Elektr o‘lchash usullari va asboblari fanidan virtual laboratoriya stendlarini ishlab chiqish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	400000UZS
Hajmi	6.7MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyun 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Metrologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Elektr o‘lchash usullari va asboblari fanidan virtual laboratoriya stendlarini ishlab chiqish

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………
I.BOB TEXNOLOGIK QISM………………………………………………
1.1 Elektr o’lchash usullari va asboblari bo’yicha umumiy ma’lumotlar
1.2 Elеktr o‘lchаsh vоsitаlаrini bаjаrаdigаn funksiyasigа qаrаb turlаnishi
1.3 Arduino dasturi haqida boshlang’ich tushunchalar………………………
II.BOB HISOBIY QISM………………………………………………………
2.1 Arduino UNO kontroller ATmega328 mikrokontrolleri
2.2 Arduino UNO dasturi yordamida kod orqali sveto diodlarni yoqib o’chirish
kompyuterda yaratish……………………………………………………….
2.3 Arduino UNO va ESP8266-01 wifi modul ulanish sxemalari prinspial va
funksional sxemasi………………………………………………………….
2.4 Arduino dasturi yordamida Svetafor loyihasini yaratish va zanjirdagi
kuchlanishni o’lchash………………………………………………………….
III.BOB MAHSULOT SIFATI VA ISHLAB CHIQARISHNING
METROLOGIK TA’MINOTINI BAHOLASH………………………………
3.1 Elеktr o‘lchаsh vоsitаlаrining mеtrоlоgik xususiyatlаri…………………
3.2 Arduino UNO va Esp8266 wifi moduli metrologik xarakteristikasi……
IV.BOB IQTISODIY QISM………………………………………………….
4.1 Loyha stend uchun ketgan sarf xarajatlar ro’yxati……………………….
4.2 Elektr energiyani o’lchash majmuasini isroflarini hisoblash …………….
4.3 Elektr uzatish yo’llarining energiya isrofi………………………………..
4.4 Kapital xarajatlarni hisoblash……………………………………………..
4.5 Istemol xarajatlarni tejashni hisoblash ……………………………………
4.6 Iqtisodiy samaradorlikni hisoblash………………………………………
V.BOB HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI………………………………
XULOSA…………………………………………………………………………
ILOVA……………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

KIRISH
Yangi sanoat korxonalarini barpo etish va mavjudlarini modernizatsiya qilish,
jumladan, rivojlanish jarayonlarini avtomatlashtirish mehnat unumdorligini
oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, tannarxini pasaytirish, ishlab chiqarish
sharoitlarini talab darajasiga etkazish kabi ijobiy natijalarga olib keladi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish doimiy ravishda rivojlanib boradi va fan
va texnikaning ko'plab sohalari bilan bevosita bog'liqdir.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish muammolari mutaxassislardan
turli xil avtomatlashtirish vositalarining tuzilishi va ishlash tamoyillarini,
avtomatlashtirish tizimlarining har xil turlari va sinflarini bilishni, shuningdek,
texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sohasida ishlashni talab qiladi. . Bu
texnologik jarayonni avtomatlashtirishning mantiqiy va texnik jihatdan asoslangan
tizimini o'rnatish, sozlash va ishlatish bilan shug'ullanadigan mutaxassislar uchun
bir xil darajada tushunarli tarzda ifodalanishi kerak.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarni samarali
amalga oshirish, Respublikamiz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishda Navoiy kon-
metallurgiya kombinati va Navoiy shahrining alohida o‘rni bor. Mustaqillik
yillarida “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” davlat korxonasi dunyoning
yetakchi kon-metallurgiya korxonalari qatoridan munosib o‘rin egallab,
mintaqadagi eng yirik va ishonchli sanoat gigantlaridan biriga aylandi. Ko‘p
millatli Navoiy shahri ahlining fidokorona mehnati bilan viloyatda faoliyat
ko‘rsatayotgan metallurgiya, yoqilg‘i-energetika, kimyo, yengil sanoat, kichik
biznes va tadbirkorlik hamda ijtimoiy sohalarda erishilayotgan yutuq va marralar
har tomonlama taraqqiyotning asosi bo‘lmoqda. respublikaning. otlarini boqishga
katta hissa qo‘shmoqda.
Navoiy kon-metallurgiya kombinati O‘zbekiston byudjetining 10 foizini,
viloyat byudjetining 70 foizdan ortig‘ini tashkil qiladi. Zavod oltin ishlab chiqarish
bo'yicha dunyoda 10-o'rinda turadi. Jahonda oltin qazib olish pasayib borayotgan
bir paytda 2026-yilgacha oltin qazib olishni 30 foizga oshirish rejalashtirilgan.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Zavod metall konstruksiyalar, nostandart uskunalar, turli modifikatsiyadagi
metall kesish dastgohlari, ehtiyot qismlar va boshqalarga katta buyurtmalarni
bajaradi. NKMK ishlab chiqarishni mahalliylashtirish davlat dasturini amalga
oshirishda faol ishtirok etib, metall konstruksiyalar, nostandart uskunalar, ehtiyot
qismlar ishlab chiqarish bo‘yicha yirik buyurtmalarni bajarmoqda, import o‘rnini
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan NKMK tomonidan amalga oshirilayotgan mahalliylashtirish
loyihalarining aksariyati noyob uskunalar, zamonaviy ishlab chiqarish
texnologiyasi bilan jihozlangan – Navoiy mashinasozlik zavodida joylashgan.
NKMKda mashinasozlik sanoati stanoklar bilan ifodalanadi. Metallga ishlov
berish dastgohlari bir nechta modellarda, yog'ochga ishlov berish mashinalari esa
ikkita modifikatsiyada mavjud. Shuningdek, 5 klassgacha aniqlikdagi tishli
uzatmalar ishlab chiqarishga buyurtmalar bajarilmoqda. Barcha ishlab chiqarilgan
mashinalarning modellari ta'mirlanib, xizmat ko'rsatilmoqda. Ushbu kurs ishida
harorat nazorat qilindi va boshqaruv kabinasi avtomatlashtirildi. Ushbu
jarayonning dolzarbligi NKMK mashinasozlik zavodlarida haroratni nazorat qilish
uchun muhimdir. Buning sababi shundaki, eritish va qayta ishlash pechlarida
harorat ma'lum bir qiymatda saqlanishi kerak.
Arduino - bu elektron dasturiy ta'minot uchun ishlatiladigan ochiq kodli
platforma. Arduino jismoniy qurilmada kompyuter kodini yozish uchun elektron
mikrokontroller va ta'minot yoki IDE (Integrated Development Environment)
komponentidan iborat.
ESP8266 WiFi moduli to liq Wi-Fi tarmog i bo lib, oddiy seriyali yokiʻ ʻ ʻ
UART ulanishi bilan mikrokontroller asosidagi istalgan qurilmaga xizmat
ko rsatuvchi Wi-Fi adapteri, simsiz Internetga kirish interfeysi sifatida osongina
ʻ
ulanishingiz mumkin.
ESP11-dagi ESP quvvat piniga VIN yorlig'i berilgan, ammo ba'zi versiyalar
uchun u 3.3V yoki Power yoki VCC bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, uning
ishlashi uchun ESP CH_EN yoki Yoqish pinini yoqishingiz kerak bo'ladi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Yuqorida aytib o'tganimizdek, ESP da 3,3V dan ortiq foydalanmang.ESP8266
qat'iy ravishda 3,3V dan foydalanadi.Bundan tashqari, u modulni yo'q qiladi.
Arduino 5V ga ega bo'lganligi sababli, biz kuchlanish bo'luvchini qo'yishimiz
kerak edi - bu rezistorlar.
ESP ning TX-si Arduino Uno-ning RX-ga ulangan, ya'ni biz ESP-ga
yubormoqchi bo'lgan narsamiz (TX) Uno-dan (RX) oladi va aksincha. Yaratilgan
ushbu sxema bilan biz endi Arduino UNO bilan WIFI-ni ishga tushirishga
tayyormiz.
Interfeys - ESP8266EXda bitta I2S ma lumot kiritish interfeysi va bitta I2Sʼ
ma lumot chiqish interfeysi mavjud. I2S interfeyslar asosan ma'lumotlarni yig'ish,
ʼ
qayta ishlash va kabi ilovalarda qo'llaniladi audio ma'lumotlarni uzatish,
shuningdek ketma-ket ma'lumotlarni kiritish va chiqarish. Masalan, LED chiroqlar
(WS2812 seriyali) qo'llab-quvvatlanadi. I2S ning pin ta'rifi quyida keltirilgan. I2S
funksionalligi multiplekslangan GPIO va bog'langan DMA ro'yxati yordamida
dasturiy ta'minotni dasturlash orqali yoqish mumkin qo'llab-quvvatlanadi.
Ushbu protokol boshqa protsessorlar bilan aloqa qilish uchun ESP8266 ning
SDIO rejimidan foydalanadi. SPI xostlari. Elektr interfeysi №4 signal liniyasi
orqali ulanadi, shu jumladan SCLK, MOSI, MISO va SPI protokolidagi №1 uzilish
signali (eslatma: CS signali yo'q). ESP8266 SDIO yuklab olish boshqa dasturlarni
yuklab olishdan farq qilishi mumkin. ESP8266 ishga tushirilganda, tizim SPI
interfeysi tomonidan ulashilgan pinni o'qiydi Sukut bo'yicha SDIO interfeysi.
Shuning uchun SDIO moduli aloqa protokoli bo'lishi kerak ishlatilgan. ESP8266
SDIO rejimida ishga tushishi kerak, keyin esa xost chipni ishga tushiradi SDIO
yuklab olingan dasturlar orqali ESP8266 RAM. Dasturlarning aksariyati FLASHga
qo'ng'iroq qilish uchun to'g'ridan-to'g'ri CPU CACHE-dan foydalanadigan FLASH
chipiga ulangan bo'lishi mumkin HSPI interfeysi oldindan. ESP8266 SDIO
tomonidan qabul qilingan yoki yuborilgan ma'lumotlar to'g'ridan-to'g'ri DMA
moduli tomonidan qayta ishlanadi bog'langan ro'yxat indeksini qo'llab-quvvatlaydi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

1.1 Elektr o’lchash usullari va asboblari bo’yicha umumiy
ma’lumotlar
Fanni o`qitishdan maqsad talabalarga elektr o`lchovlari, o`lchash usullari,
o`lchov asboblari, ularning ishlash prinsiplari, turli elektr va magnit kattaliklarni va
elektr zanjirining parametrlarini o`lchash bo`yicha o`lchov natijalarini qayta
ishlashni o`rgatishdan iborat. Unga ko‘ra, ta’lim standartida talab qilinadigan
bilim, ko‘nikma va malakalarni profilga muvofiq shakllantirish yo‘nalishi
hisoblanadi.
Fanning vazifasi talabalarga elektr zanjiri parametrlarini o`lchash usullarini,
elektr o`lchash asboblarining turlari, tuzilishi, umumiy nazariyasi, turli
o`lchamlarni o`lchash usullari, o`lchov natijalarini baholash usullarini o`rgatishdan
iborat. Fan-texnika taraqqiyoti, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarining
rivojlanishi doimo o‘lchov bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib kelgan. Elektr
o'lchash usullari va asboblari fan sifatida o'lchash usullari, o'lchov asboblari va
ularning turli o'lchamdagi o'lchovlari, o'lchash xatolari va tegishli va tegishli
masalalarni o'z ichiga oladi.
Inson ongi o'z aql-idroki bilan o'rganadi, shakllantiradi va shakllantiradi
Ilm nima rivojlandi, keling, uning yo'nalishini o'lchab ko'rmaylik, albatta
usullarini, o‘zaro aloqalarini uchratamiz. Buni faqat o'lchash usullari va
vositalaridan foydalangan holda turli o'lchamlarni o'lchash va ular bilan bog'liq
muammolarni chuqur o'rganish orqali amalga oshirilishi mumkin. Shuning uchun
har qanday hozirgi fan, xoh u tabiiy yoki ijtimoiy bo'lsin, u yoki bu darajada
o'lchov bilan bog'liq. O‘lchov inson ongli hayotining asosidir, desak xato
bo‘lmaydi.
Faylasuflarning fikricha, jismoniy xususiyatlar jarayonlarni o'rganishning
eng muhim usuli hisoblanadi. Texnologiya sohasida, ayniqsa metrologiyada
o’lchovlarning ahamiyati texnologik jarayonlarni boshqarish, mahsulot sifatini
yuqoriligini ta’minlash, nazorat qilish to’g’risidagi ma’lumotlarni hosil qilish bilan
belgilanadi. Xalq xo‘jaligida, ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan murakkab
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

tizimlarni yaratish, shuningdek, hozirda qo‘llanilayotgan kam quvvatli, inert
asboblardan foydalanish asta-sekin juda tez, yuqori metrologik asboblar bilan
almashtirilib, ish faoliyatini yaxshilaydi. shaxslar. va, albatta, ularga qo'yiladigan
talablarni ham o'zgartirish. Avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish va zamonaviy
texnologiyalardan foydalanishni o'lchash faqat dasturlashtirilgan tizim asosida
amalga oshirilishi mumkin. Hozirgi zamon metrologiyasining rivojlanishida
murakkab empirik (tanlash, tanlash) usullardan, ehtimollar nazariyasiga asoslangan
statistik usullardan foydalanish muhim o`rin tutadi, bu esa o`lchovlarning ilmiy
asosini tashkil etadi.
Yuqoridagi o'lchovlar to'plami, albatta, yuqori darajada tashkil etilgan va
zamonaviy asbob-uskunalar infratuzilmasi bilan jihozlangan milliy o'lchov tizimi
yordamida va o'lchovlarning birligini, ularning ishonchliligi va aniqligini
ta'minlash shartlariga rioya qilgan holda.
O'lchov tushunchasi.
O lchash - fizik tajriba yordamida o lchangan kattalikni birlik sifatida olinganʻ ʻ
bir turdagi qiymat bilan solishtirish, tushunish va aniqlash jarayoni.
Ushbu ta'rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki, birinchidan, o'lchov turli
miqdorlar haqida ma'lumot ishlab chiqarishdir; ikkinchidan, bu jismoniy tajriba
hisoblanadi; uchinchisi - o'lchash jarayonida o'lchangan miqdorning o'lchov
birligidan foydalanish. Bu shuni anglatadiki, o'lchov jarayoni o'lchovning
mo'ljallangan maqsadini, ya'ni qidirilayotgan o'lcham va o'lchov ob'ektini o'z
ichiga oladi.
Shunday qilib, uchta tushunchani ajratib ko'rsatish kerak: o'lchov, o'lchash
jarayoni va o'lchash usuli,
O'lchov - bu umuman olganda turli o'lchamlar haqidagi ma'lumotlarni qabul
qilish va o'zgartirish jarayoni.
O'lchov jarayoni - taqqoslash tajribasini o'tkazish jarayoni (taqqoslash
usulidan qat'i nazar).
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

O'lchov usuli - bu fizik tajribaning aniq tuzilishi, o'lchov asboblaridan
foydalanish va tajribaning aniqligi, algoritmi yordamida bajariladigan o'lchash
usulidir.
O'lchov natijasi o'lchanadigan miqdorning raqamli qiymatini o'lchashdir birlik
mahsulot sifatida ifodalanadi:
X=n[x] (1.1)
O'lchovlar qo'llaniladigan fan va texnologiya sohasiga qarab, aniq nomlar
bilan ataladi: elektr o'lchovlari, mexanik o'lchovlar, issiqlik o'lchovlari va
boshqalar k.
Elektr o'lchovlari - elektr va magnit miqdorlarni, elektr zanjiri parametrlarini
va turli elektr bo'lmagan miqdorlarni o'lchash.
Elektr o'lchovlari bir qator afzalliklarga ega, ularning asosiylari masofaviy va
markazlashtirilgan o'lchovlarni o'tkazish qobiliyatidir. Bundan tashqari, bir
vaqtning o'zida elektr o'lchovlari, o'lchov vositalarining past inertsiyasi, juda keng
chastota diapazonida o'lchash, avtomatik sozlash va boshqarish tizimlarida ba'zi
muammolarni kompleks hal qilish qulayligi va nihoyat, turli xil xatti-harakatlar
miqdorini o'lchash mumkin. o'lchov natijalari bo'yicha avtomatik ravishda turli
matematik operatsiyalarni bajarish qobiliyati.
O'lchov turlari
Umuman olganda, o'lchovlar turli usullar bilan amalga oshirilishi mumkin.
Bu, albatta, o'lchanadigan elektr va elektr bo'lmagan miqdorlar soniga, ularning
vaqt o'tishi bilan o'zgarishiga va o'lchovning aniqligiga bog'liq, talablarga va
o'lchov natijalarini olish usuliga bog'liq.
Metodologik nuqtai nazardan, o'lchov natijalari qanday olinishiga qarab,
o'lchovlar quyidagi turlarga bo'linadi:
1.to'g'ridan-to'g'ri;
2. bilvosita;
3.maj muiy;
4.birga.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Bevosita- eksperimental natijadan o'lchangan miqdorning aniq qiymatini
to'g'ridan-to'g'ri topish. Masalan, ampermetrda elektr energiyasini o'lchash .
X=Y1 (1.2)
bu yerda: X - o'lchangan kattalik, Y - tajriba natijasi.
Bilvosita o'lchov - bu to'g'ridan-to'g'ri o'lchanadigan miqdorlar va
o'lchanadigan miqdor o'rtasidagi ma'lum munosabatga asoslangan miqdorning
qiymatini topish.
Masalan, doimiy oqim pallasida quvvatni o'lchash P=U∙I
X=f(Y1, Y2 ….Yn); (1.3)
bu yerda Y1, Y2 ….Yn - bevosita o’lchashlar natijasi.
1-jadval
Masalan, doimiy oqim pallasida quvvatni o'lchash P=U∙I
X=f(Y1, Y2 ….Yn); (1.4)
bu yerda Y1, Y2 ….Yn - bevosita o’lchashlar natijasi.
Majmuiy o’lchash – bir necha nomdosh kattaliklarning birikmasini bir
vaqtda bevosita o’lchashdan kelib chiqqan tenglamalar tizimini yechib,
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

izlanayotgan qiymatlarni toppish. Masalan, har xil torozu toshlaning
massasini solishtirib, bir toshning ma’lum massasidan boshqasini massasini
topish uchun o’tkaziladigan o’ lchashlar.
Birgalikda o’lchash – turli nomli ikki va undan ortiq kattaliklar
orasidagi
munosabatni topish uchun bir vaqtda o’tkaziladigan o’lchashlar. Masalan,
rezistorning 20C dagi qiymatini turli temperaturalarda o’lchab topish.
Rt=R0(1+αt2) (1.5)
Mutloq o’lchash – bir yoki bir necha asosiy kattaliklarni bevosita
o’lchanishini va (yoki) fizikaviy doimiylikning qiymatlarini qo’ llash asosida
o’tkaziladigan o’ lchash.
Nisbiy o’lchash – kattalik bilan birlik o’rnida olingan nomdosh
kattalikningnisbatini yoki asos qilib olingan kattalikka nisbatan nomdosh
kattalikningo’zgarishini o’ lchash.
O’lchash usullari
O’lchahs usuli deganda, o’lchash qonun – qoidalari va o’ lchash
vositalaridan foydalanib, kattalikni uning birligi bilan solishtirish usullari
tushuniladi.
Bevosita baholash usuli – bevosita o’lchash asbobining kuzatish
qurilmasi
yordamida to’g’ridan – to’g’ri o’ lchanayotgan kattalikning (uning aynan
o’lchov birligida) qiymatini topish. Masalan, kuchlanishni vol’t metr yordamida
o’lchash.
O’lchov bilan taqqoslash (solishtirish) usuli – o’ lchanayotgan kattalikni
O’lchov orqali yaratilgan kattalik bilan taqqoslash usuli bo’ lib, bir
nechta turlari mavjud:
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Nolga keltirish usuli – bunda kattalikning taqqoslash asbobiga ta’siri
natijasini nolga keltirish lozim bo’ladi
2-jadval
Bevosita baholash usuli – bevosita o’lchash asbobining kuzatish
qurilmasi
yordamida to’g’ridan – to’g’ri o’ lchanayotgan kattalikning (uning aynan
o’lchov birligida) qiymatini topish. Masalan, kuchlanishni vol’t metr yordamida
o’lchash.
O’lchov bilan taqqoslash (solishtirish) usuli – o’ lchanayotgan
kattalikni
O’lchov orqali yaratilgan kattalik bilan taqqoslash usuli bo’ lib, bir
nechta turlari mavjud:
Nolga keltirish usuli – bunda kattalikning taqqoslash asbobiga ta’siri
natijasini nolga keltirish lozim bo’ladi. Masalan, qarshilikni to’la
muvozanatlanadigan ko‘prik yordamida o‘lchash.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

(1.6)
Differensial (ayirmali) o’lchash usuli – o’lchov bilan taqqoslash
usulining bir turi hisoblanib, o’lchanayotgan kattalikning va o’lchov orqali
yaratilgan kattalikning ayirmasini (farqini) o’ lchash asbobiga ta’sir qilish
usuli. Masalan, vol’t metr yordamida ikki kuchlanish orasidagi farqni o’
lchash, bunda kuchlanishlarning biri juda yuqori aniqlikda ma’ lum, ikkinchisi
esa izlanayotgan kattalik hisoblanadi.
(1.7)
O’rindoshlik o’lchash usuli – bu usul
o’lchanayotgan kattalikning o’lchov orqali
yaratilgan ma’lum qiymatli kattalik bilan o’rin
almashishiga asoslangan. Masalan, qarshiliklar
magazini yordamida tekshirilayotgan resistor Rx ning qarshiligini topish. Bunda
kalit “K” ni ikkala holatda (1 va 2) qo’yganda α1= α2shart bajarilishi kerak.
(1.8)
bu yerda α1va α2lar ampermetrko‘rsatkichining og‘ ish burchagi.
Mos kelish usuli – bu o’ lchanayotgan kattalik bilan o’ lchov orqali
yaratilgan kattalikning ayirmasini shkaladagi belgilar yoki davriy signallarni
mos keltirish orqali o’tkaziladigan o’ lchash. Masalan, kalibr yordamida val
diametrini o’lchash, yoki uzunlikni shtangensirkul bilan o’lchash. Bundan
tashqari o’lchanadigan kattalikning vaqt bo’yicha o’zgarish jarayoniga qarab
o’lchash quyidagicha turlanadi. O’lchash jarayonida vaqt bo’yicha
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

o’zgaradigan kattalikni o’lchash – statik (bunga, kattalikning turg’un, ta’sir
etuvchi, amplitude qiymatlarini o’ lchash misol bo’ladi), vaqt bo’yicha
o’zgaradigan qiymatlarni o’lchash esa – dinamik o’ lchash deyiladi (masalan,
tok yoki kuchlanishlarni oniy qiymatlarini o’lchash).
Dinamik o’lchshlarda agar o’lchash vositasi o’lchanadigan kattalikning
uzluksiz o’zgarishini qayd qila olsa, bunda uni uzluksiz o’lchash deyiladi.
Diskret o’lchash usuli . Diskret o’ lchash usuli – shundayki, bunda vaqt
bo’yicha o’zgaruvchi kattalikning (0? t gacha) hamma qiymati emas, balki
ba’zi momentlarga tegishli qiymatigina ma’ lum bo’ladi.
1.1-rasm
Boshqacha aytganda diskret o’lchash usulida vaqt bo’yicha uzluksiz
o’zgaradigan kattalik vaqt bo’yicha diskretlanadi, miqdor bo’yicha esa
kvantlanadi. Grafikdagi X(t) – vaqt bo’yicha uzluksiz o’zgaradigan
kattalikning o’zgarish grafigi; Xk– kvant miqdorlari ya’ni o’lchanadigan
kattalikning t1,t2,...,tn–momentlariga tegishli uzuq qiymatlari. Diskretlash bu
muayyan diskret (judaqisqa) vaqt oralig’ ida qaydnomalarni olishdir. t1,
t2,...,tn– diskretlash momentlari deyiladi va t1? t2gacha oraliq diskretlash
qadami deyiladi. Kvantlash esa, X(t)kattalikning uzluksiz qiymatlarini Xkn
diskret qiymatlarining to’plami (nabori) bilan almashtirishdir (1-rasm)
O’lchanadigan kattalikning uzluksiz qiymatlari muayyan tartiblar
asosida kvantlash darajalarining qiymatlari bilan almashtiriladi. Kodlashtirish esa
muayyan
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

ketma – ketlikda ifodalangan sonli qiymatlarni tavsiya etishdan iborat.
Uzluksiz o’zgaruvchan kattalikning diskret usuli asosida uzuq diskret
qiymatlariga, kodlarga o’zgartirilishi asosan uch xil usulda amalga oshiriladi
(2–rasm a,b,v):
a)ketma-ket hisob usuli;
b)taqqoslash (solishtirish) usuli;
v)sanoq usuli.
1.2-rasm
1.2 Elеktr o‘lchаsh vоsitаlаrini bаjаrаdigаn funksiyasigа qаrаb
turlаnishi
Elektr o’lchash vositalari – deganda elektr, magnit, noelektrik
kattaliklarni, elektr zanjir parametrlarini o’lchashda qo’llaniladigan qurulmalar
majmuasiga
aytiladi. Elektr o’lchash vositalari ularni bajaradigan funksiyasiga qarab
quyidagi guruhlarga bo’linadi: o’lchovlar, etalonlar, o’lchash o’zgartkichlari,
o’lchash asboblari, o’lchash qurilmalari va informatsion – o’ lchash tizimlari.
O’lchov deb – kattalikning aniq bir qiymatini hosil qiladigan
(tiklaydigan),
saqlaydigan texnik vositaga aytiladi. O’lchovlar o’zgarmas va
o’zgaruvchan qilib ishlanadi, ya’ni bir qiymatli, masalan: qarshiligi 0.1 Om
bo’ lgan g’altak yoki normal element, tarozi toshi, o’zgarmas yoki bir
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

qiymatli o’lchovdir; har xil sig’ imni olishga imkon beruvchi o’zgaruvchan
sig’ imli kondensator esa o’zgaruvchan, yani ko’p qiymatli o’lchovdir.
Bir qiymatli o’ lchovlar birikmasi o’lchovlar to’plamini tashkil etadi.Standart
namunalar va namunaviy moddalar ham o’lchovlar turkumiga kiritilgan.
Standart namuna – modda va materiallarning xossalarini va
xususiyatlarini
tavsiflovchi kattaliklarni hosil qilish uchun xizmat qiladigan o’lchov
sanaladi.
Masalan, g’adir – budrlikning namunalari, namlikning standart namunalari.
Namunaviy modda – esa, muayyan tayyorlash sharoitiga hosil bo’
ladigan va aniq xossalarga ega bo’ lgan modda sanaladi. Masalan, “toza suv”,
“toza metal” va h.k.
Kattalik birligini qayta tiklash va saqlash uchun mo’ ljallangan o’ta
yuqori
(metrologik) aniqlikdagi maxsus o’lchash vositalari etalon deb ataladi va
birlik o’lchamini uzatishda metrologik zanjirning oliy zvenosi hisoblanadi.
Etalon (o’lchashlar shkalasi yoki birligi etaloni) – kattalikning o’
lchamini qiyoslash sxemasi bo’yicha quyi tabaqa vositalarga uzatish
maqsadida, shkalani yoki kattalik birligini qayta tiklash va (yoki) saqlash
uchun mo’ljallangan va belgilangan tartibda etalon sifatida tasdiqlangan o’
lchash vositasi yoki o’ lchash vositalarining majmui.
Etalonlar konstruktiv ishlanishiga va tarkibiga qarab bo’linadi: etalon
kompleks, yakka etalon, guruhli etalon, etalon to’plami. Birlikni qayta tiklash
aniqligining darajasi bo’yicha va metrologik tobeligi bo’yicha etalonlar
birlamchi, ikkilamchi va ishchi etalonlarga bo’linadi.
Davlat uchun boshlang’ ich etalon sifatida xizmat qilishi rasmiy qaror
bilan tan olingan etalon milliy (davlat) etalon deb ataladi.
O’lchash o’zgartkichi – deb, o’lchash informatsiyasi signalini ishlab
berish, uzatish, keyinchalik o’zgartirish, ishlab berish va uni saqlashga
mo’ljallangan,
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

lekin kuzatuvchining ko’rishi (kuzatishi uchun moslanmagan o’ lchash
vositasiga aytiladi).
(1.2.1)
Y=f(x), ba’zida o’lchash o’zgartkichining kirishiga bir qancha X1,X2,…
Xn kattaliklar kiritiladi va u holda Y quyidagicha ifodalanadi Y=f(X1,X2,…
Xn).
Odatda, o’lchash zanjirida birinchi bo’lgan, yani o’ lchanayotgan kattalik
signalini qabul qiladigan o’lchash o’lchash o’zgartkichiga birlamchi o’lchash
o’zgartkichi deyiladi. Undan keyingi joylashgan o’lchash o’lchash
o’zgartkichlariga esa oraliq o’zgartkichlar nomi beriladi.
O’lchash o’zgartkichlarining keng tarqalgan turlariga masshtabli va
parametrik o’lchash o’zgartkichlari kiradi.
Birlamcha o’ lchash o’zgartkichlari, ko’pincha datchik deb yuritiladi.
Uning
bevosita o’lchanayotgan kattalik ta’siridagi qis mi sezuvchan
(chuvstvitеl’niy)
element deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda – termojuftlik,
monometrik termometrda, termoballon ana shunday elementlardir. Bazida
datchik bitta yoki bir nechta o’ lchash o’zgartkichlarining konstruktiv
yig’ilmasidan iborat bo’ladi. O’lchanadigan kattalikning xarakteriga qarab,
o’lchash o’zgartgichlari quyidagi turlarga bo’ linadi:
1. Elektr kattaliklarni yana elektr kattaliklarga o’zgartiruvchi
o’zgartgichlar (E=>E).
2. Noelektrik kattaliklarni elektr kattaliklarga o’zgartiruvchi
o’zgartgichlar(NE=>E).
1-turdagi o’zgartgichlarga masshtabli (shunt qarshiligi, qo’shimcha
rezistorlar, kuchlanish bo’lgichlari, o’lchash tok va kuchlanish
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

transformatorlari,kuchaytirgichlar va h.k) o’zgartkichlar, hamda to’g’irlagichli
o’zgartgichlar (yarim o’tkazgichli elementlardan ishlangan (diodli)
o’zgartkichlar) kiradi.
2 – turdagi o’lchash o’zgartgichlariga noelektrik (elektrmas)
kattaliklarni (masalan, mexanik, issiqlik,kimyoviy, optik va boshqa turdagi)
elektr kattaliklariga (tok, E.Yu.K., qarshilik kabi) o’zgartiruvchi o’zgartkichlar
datchiklar deb yuritiladi va o’ lchanayotgan kattalikning turiga qarab tegishli
nomlarga ega bo’ ladi. Masalan, bosim datchigi, moment datchigi, siljish
datchigi, sath datchigi, issiqlik datchigi va h.k. Ta’kidlab o’tilgan parametrik
o’ lchash o’zgartkichlarida kirishdagi signal (mexanik siljish, bosim, o’g’irlik
kabi) bo’ lib, chiqishdagi esa faqat elektr signali (elektr qarshiligi, elektr
sig’ imi, elektr yurituvchi kuch va boshqalar) bo’ ladi.
Bulardan tashqari elektromexanik turidagi elektr o’ lchash asboblarining
asosiy qismi bo’lib hisoblanuvchi turli tuzimga oid o’ lchash mexanizmlari
ham o’lchash o’zgartkichlari qatoriga kiradi. Chunki o’lchash
mexanizmlarining ishlashi shunga asoslanganki, ularda o’ lchanadigan kattalik
(ya’ni elektr energiya) mexanizm qo’zg’aluvchan qismini harakatlanishiga,
yani burchakli yoki chiziqli surilishiga (mexanik energiyaga) o’zgartiriladi.
Telemexanika va teleo’ lchash tizimlarida (masofadan o’lchashlar va
boshqarishda) me’yorlovchi o’ lchash o’zgartkichlari keng qo’ llaniladi. Bu
o’zgartkichlarda har – xil elektr (kuchlanish, chastota, quvvat) va noelektrik
(bosim, harorat va boshqalar) kattaliklar unifikatsiyalangan (umumlashtirilgan)
elektr signaliga (odatda o’zgarmas tok signaliga) o’zgartiriladi. Bunga
“Sapfir” turidagi bosim o’zgartkichi misol bo’ la oladi.
O’lchash o’zgartkichlarining chiqishidagi o’lchash informatsiyasining
signali kuzatuvchining ko’rishi (kuzatishi) uchun moslanmagan bo’lganligi
sababli, bu o’zgartkichlar alohida (mustaqil) o’ lchash vositasi sifatida
ishlatilmaydi.
O’lchash o’zgartkichlari faqat o’lchash asboblari bilan birgalikda yoki
o’lchash qurilmalari yoki o’lchash tizimlarining tarkibida ishlatiladi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

O’lchash asboblari – deb, kuzatish (kuzatuvchi) uchun qulay
ko’rinishli shaklida o’ lchash informatsiyasi signalini ishlab berishga mo’
ljallangan o’lchash vositasiga aytiladi.
O’lchash asboblari struktura sxemasining turi bo’yicha (o’ lchash
vositasiga o’ lchash informatsiyasi signalini o’zgartirish ket ma – ketligini
ifodalovchi sxema) bevosita ta’sirdagi (baholaydigan) va solishtirib o’
lchaydigan asboblarga bo’linadi. O’lchanadigan kattalikni asbobning oldindan
darajalab qo’yilgan darajasi (shkalasi) bo’yicha kuzatishga hisoblashga imkon
beruvchi o’lchash asbobi bevosita ta’siridagi asbob deb ataladi. Bunday
asboblarda o’lchash informatsiyasining signalini to’g’ri yo’nalishda qator
ketma– ketlikdagi o’zgartirishlardan o’tadi. Asboblarning strukturali sxemasi
quyida keltirilgan:
(1.2.2)
Sxemada : X va Y lar o ’ lchash asboblarining kirishidagi va
chiqishidagi kattaliklari ; O ‘1 , O ‘2… O ‘ n – o ’ lchash informatsiyalarining alohida
o ’ zgartkichlari .
O ’ lchanadigan kattalikni uni o ’ lchovi bilan avtomatik yoki operator
ishtirokida solishtirish natijadisa olinadigan o ’ lchash asboblari solishtirish
asboblari deyiladi . Boshqacha aytganda , bu asboblarda o ’ lchanadigan kattalik
bevosita uning o ’ lchovi bilan yoki o ’ lchov sifatida qabul qilingan aniq
qiymati bilan o ’ zaro solishtiriladi . Solishtirish asboblarida chiqish kattaligi Y
teskar bog ’ lanish zanjiridagi maxsus o ’ zgartkich yordamida ( O ‘ t е sk )
o ’ lchanadigan kattalik X bilan bir turdagi Xk ga o ’ zgartiriladi va keyin X va
Xk kattaliklar asbobning kirishida solishtiriladi ( ayriladi ). Solishtirish
asboblarining strukturali sxemasi (berk zanjirli bo’ ladi) quyidagi rasmda
ko’rsatilgan.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

(1.2.3)
Teskari bog’ lanish zanjirining mavjudligi asbobning aniqligini ko’tarishi
mumkin, lekin ko’pincha uning tezkorligi va umumiy sezgirligiga teskari
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Solishtirish asboblariga teng yelkali torozilar,
o’zgarmas tok ko’priklari, potensiometrlar misol bo’ lishi mumkin. Ko’p
hollarda, o’lchanadigan kattalik bilan uning aniq qiymatlari emas, balki shu
kattaliklar hosil qilgan effektlar solishtiriladi. Masalan, o’zgarmas tok
ko’priklarida o’lchanadigan va aniq qarshiliklarining zanjirlaridan o’tadigan
elektr toki solishtiriladi. Teng yelkali tarozilarda o’lchanadigan ob’yekt va
toshlarning massasi emas, balki shu jismlar hosil qilgan aylantiruvchi momentlar
solishtiriladi.
O’lchash asboblari ularning ko’rsatishi, chiqishdagi kattalik bilan
o’lchandigan kattaliklarning o’zaro bog’ liqligi bo’yicha analogli va raqamli
asboblarga bo’linadi.
Analogli asboblar. Analogli asboblarda ularning ko’rsatishi o’ lchanadigan
kattalikning uzluksiz o’zgarish funksiyasiga bog’ liq bo’ladi.
Analogli asboblar yuqori tezkorlikka ega, bundan tashqari asbobning
ko’rsatishi bo’yicha o’lchanadigan kattalikning o’zgarishi (raqamliga
qaraganda) psixologik jihatdan oson qabul qilinadi (kuzatiladi). Lekin,
analogli (asosan strelkali) asboblarning aniqligi uning shkalasi bo’yicha
kuzatish xatoligi bilan cheklanadi (xatolik odatda 0.05-1% dan kichik
bo’lmaydi).
Raqamli asboblar. Raqamli o’ lchash asbobi deb, o’lchash borasida uzluksiz
o’lchanadigan kattalikning natijasi raqamli qayd etish qurilmasida yoki
raqamlarni yozib boruvchi qurilmada diskret tarzda o’zgartirilib,
indikasiyalanadigan asboblarga aytiladi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Raqamli asboblar, diskret o’lchash usuliga asoslangan bo’ lib,
asbobning ko’rsatishi raqam ko’rinishida bo’ladi, shu sababli ularning
ko’rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish juda qulay. Elektr
o’lchash asboblarini qayd qiluvchi, o’ziyozar, bosmalovchi, integrallovchi va
jamlovchi turlari ham mavjud. Qayd qiluvchi elektr o’lchash asboblarda –
ko’rsatuvlarni yoki diagrammali qog’ozda yozib olish yoki raqamli tarzda qayd
etish ko’zda tutiladi.
Integrallovchi elektr o’lchash asboblari – berilgan (o’lchanadigan)
kattalikni vaqt bo’yicha yoki boshqa mustaqil o’zgaruvchi ko’rsatkich
bo’yicha integrallash xususiyatiga ega. Bunga misol qilib elektr energiya
hisoblagichini ko’rsatish mumkin.
Jamlovchi elektr o’lchash asboblarda – ko’rsatishlar turli kanallar
orqali berilgan ikki yoki bir necha kattaliklarning yig’ indisi bilan funksional
bog’langan bo’ladi. Bunga bir necha generatorlar quvvati yig’ indisini
o’lchash uchun mo’ljallangan vattmetrlar misol bo’ la oladi.
O’lchash asboblari ishlatilishi xususiyatiga ko’ra, ko’chma va ko’chirib
yuritilmaydigan (statsionar) asboblarga bo’linadi.
O’lchanadigan kattalik turiga qarab, elektr o’lchash asboblari
ampermetr, volt metr, vattmetr, ommetr, fazometr, chastotomer va shu kabi
asboblarga bo’linadi.
1.3 Arduino dast uri haqida boshlang’ich t ushunchalar
Arduino - bu unchalik katta bo'lmagan plata bo'lib o'zining protsessori
(mikrokontrolleri) va xotirasiga ega bo'lgan qurilma hisoblanadi.
Arduino platasining birinchi shakli 2005 yil IVREA Italiya instituti
tomonidan tayyorlangan. Plataning yutuqlaridan biri mikrokontroller yordamida
aktivlashtirish (actuator) qurilmalari va datchik (sensor) larga ulanish soddaligidir.
Bu esa turli shakldagi soda robotlarni yaratish imkoniyatini beradi. Arduino
tizimining g’oyasi “O’zing bajar” (Do it yourself).
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Arduino — elektronik loyihalarini yaratish uchun foydalaniladigan open
source platformasi hisoblanadi. Arduino kompyuter kodini fizik qurilmalarga
yozib olish uchun ishlatiladigan elektron mikrokontrollerdan va dasturiy ta’minot
yoki IDE (Integrated Development Environment) komponentidan iborat.
Arduino ning ko'plab turlari mavjud bo'lib bularga misol qilib: Arduino
Yun, Arduino Uno, Arduino Duemilanove, Arduino Diecimila, Arduino Nano,
Arduino Mega, Mega 2560, Mega ADK, Arduino Leonardo, Arduino Micro va h.k
larni olishimiz mumkin. Arduino robototexnika va elektronikiga qiziquvchi va
izlanuvchi yoshlarga juda qo'l keladi chunki bu qurilmada kichik va katta bo'lgan
dastur, algoritmlar yaratgan holda xar hil qurilmalar, robotlar va boshqa qiziq
amaliyotlarni bajarsa bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda, Arduino dasturiy va
texnik qismlarni birlashtirib beruvchi qurilmadir. Yuqorida keltirib o'tganimizdek
Arduino ning juda ko'p turlari mavjud bo'lib, Arduinoni o'rganishni boshlovchilar
asosan Arduinoning Uno yoki Nano turidan foydalanishni boshlashadi.
Arduinoning Uno va Nano turini yaxshilab o'rganib bo'lgan yoshlar endi
Arduinoning bu turiga qoniqmay Arduinoning Mega yoki Mega 2560 turini sotib
olishga oshiqishadi. Chunki, endi Arduino Uno, Nano turining xarakteristikasi
(texnik ko'rsatkichlari) bizning robototexnik uchun pastlik qiladi! Ayrim
robototexniklar esa Arduino Uno bilan tanishib chiqib uni imkoniyatlaridan
foydalanib bo'lgandan so'ng, Arduinoning Mega turini sotib olib o'tirmay o'zlari
yasab tayyorlab ko'rishga harakat qilishadi. To'g'rida chunki endi ular
dasturchi,robototexnik bemalol mikrokontrollerga dastur yozib uni
mikrokontrollerga yuklay oladi. Arduino Uno ning boshqa turlaridan farqi
protsessori,mikrokontrolleri,raqamli va analog chiqishlarning ko'p yoki kamligi
bilan farqlanadi. Arduinodan foydalanayotgan kishi unga har xil elektr
komponentalar va modullarni ulash imkoniyatiga ega bo'ladi,masalan:led
chiroqlar,datchiklar,rele modullari tarmoq (Wi-fi,Bluetooth,Ethernet) modullari,
sensorlar, motorlar, magnit eshik qulflari va elektr energiyasi bilan
ishlaydigan barcha narsalar. Yuqorida aytilgandek Arduino texnik va dasturiy
qismni birlashtirib beruvchi qurilma. Demak dastur tuzish kerak! Qanday dastur
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

tuzamiz? Qaysi dasturlash tili orqali? Arduino uchun dasturlar odatiy C ++ da
yoziladi, kontaktlarda I / O (Input-kirish,Output-chiqish) ni boshqarish uchun
oddiy va tushunarli algoritmlar va dasturlar tuziladi. Agar siz allaqachon C ++ ni
bilsangiz - Arduino va dunyo eshiklari siz uchun ochiq. Agar siz dasturlash uchun
yangi bo'lsangiz bu muammo emas osonlikcha o'rganishingiz mumkin, bu
oson.Bundan tashqari Arduino ni o'rganish va dasturlar yozish uchun Windows,
MacOS va Linux operatsion tizimlarida ishlovchi Arduino IDE (Arduino dasturi,
kompilyatori) mavjud va siz undan mutlaqo bepul foydalanishingiz mumkin.
Arduino IDE dasturida algoritmlar va dasturlar yaratish juda oson va ishlash qulay.
Arduino IDE da tayyor amaliyotlar (loyihalar) ham mavjud siz o'rganishingiz
uchun "Uno" so'zi italyanchada bir degan ma'noni anglatadi. Bu bejis emas,
Arduino Uno yaratuvchilari bu yangi kontroller Arduino kontrollerlar oilasida
yangi burilish va yangi flagman yaratishga harakat qilishgan va buni uddalaganlar.
Sababi, Arduino Uno Arduino kontrollerlar oilasidagi boshqa "aka"lariga nisbatan
ancha ixcham, qulay, tez, oddiy va albatta arzonroq hisoblanadi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.1 Arduino Uno kontroller ATmega328 mikrokontrolleri
2.1.1-rasm
2.1.1-jadval
Mikrokontroller ATmega328
Ishlash kuchlanishi 5 V
Kirish
kuchlanishi(tavsiya etilgani) 7-12 V
Kirish kuchlanishi(eng
yuqori) 6-20 V
Raqamli kirish/chiqish 14 ta (ulardan 6 tasi KIM (Kenglik impuls
modulyatsiyasi) sifatida foydalanish mumkin)
Analog kirish 6 ta
Kirish/chiqish orqali
o'zgarmas tok 40 mA
3.3 V kiritish uchun
o'zgarmas tok 50 mA
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Flesh xotira 32 KB (ATmega328) undan 0.5 KB yuklovchi
sifatida foydalaniladi
Tezkor xotira 2 KB (ATmega328)
EEPROM 1 KB (ATmega328)
Chastota 16 M Hz
Bundan tashqari , Arduino Uno qurilmasi unga ulangan USB yoki tashqi
manbadan kuchlanish olishi mumkin . Bunda, agar manba bir nechta bo'lsa, ulardan
biri avtomatik tanlanadi.
Arduino Uno kontrolleri asosi ATmega328 mikrokontrolleridan tashkil
topgan. Bu mikrokontroller 32 kB flesh xotiraga, undan 0.5 kB qismi yuklovchi
uchun ajratilgan, bundan tashqari 2 kB tezkor xotiraga va 1 kB EEPROMga ega.
14 ta raqamli chiqishning har biri yoki kirish yoki chiqish uchun sozlash
mumkin. Bunda pinMode() , digitalWrite() va digitalRead() funksiyalaridan
foydalaniladi. Bunda har bitta chiqish joyi 20-50 kOm qarshilikka va 40 mAgacha
tok kuchi o'tkazishi mumkin.
Yuqorida aytilganidek, bu kontroller juda ixcham o'lchamlarga ega bo'lib,
uning tomonlari 6.9 va 5.3 smga teng. Bu esa o'z navbatida uni yanada qiziqarli
qiladi.
Arduino Uno kontrolleriga Arduino dasturi yordamida dastur yaratiladi.
1. Windows uchun Arduino IDE dasturini ishga tushirish
1 – qadam.
Arduino IDE dasturini ishga tushiramiz
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.1.2-rasm . Dasturiy muhitning ishchi oynasi
2 – qadam.
Arduino platasini kompyuterga ulang:
Arduino platasini kompyuterning qaysidir COM portiga USB kabel orqali
ulaymiz. Ushbu platformani Instrument i – Plata bo’limidan Arduino Unoni tanlab
qo’yamiz.
2.2.3-rasm. Инструменты panelining tarkibi
1. Инструменты – Порт ga kirib qaysi COM portga ulagan bo’lsak o’shani
belgilab qo’yamiz.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.2.4-rasm . Инструменты panelidan Порт bo’limi.
2.2.5-rasm . Tekshirish va kompilyatsiya ikonkalarining joylashuvi.
2.2 Ar duino UNO dasturi yordamida kod orqali sveto diodlarni yoqib
o’chirish kompyuterda yaratish .
Arduino platasi yordamida svetodiod yoqamiz.Birinchi navbatda avval
“Arduino sketcheni” ishga tushiramiz.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.2.1 -rasm . Arduino dasturiy muhitining ishchi oynasi.
bu yerda setup () – bu tayyorlash bo‘lsa, loop () – bajarish. Ikkala funksiya
dastur ishlashi uchun talab etiladi.
Setup funksiyasidan oldin – dasturning eng boshida odatda barcha
o‘zgaruvchilar e‘lon qilinadi. Setup – dastur bajaradigan birinchi funksiyasidir va u
bir marta bajariladi, chunki u portlarning ishlash rejimini o‘rnatish (pin Model)
yoki ketma ket ulanishi initsializatsiya qilish uchun ishlatiladi. Keyingi loop
funksiya doimo bajariladigan koddan iborat bo‘ladi, kirishlar o‘qiladi, chiqishlar
uzib ulanadi va h.k.z. Bu funksiya Arduino barcha dastur yadroli bo‘ladi va asosiy
ishni bajaradi.
Setup ()
Setup () funksiyasi dastur boshlanishida bir marta chaqiriladi. Undan
chiqishlar rejimlarini o‘rnatish yoki ketma ket ulanishni initsializatsiya qilish
uchun foydalaniladi. U dasturga, xatto xech narsa bo‘lmaganda xam kiritilishi
kerak.
void setup ()
{
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

pinMode (pin, OUTPUT); // ‘pin‘ chiqish sifatida o‘rnatadi.
}
setup () funksiyasi chaqirilganidan so‘ng boshqarish loop () funksiyasiga
o‘tadi. U o‘zining nomi nimani anglatsa, o‘sha aniqlik bilan bajaradi – uzluksiz
ravishda dasturga Arduino platasini boshqarish, javob berish va nimalarnidir
o‘zgartirishga imkon bergan holda bajariladi.
void loop ()
{
digitalWrite (pin, HIGH); //‘pin‘ ni ulash
delay (1000) //sekundli to‘xtalish
digitalWrite (pin, LOW); //‘pin‘ ni uzish
delay (1000); //sekundli to‘xtalish
}
Keyin quyidagi kodni kiritamiz:
" { } " - bu belgi dasturdagi boshqaruvchilar(operatorlar) ishining qayerdan
boshlanib va qayerda tugashini belgilashda qo'llaniladi
"pinMode" - inglizcha so'z bo'lib, " pin " - oyoq ( bu yerda tirqish,
kovakcha(raz’yom)) ma'nosida, " Mode " – inglizchada usul ,yo’l degan ma’noda
kelib, bu yerda kirish yoki chiqish yo’lini o’rnatish ma'nosida kelgan. Bu kodni
"OUTPUT" - inglizchada "chiqishni o'rnatish" ma'nosida keladi. Yuqoridagi
dasturimizda biz pin(oyoq yoki razyem)lardan birini kushlanish(signali)
chiqadigan holatga sozladik va uni 13-pin ekanligini e’lon qildik
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.2.2-rasm . Dastur kodi.
Bu yerda:
" { } " - bu belgi dasturdagi boshqaruvchilar(operatorlar) ishining qayerdan
boshlanib va qayerda tugashini belgilashda qo'llaniladi
"pinMode" - inglizcha so'z bo'lib, " pin " - oyoq ( bu yerda tirqish,
kovakcha(raz’yom)) ma'nosida, " Mode " – inglizchada usul ,yo’l degan ma’noda
kelib, bu yerda kirish yoki chiqish yo’lini o’rnatish ma'nosida kelgan. Bu kodni
"OUTPUT" - inglizchada "chiqishni o'rnatish" ma'nosida keladi. Yuqoridagi
dasturimizda biz pin(oyoq yoki razyem)lardan birini kushlanish(signali)
chiqadigan holatga sozladik va uni 13-pin ekanligini e’lon qildik.
" ; " - bu belgi ya'ni "nuqta - vergul" belgisi dasturlash tilida buyrug' tugaganini
bildiradi, shuning uchun bu belgi buyrug'(kod) oxiriga yoziladi.
Svetodiodni raqamli(digital) pinlar yordamida boshqaramiz. Shuning uchun
keyingi kod shu so'z bilan boshlanadi.
"digitalWrite" inglizcha so'z bo'lib, " digital " - raqamli , " write " - yozish
ma'nosida keladi.
Arduinoni USB kabel( "USB kabel"- ikki qurilma o'rtasida bo'glovchi
vazifasini bajaradi) yordamida kompyuterga ulaymiz.
Agar dasturlash amaliyoti to'g'ri bo'lsa svetodiod yonadi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.2.3-rasm . Ulanish sxemasi.
Endi svetodiodni o’chirish uchun quyidagicha o’zgartirish kiritamiz:
2.2.4 -rasm . Dastur kodi. Agar dasturlash amaliyoti to'g'ri bo'lsa svetodiod
yonib o’chadi.
2.3 Arduino UNO va ESP8266-01 wifi modul ulanish sxemalari. Prinspial
va funksional sxemasi
Arduino IDE bilan dasturlashtirilgan ESP8266 moduli yordamida LEDni
oddiy sxemani quramiz.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Kerakli komponentlar:
 ESP8266 (ESP-01, ESP-03, ESP-05, ESP-07 yoki ESP-12 va boshqalar)
bilan modul - 1 dona;
 FTDI dan FT232RL chipiga asoslangan USB/TTL konvertori - 1 dona;
 220 Ohm qarshilik - 1 dona;
 LED - 1 dona;
Ushbu eskiz qanday ishlaydi:
1.Birinchidan, biz "pin" deb nomlangan "int" tipidagi o'zgaruvchini yaratamiz
va unga "2" qiymatini beramiz (bu GPIO2 pinini anglatadi);
2. Setup() blokida pinMode(pin, OUTPUT) funksiyasidan foydalanib, biz
GPIO2 pinini ma’lumotlarni chiqarish rejimiga (OUTPUT) o‘tkazamiz. setup()
dagi kod faqat bir marta ishlaydi;
3. Keyinchalik, loop() blokida biz digitalWrite() va delay() funksiyalaridan
ikki marta foydalanamiz. Loop() dagi kod siz ESP8266 o'chirilguningizcha qayta-
qayta takrorlanadi;
4. Keyin digitalWrite(pin, HIGH) va delay(1000) funksiyalaridan foydalangan
holda LEDni 1 soniya (1000 millisekund) yoqamiz;
5. Endi digitalWrite (pin, LOW) bilan LEDni o'chiramiz va kechikish bilan
(1000) 1 soniya kuting;
6. Dastur 4 va 5-bosqichlarni takrorlaydi, bu esa LEDning 1 soniya oralig'ida
miltillashiga olib keladi.
Kodni ESP8266 ga yuklaymiz. ESP-12E NodeMCU to'plamiga kodni
yuklash juda oson Ushbu plata o'rnatilgan dasturchi bilan jihozlangan. Hech
qanday qo'shimcha ulanishlarni amalga oshirishingiz shart emas - shunchaki
platani shaxsiy kompyuterga ulaymiz.
Arduino IDE-ni "Asboblar"> "plata" (Asboblar> Doska) ustiga bosing va
NodeMCU 1.0 platasini (ESP-12E moduli) tanlaymiz. Uning barcha standart
sozlamalari quyidagicha ko'rinishi kerak:
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.3.1-rasm
Sozlamalarni tekshirgandan so'ng, Arduino IDE-dagi "Yuklash" tugmasini
bosamiz.
2.3.2-rasm
va dasturning pastki chap burchagida "Yuklash tugallandi" (Yuklash
tugallandi) xabarini ko'rmaguningizcha bir necha soniya kuting.
2.3.4-rasm Dastur yakunlaganligi
Zanjir qanday ko'rinishi kerak?
LED va 220 ohm qarshilikni ESP8266 modulining D4 (GPIO2) piniga
ulaymiz.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.3.5-rasm Esp 8266 wifi modul ishga tushirish
ESP8266 ni qayta ishga tushiramiz. Hammasi tayyor! LED soniyada bir marta
miltillay boshlashi kerak!
2.3.6-rasm Arduino va ESP8266 wifi moduli orqali svetodiodni
yoqib o’chirish sxemasi
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.3.7-rasm Arduino va ESP8266 wifi moduli orqali svetodiodni
yoqib o’chirish prinspial sxemasi
2.4 Arduino dasturi yordamida Svetafor loyihasini yaratish va zanjirdagi
kuchlanishni o’lchash
Ushbu loyihamiz svetaforni led chiroqlarini kod yozgan holda ma’lum
vaqt ichida o’chib yonishini Arduino dasturi yordamida loyha eskizini
yaratamiz.Buning uchun bizga kerak bo’ladigan jihozlar.
Kerak bo’ladigan jihozlar:
 Arduino UNO yoki Nano platasi.
 Sxema platasi (maketnaya plata).
 5ta svetodiod (LED) qizil,sariq,yashil va yo’lak uchun qizil va yashil led
chiroqlar.
 5ta qarshilik (resistor) 220 oM.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

 Ulash uchun kabellar.
Ulanish sxemasi
Birinchi navbatda elektr zanjirini yig’ishdan boshlaymiz.So’ngra
maketnaya plataga 5ta setodiodni (Led) ketma-ketlikda yig’ib chiqamiz.Arduino
platasiga ulashdan oldin Led chiroqlarimiz uzun oyoqchasi (+) plyus belgisini
bildiradi uzun oyoqchani yashil led chiroqni pin (4) oyoqchaga ulaymiz, sariq led
chiroqni pin (3) oyoqchaga ulaymiz, qizil led chiroqni esa pin (2) oyoqchaga
ulaymiz qolgan qo’himcha 2ta led chiroqni peshxod uchun (yo’lak uchun) qizil led
chiroqni pin (5) oyoqchaga yashil led chiroqni pin (6) oyoqchaga ulaymiz.(10.2-
10.3-rasm)
2.4.1-rasm ArduinoUNO platasi yordamida svetafor loyihasi sxemasi
zanjirdagi kuchlanishni o’lchash
2.4.2-rasm ArduinoUNO platasi yordamida svetafor loyihasi sxemasi
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Loyihani yaratishni yana bir usuli bor ledlar bilan tayyor qurilmalardan
foydalanish mumkin.10.4-rasmda ko’rib turganinggiz tayyor svetafor qurilmasi
.
2.4.3-rasm Svetafor qurilmasi
Svetaforni dasturlash
Dasturlashdan oldin uning algoritmini tuzib olishimiz kerak. Birinchi
navbatda yashil chiroq yonishi bilan boshlanadi so’ngra muayyan vaqtdan so’ng
yashil rang miltillay boshlaydi.haydovchilar yoki piyodalar harakati to’xtaydi
yashil o’chadi va sariq yonadi. Bir oz vaqt o’tgach sariq o’chadi-qizil yonadi. Qizil
davr yashil kabi miltillash bilan emas balki qizil va sariq ranglarning parallel
qo’shilishi bilan tugaydi. Bir oz vaqt o’tgach qizil va sariq o’chadi yashil rang
yonadi va hamma narsa yana qaytadan boshlanadi.
Agar siz algoritmni tushunsangiz, Arduino uchun eskiz yozish umuman qiyin
bo'lmaydi. Faqat har bir “yoqilgan” so‘zini HIGH atributli digitalWrite so‘ziga,
“o‘chirilgan” so‘zini LOW atributiga ega digitalWrite so‘ziga almashtirish va
kechikish yordamida kechikish hosil qilish kifoya. Bu erda, masalan, qizildan
yashil rangga o'tishni aniqlaydigan dastur fragmenti.
// Sariq va qizil ranglarni o'chirib qo'ying
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

digitalWrite(5, LOW); // Красный
digitalWrite(6, LOW); // Желтый

// Yashil rangni yoqing
digitalWrite(2, HIGH);
// 3 soniya kechikishni o'rnating
delay(3000);
So’ngra oyqchaga (pin) kod yozamiz :
2.4.4-rasm
ESP8266 WiFi moduli to liq Wi-Fi tarmog i bo lib, oddiy seriyali yokiʻ ʻ ʻ
UART ulanishi bilan mikrokontroller asosidagi istalgan qurilmaga xizmat
ko rsatuvchi Wi-Fi adapteri, simsiz Internetga kirish interfeysi sifatida osongina
ʻ
ulanishingiz mumkin.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.4.5-rasm Ko’rib turganigizdek yaratgan loyhamiz muvofaqiyatli yakunlandi
O’lchash vositalarining sifatini, ularning texnik darajasini baholashda
xizmat qiladigan va o’lchash natijalariga ta’sirini va xatoliklarini baholash
maqsadida ularning ba’zi xususiyatlari ajratilad
ESP11-dagi ESP quvvat piniga VIN yorlig'i berilgan, ammo ba'zi versiyalar
uchun u 3.3V yoki Power yoki VCC bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, uning
ishlashi uchun ESP CH_EN yoki Yoqish pinini yoqishingiz kerak bo'ladi.
Yuqorida aytib o'tganimizdek, ESP da 3,3V dan ortiq foydalanmang.ESP8266
qat'iy ravishda 3,3V dan foydalanadi.Bundan tashqari, u modulni yo'q qiladi.
Arduino 5V ga ega bo'lganligi sababli, biz kuchlanish bo'luvchini qo'yishimiz
kerak edi - bu rezistorlar.
ESP ning TX-si Arduino Uno-ning RX-ga ulangan, ya'ni biz ESP-ga
yubormoqchi bo'lgan narsamiz (TX) Uno-dan (RX) oladi va aksincha. Yaratilgan
ushbu sxema bilan biz endi Arduino UNO bilan WIFI-ni ishga tushirishga
tayyormiz.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

3.1 Elеktr o‘lchаsh vоsitаlаrining mеtrоlоgik xususiyatlаri
O’lchash vositalari, boshqa texnik qurilmalar kabi ularning vazifasi
va qo’llanilishini belgilovchi qator texnik tavsiflar (xususiyatlar)ga ega.
O’lchash vositalarining sifatini, ularning texnik darajasini baholashda
xizmat qiladigan va o’lchash natijalariga ta’sirini va xatoliklarini baholash
maqsadida ularning ba’zi xususiyatlari ajratiladi. O’lchash vositalarining
bunday tavsiflari metrologik xususiyatlar deyiladi.
O’lchash vositalarining ishlash rejimiga qarab ular statik va dinamik
xususiyatlarga bo’linadi. Statik xususiyati deganda o’lchash vositalarining
statik ish rejimidagi parametrlari tushuniladi, yoki boshqacha qilib aytganda
kirish kattaligi o’ lchash olib borilgan vaqt davomida o’zgarmaydi. Dinamik
xususiyati deganda esa, o’lchash vositasining dinamik rejimidagi
xususiyatlarini esa aks ettiruvchi parametrlari tushuniladi yoki boshqacha
aytganda o’lchash vositasining kirish kattaligi o’ lchash jarayonida o’zgaradi.
O’lchash vositasining asosiy statik xususiyatlari Asosiy statik xususiyatlariga
o’zgartirish funksiyasi, sezgirlik, sezgirlik ostonasi kiradi.
O’zgartirish funksiyasi – bu o’ lchash vositasining kirishdagi (X) va
chiqishdagi (Y) kattaliklari qiymatlarining o’zaro funksional bog’liqligidir.
O’zgartirish funksiyasi analitik ifoda bo’yicha [Y=f(X)], grafik tarzda va
jadval ko’rinishida berilishi mumkin.
O’zgartirish funksiyasi ko’pincha o’ lchash vositasining graduirovkali
xarakteristikasi deyiladi. O’lchash vositasi uchun (yoki o‘lchash vositasining
konkret turi uchun) ko‘rsatilgan o‘zgartirish funksiyasini uning nominal
o’zgartish funksiyasi Y=fn(X) deyiladi.
Sezgirlik – bu o’ lchash vositasining tashqi signalga nisbatan
ta’sirchanligi, sezuvchanligidir. Umumiy holda sezgirlik o’lchash vositasining
chiqish sigali o’zgarishini shu o’zgarishning sababchisi – kirish signaliga
olingan nisbati o’lchanayotgan kattalikka nisbatan asbobning sezgirligini
belgilaydi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

(3.1)
Sezgirlikning o’lchamligi kirish va chiqishdagi kattaliklarning
o’lchamliklaridan aniqlanadi. O’lchash vositalarining sezgirligini teskari qiymati
ularning doimiyligi deyiladi va u o’lchash o’zgartkichlari, o’lchash
asboblarining asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ko’rsatuvchi
strelkali asboblarning (ko’rsatkichi) sanoq qurilmasi shkala va ko’rsatkichdan
tuzilgan. Shkaladagi sonli qiymatlar ko’rsatilgan belgilar shkalaning sonli
belgilari deyiladi. Shkalaning ikki qo’shni belgilari orasidagi oraliq shkalaning
bo’linmasi deyiladi. Shkalaning ikki qo’shni belgisi mos kelgan kattalik
qiymatlari ayirmasi shkala bo’linmasining qiymati deyiladi.
Sezgirlik ostonasi – bu o’ lchanadigan kattalikning shunday eng kichik
(boshlang’ ich) qiymatiki, u o’lchash asbobining chiqish signalini sezilarli
o’zgarishiga olib keladi va quyidagicha aniqlanadi:
(3.2)
bu yerda: Xmin – o’lchanadigan kattalikning eng kichik (boshlang’ ich)
qiymatidir. Integrallovchi asboblar uchun “sezgirlik” tushunchasi
ishlatilmaydi va o’z navbatida “sezgirlik ostonasi” tushunchasi esa istalgan
o’1chash o’zgartkichlari va asboblari uchun qo’llanishi mumkin. Xususiy
enenrgiya sarfi. Bu xususiyat ham muhim hisoblanib, asbobning o’lchash
zanjiriga ulanganidan so’ng kirishi mumkin bo’ lgan xatoliklarni baholashda
ahamyatli sanaladi. Ayniqsa, kam quvvatli zanjirlarda o’ lchashlarni bajarishda
juda muhimdir. Xususiy energiya sarfi o’ lchash asbobining tizimiga,
konstruktiv ishlanishiga bog’liq bo’ladi. O’lchash vositalarining muhim
metrologik xususiyatlaridan biri o’ lchash diapazonidir. O’lchanadigan
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

kattalikning o’lchash vositalari uchun yo’l qo’yiladigan xatoliklarini
me’yorlangan qiymatlari oralig’i o’lchash asbobi yoki o’ lchash
o’zgartkichining o’lchash diapazoni deyiladi.
Texnik asboblarda, odatda, o’lchash diapazoni bilan ko’rsatuvlar
diapazonimos keladi. O’lchash diapazonining eng kichik va eng katta
qiymatlari o’lchash chegarasi deyiladi. Masalan, statsionar o’ lchash
kuchlanish transformatorlarining o’lchash diapazoni 0.8 U1 n dan to 1.2 U1 n
gacha bo’lib nominal kuchlanishining 0.8 U1 n dan kichik va 1.2 U1 n dan
yuqori, kuchlanishlari uchun xatoliklar me’yorlanmaydi.
Xatolik – o’lchash vositalarining muhim xususiyati hisoblanadi va u
quyidagi turlarga bo’linadi: absolyut, nisbiy va nisbiy keltirilgan. Bu
xatoliklar xususida keyingi mavzularda yetarli ma’lumot beriladi.
O’lchash vositalarining yana muhim xususiyatlaridan biri – chiqish
signalining variatsiyasidir. (O’lchash asboblar uchun- asbob ko’rsatishining
variatsiyasi deyiladi). Variatsiya deganda biror kattalikni sharoitini
o’zgartirmagan holda, takror o’lchanganda hosil bo’ ladigan eng katta farqga
tushuniladi va quyidagicha aniqlanadi. Variatsiya kattalikni kirish qiymatlari
(kirish bo’yicha variatsiyasi) yoki chiqish qiymatlari (chiqish bo’yicha
variatsiyasi) dan aniqlashnish mumkin.
(3.3)
bu yerda: A ׳0 va A ״0 – o’lchanayotgan kattalikning namunaviy o’ lchash
asbobi yordamida takror o’ lchashdagi qiymatlari, Ax max– o’lchanayotgan
kattalikning maksimal qiymati.
O’lchash vositalarning aniqlik klassi – bu muayyan turdagi o’ lchash
vositasining umumlashgan xarakteristikasi bo’ lib, uning aniqlik darajasini aks
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

ettirib, asosiy va qoshimcha xatoliklarining chegarasi bo’yicha hamda
o’lchash vositasining aniqligiga ta’sir etuvchi boshqa tavsiflari bo’yicha
aniqlanadi.
Aniqlik klassi muayyan o’lchash vositasida bajarilgan o’ lchashlarning
bevosita aniqlik ko’rsatkichi bo’ lib hisoblanmaydi. Aniqlik klassi umumiy
holda o’lchash vositasining metrologik xossalarining majmuini xarakterlaydi.
3.2 Arduino UNO va Esp8266 wifi moduli metrologik xarakteristikasi
Arduino Uno - bu ATmega328 mikrokontrolleriga (ma'lumotlar jadvali)
asoslangan qurilma. U qulaylik uchun kerak bo'lgan hamma narsani o'z ichiga
oladi mikrokontroller bilan ishlash: 14 raqamli kirish/chiqish (shundan 6 tasi PWM
chiqishi sifatida ishlatilishi mumkin), 6 ta analog kirishlar, 16 MGts kristall, USB
ulagichi, quvvat ulagichi, elektron dasturlash (ICSP) ulagichi va tugma qayta
o'rnatish. Qurilma bilan ishlashni boshlash uchun shunchaki AC / DC adapteri yoki
batareyadan quvvat bering yoki uni ulang USB kabeli orqali kompyuterga. Barcha
oldingi Arduino platalaridan farqli o'laroq, Uno USBUART interfeysi konvertori
sifatida mikrokontrollerdan foydalanadi. FTDI chipi o'rniga ATmega16U2 (R2 dan
oldingi ATmega8U2).
Arduino Uno platasining R2 versiyasida proshivkani yangilash jarayonini
soddalashtirish uchun chiziqni erga tortish uchun rezistor qo'shilgan. HWB
mikrokontrolleri 8U2. R3 taxtasidagi o'zgarishlar quyida keltirilgan:
Pinout 1.0: qo‘shilgan SDA va SCL pinlari (AREF pinining yonida),
shuningdek, ikkita yangi pin yaqinida joylashgan.
RESET chiqish. Birinchi IOREF kengaytirish platalarini Arduino ish
kuchlanishiga moslashishga imkon beradi. Bu xulosa
5Varduino asosidagi AVR mikrokontrollerlari va 3.3V Arduino platalari bilan
kengaytirish platasining muvofiqligi uchun taqdim etilgan.
muddati. Ikkinchi pin hech narsaga ulanmagan va kelajakda foydalanish
uchun ajratilgan. Qayta tiklash davrining shovqinga qarshiligi yaxshilandi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

ATmega8U2 mikrokontrolleri ATmega16U2 bilan almashtirildi.
"Uno" (italyancha "bir") Arduino 1.0 ning yaqinlashib kelayotgan versiyasi
uchun nomlangan. Arduino 1.0 ma'lumotlari bilan birgalikda qurilmalar
Arduinoning asosiy versiyalari bo'ladi. Uno Arduino platformasining namunaviy
modeli bo lib, USB platalar seriyasining eng so nggisi hisoblanadi; oldingiʻ ʻ
versiyalar bilan taqqoslash uchun qarang
Xotirasi: ATmega328 32 KB flesh-xotiraga ega (shundan 0,5 KB yuklovchi
tomonidan ishlatiladi). Mikrokontroller ham 2 KB ga egaSRAM xotirasi va 1 KB
EEPROM (bundan ma'lumotni o'qish yoki yozish mumkin
Arduino Uno kompyuter, boshqa Arduino yoki boshqalar bilan muloqot qilish
uchun bir qator imkoniyatlarni taqdim etadi. mikrokontrollerlar. ATmega328
raqamli pinlar 0 (RX) va 1 (TX) orqali ketma-ket aloqani ta'minlaydigan UART
qabul qiluvchiga ega. Buning uchun platadagi ATmega16U2 mikrokontrolleri
aloqani ta'minlaydi kompyuterning USB portiga ega transceiver va kompyuterga
ulanganda Arduino-ni virtual MAQOMOTI port sifatida aniqlash imkonini beradi.
16U2 proshivka standart USBCOM drayverlaridan foydalanadi, shuning
uchun tashqi drayverlarni o'rnatish shart emas. Ustida Windows platformasiga
faqat mos keladigan .inf fayl kerak. Arduino dasturiy paketi maxsus o'z ichiga
oladi.
Arduino-ga oddiy matnli ma'lumotlarni o'qish va yuborish imkonini beruvchi
dastur. Kompyuter bilan USB ulanishi paytida ma'lumotlarni USBUART
konvertor chipi orqali uzatishda platadagi RX va TX LEDlari miltillaydi. (Da 0 va
1 pinlar orqali ma'lumotlarni ketma-ket uzatish, USB konvertoridan
foydalanmasdan, bu LEDlar yo'q ishtirok etadilar)
3.2.1-rasm ArduinoUno tashqi tuzilishi
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Esp8266 wifi modul xarakteristikasi
ESP8266EX-da 17 ta GPIO pinlari mavjud bo'lib, ular dasturlash orqali turli
funktsiyalarga tayinlanishi mumkin. tegishli registrlar. Har bir GPIO ichki
tortishish yoki pastga tushirish bilan sozlanishi yoki yuqori empedansga o'rnatilishi
mumkin, va kirish sifatida sozlanganda, ma'lumotlar dasturiy ta'minot registrlarida
saqlanadi; kiritish mumkin protsessor uzilishlarining chekka-trigger yoki darajali
triggeriga ham sozlanishi. Qisqasi, IO prokladkalari ikki xil yo'nalishli, teskari
bo'lmagan va tristat, bu tristat bilan kirish va chiqish buferini o'z ichiga oladi
nazorat kirishlari. Ushbu pinlar I2C, I2S, UART, PWM, IR kabi boshqa
funktsiyalar bilan ko'paytirilishi mumkin Masofadan boshqarish pulti va boshqalar.
Interfeys - ESP8266EXda bitta I2S ma lumot kiritishʼ
interfeysi va bitta I2S ma lumot chiqish interfeysi mavjud. I2S
ʼ
interfeyslar asosan ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va kabi
ilovalarda qo'llaniladi audio ma'lumotlarni uzatish, shuningdek
ketma-ket ma'lumotlarni kiritish va chiqarish. Masalan, LED chiroqlar (WS2812
seriyali) qo'llab-quvvatlanadi. I2S ning pin ta'rifi quyida keltirilgan. I2S
funksionalligi multiplekslangan GPIO va bog'langan DMA ro'yxati yordamida
dasturiy ta'minotni dasturlash orqali yoqish mumkin qo'llab-quvvatlanadi.
Ushbu protokol boshqa protsessorlar bilan aloqa qilish uchun ESP8266 ning
SDIO rejimidan foydalanadi. SPI xostlari. Elektr interfeysi №4 signal liniyasi
orqali ulanadi, shu jumladan SCLK, MOSI, MISO va SPI protokolidagi №1 uzilish
signali (eslatma: CS signali yo'q). ESP8266 SDIO yuklab olish boshqa dasturlarni
yuklab olishdan farq qilishi mumkin. ESP8266 ishga tushirilganda, tizim SPI
interfeysi tomonidan ulashilgan pinni o'qiydi Sukut bo'yicha SDIO interfeysi.
Shuning uchun SDIO moduli aloqa protokoli bo'lishi kerak ishlatilgan. ESP8266
SDIO rejimida ishga tushishi kerak, keyin esa xost chipni ishga tushiradi SDIO
yuklab olingan dasturlar orqali ESP8266 RAM. Dasturlarning aksariyati FLASHga
qo'ng'iroq qilish uchun to'g'ridan-to'g'ri CPU CACHE-dan foydalanadigan FLASH
chipiga ulangan bo'lishi mumkin HSPI interfeysi oldindan. ESP8266 SDIO
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

tomonidan qabul qilingan yoki yuborilgan ma'lumotlar to'g'ridan-to'g'ri DMA
moduli tomonidan qayta ishlanadi bog'langan ro'yxat indeksini qo'llab-quvvatlaydi.
ESP8266 protsessordan foydalanmasdan SDIO paketlarini samarali qabul
qilishi va yuborishi mumkin. Bu xotira xaritasi bog'langan ro'yxat manzili orqali
buni amalga oshiradi.
4.1 Loyha stend uchun ketgan sarf xarajatlar ro’yxati
Ushbu lohamizni stendni qurush uchun ketgan sarf xarajatlar ro’yxati 4.1-
jadvalda keltirib o’tilgan
4.1-jadval
No Nomi Dona(metr) Jami so’mma (ming)
1 Led 18 10.000
2 Kabel 8 8000
3 ArduinoUNO plata 1 80.000
4 Esp8266 wifi modul 1 50.000
5 Sxema platasi 1 15.000
6 70x50 karton ramka 1 10.000
7 Har xil turdagi bezaklar 10 25.000
8 Rangli laminant 7 35.000
Stend jami xarajat 233.000mingso’m

4. 2 Elektr energiyani o’lchash majmuasini isroflarini hisoblash.
Elektr energiyasini o’lchash majmuasi to’rt asosiy elementlardan tashkil
topgan.
1. Iste’molchining me’yorlab beruvchi tok transformatori (TT)
2. Tarmoq kuchlanishini me‘yorlab beruvchi tuzilma-kuchlanish
transformatori (KT-TN)
3. Induksion yoki elektron hisoblagich
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

4. KT dan hisoblagichgacha tortilgan kabel
Bu tuzilmalarning har birining fizikaviy xossalariga ko’ra o’lchash xatoligi bor.
Bu xatoliklarning o’lchash aniqligi orqali belgilanadi va butun majmuaning
o’lchash xatoligi orqali uning elektr energiya isrofi hisoblanadi.
Elektr energetikada yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish, bu avvolo
induksion hisoblagichlarni elektrn hisoblagichlar bilan almashtirish, chunki elektrn
hisoblagichlarni sezgirligi yuqori, shu hisobdan uning aniqlik sinfi davlat standarti
bo’yicha G=0.5, induksion hisoblagichlarni aniqlik sinfi G=0,25
Hisoblagichning aniqlik sinfi qancha katta bo’lsa, uning xatoligi shuncha
ko’p bo’ladi, demak shu xatolik tufayli paydo bo’ladigan elektr energiya isrofi
yuqori bo’ladi:
O’lchash majmuasining nisbiy xatoligi:
(4.2)
Bu formulada δ
TT , δ
Tn , δ
sr -mos ravishda tok transformatorlari, kuchlanish
transformatori va hisoblagichning (hisoblagichning) va kuchlanish
transformatoridan hisoblagichgacha tortilgan kabelning nisbiy xatoliklari
O’lchash majmuasining elektr energiya isrofi:
∆ ??????
?????? ‘
?????? = ∆ ?????? × ??????
?????? ‘
???????????? ℎ
(4.3)

Bu yerda Eo’lch shu o’lchash majmuasi orqali qaydlangan (o’lchangan)
elektr energiya. Nisbiy xatolik o’lchash majmuasining elementlari, TT, TN
va
hisoblagichning davlat standartiga mos aniqlik sinfi orqali aniqlanadi
-tok transformatorining nisbiy xatoligi aniqlik
sinfi G
TT =1.0 (4.4)
-kuchlanish transformatorining nisbiy xatoligi
aniqlik sinfi G
TN =0.5 (4.4)
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

-elektrn hisoblagichning nisbiy xatoligi, aniqli
sinfi G
his =0.5 (4.5)
6, 10 kV li shinadan TN –gacha tortilgan
kabelning kuchlanish pasayuvi, nisbiy xatoligi G
0 =1.0
Elekton hisoblagich uchun o’lchash majmuasining nisbiy xatoligini
hisoblaymiz.
(4.6)
Induksion hisoblagichning nisbiy xatologi:
(4.7)
Faraz qilamiz shu o’lchash majmuasi hisobga olgan elektr energiya
E
his =100mVt∙soat.
Induksion hisoblagich uchun nisbiy xatolik:
∆ ??????
?????? ‘
?????? 1 = ∆ ??????
?????????????????? .
ℎ ???????????? . ∙ ??????
ℎ ???????????? = 0.025 ∙ 100 = 2.75 mVt∙soat
Elektrn hisoblagich uchun nisbiy xatolik:
∆ ??????
?????? ‘
?????? 2 = ∆ ??????
???????????? .
ℎ ???????????? . ∙ ??????
ℎ ???????????? = 0.01739 ∙ 100 = 1.739 mVt∙soat
Nisbiy xatoliklar farqi:
∆ ?????? = ∆ ??????
?????? ‘
?????? 1 + ∆ ??????
?????? ‘
?????? 2 = 1.01 ?????????????????? ∙ ????????????????????????
Agar induksion hisoblagichli o’lchash majmuasining nisbiy xatoligiga
asoslansak, aniqligi G =2.0 bo’lgan induksion hisoblagichlarni aniqligi
G=0.5 bo’lgan elektrn hisoblagichlar bilan almashtirish 30% yuqori
elektr energiyasini tejaydi.
- elektr energiya sifati parametrlarini ichki uskuna bilan monitoring qilish;
- hisoblagichda ma‘lumot uzatuvchi, qabul qiluvchi aloqa o’rnatuvchi qism
mavjudligi.
4.3 Elektr uzatish yo’llarining energiya isrofi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Taqsimlovchi tarmoq va korxonalar elektr ta’minlash tizimining asosiy
tuzilmalaridan biri, bu havo yoki kabel elektr uzatish yo’llari (EUY-LEP).
Uch fazali elektr tarmog‗ining EUY-dagi elektr energiya isrofi quyidagi formula
asosida hisoblanadi:
yohud bir sutkali isrof (4.3.1)
Bu formulaga kirgan kattaliklarni batafsil,sharhlaymiz:
E – shu EUYga ulangan, barcha iste‘mol qilingan va qaydlangan elektr energiya.
Hisoblagichdan ( hisoblagichlari ) olinadi .
U – kuchlanish . Kuchlanish elektr energiyasining asosiy parametrlaridan biri
bo ’ lib , uning me ‘ yor ( nominal ) qiymatidan og ’ ishi , O’zbekiston Respublikasida
qabul qilingan davlat andozalari asosida aniqlanadi va ―O’zstandart agentligi‖
tomonidan
nazorat qilinadi. Kuchlanishning me‘yorini elektr ta‘minlovchi korxona, ya‘ni
―Elektr tarmoqlari
‖ AJ ta‘minlashi kerak.
Hamdo’stlik mamlakatlari qabul qilgan davlatlararo standartga asosan
kuchlanishning og’ishida shikastlanishdan keyingi rejimlar (vaqt) istisno, ±5%
umumsanoat iste‘molchilar, ±2,5% yoritish iste‘molchilar uchun aniqlangan.
cos φ – quvvat koeffisienti. Umumiy to’liq quvvati 750 kVA oshiq iste‘molchilar
uchun, ―Elektr tarmoqlari AJ tomonidan cos
‖ φ =0,96/0,97 ga baravar
me‘yorlanadi. Quvvat koeffisienti kattaligini iste‘molchi, ya‘ni, korxona
ta‘minlashi kerak.Quvvat koeffisienti me‘yordan past bo’lgan taqdirda
korxonadan qo’shimcha to’lov olinadi.
T – elektr energiyasining isrofi hisoblanadigan vaqt, bir oy, bir yil
bo’lishi mumkin.
R
o – EUY bir kilometr solishtirma aktiv qarshiligi. Bu kattalik EUY
simlarining kesim yuzasiga teskari,proporsional.
ℓ - EUY masofasi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Elektr energiya isrofini kamaytirish uchun iste‘mol qilingan elektr energiya –
E, EUY masofasi - ℓ, T – vaqtga ta‘sir ko’rsata olmaymiz, chunki bu kattaliklar
bizlarning ixtiyorimizda emas. EUY kesim yuzasi qancha katta bo’lsa, solishtirma
qarshilik R
o shuncha kamayadi, demak isrof ham kamayadi. Lekin, kesim
yuzasi oshsa, EUY simlarining qiymati oshadi. Demak, EUY elektr energiya
isrofini kamaytirish faqat kuchlanish – U va quvvat koeffisienti, cos φ – orqali
amalga oshirilishi mumkin.
Bu kattaliklarni yuqorida sharhlagan edik, bu yerda faqat shuni eslatish joizki,
kuchlanishning qiymati kecha – kunduz davomida elektr energiyaning iste‘moliga
bog’liq o’zgaradi.
Kuchlanishni me‘yor kattalikkacha rostlashning asosiy vositasi – bu
transformatorlarning qo’shimcha chulg’amlaridan,foydalanish.
Transformatorlarning quvvatidan qat‘iy nazar, har bir transformatorda, eng kamida
ikkita, har biri kuchlanishning ±2,5%, demak jami ±5% o’zgartiruvchi qo’shimcha
chulg’am mavjud.
Quvvat koeffisientini «Elektr tarmoq» AJ ko’rsatgan kattalikkacha oshirmoq,
iste‘molchining reaktiv quvvat iste‘molini elektr tarmoqdan tashqari reaktiv quvvat
manbalari hisobidan kamaytirishdir. Bu ko’rinishli manbalardan asosiysi –
kondensatorli qoplash uskunalari (kondensatornoe kompensiruyu щ ee ustroystvo –
KKU). Bu holda elektr tarmoqning EUY orqali uzatadigan reaktiv
quvvat, demak quvvat isrofi kamayadi. Lekin, elektr energiyani tejashning bu usuli
qo’shimcha mablag‗ sarflashni talab qiladi.
Demak, iste‘molchi o’zining reaktiv quvvat iste‘molini kamaytirishi lozim. Buning
ikki chorasi mavjud.
Birinchisi. Taqsimlovchi elektr tarmoq va sex podstansiyalaridagi
transformatorlarning salt yurish rejimini kamaytirish va yuklantirish koffisiyentini
iloji boricha β =0,8/0,9 gacha ko’tarish.
Ikkinchisi. Sanoat korxonalarning (80-90)% elektr iste‘molchilarini asinxron
motorlar tashkil etadi. Salt yurish rejimi qancha katta va yuklantirish koffisiyenti
qancha past bo’lsa, shuncha reaktiv quvvatni ko’p talab qiladi, demak asinxron
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

motorlarni salt yurish rejimi va yuklantirish koffisiyentini ko’tarish kerak.
EUY simlarning iqtisodiy kesim yuzasini tanlash. Elektr tarmoqlarning umumiy
ishlatish xarajatlari quyidagicha,yoziladi:
I
um = I
JT + I
A.T + ∆I (4.3.2)
Bu uchta tashkil qiluvchidan eng katta isrof qimmati, ya‘ni Δ I dir.
Bu kattalikning formulasini EUY uchun yozamiz.
(4.3.3)
Bu formulada:
ρ =l/F simning solishtirma qarshiligi[om/m]
ℓ -EUY,uzunligi [km]
β -elektr energiyaning narxi [so‘m/kV soat]
F-simning kesim yuzasi [mm 2
]
Ty-bir yillik vaqt [soat]
Formuladan ko’rinib turibdiki, isrof qiymati simning kesim yuzasiga
teskari proporsional, lekin yuza oshgan sari simning yuzasiga to’g’ri proporsional.
Demak , EUY ning xarajati K oshadi . Demak , isrofning kesim yuzasi hisobidan
kamaytirmoqchi bo ’ lsak , xarajat kamayadi va teskarisi .
4. 4 Kapital xarajatlarni hisoblash .
Yakuniy malakaviy diplom ishining maqsadi korxona va ishlab chiqarishda
foydalanayotgan elektr energiyasining isrofi, istemoli va unga to’lanadigan sarf-
xarajatlarni kamaytirishdir.
Uskunaning narxi uskunaning smeta qiymatidan kelib chiqqan holda
aniqlanadi. Joriy narxlarda quyidagilar hisobga olinadi: yetkazib beruvchining
ulgurji narxlari, qadoqlash, xarid qilish va saqlash xarajatlari miqdori va qo'shilgan
qiymat solig'i.
4.4.1-jadval. Uskunalar va materiallar uchun xarajatlar smetasi
Uskuna/ Birli Miqd Donasini Jami
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

materialning nomi klar
o'lchovlar ori ng narxi,
so’m so’mma
TE71 MP1-3 bir
fazali elektr energiya
hisoblagichi dona 120 1.200.00
0 144.000
.000
Tok transformatori
TSHP 0,66 UZ 400/5 dona 3 190.000 570.000
Tok transformatori
TSHP 0,66 UZ 600/5 dona 3 330.000 990.000
Tok transformatori
TSHP 0,66 UZ 300/5 dona 6 290.000 1.740.0
00
Quvvat
transformatori
TMG12-400/10-
U1 dona 2 5.000.00
0 10.000.
000
Quvvat
transformatori
TMG12-630/10-
U2 dona 2 7.000.00
0 14.000.
000
Quvvat
transformatori
TMG12-250/10-
U3 dona 2 4.000.00
0 8.000.0
00
Uskunaning umumiy qiymati C
0 , so’ m. 179.300
.000
Bir martalik xarajatlar K
1 , so’ m .
K
1 = K
ts + K
vs +K
mn (4.4.1)
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

bu erda K
ts - belgilangan texnik vositalarning narxi, so’m.;
K
vs - ro'yxatga olinmagan uskunalar uchun xarajatlar, so’m.;
K
mn - texnik vositalarni o'rnatish va sozlash qiymati, so’m.;
Ruxsat etilgan texnik vositalar uchun xarajatlar K
ts , so’m.
K
ts = C
0 + C
tr , (4.4.2)
bu erda C
tr - transport xarajatlari, so’ m .
Transport xarajatlari uskunalar narxining 5% ni tashkil qiladi
C
tr = 0,05C
0 , (4.4.3)
C
tr = 0,05∙179300000 = 8965000 so’m.
Ruxsat etilgan texnik vositalar uchun xarajatlar K
ts , rso’ m . tashkil qiladi
K
ts = 179300000 + 8965000 = 188265000,
Ro'yxatga olinmagan uskunalar uchun xarajatlar K
vs , so’m. xarajatlarning
10% ni tashkil qiladi
K
vs = 0,1C
0, (4. 4 .4)
K
vs = 0,1∙179300000 = 17930000 so’m.
Texnik vositalarni o'rnatish, ishga tushirish xarajatlari K
mn , so’m. uskunalar
narxining 10% ni tashkil qiladi
K
mn = 0,1C
0, (4 .4 .5)
K
mn = 0,1∙179300000 = 17930000 so’m.
Umumiy investitsiyalar uskunaning narxini, elektrni o'rnatish va ishga
tushirishni o'z ichiga oladi. Kapital xarajatlarni hisoblash 4.3.2-jadvalda keltirilgan
4.4.2-jadval - Kapital xarajatlarni hisoblash.
Xarajatlarni nomlash Narxi, so’m.
Ruxsat etilgan texnik vositalar
uchun xarajatlar 188265000
Ro'yxatga olinmagan uskunalar
uchun xarajatlar 17930000
Elektr o'rnatish va ishga tushirish 17930000
Jami: 224125000
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

4. 5 Istemol xarajatlarni tejashni hisoblash .
Energiya sotuvchi tashkilotga elektr energiyasini etkazib berish bo'yicha
foydani hisoblash.
Elektr ta'minoti tashkiloti uzatish tarifining koeffitsientini hisobga olgan
holda har bir kVt / soat uchun foyda oladi. 2021 yil uchun “O’ZMMI” korxonasi
15468441,3 kVt/soat energiya istemol qilgan.
Energiya ta'minoti tashkilotning foydasi
P
p = N∙T
pr , (4.5.1)
bu erda N - iste'mol qilingan kVt∙soat soni;
T
pr – elektr energiyasini uzatish tarifi, T
pr = 1,92.
P
p = 15468441,3 ∙1,92 = 29699407,3 so’m.
Yangi elektr ta'minoti tizimini o'rnatish 4.4.1 -jadvalda keltirilgan ish o'rinlari
sonini kamaytiradi.
4.5.1-jadval - Yil davomida xodimlarning ish haqi
Lavozim Toifasi Yillik ish haqqi,so’m
Elektrchi 4 3.000.000
Elektrchi 5 3.600.000
Haydovchi - 2.700.000
Texnik-nazoratchi - 2.700.000
Jami C
zp : 12.000.000

Ijtimoiy to'lovlar ish haqi jamg'armalarining 34 % ni tashkil qiladi
C
c = C
zp ∙ 0,34, (4.5.2)
C
c = 12000000 ∙ 0,34 = 4080000,
Chegirmalar bilan ish haqi bo'yicha xarajatlar
∑ Э
Э = С
С + С
zp, (4.5.3)
∑ Э
Э = 12000000 + 4080000 = 16080000
Biznes yo'qotishlar qiymati
∏ = P
p K
f (4.5.4)
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

bu erda ∏ - haqiqiy yo'qotishlar;
K
f – ishlab chiqarish elektr tarmoqlari uchun yo'qotishlarning me'yoriy
miqdori.
∏ = 29699407,3 ∙ 0,1 = 2969940,73
∏
k = ∏ ∙ K
k (4.5.6)
bu erda ∏
k - tijorat yo'qotishlari;
∏
k = 2969940 , 73 ∙ 0,7 = 2078958,5
Shunday qilib, tijorat yo'qotishlar uchun xarajatlarni tejash bo'ladi 2078958,5
so’m.
Yillik istemol xarajatlarni tejash
∆ S = Эз + Эм , (4.5.7)
bu erda Эз - xodimlarning ish haqini tejash, so’m;
Эм - tijorat yo'qotishlarni tejash, so’m.
∆ S = 16080000 + 2078958,5 = 18158958,5 so’m
4.6 Iqtisodiy samaradorlikni hisoblash .
Yillik iqtisodiy samara
Э г = ∆ S – ∆ K ∙ e n , (4. 6 .1)
bu yerda ∆S - yillik tejash va istemol xarajatlar;
∆K – qo‘shimcha kapital investetsiyalar;
e
n - kapital investetsiyalar samaradorligining me'yoriy koeffitsienti; e
n =0,15
Э г = 18158958,5 – 16080000 ∙ 0,15 = 15746958,5 so’m.
Kapital investitsiyalarni qaytarish muddati
T
ok = ∆K / Э г , (4. 6 .2)
T
ok = 34010000 / 15746958,5 =2.15
Iqtisodiy qism xulosasi
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Iqtisodiy samaradorlik hisob-kitobi o'tkazildi, natijada yillik iqtisodiy
samara 15746958,5 so’mni tashkil etishi aniqlandi va kapital investitsiyalarni
qaytarish muddati – 2,15 yilligi aniqlandi.
5.1 Kompyuter texnikasida ishlashda texnika xavfsizligi qoidalari
Korxona bo linmalarda qimmat turadigan va ehtiyotkorlik bilanʼ
ishlatishni talab qiladigan kompyuterlar, printerlar yoki boshka texnik vositalari
o rnatilgan bo lib, ulardan nixoyatda ixtiyotkorlik bilan foydalanish lozim.
ʼ ʼ
Displey yoqilganda uning ekranini yorituvchi, tasvir, yozuvlarni xosil
qiluvchi elektron-nur trubkasi ishga tushadi. Trubkaga yukori kuchlanishdagi
elektr toki beriladi. U inson xayoti uchun xavflidir.
Kompyuterlarni noto gri ishlatish, kabellarni noto gri ulash elektr toki bilan
ʼ ʼ
og ir jaroxatlanishga olib kelishi, apparatlarning kuyishiga sabab bo lishi mumkin.
ʼ ʼ
Kompyuter texnikasida ishlashda xavfsizlik texnikasi qoidalari
quyidagilardan iborat:
Kompyuterdan foydalanish va elektr xavfsizligi qoidalari bo yicha tegishli
ʼ
yo l-yo riq olgan shaxslarga kompyuterda ishlash uchun ruxsat beriladi.
ʼ ʼ
Kompyuterda ishlayotganda:
- kompyuterlarni elektr ta minoti tarmogiga ximoyalangan elektr uzaytirgich
ʼ
(PIP) orkali ulash;
- stulning balandligi unda o tirib ishlovchiga shunday moslashtirilishi kerakki,
ʼ
uning ko zlari monitor ekranining yuqori kismiga to gri kelsin;
ʼ ʼ
- monitor bilan operator ko zlari orasidagi masofa 60-70 sm bo lishi kerak;
ʼ ʼ
- kompyuterda ishlaganda xar soatda 10-15 daqiqa dam olish kerak, bunda
manitor qarshisida o tirmaslik tavsiya etiladi;
ʼ
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

- kompyuterda ishlayotganda bukchaymasdan, oldingi salgina engashgan
xolda o tirish kerak, tirsak, qo ymich-son, tizza bilan oyoqlar oraligidagiʼ ʼ
burchaklar kattaligi 90 gradusdan kam bo lmasligi zarur;
ʼ
- kompyuterdan odatdagidan tashkari ovoz chiqsa, kuygan xid sezilsa yoki
o z-o zidan o chib qolsa, elektr rozetkadan uzib, “Texnik xizmat ko rsatish”
ʼ ʼ ʼ ʼ
muxandislariga zudlik bilan murojat kilish lozim;
- kuchlanish o zgarib tursa yoki elektr toki o chib qolsa, kompyuterni
ʼ ʼ
tarmoqdan uzib qo yish lozim.
ʼ
Kompyuterlarda ishlash vaqtida quyidagilar qat iyan man etiladi:
ʼ
- kompyuterda ishlash qoidalari bilan tanishmasdan ishlash;
- kompyuterni biriktiruvchi kabellarning o rnini o zgartirish;
ʼ ʼ
- monitor va klaviaturaning ichini ochish;
- protsessorni o chirgandan so ng darxol uni kayta yokish (qayta yoqish uchun
ʼ ʼ
kamida 3 daqiqa kutish lozim);
- nam kiyim yoki kir va xo l qo llar bilan ishlash;
ʼ ʼ
- kompyuter yoqilmagan bo lsa, klaviatura tugmalarini bosish;
ʼ
- kompyuter texnikasi joylashgan xonalarda ovkatlanish.
Arduino Uno kontroller ATmega328 mikrokontrolleri texnika xavsizligi
5.1.1-rasm Arduino tuzilishi
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Bundan tashqari, Arduino Uno qurilmasi unga ulangan USB yoki tashqi
manbadan kuchlanish olishi mumkin. Bunda, agar manba bir nechta bo'lsa, ulardan
biri avtomatik tanlanadi.
Arduino Uno kontrolleri asosi ATmega328 mikrokontrolleridan tashkil
topgan. Bu mikrokontroller 32 kB flesh xotiraga, undan 0.5 kB qismi yuklovchi
uchun ajratilgan, bundan tashqari 2 kB tezkor xotiraga va 1 kB EEPROMga ega.
5.1 -jadv al
Mikrokontroller
ATmega328
Ishlash kuchlanishi 5 V
Kirish
kuchlanishi(tavsiya
etilgani) 7-12 V
Kirish
kuchlanishi(eng yuqori ) 6-20 V
Raqamli
kirish/chiqish 14 ta (ulardan 6 tasi KIM (Kenglik impuls
modulyatsiyasi) sifatida foydalanish mumkin)
Analog kirish 6 ta
Kirish/chiqish orqali
o'zgarmas tok 40 mA
3.3 V kiritish uchun
o'zgarmas tok 50 mA
Flesh xotira 32 KB (ATmega328) undan 0.5 KB
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

yuklovchi sifatida foydalaniladi
Tezkor xotira
2 KB (ATmega328)
EEPROM
1 KB (ATmega328)
Chastota
16 M Hz
Bundan tashqari , Arduino Uno qurilmasi unga ulangan USB yoki tashqi
manbadan kuchlanish olishi mumkin . Bunda, agar manba bir nechta bo'lsa, ulardan
biri avtomatik tanlanadi.
Arduino Uno kontrolleri asosi ATmega328 mikrokontrolleridan tashkil
topgan. Bu mikrokontroller 32 kB flesh xotiraga, undan 0.5 kB qismi yuklovchi
uchun ajratilgan, bundan tashqari 2 kB tezkor xotiraga va 1 kB EEPROMga ega.
14 ta raqamli chiqishning har biri yoki kirish yoki chiqish uchun sozlash
mumkin. Bunda pinMode() , digitalWrite() va digitalRead() funksiyalaridan
foydalaniladi. Bunda har bitta chiqish joyi 20-50 kOm qarshilikka va 40 mAgacha
tok kuchi o'tkazishi mumkin.
Yuqorida aytilganidek, bu kontroller juda ixcham o'lchamlarga ega
bo'lib, uning tomonlari 6.9 va 5.3 smga teng. Bu esa o'z navbatida uni yanada
qiziqarli qiladi.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

5.1.2 - Rasm Arduino va esp266 wifi modul
5.1.3-rasm Arduino va esp266 wifi modul sxemasi
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

ELEKTR QURILMALARINI EKSPLUATATSIYA QILISHDA
XAVFSIZLIK TEXNIKASI QOIDALARINI TASDIQLASH TO‘G‘RISIDA
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat huquqiy siyosatini
amalga oshirishda adliya organlari va muassasalari faoliyatini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2020-yil 19-maydagi PF-5997-
son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. Elektr qurilmalarini ekspluatatsiya qilishda xavfsizlik texnikasi
qoidalari ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
2. O‘zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi huzuridagi Elektr
energetikada nazorat inspeksiyasi elektr energetika obyektlarida elektr qurilmalarini
ekspluatatsiya qilishda xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya etilishi ustidan doimiy
nazorat o‘rnatsin.
3. O‘zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi manfaatdor vazirliklar va
idoralar bilan birgalikda o‘zlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlarni bir oy
muddatda ushbu qarorga muvofiqlashtirsin.
4 . Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi
Bosh vazirining sanoat va uning bazaviy tarmoqlarini hamda kooperatsiya aloqalarini
rivojlantirish masalalari bo‘yicha maslahatchisi — Sanoat va uning bazaviy
tarmoqlarini hamda kooperatsiya aloqalarini rivojlantirish masalalari departamenti
boshlig‘i hamda O‘zbekiston Respublikasi energetika vaziri A.S.Sultanov zimmasiga
yuklansin
5.2 Arduino yong'in signalizatsiyasi loyihasini yaratish.
Arduino-da yong'in signalizatsiyasi yong'in, tutun datchiklari yordamida
yong'in boshlanishini aniqlashi va LEDlar yordamida signal berishi kerak. Bundan
tashqari, bizning arduino yong'in signalizatsiyasi harakat sensori yordamida xonada
odamlar borligini aniqlaydi. Arduino-da yong'in signalizatsiyasining ishlash algoritmi
quyidagicha.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Agar yong'in bo'lsa, yong'in sensori ishga tushadi va qizil LED yonadi,
agar tutun bo'lsa, sariq LED yonadi, agar odamlar bo'lsa, yashil LED yonadi.
Vaziyatga qarab, bir vaqtning o'zida bir nechta LEDlar yonishi mumkin.
Ushbu oddiy yong'in signalizatsiyasi loyihasi asosida, masalan,
avtomatlashtirilgan yong'indan qutqarish tizimining loyihasi sifatida haqiqiy yong'in
signalizatsiyasi ishlab chiqilishi mumkin.
Tutun, olov, harakat sensorlarini arduinoga ulash.
Yong'in sensori raqamli bo'lib, arduinoning 11-piniga ulanadi.
Harakat sensori raqamli bo'lib, arduinoning 13-piniga ulangan. Harakat
sensori bilan ishlash bo'yicha tafsilotlar harakat sensorini arduino-ga ulash bo'yicha
darsda tasvirlangan.
Tutun sensori raqamli bo'lib, arduinoning 12-piniga ulanadi. Biz tutun
sensorini arduinoga raqamli port orqali ulaymiz, shunda biz uni kalibrlamaymiz va 1
yoki 0 qiymatini olamiz.
Tutun detektori GND Arduino GND ga ulangan.
Harakat sensori GND Arduino GND ga ulangan.
Yong'in sensori GND Arduino GND ga ulangan.
Tutun sensori VCC 5V Arduino ga ulangan.
Harakat sensori VCC 5V Arduino ga ulangan.
Yong'in sensori VCC 5V Arduino ga ulangan.
Qizil LED uzun oyoq bilan 220 ohm rezistor orqali Arduino ning raqamli
pin 10 ga ulangan.
Sariq LED uzun oyoq bilan 220 ohm rezistor orqali Arduino ning raqamli
pin 3 ga ulangan.
Yashil LED uzun oyoq bilan 220 ohm rezistor orqali Arduino 2 raqamli
piniga ulangan.
Arduino GND portiga LEDning qisqa oyog'i.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

5.2.1-rasm Arduino uchun yong’in signalizatsiya
5.3 Sun’iy yoritish va unga qo`yilgan talablari
5.1 Sun’iy yoritish ishchi, avariya xolatidagi, xavfsizlik va navbatchi
yoritish turlariga bo`linadi.
Bino ichida va tashkarisidagi yoritishning me’yoriy tafsifi ishchi yoritish
chiroklari bilan bir katorda avariya yoritish chiroklari bilan birgalikda kullanilishi
bilan ta’minlanadi.
Me’yoriy yoritilganlik va uni ta’minlovchi solishtirma quvvati binolarning
ishchi chizmalarida kursatib kuyiladi.
Avariyali xolatidagi yoritish xavfsizlik yoritishi va evakuatsiya yo`llarini
yoritishga bo`linadi.
5.2 Sun’iy yoritish ikki tizimga umumiy yoritish va aralash yoritishga ega
bo`lishi mumkin.
5.3 Ishchi yoritishni binolarning barcha xonalari uchun, shuningdek,
ishchilarning ishlashi, utishi va transport xarakati uchun muljalangan ochik joy
uchastkalari uchun kuzda tutish lozim. Tabiiy yoritishning turli sharoitlariga va turli
ish tartibiga ega zonalari bo`lsa xonalar uchun bunday zonalarni aloxida boshkarishga
ega yoritishni kuzda tutish shart.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Binolarni umumiy va maxalliy yoritish uchun rang xarorati 2400 dan 6800
K gacha bo`lsa yoruglik manbalari kullanilishi kerak. 320-400 nm tulkin uzunligi
diapazonidagi ultrabinafsha nurlanishning faolligi 0.03 vt/m dan oshmasligi kerak.
Nurlanish spektrida 320 nm dan kam tulkin uzunligining mavjud bo`lishiga yo`l
kuyilmaydi. Sun’iy yoritish uchun quvvat sarfi tejamkor bo`lsa yoruglik manbalarini
kullash lozim. Agar yoruglik manbalarining quvvati teng bo`lsa, ulardan nur berishi
kolori va rang farklash talablarini xisobga olgan xolda, kuprok yaroklilik muddati
mavjudlarini e’tiborga olish tavsiya kilinadi. Yoritish uchun umumiy chorlanma
lampalardan foydalanish cheklangan. SHuningdek, yoritish uchun quvvati 100 vt va
undan kolori umumiy chuglanma lampalardan foydalanishga yo`l kuyilmaydi.
Zarur bo`lsada ishchi yoki avariya yoritgichlarining bir kismidan navbatchi
yoritish uchun foydalanish mumkin. Binolardan tashkarida va xonalarda yoritishning
me’yorlangan tavsifi ishchi yoritish yoritgichlari bilan, shuningdek, xavfsizlik
yoritishi va evakuatsiya yo`llarini yoritish yoritgichlarining birgalikda kullanilishi
bilan xam ta’minlanishi mumkin. Ishlab chikarish va omborxona binolari xonalarini
yoritish
5.4.Ishlab chikarish binolari uchun rang xarakteristikalari bo`yicha
yoruglik manbalarini.
Ishlab chikarish binolarini umumiy yoritish uchun svetodiotli va energiya
tejamkor razryadli yoruglik manbalaridan foydalanish kerak.
5.5. Keltirilgan yoritilganlikning me’yorlarini yoritilganlik shkalasida bir
pogonaga kuyidagi xollarda oshirish lozim:
a) I-VI razryadli ishlarda, agar kurish ishlari ish kunining yarmidan ortik
kismida bajariladigan bo`lsa;
b) shikastlanishning kokori darajada xavfliligida, agar yoritilganlik
umumiy yoritish tizimidan 150 lk va undan kam bo`lsa xollarda (gardishli arralar,
gilotina kaychisi bilan ishlaganda va shu kabi);
v) maxsus kokori sanitariya talablari bo`lsada (masalan, ozik-ovkat
korxonalarida va kimyo-farmatsevtika sanoatida) agar yoritilganlik umumiy yoritish
tizimidan — 500 lk va undan kam bo`lsada;
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

g) Usmirlar ishida yoki ishlab chikarish ta’limida, agar yoritilganlik
umumiy yoritish tizimidan — 300 lk va undan kam bo`lsada;
d) xonada tabiiy yoritish bo`lmaganda va ishchilar doimo bo`ladigan
xollarda, agar yoritilganlik umumiy yoritish tizimidan — 750 lk va undan kam
bo`lsa;
e) 500 ayl/min ga teng yoki ortik tezlik bilan aylanuvchi detallarni yoki 1,5
m/min ga teng yoki undan ortik tezlik bilan xarakatlanuvchi ob’ektlarni kuzatish
vaktida;
j) 0,1 m va undan ortik ulchami ustida ajratish ob’ektlarini doimiy
kidirishda;
z) xonalarda, kaerda, iptovchilarning yarmidan kup kismining yoshi 40 dan
katta bo`lsada.
Bir vaktda yoritilganlik me’yorlarining bir nechta belgilari bo`lsada, kupi
bilan bir pogonaga oshirish lozim.
5.6.IV-VI razryadli ishlar bajariladigan xonalarda, odamlar kiska vakt
bo`ladigan yoki doimiy xizmat kursatishni talab etilmaydigan jixozlar bo`lsada,
yoritilganlik meyorlarini bir pogonaga pasaytirish lozim.
5.7. I-III, IVa, Iv6, IVB, Va razryadli ishlar bajariladigan xonalarda aralash
yoritish tizimlarini kullash lozim. Umumiy yoritish tizimini texnikaviy imkoniyat
bo`lmaganda yoki maxalliy yoritishni Urnatish maksadga muvofik bo`lmaganda,
Davlat sanitariya nazorati organlari bilan kelishib, yoritishning sola me’yorlarida
anikdangan xolda kuzda tutishga ruxsat etiladi.
Bir xonada ishchi va yordamchi zonalar bo`lsa vaktda, ishchi zonalarida
maxalliy umumiy yoritishni va yordamchi zonalarda, kam intensivlikka ega
yoritishni, ularni VIII a razryadga kiritgan xolda kuzda tutish lozim.
5.8. Aralash yoritish tizimida umumiy yoritish tizimi yoritgichlari orkali
ishchi yuzada xosil bo`ladigan yoritilganlik, maxalliy yoritish uchun kullaniladigan
yoruglik manbalarida aralash yoritish uchun kamida 10 0
o me’yorlanadigan yoritishni
tashkil etishi shart. Bunda yoritilganlik 200 lk dan kam bo`lmasligi shart. Aralash
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

yoritish tizimida umumiy yoritishdan 1200 lk dan ortik yoritilganlik bo`lishi fakat
asoslangan xoldagina ruxsat etiladi.
Tabiiy yoruglik bo`lmagan xonalarda aralash yoritish tizimidagi umumiy
yoritish yoritgichlari yaratadigan ishchi yuzaning yoritilganligini bir pogonaga
oshirish lozim.
5.9. Maksimal yoritilganlikning minimalga nisbati I-III razryadli ishlar
uchun lyuminessentli lampalarda 1,3 dan, boshka yoruglik manbalarida IV-VII
razryadli ishlar uchun — muvofik ravishda 1,5 va 2,0 dan oshmasligi shart.
Eritilganlikning notekisligini 3,0 gacha oshirishga, shunday lollarda
kachonki, texnologiya shartlari bUyicha umumiy yoritish yoritgichlari fakatgina
maydonchalarda, kolonnalarda yoki xona devorlarida Urnatilganda ruxsat etiladi.
5.10. Ishlab chikarish xonalarida ish bajarilmaydigan uchastkalar va utish
jo н larida yoritilganlik umumiy yoritish yoritgichlari yaratadigan me’yorlangan
yoritilganlikning kamida 25%, bunda razryadli lampalarda kamida 100 lk bo`lishi
shart.
5.11 Tula avtomatlashtirilgan texnologik jarayonga ega bo`lsa sexlarda
jixozlar ishini kuzatish uchun yoritishni, shuningdek, ta’mirlashsozlash ishlarida
zarur bo`lsa (1 -jadvalga muvofik) yoritilganlikni ta’minlash uchun umumiy va
maxalliy yoritish yoritgichlarini kushimcha kiritishni kuzda tutish lozim.
5.12 Umumiy yoritish yoritgichlaridan kuz kamashtirish kursatgichi
(yoritish tizimidan kat’iy nazar) 1-jadvalda kursatilgan kiymatlardan oshmasligi
shart.
KUZ kamashtirish kursatgichi, uzunligi pol ustida osilgan yoritgichlarning
ikki barobar balandpigidan oshmaydigan xonalar uchun, shuningdek, odamlar
vaktincha bo`ladigan va utish uchun yoki jixozlarga xizmat kursatish uchun
muljallangan maydonchalar uchun cheklanmaydi.
5.13 Ishchi Urinlarini maxalliy yoritish uchun nur Utkazmas
kaytargichlarga ega yoritgichlardan foydalanish lozim. YOritgichlarni shunday
joylashtirish shartki bunda ularning yoritadigan elementlari yoritiladigan ish
Urinlarida va boshka ish joylarida ishlovchilarning nazariga tushmasligi shart.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Ish joylarini maxalliy yoritilishi, odatda, yoritish sozlagichlari bilan
jixozlangan bo`lishi shart.
Kurish ishlarini maxalliy yoritilishini farklanishning uch ulchovli ob’ektlari
bilan kuyidagicha bajarish lozim:
- yoritgichdan fonning diffuzali kaytishida shu’lalanuvchi yuzasining
eng katta chizikli ulchamining ishchi yuzasi ustidan uning joylashish ba-landligiga
nisbati optik ukning ishchi yuzaning markaziga tomon vertikalga nisbatan kamida 30
0
burchak ostida yunalganda kupi bilan 0,4 ni tashkil etadi;
- yoritgichdan - fonning yUnalishli - sochilgan va aralash kaytishida
shu’lalanuvchi yuzaning eng kichik chizikli ulchamining ishchi yuzasi ustidan uning
joylashish balandliligiga nisbati kamida 0,5 uning ravshanligi esa 2500 dan 4000
kd/m 2
ni tashkil etadi.
Ishchi yuzaning ravshanligi 6-jadvalda kursatilgan kiymatlardan oshmasligi
shart.
5.3-jadval. Nur qaytarish shartlari bo`yicha ishchi yuzalarning eng katta
ruxsat etilgan ravshanligi
Stroboskopik effekt paydo bo`lish imkoniyati bo`lsa xonalarda, pulsatsiya
koeffitsienti maxsus ta’minlash kurilmali yoritish manbalarini (doimiy tokda
ishlaydigan svetodiodlar, elektronli ishga solish-boshkarish apparatli lyuminessent
lampalar) kullash xamda «ushni yoritish manbalarini ta’minlovchi kuchlanishning
uch fazasiga ulash xisobiga 10 0
dan kam bo`lmasligi kerak.
5.3 -jadval
Ishchi yuzasining maydoni, m2 Eng kup ruxsat etiladigan
ravshanlik, kd/m2
Kamida 1 • 10 4
1 • 1 0 -4 dan 1 • 1 0 -3 gacha
1 • 1 0 -3 dan ortik 1 • 10 -2 gacha
1 • 10 -2 dan ortik 1 • 1 0 -1 gacha
1 • 1 0 -1 dan ortik 2000
1500
1000
750
500
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

5 .14. Y o ruglik manbalarining 300 Gs dan kam chastotali tok bilan
ta’minlanganda ishchi yuzalaridagi yoritilganlikning pulsatsiya koeffitsienti 1-
jadvalda kursatilgan kiymatlardan oshmasligi shart.
Pulsatsiya koeffitsienti:
- ta’minlash chastotasi 300 Gs va ortik bo`lsada;
- stroboskopik effekt paydo bo`lishi uchun sharoit bo`lmaganda kishilar
davriy ravishda turadigan xonalar uchun chegaralanmaydi.
Xulosa
Bitiruv malakaviy ishim xulosasi shundan iboratki hozirgi kunda ishlab
chiqarish zavodlarida zamonaviy eng so’ngi rusumdagi texnologiyalardan
foydalanib kelinmoqda. Buning zamirida albatta malakali kadrlar tajribasiga
tayangan holda amalga oshiriladi.O’tmishga nazar soladigan bo’lsak qadimda ota-
bobolarimiz yashash uchun kurashib intilib kelganlar, hudarmandchilik
dexqonchilik kabi foydasi tegadigan buyumlar tayyorlagan va bu buyumlar
hozirgi kunga kelib zamonaviy va kam harajat odam mehnatisiz ishlaydigan
robortlar insoniyat ongidan joy oldi. Hozir kunda robotlar inson qila olmaydigan
muhim ishlarni bajarmoqda.Shu o’rinda savol tug’ilishi tabiiy robotlarni kim
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

boshqaradi va unga vazifalar qanday yuklanadi. Albatta robotlar insoniyat
tomonidan yaratilgan texnologiya bo’lib maxsus kodlar orqali ishlaydi. Mening
kurs loyham ham robortni yuragi bo’lmish Arduino mikrosxemasi, Uning
yordamida LED lapmalarni masofadan gadjetlar orqali boshqarish hisoblanadi.
Misol qiladigan bo’lsak aytaylik siz oshxonasidasiz va biror bir xonada chiroq
yoniq qolgan albatta siz uni o’chirib kelishga biroz erinchoqlik qilasiz lekin sizga
mening loyham ish berishi aniq buning uchun sizga ESP8266 rusumli wifi moduli
va rele kerak bo’ladi holos uni o’rnatasiz va qo’lingizdagi smartfoninggiz orqali
uydagi chiroqlarni boshqarasiz.
Yana bir misol qiladigan bo’lsak arduino uno platasi yordamida
xonadonlardagi inson organizmiga ta’sir qiluvch har xil turdagi gazlarni aniqlaydigan
dastur ham tuzushimiz mumkin. Buning uchun bizga kerak bo’ladigan jixozlar
Tutun detektori
Arduino UNO
Harakat sensori.
Yong'in sensori
Tutun sensori VCC 5V
Harakat sensori VCC 5V.
Yong'in sensori VCC 5V.
Kerakli jixozlarni tayyorlab olganimizdan so’ng ularni sxema asosida yig’ib
olamiz va tayyor holatga kelgandan so’ng uni dastur kodini yozishni boshlaymiz.
Ishga tushiramiz va tekshirib ko’ramiz.
Elektr o’lchash usullari va asboblari maqsadi elektr o`lchovlari, o`lchash
usullari, o`lchov asboblari, ularning ishlash prinsiplari, turli elektr va magnit
kattaliklarni va elektr zanjirining parametrlarini o`lchash bo`yicha o`lchov
natijalarini qayta ishlashni o`rgatishdan iborat. Unga ko‘ra, ta’lim standartida talab
qilinadigan bilim, ko‘nikma va malakalarni profilga muvofiq shakllantirish
yo‘nalishi hisoblanadi.
Elektr o’lchash usullari va asboblari vazifasi elektr zanjiri parametrlarini
o`lchash usullarini, elektr o`lchash asboblarining turlari, tuzilishi, umumiy
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

nazariyasi, turli o`lchamlarni o`lchash usullari, o`lchov natijalarini baholash
usullarini o`rgatishdan iborat. Fan-texnika taraqqiyoti, xalq xo‘jaligining barcha
tarmoqlarining rivojlanishi doimo o‘lchov bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib
kelgan. Elektr o'lchash usullari va asboblari fan sifatida o'lchash usullari, o'lchov
asboblari va ularning turli o'lchamdagi o'lchovlari, o'lchash xatolari va tegishli va
tegishli masalalarni o'z ichiga oladi.
Avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish va zamonaviy texnologiyalardan
foydalanishni o'lchash faqat dasturlashtirilgan tizim asosida amalga oshirilishi
mumkin. Hozirgi zamon metrologiyasining rivojlanishida murakkab empirik
(tanlash, tanlash) usullardan, ehtimollar nazariyasiga asoslangan statistik
usullardan foydalanish muhim o`rin tutadi, bu esa o`lchovlarning ilmiy asosini
tashkil etadi.
Ilovalar
Esp8266 wifi modul led chiroqlarni yoqib o’chirish kod
#include <ESP8266WiFi.h>
// Replace with your network credentials
const char* ssid = "blink";
const char* password = "12345678";
// Set web server port number to 80
WiFiServer server(80);
// Variable to store the HTTP request
String header;
// Auxiliar variables to store the current output state
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

$String LED_BUILTINState = "o'chiq"; String output4State = "o'chiq"; String output12State = "o'chiq"; String output13State = "o'chiq"; String output14State = "o'chiq"; // Current time unsigned long currentTime = millis(); // Previous time unsigned long previousTime = 0; // Define timeout time in milliseconds (example: 2000ms = 2s) const long timeoutTime = 2000; void setup() { pinMode(4, OUTPUT); pinMode(12, OUTPUT); pinMode(13, OUTPUT); pinMode(14, OUTPUT); digitalWrite(12, 0); digitalWrite(4, 0); digitalWrite(13, 0); digitalWrite(14, 0); Serial.begin(115200); // Initialize the output variables as outputs pinMode(LED_BUILTIN, OUTPUT); digitalWrite(LED_BUILTIN, LOW); // Connect to Wi-Fi network with SSID and password Serial.print("Connecting to "); Serial.println(ssid); WiFi.begin(ssid, password); NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana$ $while (WiFi.status() != WL_CONNECTED) { delay(500); Serial.print("."); } // Print local IP address and start web server Serial.println(""); Serial.println("WiFi connected."); Serial.println("IP address: "); Serial.println(WiFi.localIP()); server.begin(); } void loop(){ WiFiClient client = server.available(); // Listen for incoming clients if (client) { // If a new client connects, Serial.println("New Client."); // print a message out in the serial port String currentLine = ""; // make a String to hold incoming data from the client currentTime = millis(); previousTime = currentTime; while (client.connected() && currentTime - previousTime <= timeoutTime) { // loop while the client's connected currentTime = millis(); if (client.available()) { // if there's bytes to read from the client, char c = client.read(); // read a byte, then Serial.write(c); // print it out the serial monitor header += c; if (c == '\n') { // if the byte is a newline character // if the current line is blank, you got two newline characters in a row. NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana$ $// that's the end of the client HTTP request, so send a response: if (currentLine.length() == 0) { // HTTP headers always start with a response code (e.g. HTTP/1.1 200 OK) // and a content-type so the client knows what's coming, then a blank line: client.println("HTTP/1.1 200 OK"); client.println("Content-type:text/html"); client.println("Connection: close"); client.println(); // turns the GPIOs on and off if (header.indexOf("GET /5/on") >= 0) { Serial.println("GPIO 5 on"); LED_BUILTINState = "yoniq"; digitalWrite(LED_BUILTIN, HIGH); } else if (header.indexOf("GET /5/off") >= 0) { Serial.println("GPIO 5 off"); LED_BUILTINState = "o'chiq"; digitalWrite(LED_BUILTIN, LOW); } if (header.indexOf("GET /4/on") >= 0) { Serial.println("GPIO 4 on"); output4State = "yoniq"; digitalWrite(4, HIGH); } else if (header.indexOf("GET /4/off") >= 0) { Serial.println("GPIO 4 off"); output4State = "o'chiq"; digitalWrite(4, LOW); } NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana$

if (header.indexOf("GET /12/on") >= 0) {
Serial.println("GPIO 12 on");
output12State = "yoniq";
digitalWrite(12, HIGH);
} else if (header.indexOf("GET /12/off") >= 0) {
Serial.println("GPIO 12 off");
output12State = "o'chiq";
digitalWrite(12, LOW);
}
if (header.indexOf("GET /13/on") >= 0) {
Serial.println("GPIO 13 on");
output13State = "yoniq";
digitalWrite(13, HIGH);
} else if (header.indexOf("GET /13/off") >= 0) {
Serial.println("GPIO 13 off");
output13State = "o'chiq";
digitalWrite(13, LOW);
}
if (header.indexOf("GET /14/on") >= 0) {
Serial.println("GPIO 14 on");
output14State = "yoniq";
digitalWrite(14, HIGH);
} else if (header.indexOf("GET /14/off") >= 0) {
Serial.println("GPIO 14 off");
output14State = "o'chiq";
digitalWrite(14, LOW);
}
// Display the HTML web page
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

$client.println("<!DOCTYPE html><html>"); client.println("<head><meta name=\"viewport\" content=\"width=device-width, initial-scale=1\">"); client.println("<link rel=\"icon\" href=\"data:,\">"); // CSS to style the on/off buttons // Feel free to change the background-color and font-size attributes to fit your preferences client.println("<style>html { font-family: Helvetica; display: inline- block; margin: 0px auto; text-align: center;}"); client.println(".button { background-color: green; border: none; color: white; padding: 16px 40px;"); client.println("text-decoration: none; font-size: 30px; margin: 2px; cursor: pointer;}"); client.println(".button2 {background-color: red;}</style></head>"); // Web Page Heading client.println("<body><h1>ESP8266 Web Server orqali boshqariladi</h1>"); // Display current state, and ON/OFF buttons for GPIO 5 client.println("<p>GPIO 5 - Hozir " + LED_BUILTINState + "</p>"); // If the LED_BUILTINState is off, it displays the ON button if (LED_BUILTINState=="o'chiq") { client.println("<p><a href=\"/5/on\"><button class=\"button\">YOQISH</button></a></p>"); } else { client.println("<p><a href=\"/5/off\"><button class=\"button button2\">O\'CHIRISH</button></a></p>"); } NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana$ $// Display current state, and ON/OFF buttons for GPIO 4 client.println("<p>GPIO 4 - Hozir " + output4State + "</p>"); // If the output4State is off, it displays the ON button if (output4State=="o'chiq") { client.println("<p><a href=\"/4/on\"><button class=\"button\">YOQISH</button></a></p>"); } else { client.println("<p><a href=\"/4/off\"><button class=\"button button2\">O\'CHIRISH</button></a></p>"); } // Display current state, and ON/OFF buttons for GPIO 1 client.println("<p>GPIO 12 - Hozir " + output12State + "</p>"); // If the output4State is off, it displays the ON button if (output12State=="o'chiq") { client.println("<p><a href=\"/12/on\"><button class=\"button\">YOQISH</button></a></p>"); } else { client.println("<p><a href=\"/12/off\"><button class=\"button button2\">O\'CHIRISH</button></a></p>"); } // Display current state, and ON/OFF buttons for GPIO 13 client.println("<p>GPIO 13 - Hozir " + output13State + "</p>"); // If the LED_BUILTINState is off, it displays the ON button if (output13State=="o'chiq") { client.println("<p><a href=\"/13/on\"><button class=\"button\">YOQISH</button></a></p>"); } else { NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana$ $client.println("<p><a href=\"/13/off\"><button class=\"button button2\">O\'CHIRISH</button></a></p>"); } // Display current state, and ON/OFF buttons for GPIO 14 client.println("<p>MEH 14 - Hozir " + output14State + "</p>"); // If the LED_BUILTINState is off, it displays the ON button if (output14State=="o'chiq") { client.println("<p><a href=\"/14/on\"><button class=\"button\">YOQISH</button></a></p>"); } else { client.println("<p><a href=\"/14/off\"><button class=\"button button2\">O\'CHIRISH</button></a></p>"); } client.println("</body></html>"); // The HTTP response ends with another blank line client.println(); // Break out of the while loop break; } else { // if you got a newline, then clear currentLine currentLine = ""; } } else if (c != '\r') { // if you got anything else but a carriage return character, currentLine += c; // add it to the end of the currentLine } } } // Clear the header variable header = ""; NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana$ $// Close the connection client.stop(); Serial.println("Client disconnected."); Serial.println(""); } } Svetafor va peshxod kod int car_red = 2; // pin ulanish 2 int car_yellow = 3; // pin ulanish 3 int car_green = 4; // pin ulanish 4 int people_red = 5; // pin ulanish 5 int people_green = 6; // pin ulanish 6 void setup() { pinMode(car_red, OUTPUT); pinMode(car_yellow, OUTPUT); pinMode(car_green, OUTPUT); pinMode(people_red, OUTPUT); pinMode(people_green, OUTPUT); } void loop() { Car (LOW, HIGH, LOW); delay(2000); Car (HIGH, LOW, LOW); delay(1000); People (LOW, HIGH); delay(5000); for (int x=0; x<10; x++) { People (LOW, HIGH); delay(250); People (LOW, LOW); delay(250); } People (HIGH, LOW); delay(500); Car (LOW, HIGH, LOW); delay(1000); Car (LOW, LOW, HIGH); delay(5000); NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana$ $} void Car (byte red, byte yellow, byte green) { digitalWrite(car_red, red); digitalWrite(car_yellow, yellow); digitalWrite(car_green, green); } void People (byte red, byte green) { digitalWrite(people_red, red); digitalWrite(people_green, green); } Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasida elektr energitika tarmog’ini yanada rivojlantirish va isloh qilish strategiyasi to’g’risidagi qarori 27.03.2019 yildagi PQ- 4249-son 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori “Elektr energiyasini hisobga olish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etishni jadallashtirish to’g’risida” 28.09.2020 yildagi 594-son 3. Qodirov T.M., Karimov R.CH. Yo’nalishga kirish fanidan ma ruzalar‟ matni. Toshkent, TDTU, 2012. – 47 b. NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana$

4. Многофункциональные счетчики серии ТЕ71. Руководство по
эксплуатации.
5. Инструкция по метрологии счетчики элекрической энергии
однофазные типа ТЕ71ю Методика поверки QU 13.132:2019 МП.
6. Счетчики электрической энергии однофазные типа TE71.
ОПИСАНИЕ ТИПА СРЕДСТВ ИЗМЕРЕНИЙ.
7. N.R. YUsupbekov, X.S. Nurmuxamedov, Ismatullaev P.R., Zokirov
S.G., Mannonov U.V. «Kimyo va ozik – ovkat sanoatlarning asosiy jarayon va
kurilmalarini xisoblash va loyihalash» Toshkent.; ToshKTI, 2000.-231b.
8. . O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS
TA'LIM VAZIRLIGIS.F. AMIROV, M.S. YOQUBOV, N.G’. JABBOROV
ELEKTRO’LCHASHLAR TOSHKENT 2007
9. Метрология хакида конун. Узбекистон Республикаси конуни. 28
декабрь, 1993 йил.
10. Махсулот ва хизматларни сертификатлаштириш. хакида конун.
Узбекистон Республикаси конуни. 28 декабрь, 1993 йил.
11. Улчашлар бирлигини таъминлаш давлат тизими. Метрология.
Атамалар ва таърифлар. УзРСТ 8.010-93.
12. Узбекистон Республикасининг стандартлаштириш давлат тизими.
УзРСТ 1.0-92.
13. Б.Э.Мухамедов. Метрология, технологик параметрларни ўлчаш
усуллари ва асбоблари. О.У.Ю.талабалари учун укув кулланмаси. -Тошкент:
Укитувчи, 1991й.
14. M.M. Makoveyeva, Yu.S. Shinakov: “Системы связи с
подвижными
объектами”. Oliy o’quv yurtlari uchun. - M. Radio va aloqa. 2002-yil.
15. M.A.Bixovskiy,: “Radiochastotalar spektrini boshqarish va
radiotizimning
elektromagnit moslashuvchanligi”. O’quv qo’llanma.–M.2006-yil.
NDKvaTU BMI 5310900.0325- 18. T.Yo. Vara
q
O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………………

I.BOB TEXNOLOGIK QISM………………………………………………

1.1 Elektr o’lchash usullari va asboblari bo’yicha umumiy ma’lumotlar

1.2 Elеktr o‘lchаsh vоsitаlаrini bаjаrаdigаn funksiyasigа qаrаb turlаnishi

1.3 Arduino dasturi haqida boshlang’ich tushunchalar………………………

II.BOB HISOBIY QISM………………………………………………………

2.1 Arduino UNO kontroller ATmega328 mikrokontrolleri

2.2 Arduino UNO dasturi yordamida kod orqali sveto diodlarni yoqib o’chirish kompyuterda yaratish……………………………………………………….

2.3 Arduino UNO va ESP8266-01 wifi modul ulanish sxemalari prinspial va funksional sxemasi………………………………………………………….

2.4 Arduino dasturi yordamida Svetafor loyihasini yaratish va zanjirdagi kuchlanishni o’lchash………………………………………………………….

III.BOB MAHSULOT SIFATI VA ISHLAB CHIQARISHNING METROLOGIK TA’MINOTINI BAHOLASH………………………………

3.1 Elеktr o‘lchаsh vоsitаlаrining mеtrоlоgik xususiyatlаri…………………

3.2 Arduino UNO va Esp8266 wifi moduli metrologik xarakteristikasi……

IV.BOB IQTISODIY QISM………………………………………………….

4.1 Loyha stend uchun ketgan sarf xarajatlar ro’yxati……………………….

4.2 Elektr energiyani o’lchash majmuasini isroflarini hisoblash…………….

4.3 Elektr uzatish yo’llarining energiya isrofi………………………………..

4.4 Kapital xarajatlarni hisoblash……………………………………………..

4.5 Istemol xarajatlarni tejashni hisoblash……………………………………

4.6 Iqtisodiy samaradorlikni hisoblash………………………………………

V.BOB HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI………………………………

XULOSA…………………………………………………………………………

ILOVA……………………………………………………………………………

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Elektr o‘lchash usullari va asboblari fanidan virtual laboratoriya stendlarini ishlab chiqish

O'xshash dokumentlar