constant population
ǵrowth. // The journal of Mathematical Social
Sciences. V-4/2020. P. 40-46.
8. Mark Wallace. “Harrod-Domar
ǵrowth model” videodarsi bo‘yicha muallif
tomonidan tuzildi.
9. https://policonomics.com/is-lm-bp/- sayti ma’lumotlari asosida muallif
tomonidan ishlab chiqildi.
38

Ekonomikaliq o’siw modelleri

Sotib olish