Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2025
0 SotishEkonomikaliq o’siw modelleri
![Bunda R hám L kapital óndiriste ósiwǵe alıp kel ǵen faktorlar dep qaraladı.
Endi pikirimizdi Robert Solou hám Trevor Sven ekonomist ilimpazlar atına
atal
ǵ-an, Solow-Swan modeline yamasa kóple ǵen ádebiyatlarda Solou modeli dep
atalatu
ǵ-ın model ǵe qaratamız. Bul ilimpazlar 1956 -jılda dúńya júzilik maqalaların
baspadan shı
ǵ-arıw menen Solou modelin tanıstırıwdı . Bap Solou keyinirek bul
modeldiń keleshekte
ǵi kelesheklerin jáne onı qóllaw usılların rawajlantirdi hám
ekonomika
ǵ-a qosqan bul úlesi ushın Nobel sıylıqı menen tá ǵ-dirlandi. Bul model
biziń tek
ǵ-ana ekonomikalıq ósiw ǵe bol ǵ-an qarawımızdı emes,bálki
maqroekonomikanıń barlıq tarawlarına bol
ǵ-an jantasıwımızdı da óz ǵertirdi.Basqa
bir amerikalıq ekonomistler: Garvard universiteti professorı Robert. J. Barro hám
Kolumbiya universiteti ekonomika pánleri boyınsha professor Xavier Sala-i-
Martin ózleriniń “Ekonomikalıq ósiw” dep atal
ǵ-an dóretpelerinde ekonomikalıq
ósiwdi támiyinleytu
ǵ-ın faktor dep úsh túrli omilni sanap ótiwdi. Olar kapital K (t),
labor (t) hám intellekt T (t) .Bunda islep shı
ǵ-arıw funksiyası tómende ǵishe bolıp
tabıladı:
Y (t) = F [K (t), L (t), T (t) ]
Bul jerde Y (t) qandayda bir dáwir dawamında islep shı
ǵ-arıw mu ǵ-darın
ańlatadı. Bul ekonomikalıq modeldiń Harrod-Domar modelinen parqı soń
ǵ-ı omilda
bolıp tabıladı. O
ǵ-an kóre, jámiyette texnika hám bilimsiz resurslardan paydalanıp
bolmawi hám resursların kúshke keltiretu
ǵ-ın aynan intellekt hám texnolo ǵiyalar
dep aytıp ótil
ǵen. Basqa bir ekonomist alım Artur Levis óz modelinde jumısshı
kúshi rezervi ekonomikalıq ósiwdiń tıykari dep aytıp ótken. Onıń pikrine
qara
ǵ-anda, bul model “xalıq tı ǵ-ızlı ǵ-ı joqarı, kapital deficit, tábiyiy resurslar bolsa
sheklen
ǵen” mámleketler ushın qol keledi.Bunday mámleketler ǵe Indiya, Pakistan
hám E
ǵipetke uqsas mámleketler kiredi. Professor Acemo ǵlunin ǵ rawajlanıw
ekonomikasına qosqan tiykar
ǵ-ı úlesi onıń siyasiy institutlardıń rawajlanıwda ǵ-ı
ústinli
ǵi haqqında ǵ-ı jumısı boldı, bul teoriya “Ne ushın xalıqlar páseńlew ǵe
ushraydı” kitabında da
ǵ-aza etil ǵen. Bunda ol instituttıń eki tiykar ǵ-ı túri bar ekenin
aytıp otedi: ekstraktiv hám inklyuziv. Ekstraktiv mákemeler kishi yamasa jal
ǵ-ız
shaxsqa (mısalı, feodal sistema waqtında zoda
ǵonlar ǵa) xizmet etiw ushın
jaratıl
ǵ-an.Biraq inklyuziv mákemeler kópshilik tárepinen basqarıladı hám sol
sebepli xalıqtıń ulıwma turmıs párawanlı
ǵ-ın jaqsılawdı niyet etedi . Ramsey
modeli ekonomikalıq ósiwdiń neoklassik modeli bolıp tabıladı. Ol xalıqtıń
eksponensial ósiwi menen jabıq ekonomikada kapital hám tutınıwdıń waqıt
evolyutsiyasın xarakteristikalaydı. Bul ishda xalıqtıń ulıwma waqıt evolyutsiyası
ushın Ramsey modeli qáliplestiril
ǵen. Sonıń menen bir ǵe, ekonomikada
15](https://docx.uz/documents/97c1b74b-4462-488d-8141-18a473e4a785/page_15.png?v=1)
![xojalıǵ-ında bolsa she ǵaralıq miynet ońimdarlı ǵ-ınıń asıwı (intensiv tur).
Ekonomikalıq ósiwdiń bul eki túri investitsiyalawdıń eki túrli qıylı wazıypalarına
muwapıq keledi. Sanaatda
ǵáp tiykarlanıp kapitaldı keńeytiw ústinde baradı. Sol
sebepli investitsiyalamin
ǵ beril ǵen wazıypası juwmaqlawshı sanaat ónimine
usınısqa baylanıslı boladı. Onıń ósiwi dáramatlar asıwı hám investitsiyalar
keńeyiwin xoshametlentiredi.
Awıl xojalı
ǵ-ında, kerisinshe, investitsiyalar dáramatlamin ǵ qısqarıwına
baylanıslı halda ken
ǵayadi: mıynet haqına ǵ-árejetlamin ǵ kóbeyiwi fermerlami qol
miynetin mashina miyneti menen almastırıw
ǵ-a májbúr etedi.
Óz modelin rawajlanıp atır
ǵ-an mámleketler ushın islep shı ǵ-ıp A.Lyuisuni
industrial basqıshnı ótken Batıs mámleketler ushın tuwrı kelmeydi, dep esapla
ǵ-an.
Ekonomikalıq rawajlanıw modeli (frans. modele - ólshew, úl
ǵi) - mámleket
ekonomikasın shólkemlestiriw hám rawajlandırıwdıń strate
ǵiyası, maqsetleri,
ulıwma principlerı kórsetil
ǵen teoriyalıq qarawlar kompleksi. Ekonomikalıq
taraqiyyot túsini
ǵi 20 -ásirdiń 50-y. larida payda boldı. Bul dáwir kelip kópshilik
burın
ǵ-ı koloniya mámleketler óz ǵ-árezsizli ǵine erisip, milliy mámleket qurıw
jolına ótken edi. Bul waqıtta tiykar
ǵ-ı 3 iri rawajlanıw jolı bolıwı múmkinli ǵi
haqqında
ǵ-ı qarawlar bar edi [ (kapitalıstik, so-sialistik hám sotsialistik jónelis
(oriyentatsiya) ]. 20 -ásir aqırlarına kelip qandayda -bir mámlekettiń ekonomikalıq
rawajlanıwın qatań qabıl etil
ǵen qa ǵ-ıydalar sheńberi menen sheklep turıw múmkin
emesli
ǵi, rawajlanıw jolları (modeller) talay keń kólem hám maq-sad ǵa e ǵali ǵi,
olardan birin tańlawda hár bir mámleket óz ishki shártsharoitlaridan kelip
chiqmo
ǵ'i zárúrli ǵi málim boldı. Ekonomika teoriyasında ayırım ilimpazlar
Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi mámleket basqarıw princpıı desa, basqalar
socialekonomikalıq formatsiya, úshinshileri bolsa sociallıq-ekonomikalıq
rawajlanıwdıń anıq bel
ǵilen ǵen jolı dep esaplaydı. Ekonomikalıq taraqiyyot
modeldi ekonomikalıq qatnaslardıń keń kólemli sisteması, huqıqıy, ma'-muriy hám
de xojalıq mexanizmleri arqalı basqarıladı. Bunday qatnaslardıń sub'yekti múlk
iyeleri, xojalıq iskerli
ǵi qatnasıwshıları, awqamlar, mámleket hám menshikli
sektor, mámleket sheńberinde
ǵi re ǵion hám tar-moklar esaplanadı. Álbette,
ekonomikaliq o'siw etika hám dúńya
ǵ-a kózqaras, mentalitet, turmıs tárizi,
mádeniyat sıyaqlı social normalar óz tásirin málim jıra -jada
ótkeredi.Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi
ǵlobal hám milliy xarakterde boladı.
Hazir
ǵi waqıtta rawajlanıwdıń bir qatar tipik ǵlobal modelleri qáliplesken. Olar
arasında Aziya, Evropa, Latın Amerikası, Aziya -Tınısh okeanı, Afrika hám
postsovet Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi kórsetiw múmkin. Olar ishki
19](https://docx.uz/documents/97c1b74b-4462-488d-8141-18a473e4a785/page_19.png?v=1)
Ekonomikaliq o’siw modelleri