Dokument ma'lumotlari

Narxi 150000UZS
Hajmi 7.1MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 30 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Metrologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Multimetr yordamida o‘zgarmas tok kuchini o‘lchash

Sotib olish
O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX «TASDIQLAYMAN» Kafedra mudiri: XXX.XXX ________________________ «___»_____________2024y. KURS ISHINING TOPSHIRIG`I Kurs ishini bajarish uchun boshlang`ich ma`lumotlar: 1. Multimetr yordamida o‘zgarmas tok kuchini o‘lchash 2. Dastlabki ma’lumotlar: I 1 I 2 I 3 I 4 I 5 I 6 I 7 I 8 I 9 I 10 0.28 0.275 0.279 0.28 0.32 0.26 0.266 0.269 0.28 0.272 I 11 I 12 I 13 I 14 I 15 I 16 I 17 I 18 I 19 I 20 0.279 0.279 0.259 0.260 0.30 0.29 0.26 0.27 0.272 0.273 Kurs ishining tarkibi: kirish, nazariy savollarga javob, hisobiy qism, ilovalar, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. Ish topshirilgan vaqti : «___» ___. 2024 y. Tugallangan ishni topshirish muddati : «__» ___. 2024 y. Kurs ishi hisob-tushuntirish malumoti (bo‘limlarni ko‘rsatma bo‘yicha ko‘rib chiqish Bosqich nomi Kirish Nazariy savollarga javoblar Hisobiy qism Xulosa Kurs ishini rasmiylashtirish va himoya qilish Bajarish muddati va bahosi Rahbar: ____ _______ ______________________ sana imzo Lavozimi F.I.O Topshiriqni qabul qildim: ____ _______ ______________________ sana imzo Talaba F.I.O Komissiya: ________________________________ (imzo, sana, F.I.SH.) ________________________________ (imzo, sana, F.I.SH.) ________________________________ (imzo, sana, F.I.SH.) O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Mundarija I. KIRISH 1.1. Kurs ishining tarkibi va hajmi………………………………….........… 1.2. Kurs ishini rasmiylashtirish talablari……………………………........... 1.3. Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish……………………............ II. NAZARIY QISM 2.1. O‘zgarmas tokning a sosiy tushuncha va ta’riflari................................... 2.2. O‘zgarmas tokni o‘ lchashda ampermetrning ishlash nazariyasi............. 2.3. O‘zgarmas tokni o‘lchash usullari……………………………….......... 2.4. Multimetr qurilmalari yordamida tokni o‘ lchash tamoyillari……......... III. TEXNOLOGIK QISM 3.1 Multimetr qurilmalarining turlari va ularning xarakteristikasi............... 3.2 Multimetr qurilmalarining metrologik ta’minoti..................................... 3.3 Asboblarning asosiy xatoligini aniqlash usullari va vositalari................ 3.4 Multimetr qurilmalarini kalibrlash.......................................................... 3.5 Multimetr o‘lchov asbobi yordamida amaliy tadqiqot ishlarini virtual dastur Multisim bilan olingan natijalarni solishtirish.............................. IV. HISOBIY QISM 4.1 Multimetr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini aniqlash.................................................................................................... XULOSA ....................................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................... O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Kirish O‘zgarmas tokni o‘lchash elektrotexnika va elektronika sohasidagi asosiy operatsiyadir. O‘zgarmas tok (DC) oddiy batareyalardan tortib murakkab elektron sxemalar va quvvat tizimlariga qadar turli xil qurilmalarda keng qo‘llaniladi. Texnologik taraqqiyot muqarrar ravishda yangi qurilmalar paydo bo‘lishiga va energiya sarfini ko‘payishiga olib keladigan zamonaviy dunyoda, aniq va ishonchli shahar o‘lchovi juda muhimdir. Multimetr (inglizcha multimetrdan), tester (ingliz tilidan test - test), avometr (amper voltmeter dan) bir nechta funksiyalarni birlashtirgan elektr o‘lchash asbobidir. Minimal to‘plam voltmetr, ampermetr va ommetrning funksiyalarini o‘z ichiga oladi. Ba’zan multimetr oqim qisqichlari shaklida amalga oshiriladi. Raqamli va analog multimetrlar mavjud. Multimetr asosiy o‘lchovlar va muammolarni bartaraf etish uchun ishlatiladigan yengil portativ qurilmadan ko‘p funksiyalarga ega murakkab, statsionar asbobgacha bo‘lishi mumkin. "Multimetr" nomi birinchi marta raqamli hisoblagichlarga berilgan bo‘lsa, kundalik hayotda analog qurilmalar ko‘pincha "tester", "avometr" va ba’zan oddiygina "Seshka" deb ataladi. Multimetrlar-bu elektr zanjirlarining turli parametrlarini, shu jumladan kuchlanish, tok va qarshilikni o‘lchashga imkon beradigan universal o‘lchash asboblari. Texnologiyaning rivojlanishi bilan multimetrlar elektrotexnika va elektronika vositalarining ajralmas qismiga aylandi. Ular yuqori aniqlik va keng o‘lchov diapazoniga ega bo‘lib, ularni elektronikaga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash, avtomobil uskunalari, maishiy elektr jihozlari va boshqalarni o‘z ichiga olgan ko‘plab dasturlarda ajralmas holga keltiradi. Multimetrlardan foydalangan holda o‘zgarmas tokni o‘lchash mos o‘lchov rejimini tanlashdan tortib, olingan ma’lumotlarni to‘g’ri talqin qilishgacha bo‘lgan bir nechta asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy multimetrlar odatda bir nechta DC o‘lchash rejimlarini taklif qiladi, shu jumladan DCA, DCV, ACV, ACA va boshqalar. Multimetrlarning asosiy afzalliklaridan biri bu minimal vaqt sarflab, yuqori o‘lchov aniqligini ta’minlash qobiliyatidir. Zamonaviy multimetrlar odatda raqamli O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX displeylar bilan jihozlangan bo‘lib, ular operatorga o‘lchangan qiymatlarni tez va aniq o‘qish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, murakkab o‘lchovlarni amalga oshirishda yoki cheklangan vaqt sharoitida ishlashda juda muhimdir. Yana bir muhim jihat-kuchli elektron qurilmalar yoki quvvat tizimlarining oqimlari kabi yuqori qiymatli doimiy tokni o‘lchash qobiliyati. Zamonaviy multimetrlar ko‘pincha DC o‘lchovlarining keng doirasiga ega bo‘lib, operatorlarga turli xil sharoitlarda o‘lchovlarni amalga oshirishga imkon beradi. Texnologiyalarning doimiy rivojlanishi va o‘lchovlarning aniqligi va ishonchliligiga ortib borayotgan talablarni hisobga olgan holda, multimetrlarni ishlab chiqish va takomillashtirish muhandislar va olimlar uchun dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Yangi materiallar, sensorlar va ma’lumotlarni qayta ishlash algoritmlaridan foydalanish hatto eng talabchan foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qondira oladigan tobora aniqroq va ko‘p qirrali o‘lchash asboblarini yaratishga imkon beradi. Shunday qilib, zamonaviy multimetrlar elektronikaga professional texnik xizmat ko‘rsatishdan tortib maishiy ehtiyojlargacha bo‘lgan keng ko‘lamli ilovalarda aniq va samarali shahar o‘lchovini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning ko‘p qirraliligi, aniqligi va ishonchliligi ularni zamonaviy elektrotexnika va elektronikaning ajralmas qismiga aylantiradi. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 1.1. Kurs ishining tarkibi va hajmi Kurs ishi tarkib qismlariga, chizmalar, diagrammalarga joylashtirilgan tasviriy grafik materiallar bilan hisob-kitob va tushuntirish yozuvidan (TY) iborat. Qo‘lda yozilgan matnning hajmi 25-35 jami sahifadan iborat bo‘lib, hisob-kitob va tushuntirish yozuvidan iborat bo‘ladi: sarlavha sahifasi; mundarija kirish asosiy qism (bo‘limlarga bo‘lingan) hisobiy qism xulosa; foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati (adabiyotlar); ilovalar (rasmlar, diagrammalar, dastur ro‘yxatlari Kirish qismida muammoni hal qilishning dolzarbligini ko‘rsatish kerak, agar kerak bo‘lsa, mavjud tizimlarni vazifalarni kamchiliklarini yoki ularni samarasiz ishlarini isbotlash uchun ko‘rib chiqish kerak. Asosiy qismning bo‘limida muddatli ish mavzusi bo‘yicha materiallar ko‘rib chiqiladi: qisqacha tarixiy ma’lumot (agar kerak bo‘lsa); asosiy tushunchalar va ishlanmalar to‘g’risida ma’lumot beriladi. Xulosa qilib, olingan natijalar haqida qisqacha ma’lumot berish, ish natijalarini umumlashtirish va barcha kurs ishlari bo‘yicha xulosalar chiqarish kerak. 1.2. Kurs ishini rasmiylashtirish talablari Kurs ishi kompyuterda A4 (297x210 mm) oq varaqning bir tomonida bir yarim qator oralig’ida bosilishi kerak. Birinchi satrning hoshiyasi 1,25 sm. Matn 30-35 qatordan iborat bo‘lishi kerak, 60 ta belgidan iborat bo‘lishi kerak (so‘zlar va tinish belgilarining orasidagi bo‘shliqlarni hisoblash) va varaqning butun kengligi bo‘ylab tekislanadi. Har bir varoq standart: chapdan - 3 sm, o‘ngdan - 1,5 sm, yuqori va pastdan - har biri 1,5 sm, harflar Times New Roman 14 o‘lchamda bo‘lishi kerak. Shaxsiy fikrlarni, formulalarni, belgilarni kiritishga, shuningdek kurs ishning matniga qora kapillyar (geliy) ruchka bilan diagramma va chizmalar kiritishga ruxsat beriladi. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Kurs ishlari hajmi kamida 25 sahifadan iborat bo‘lishi va 50 varaqdan oshmasligi lozim. Ishning matni sarlavha sahifasidan boshlanadi (A ilovaga qarang). Keyingi sahifada bo‘limlar, paragraflar, ilovalar va sahifalar yozilgan tarkibiy qismlar jadvali (B ilovasiga qarang). Tarkiblar jadvalida ishda mavjud bo‘lgan barcha sarlavhalar bo‘lishi kerak. Ularning matni ish mazmuniga to‘liq mos kelishi, aniq, ravshan, izchil va uning ichki mantig’ini aniq aks ettirishi kerak. Kirish varaqasidan boshlab barcha ish varaqalari raqamlanadi. Raqamlash boshidan oxirigacha bo‘lishi kerak. Ilova va bibliografiya o‘zaro tartib raqamlashga kiritilishi kerak. Raqamlar varaqning pastki qismida, o‘rtadan tekislanadi. Matndagi har bir bo‘lim bir-biridan ajratilgan bo‘lishi kerak. Tegishli bo‘lim (qism) yoki kichik bo‘limning raqami sarlavha boshiga qo‘yiladi. Kurs ishida turli xil grafik rasmlar (xaritalar, diagrammalar, chizmalar, fotosuratlar va boshqalar) bo‘lishi mumkin. loyihada joylashtirilgan rasmlar soni uning mazmuniga qarab belgilanadi va matnga tartibli va aniqlik berish uchun etarli bo‘lishi kerak. Ular ish matnida ularga murojaat qilingandan so‘ng darhol joylashtiriladi. Yozuv varaqning o‘rtasiga tekislanadi, kursiv bilan yozilgan va rasm ostida joylashgan. Kurs ishiga joylashtirilgan raqamli material, jadval ko‘rinishida chiqarish tavsiya etiladi. Jadvallar varaqqa rasmlar singari joylashtirilishi kerak. Har bir jadvalga o‘tish raqami va imzo qo‘shiladi. Jadval sarlavhasi birinchi satrni ko‘rsatmasdan varaqning chap chetiga tekislanadi, kursiv bilan yoziladi va jadvalning tepasida joylashgan. No.,%, +, -, <,>, = va hokazo belgilar faqat sonli qiymatlar uchun ishlatilishi kerak. Matnda bu belgilar so‘zlar bilan yozilishi kerak. Hisob birliklari va fizik kattaliklarni o‘lchash birliklarining harf belgilari matnda faqat bo‘sh joy bilan ajratilgan sonli qiymatlar bilan qo‘llaniladi (masalan: 5 dona, 10 MB). Matematik belgilarning belgilari +, -, <,>, =,  ,:, / ikkala tomondan bo‘sh joylar bilan ajratilgan. Masalan: a + b = c, d <c, a  b. Axborot manbalariga havolalar arabcha raqamlar bilan raqamlangan va tirnoqli matn oxirida kvadrat qavslarga joylashtirilgan (havolalar soni kamida beshta bo‘lishi kerak). Raqamlarga, formulalarga, jadvallarga va ilovalarga havolalar kurs ishlarining O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX matni davomida doimiy ravishda raqamlanishga ega bo‘lishi kerak, ular qavs ichida berilgan, masalan: (1-rasm), (3-jadval), formulalar (1) - (3), (Ilova) .) A). Matnda keltirilgan manbalar va adabiyotlar havolalari orqali murojaat qilinadi. Ishoratlar nafaqat to‘g’ridan-to‘g’ri iqtibos keltirganda, balki kurs ishining muallifi hujjat yoki bayonotning matnidan iqtibos keltirganda, shuningdek, yangi faktlar, raqamli materiallar va o‘z so‘zlaringiz bilan aytilgan boshqa ma’lumotlar keltirilganda ham amalga oshiriladi. Ma’lumotlar ro‘yxatining namunasi B ilovasida keltirilgan. Dars ishi alohida papkada papka bilan birga beriladi. Varaqlar fayllarga joylashtiriladi yoki to‘ldiriladi. 1.3. Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish Tushuntirish yozuvida bo‘limlar, kichik bo‘limlar, paragraflar, paragraflar va paragraflar mavjud. Bo‘lim - bo‘linishning birinchi bosqichi, seriya raqami va sarlavhasi bor. Kichik bo‘lim - bo‘limning bir qismi, bo‘lim raqami va pastki qismning seriya raqami va sarlavhadan iborat seriya raqamiga ega. Band - bo‘lim yoki pastki qismning pastki qismi raqami va buyumning seriya raqamidan iborat seriya raqami. Sarlavha bo‘lishi mumkin. Paragraf - paragrafning qismi, paragraf raqami va kichik bandning seriya raqamidan iborat seriya raqamiga ega. Sarlavha bo‘lishi mumkin. Paragraf - bu raqam va sarlavha bo‘lmagan matnning mantiqiy tanlangan qismi. Bo‘lim nomlari CAPITAL (bosh harf) bilan ajratiladi va bo‘lim nomlari kichik harflar bilan yoziladi. Matn va bo‘limlar (kichik bo‘limlar) nomi o‘rtasida bitta qator oralig’i (bitta bo‘sh satr) bo‘lishi kerak. Bo‘lim sarlavhalarini va kichik bo‘limlarni qalin qilib belgilashingiz mumkin. Kursiv shriftdan foydalanish mumkin emas. Har bir dastur yangi sahifadan arab raqamlarida ko‘rsatilgan raqam bilan boshlanishi kerak. Raqam sarlavhasi bosh harf bilan yozilgan. Bitta ilova raqamlanmagan. Ilovada tematik sarlavha bo‘lishi kerak, unda kichik harflar bilan yoziladi (birinchi bosh harf), o‘rtada joylashgan, raqamlash sarlavhasidan bo‘sh chiziq bilan ajratilgan. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Kurs ishining matni barcha dasturlarga havolalarni o‘z ichiga olishi kerak. Ular arizalarni matnda ularga murojaat qilish tartibida tartibga soladilar. II. NAZARIY QISM 2.1. O‘zgarmas tokning asosiy tushuncha va ta’riflari. Elektr toki haqida tushuncha. Kundalik hayotdan elektr tokini barcha biladi. Elektr toki tramvay, trolleybus, elektropoezdlarni harakatga keltiradi, uy va kuchalarni yoritadi, telefon, telegraf, radioni ishlatiladi va hokazo. Elektr tokining hosil bo‘lishini osongina tushuntirish mumkin. Masalan, elektrometrga ulangan ikkita sharsimon o‘tkazgich miqdor jihatdan teng, qarama–qarshi ishorali zaryadlari bilan zaryadlangan bo‘lsin. Agar o‘tkazgichlar sim bilan o‘zaro ulansa, o‘tkazgichlarga ulangan elektrometr ular orasidagi potensiallar farqi nolgacha tushishini ko‘rsatadi. Binobarin, ortiqcha elektr zaryadlari (mettallardagi erkin elektronlar) sim bo‘ylab manfiy ishorali zaryadlangan o‘tkazgichdan musbat zaryadlangan o‘tkazgichga qarab harakatlanib, elektr tokini hosil qiladi, natijada qarama–qarshi ishorali zaryadlar o‘zaro kompensasiyalanadi. Elektr toki deb, elektr zaryadlarining tartibli harakatiga yoki zaryadlarning ko‘chishi bilan bog’liq bo‘lgan elektr maydonning tarqalishiga aytiladi Elektr tokini metallarda erkin elektronlarning harakati, elektrolitlarda ionlarning, gazlarda esa ionlar bilan elektronlarning harakati hosil qiladi. Biroq qarma–qarshi ishorali zaryadga ega bo‘lgan juda ko‘p elektron va atom yadrolaridan tashkil topgan jismlar tartibli harakatlanganda hech vaqt elektr toki hosil bo‘lmaydi. Bunga sabab musbat va manfiy zaryadlar o‘zaro kompensasiyalanishi natijasida har qanday yuza orqali o‘tayotgan to‘liq zaryad nolga teng bo‘ladi. Shuning uchun ham, elektr tokini umumiy ko‘rinishda quyidagicha tariflash mumkin. Elektr toki deb, kompensasiyalashmagan ortiqcha musbat yoki manfii zaryadlarning tartibli harakatiga aytiladi. O‘tkazgichlar ichidagi elektr maydoni sababli hosil bo‘lgan elektr tokiga o‘tkazuvchanlik toki deb ataladi. Lekin elektr tokini bundai tor manoda tushunish kerak emas. Masalan, zaryadlangan jismlar (yomgir tomchisi, suniy O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX yo‘ldosh va shu kabilar) ning fazodagi tartibli harakatidan ham elektr toki hosil bo‘ladi. Bunday tok boshqa turdagi toklardan farqli ravishda konveksion tok deb ataladi. Tokning yo‘nalishi uchun shartli ravishda musbat zaryadlarning harakat yo‘nalishi qabul qilingandir.Tokning bunday yo‘nalishiga tehnik yo‘nalish deyiladi. Shuning uchun ham, manfii zaryadlar yoki elektronlar hosil qilgan tokning yo‘nalishiga harakat yo‘nalishiga qarama–qarshi deb hisoblanadi.O‘tkazuvchanlik tokini hosil qilgan erkin elektronlarning harakatini bevosita kuzatib bo‘lmaydi. Lekin o‘tkazgichdagi tokning mavjudligini uning tasiri yoki u hosil qilgan hodisalariga qarab quyidagicha aniqlash mumkin:  Tok o‘tayotganda o‘tkazgich qiziydi (isitkich asboblar, chuglanma lampalar, saqlagichlar).  Tokning magnit tasiri (tokli o‘tkazgich atrofida magnit strelkaning ogishi elektromagnitlar, telegraf–telefon).  Elektr toki o‘tganda kimyoviy tarkib o‘zgarishi (kislota, ishqor va tuzlar eritmasi – elektrolitlarda moddalarrning ajralishi). Vaqt o‘tishi bilan miqdori va yo‘nalishi o‘zgarmaydigan tokka o‘zgarmas tok deyiladi. Zanjirdagi tok o‘zgarmas bo‘lishi uchun zanjirning ihtiyoriy ikki nuqtasidagi potensiallar ayirmasi ham o‘zgarmas bo‘lishi shart. 2. Tok kuchi. Tokning tabiatidan kat`i nazar uni harakterlovchi asosiy kattaliklardan biri tok kuchidir: Tokning kuchi deb, o‘tkazgichning ko‘ndalang kesim yuzidan vaqt birligi ichida o‘tgan elektr zaryadiga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka aytiladi, yani:I=q t (1) O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Bunda I –tokning kuchi, q –elektr zaryadi, t – elektr zaryadi o‘tishi uchun ketgan vaqt. Tok kuchi elektr zaryadi kabi skalyar kattalikdir. SI da tok kuchi amper (A) hisobida o‘lchanadi. Tok kuchi ampermetr bilan o‘lchanadi. Ampermetr zanjirning ko‘ndalang kesimi yuzidan o‘tayotgan tokning kuchi yo‘gonroq joyidagiga qaraganda katta bo‘ladi. Shuning uchun ham, tok kuchidan tashqari tok kuchining zichligi deb ataluvchi fizik kattalik tushunchasi kiritiladi va i harfi bilan belgilanadi. Tok kuchining zichligi deb, o‘tkazhgichning bir birlik ko‘ndalang kesimi yuzidan o‘tgan tokning kuchiga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka aytiladi, yani:i= I S (2) Bundagi tok kuchining o‘rniga (92) dagi ifodasi qo‘yilsa: i= q St (3) Bu formulaga asosan tok kuchining zichligini, yana quyidagicha tariflash mumkin: Tok kuchining zichligi deb, o‘tkazgichning bir birlik ko‘ndalang kesim yuzidan vaqt birligi ichida o‘tgan zaryadga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka aytiladi. 3.Zanjirning bir qismi uchun om qonuni. O‘tkazgich bo‘ylab zaryadlarning harakatlanishi uchun o‘tkazgich uchlarida potensiallar ayirmasining bo‘lishi, boshqacha qilib aytganda, o‘tkazgich ichida maydon bo‘lishi shart. O‘tkazgich uchlaridagi potensiallar ayirmasi elektrostatikadan farqli ravishda kuchlanish deyiladi va U (lotincha "u") harfi bilan belgilanadi. Zaryadlarning o‘tkazgich bo‘lib ko‘chishida o‘tkazgichdagi elektr maydon kuchlari ish bajaradi. O‘tkazgich uchlaridagi potensiallar ayirmasi yoki kuchlanish deb, bir birlik musbat zarjadni utkazgich builab kuchirishda utkazgichdagi elektr maydon O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX kuchining bajargan ishiga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka aytiladi, yani:U = A q0 (4) Demak, berilgan o‘tkazgich uchlaridagi kuchlanish bilan o‘tkazgichdagi elektr toki kuchi orasida bog’lanish mavjud bo‘lishi kerak. Elektr toki vositasida bu boglanishni aniqlash uchun turli tajribalar o‘tkazilgan. Qutblaridagi kuchlanishni asta–sekin o‘zgartirsa bo‘ladigan tok manbaiga o‘tkazgich ulansa, undan o‘tayiotgan elektr tokining kuchi o‘tkazgich uchlariga q`oyiilgan kuchlanishga to‘gri proporsional bular ekan I= CU (5) Bu boglanishni tajriba asosida birinchi bo‘lib, 1826 yilda nemis fizigi G.Om (1784–1854) aniqlagan. Tok kuchining formulasidagi proporsionallik koeffisienti bo‘lib, unga o‘tkazgichning qancha katta bo‘lsa, berilgan kuchlanishda o‘tkazgichdan shuncha katta tok o‘tadi. SI da o‘tkazuvchanlik birligi qilib simens (Sm) qabul qilingan. 1 simens (Sm) deb, uchlarida 1 V kuchldanish bo‘lganda 1 A tok o‘tadigan o‘tkazgichning o‘tkazuvchanligiga aytiladi. Odatda, amaliy hisoblashlarda o‘tkazuvchanlikning teskari ifodasi bo‘lgan kattalikdan foydalaniladi va unga o‘tkazgichning qarshiligi deyiladi: R= 1 G (6) Turli hil o‘tkazgichlar zanjirdan o‘tayotgan tokni turlicha cheklaydi yoki tokka turlicha qarshilik ko‘rsatadi. O‘tkazgichning zanjiridagi tokni cheklash hossasiga o‘tkazgichning qarshiligi deyiladi .O‘tkazgichning qarshiligi R orqali tok kuchi I ning kuchlanish U ga bogliqligini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX I= U R (7) Tok kuchining kuchlanish va qarshilikka bunday ko‘rinishdagi bogliqligiga zanjirning bir qismi uchun Om qonuni deyiladi. Bu qonun elektr hodisalari to‘grisidagi talimotning asosiy qonunlaridan biri bo‘lib, u quyidagicha tariflanadi: Zanjirning bir qismidan o‘tayotgan tokning kuchi o‘tkazgich uchlaridagi kuchlanishga to‘gri proporsional va o‘tkazgichning qarshiligiga teskari proporsionaldir. SI da o‘tkazgichning qarshiligi Om ( Ω ) hisobida o‘lchanadi. Om deb, uchlaridagi kuchlanish 1 V bo‘lganda 1 A tok o‘tkazadigan o‘tkazgichning qarshiligiga aytiladi. O‘tkazgichning qarshiligi uning o‘lchamlariga va ichki tuzilishiga bogliq bo‘lgan kattalikdir. Agar o‘tkazgich silindrsimon shaklda bo‘lsa, uning qarshiligi R, uzunligi l ga to‘gri va ko‘ndalang kesim yuzi S ga teskari proporsional bo‘ladi: R= ρl s (8) bunda ρ –o‘tkazgichiing solishtirma qarshiligi bo‘lib, u o‘tkazgich materialining ichki hususiyatlariga va tashqi sharoitga bogliq, SI da solishtirma qarshilik Om, hisobida o‘lchanadi. 4.Yopiq zanjir uchun om qonuni. Tok manbaiga biror R qarshilikli rezistor ulab yopiq zanjir hosil qilinadi. Tok manbaining EYUK ξ va ichki qarshiligi r bo‘lsin. Generatorda r ichki qarshilik deb chulgamlar qarshiligi, galvanik elementda esa elektrolit eritmasi va elektronlarning qarshiligi tushuniladi. Yopiq zanjir uchun Om qonuni zanjirdagi tokning kuchi I ni EYUK ξ va zanjirning to‘la qarshiligi (R+r) ni bir–biriga boglaydi. Yopiq elektr zanjirning qismlariga Om qonuni tatbiq qilinsa, zanjirning tashqi va ichki qismlaridagi kuchlanishlarning yigindisi manbaning elektr yurituvchi kuchiga teng bo‘ladi, yani: ξ= IR +Ir (9) O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX BundaI= ξ R+r (10) Bu tenglik yopiq zanjir uchun Om qonunining matematik ifodasi bo‘lib, u quyidagicha tariflanadi. Yopiq zanjirdan o‘tayotgan tokning kuchi manbaning elektr yurituvchi kuchiga to‘gri proporsional va zanjirning to‘la qarshiligiga teskari proporsionaldir. 2.3. O‘zgarmas tokni o‘lchash usullari Elektr hodisalari ko‘rinmaydi. Metall sim orqali o‘tadigan elektronlarni ko‘ra olmaymiz. Ularni hisoblash ham mumkin emas! Ushbu qiyinchiliklarga qaramay, biz tok va kuchlanishni oqimlarning harakatlanishi natijasida hosil bo‘lgan elektromagnit maydonlarni yani "ikkilamchi" ta’sirlarni kuzatish orqali o‘lchashimiz mumkin. Voltmetrlar va Ampermetrlar tok va kuchlanishni o‘lchash uchun ishlatilishi kerakligini ko‘rdik. Ammo amaliyotda tester yoki multimetrdan turli xil elektr parametr qiymatlarini o‘lchovchi priborlardan foydalaniladi. Testerda raqamli displey yoki o‘q ko‘rsatkichi, aylanuvchi kalit va gnezdolarni ulash uchun uch yoki to‘rtta gnezdo, ya’ni ulovchi simlar bilan qurilmani bog’lovchi qismi. Ulovchi simlar har doim bittasi qizil, ikkinchisi qora. Ushbu ranglar musbat (qizil) va manfiy (qora) deb hisoblanadi. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX O‘zgarmas tokni o‘lchashda Digital Circuit (DC) o‘lchovi turli usullar bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Bu yerda bir nechta keng tarqalgan usullarni ko‘rib chiqamiz: Analogli multimetrlar (ADC): o‘zgaruvchan tokda bo‘lgani kabi, analog multimetrlar ham doimiy tokni o‘lchash uchun ishlatiladi. Ular turli xil tok darajalari uchun o‘lchov diapazonlariga ega bo‘lishi mumkin. Analogli Magnitoelektrik galvonometrlar Magnitoelektrik galvanometrlar amaliy elektr o‘lchashlarda juda kichik tok va kuchlanishlarni o‘lchashga to‘g’ri keladi. Ko‘pincha ko‘prik yoki kompensatsiyali sxemalarda tok yoki kuchlanishning nolgacha kamayishini qayd etish kerak bo‘ladi. Buning uchun, bevosita baholaydigan shartli darajaga ega va sezgirligi yuqori bo‘lgan galvanometrlar xizmat qiladi. Yuqori sezgirlik galvanometrlarda o‘zgaruvchan qismni tortqilar yoki osmalarga o‘matish va yorug’likni qayd etish qurilmasidan foydalanish hisobiga erishiladi. Galvanometming qo‘zg’aluvchan qismi ramka 1 va oyna 2 dan tashkil topgan (2- rasm). Qo‘zg’aluvchan qism tortqilar (yoki osma) 3 ga mahkamlangan. Oynaga yorug’lik manbai 4 dan yorug’lik yuboriladi va qaytgan nur daraja 5 ga tushadi. 1.Rasm Zamonaviy raqamli multimetr va analog strelkali testerning umumiy ko‘rinishi O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Galvanometr shkalasi ko‘pincha shartli ravishda millimetrlarda yoki graduslarda darajalanadi. 6 - doimiy magnit, 7 — ballast yuk —qo‘zg’aluvchan qism inersiya momentini oshirish uchun xizmat qiladi.. Galvanometrlar asosan kichik tok va kuchlanishlarni o ‘lchash uchun xizmat qiladi hamda nol asboblar deb ataluvchi asboblar sifatida tokning boryo ‘qligini belgilash uchun ishlatiladi, bunda ularga qo‘yiladigan asosiy talab — yuqori sezgirlik hisoblanadi. Galvanometming asosiy parametriari va xarakteristikalari u zanjirga ulangan yoki uzilganda mexanizmda yuzaga keladigan o‘tkinchi jarayonlarni tahlil qilish asosida aniqlanadi 2-Rasm Magnitoelektrik galvonometrlar Potensiometr orqali tok kuchini aniqlash Pоtеnsiоmеtrning qo‘llаnilishi. O‘zgаrmаs tоk pоtеnsiоmеtrlаri yordаmidа to‘g’ridаn-to‘g’ri kuchlаnish yoki e.yu.k. ni o‘lchаsh mumkin. Shu sаbаbli tоk vа qаrshiliklаrni o‘lchаsh uchun bu qiymаtlаr o‘zlаrigа prоpоrsiоnаl bo‘lgаn kuchlаnish yoki EYuK. gа аylаntirilаdi. Tоkni o‘lchаsh. Pоtеnsiоmеtrlаr bilаn tоk quyidаgi sxеmа yordаmidа o‘lchаnаdi (3-rаsm) Nоmа’lum tоk I x o‘tаyotgаn zаnjirgа mа’lum nаmunа qаrshilik ulаnаdi vа pоtеnsiоmеtr bilаn bu qаrshilikdаgi kuchlаnish pаsаyishi o‘lchаnаdi. Tоkning qiymаti quyidаgi ifоdаdаn hisоblаsh yo‘li bilаn tоpilаdi. (11) O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX bu yеrdа U 0 – pоtеnsiоmеtr shkаlаsidаn оlingаn qiymаt; R 0 – nаmunа qаrshilikning qiymаti. 3-Rasm Pоtеnsiоmеtrlаr bilаn tоk kuchini o‘lchash sxemasi. Raqamli multimetrlar Raqamli multimetr hozirda eng ko‘p ishlatiladigan raqamli asbob hisoblanadi. Uning asosiy xususiyatlari yuqori aniqlik, kuchli piksellar sonini, mukammal sinov funktsiyasi, tez o‘lchash tezligi, intuitiv displey, kuchli filtrlash qobiliyati, kam quvvat sarfi va tashish oson. 1990-yillarning boshidan beri mening mamlakatda raqamli multimetrlar tez ommalashtirildi va keng qo‘llanilmoqda. Ular zamonaviy elektron o‘lchash va texnik xizmat ko‘rsatish uchun muhim vositaga aylandi va an’anaviy analog (ya’ni analog) multimetrlarni asta-sekin almashtirmoqda. Raqamli multimetrlar raqamli multimetrlar (DMM) deb ham ataladi. Ko‘p turlari va turli xil modellari mavjud. Har bir elektron ishchi ideal raqamli multimetrga ega bo‘lishga umid qiladi. Raqamli multimetrni tanlashning ko‘plab printsiplari mavjud va ba’zida u odamdan odamga farq qiladi. Ammo qo‘l (cho‘ntak) raqamli multimetr uchun u odatda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak Eng oddiy raqamli multimetrlar ko‘chma. Ularning bit chuqurligi - 2,5 raqamli (xato odatda taxminan 10%). 3,5 o‘lchamlari bilan eng keng tarqalgan qurilmalar (xato odatda taxminan 1,0%). 4,5 o‘lchamlari (odatda aniqligi taxminan 0,1%) va 5 bit va undan yuqori bo‘lgan (masalan, Keysight Technologies tomonidan ishlab chiqarilgan aniq o‘lchovli 3458A multimetr (Agilent O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Technologies 2014 yil 3 noyabrgacha) bilan biroz qimmatroq asboblar) 8,5 bitga ega). Bunday multimetrlar orasida galvanik tomonidan quvvatlanadigan ikkala portativ qurilmalar va AC kuchi bilan ishlaydigan statsionar qurilmalar mavjud. 5 dan ortiq piksellar soniga ega multimetrlarning aniqligi o‘lchash diapazoni va o‘lchanadigan qiymat turiga bog’liq, shuning uchun har bir pastki qator uchun alohida kelishib olinadi. Umuman olganda, bunday qurilmalarning aniqligi 0,01% dan oshishi mumkin (hatto portativ modellarda ham). 4-Rasm Raqamli multimetrning umumiy ko‘rinishi Ekran Qo‘shimcha knopkalar GnezdoBuragich O‘zgarmas tok kuchlanish chegarasi O‘zgaruvchan tok kuchlanish chegarasi Rezistorni o‘lchash chegarasi O‘zgaruvchan tok o‘lchash chegarasi O‘zgarmas tokni o‘lchash chegarasi 200mA dan 10 A gacha O‘zgarmas tokni o‘lchash O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 2.4 Multimetr qurilmalari yordamida tokni o‘ lchash tamoyillari Tokni o‘lchash yanada murakkab operatsiya hisoblanadi, chunki o‘lchash moslamasining gnezdolarini ulash uchun uzish shart. Tokni o‘lchash uchun qora rangli ulovchi simni COM gnezdosiga va qizil rangli ulovchi simni tok gnezdosiga ulaymiz. Ehtiyot bo‘ling , ba’zi qurilmalarda tok uchun ikkita gnezdosi bor, biri kichik toklar uchun ( "mA" deb belgilangan ), ikkinchisi esa katta bo‘lganlar uchun; ikkinchisi, qoida tariqasida, aniq belgilangan. Bizning holatda, kichik tok uchun mA gnezdosidan foydalanishimiz kerak. Testerda tegishli maydonga o‘rnatiladi: ehtiyot bo‘ling, chunki toklar uchun o‘zgaruvchan tok va o‘zgarmas tokni bir biridan ajratish muhimdir. 6.Rasm DT-9205A markali multimetrning o‘lchash parametrlari va funksiyalari ko‘rsatilgan. 200mA dan 10 A gacha O‘zgarmas tokni o‘lchash Qolgan barcha o‘lchash rejimlari (Kuchlanishni o‘lchash, Rezistorni o‘lchash va Diodni tekshirish) larni o‘z ichiga oladi O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Raqamli multimetr yordamida istemolchidan oqib o‘tayotgan tokni qiymatini quyidagi ketma ketlikda bajarib amalga oshiramiz.  Tester qurilmasini yoqamiz;  Qora ulovchi simni COM ga ulaymiz;  Biz tokni o‘lchash uchun kalitni o‘zgartiramiz, ADC maydonidagi kalitni 20 mA dan yuqori qiymatga aylantiramiz;  Qizil ulovchi simni mA gnezdosiga ulaymiz;  Batareyaning musbat qutbidan simni ajratib olamiz;  Batareyaning musbat qutbiga qora ulovchi simni ulaymiz;  Batareyadan ajratilgan simga qizil ulovchi simni ulaymiz;  Displeyda o‘lchangan tokni qiymatini chiqaramiz 7. Rasm Svetodiod va batareya o‘rtasida oqib o‘tayotgan tokni multimetr qurilmasi yordamida o‘lchash sxemasi. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 8. Rasm Multimetr yordamida lampadan oqib o‘tayotgan o‘zgarmas tokni va kuchlanishni o‘lchash sxemasi ko‘rsatib o‘tilgan. 9. Rasm Multimetr qurilmasi yordamida tok kuchini o‘lchashda to‘g’ridan to‘g’ri tarmoqga (parallel) ulab tekshirib bo‘lmasligi ko‘rsatilgan. 10. Rasm Multimetr qurilmasi yordamida o‘zgaruvchan tok kuchini istemolchi orqali o‘lchash sxemasi ko‘rsatilgan. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX III. TEXNOLOGIK QISM 3.1. Multimetr qurilmalarining turlari va ularning xarakteristikasi Hozirgi kunda zamonaviy multimetrlarning turlari keskin ortib ketgan. Multimetr qurilmalarining turlari qo‘llanilish sohasiga qarab tanladi, va ulardagi parametrlar har bir qurilmada tubdan farq qiladi ya’ni birida uchraydigan o‘lchash parametr diapozoni ikkinchi multimetr qurilmasida cheklangan yoki umuman bo‘lmasligi mumkin. MASTECH M6340 markali multimetrni xarakteristikasini ko‘rib chiqamiz. 1-jadval MASTECH m6340 multimetri uni foydalanuvchilar orasida mashhur qiladigan bir qator afzalliklarni taqdim etadi: MASTECH M6340-bu o‘zgaruvchan va doimiy kuchlanish, tok, qarshilik, sig’im, chastota, harorat va diodlarni tekshirish imkoniyatlarini birlashtirgan kombinatsiyalangan vosita. Ushbu multimetr yuqori o‘lchov aniqligiga ega, bu sizga turli vaziyatlarda va har xil o‘lchovlarda ishonchli natijalarga erishishga imkon beradi. Texnik xarakteristikasi O‘zgarmas kuchlanish 200 mV / 2 V / 20 V / 200 V (±0.5%) / 1000 V (±0.8%) O‘zgaruvchan kuchlanish 2 V / 20 V / 200 V (±0.8%) / 700 V (±1.2%) O‘zgarmas tok 2mA / 20mA / 200mA (±1.5%) / 10 A (±2.0%) O‘zgaruvchan tok 2mA / 20mA / 200mA (±1.8%) / 10 A (±3.0%) O‘zgaruvchan tok chastota diapazoni 20 kHz (±1.5%) Qarshilik R 200Om / 2kOm / 20kOm / 200kOm / 2MOm (±0.8%) / 20MOm (±1.0%) / 200 MOm (±6.0%) Temperatura t 0 C -20°~+1000° C Sig’im Kondensator 2nF / 20nF / 200nF / 2mkF / 100 mkF Tranzistorning kuchaytirish koeffitsienti hFE 1000 gacha Diod Gabarit 195x95x55 mm Manba 9V Massa 370 gr O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX MASTECH m6340 turli parametrlar uchun keng o‘lchov diapazoniga ega bo‘lib, uni turli vazifalar va ilovalar uchun ko‘p qirrali vositaga aylantiradi. MASTECH MY (60, 61, 62, 63, 64, 65, 68 ) markali barcha multimetrni xarakteristikasini tahlil qilib chiqamiz []. 2-jadval TEXNIK XARAKTERISTIKASI VA O‘LCHASH XATOLIGI MY60 MY61 MY62 MY63 MY64 MY65 MY68 O‘zgarmas kuchlanish DC 200mV/2V/20V/200V/1000V ±(0.5%+3) ±(0.5%+3) ±(0.5%+3) ±(0.5%+3) ±(0.8%+3) ±(0.15%+3) 400mV/4V/40V/400V/1000V ±(0 . 8%+3) O‘zgaruvchan kuchlanish AC 200mV/2V/20V/200V/250V ±(0.8%+5) ±(0.5%+5) ±(0.8%+5) ±(0.8%+5) ±(0.8%+5) 2V/20V/200V/ 700V ±(1.0%+10) 400mV/4V/40V/400V/750V ±(0.8%+3) O‘zgarmas tok 20µA/200µA/2mA/20mA/ 200mA/10A ±(1.0%+5) 2mA/20mA/ 200mA/ 10A ±(1.0%+5) ±(1.0%+5) ±(1.0%+5) ±(1.0%+5) 2mA/20mA/ 200mA/ 20A ±(0.8%+5) 400µA/4000µA/40mA/400mA/ 10A ±(1.2%+3) O‘zgaruvchan tok 20µA/200µA/2mA/20mA/ 200mA/10A ±(1.8%+5) 2mA/20mA/ 200mA/ 10A ±(1.8%+5) 2mA/20mA/10A ±(2.0%+5) ±(2.0%+5) ±(2.0%+5) 400µA/4000µA/40mA/400mA/ 10A ±(1.5%+3) Chastota diapazoni 20kHZ ±(1.5%+5) 10/100/1000/10kHz/ 200kHz ±(5.0%+5) Qarshilik 200Ω /2kΩ /20k Ω /200kΩ /2MΩ /200MΩ ±(0.8%+3) ±(0.8%+3) ±(0.8%+3) ±(0.8%+3) ±(0.8%+3) ±0.5% 200MΩ ±(5.0%+20) ±(5.0%+20) ±(5.0%+20) ±(5.0%+20) ±(5.0%+20) 400Ω/4kΩ/40kΩ/ 400kΩ/ 4MΩ ±(1.2%+5) Temperatura t 0 C -20°C~1000°C ±(2.0%+3) ±(1.0%+1) ±(2.0%+3) Sig’im Kondensator 2nF/20nF/200nF/2µF/20µF 4nF/40nF/400nF/4µF/40µF/ 200µF FLUKE 8846A markali multimetrni xarakteristikasini ko‘rib chiqamiz. FLUKE 8846A 61 2 razryadli ikkita displeyli, stolda, dala sharoitida va tizim dasturlari bilan ishlash uchun mo‘ljallangan multimetr. Kuchlanish, qarshilik va tok kuchini 0,0024% gacha aniqlikda o‘lchash imkoniyatiga ega. Bundan tashqari, Fluke 8846A chastota va davrni, shuningdek harorat va elektr sig’imni ham o‘lchashi mumkin. Uning to‘liq o‘lchash funksiyalari, shuningdek RS-232, IEEE O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 488 va Ethernet masofaviy interfeyslari ushbu multimetrni aniq qo‘lda o‘lchash va avtomatlashtirilgan tizimlarda ishlatish uchun ideal vositaga aylantiradi. Quyida ba’zi funksiyalari va afzalliklari ro‘yxati keltirilgan:  100 mA dan 10 A gacha bo‘lgan tok kuchi diapazoni, 100 pA aniqlikda;  Qarshilikning keng diapazoni 10 Ω dan 1 Ω gacha, 10 μΩ aniqlikda;  Yorqin, katta raqamli, keng ko‘riladigan burchakli displey;  Kirish signalining ikkita xususiyatini aks ettirish uchun ikkita displey (masalan, bitta displeyda o‘zgaruvchan kuchlanish, ikkinchisida chastota);  IEEE 488, RS-232 va Ethernet interfeysi orqali masofadan ishlash;  O‘lchashni boshlash va tugallash;  Qo‘shimcha xotira uchun old panelda USB port;  6-1/2 razryadli ko‘rsatish;  Ustunlarning yarim kengligi;  O‘zgaruvchan tokning haqiqiy o‘rtacha kvadratik qiymati ( True rms );  Qarshilikni 2 va 4 simli o‘lchash;  1 MGs gacha chastotani o‘lchash;  Sig’imni o‘lchash;  Haroratni o‘lchash;  Ruxsat etilgan tok 10 A;  Qurilmaning old va orqa panelidagi kirish klemmalari;  Yopiq korpusda kalibrlash . O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 11 Rasm. FLUKE 8846A raqamli multimetrining tashqi ko‘rinishi. III.2. Multimetr qurilmalarining metrologik ta’minoti Multimetrlarning metrologik ta’minoti o‘lchovlarning aniqligi va ishonchliligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Multimetrlarni muntazam ravishda kalibrlash va tekshirish ularning o‘lchov aniqligi standartlariga muvofiqligini ta’minlaydi. Bu maxsus laboratoriyalarda kuzatilishi mumkin bo‘lgan kalibrlash standartlaridan foydalangan holda amalga oshirilishi mumkin. Multimetrlarga muntazam texnik xizmat ko‘rsatish va holatini tekshirish nosozliklarning oldini olishga va asboblarning barqaror ishlashini ta’minlashga yordam beradi. Dasturiy ta’minot bilan boshqariladigan multimetrlarda funksionallikni yaxshilash va aniqlangan xatolarni tuzatish uchun dasturiy ta’minotni yangilash muhim vazifalardan biridir. Multimetrdan foydalanuvchilar noto‘g’ri ishlash tufayli xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun asboblardan to‘g’ri foydalanish va texnik xizmat ko‘rsatishga o‘rgatilishi kerak. Kalibrlash ma’lumotlarini hisobga olish va saqlash ya’ni xizmat tarixini kuzatish va kerakli o‘lchov aniqligini ta’minlash uchun kalibrlash va tekshirish jarayonlarini O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX hujjatlashtirish kelgusida birmuncha asqotadi. Multimetrlardan olingan o‘lchov natijalari xalqaro standartlarga muvofiq kuzatilishi muhim, bu ularning turli sohalar va sohalarda tan olinishi va qo‘llanilishini ta’minlashi kerak. Ushbu chora-tadbirlar multimetrlar yordamida amalga oshiriladigan o‘lchovlarning ishonchliligi va aniqligini ta’minlaydi, bu esa o‘z navbatida turli xil o‘lchovchi asboblarda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan xatolarni oldini olishga muhim rol o‘ynaydi. Multimetrlar bir nechta funksiyalarni birlashtirgan kombinatsiyalangan elektr o‘lchash moslamalari bo‘lganligi sababli IEK raqamli multimetrlari asboblar xavfsizligi nuqtai nazaridan GOST 12.2.091-2012 va GOST R IEC 61326-1-2014, GOST r 51522.2.2 (IEC 61326-2-2) talablariga javob berishi belgilanib qoyilgan . O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 3.3. Ampermetr qurilmalarining asosiy xatoligini aniqlash usullari va vositalari O‘lchash xatoliklari turli sabablarga ko‘ra turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin. Bu sabablar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: - o‘lchash vositasidan foydalanishda uni sozlashdan yoki sozlash darajasining siljishidan kelib chiquvchi sabablar; - o‘lchash obyektini o‘lchash joyiga (pozitsiyasiga) o‘rnatishdan kelib chiquvchi sabablar; - o‘lchash vositalarining zanjirida o‘lchash ma’lumotini olish, saqlash, o‘zgartirish va tavsiya etish bilan bog’liq sabablar; - o‘lchash vositasi va obyektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (temperatura yoki bosimning o‘zgarishi, elektr va magnit maydonlarining ta’siri, turli tebranishlar va h.k.lar)dan kelib chiquvchi sabablar; - o‘lchash obyektining xususiyatlaridan kelib chiquvchi sabablar; - operatorning malakasi va holatiga bog’liq sabablar va shu kabilar. O‘lchash xatoliklarining kelib chiqish sabablarini tahlil qilishda eng avvalo o‘lchash natijasiga salmoqli ta’sir etuvchilarini aniqlash lozim bo‘ladi. GOST 8.497-83 orqali ampermetrlarni, voltmetrlarni, va vattmetrlarni tekshirishning to‘rtta usulini tartibga soladi:  to‘g’ridan-to‘g’ri taqqoslash usuli;  taqqoslash vositasi yordamida taqqoslash usuli;  to‘g’ridan-to‘g’ri o‘lchash usuli;  bilvosita o‘lchash usuli. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 12 Rasm Elektr o‘lchash asboblarining tasnifi Bundan tashqari EO‘A yana bir qator xususiyatlari, belgilariga ko‘ra tasniflanadi. Masalan: aniqlik sinfi bo‘yicha, ishlatish sharoitiga qarab va boshqalar. O‘lchanadigan kattalik X ni Y ga to‘g’ridan to‘g’ri o‘zgartirish bo‘yicha ishlaydigan asboblarning tuzilish sxemasi quyidagicha bo‘ladi: O‘lchanadigan X kattaligi kompensatsion o‘zgartirish bo‘yicha Yga o‘zgartirilganda tuzilish sxemasi quyidagicha bo‘ladi: 2) To‘g’ridan to‘g’ri o‘zgartirish zanjiri Texnik amalga oshirishning aniqligi va soddaligi nuqtai nazaridan tekshirish usullarini qiyosiy tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, eng oddiy usul to‘g’ridan-to‘g’ri taqqoslash usuli bo‘lib, unda namunali va tekshirilgan asboblarning o‘qishlari taqqoslanadi. Biroq, bu usulning aniqligi ishlatiladigan standart o‘lchov vositalarining aniqligi bilan cheklangan. Shuning uchun to‘g’ridan-to‘g’ri taqqoslash to‘g’ridan-to‘g’ri va o‘zgaruvchan tokning aniqlik sinflari 0,5-5 uchun O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX ampermetrlarni, voltmetrlarni va vattmetrlarni tekshirish uchun ishlatilishi mumkin. Tekshirish uchun U300, U1134M tekshirish birliklari va 0,1-0,5 aniqlik sinflarining namunaviy asboblari qo‘llaniladi (2.1-rasm). 13 Rasm O‘zgarmas tokdagi qiyosiy tekshiruv 0,5 aniqlik sinfidagi ampermetrlarni 0,2 (o‘zgartirishlar kiritish yo‘li bilan) yoki 0,1 aniqlik sinfidagi asboblar bilan to‘g’ridan-to‘g’ri taqqoslash yo‘li bilan tekshirish mumkin va ish standartlari sifatida sertifikatlangan 0,5 aniqlik sinfidagi ampermetrlarni faqat 0,1 aniqlik sinfidagi asboblar bilan to‘g’ridan-to‘g’ri taqqoslash orqali tekshirish mumkin. 14 Rasm O‘zgaruvchan tokdagi qiyoslash tekshiruvi. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 3.4- § Multimetr qurilmalarini kalibrlash Umumiy qoidalar Multimetrni kalibrlash - bu aniqligini va ma’lum o‘lchov standartlariga javob berishini ta’minlash uchun hisoblagichni ma’lum standart qiymatlarga moslashtirish jarayoni. Multimetr qurilmalarini kalibrlashning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat: Tayyorlash: Multimetrning yaxshi holatda ekanligiga va tashqi tomondan shikast yo‘qligiga ishonch hosil qilinadi. Shuningdek, u laboratoriya o‘tkaziladigan xonaning harorati va boshqa parametrlari meyoriy hujjatlarda keltirilgan qiymatlarda bo‘lishini nazoratga olinadi. Standartlarni tanlash : Multimetrni kalibrlash uchun ishlatiladigan standart signal manbalarini (odatda ma’lum kuchlanish, qarshilik yoki tok qiymatlari) aniqlash. Kalibrlash jarayonini boshlash: O‘lchov qiymatlarini standart qiymatlarga o‘rnatish uchun multimetr ishlab chiqaruvchisi ko‘rsatmalariga amal qilinadi. Bu odatda qurilmadagi maxsus boshqaruv elementlari yordamida amalga oshiriladi. Natijaning to‘g’riligini tekshirish: Kalibrlashdan so‘ng siz boshqa standart asboblar yoki o‘lchash usullari yordamida kalibrlashning to‘g’riligini tekshirish kerak. Me’yoriy Hujjatlar: Kalibrlash hujjatlarini, jumladan sana, bajarilgan protseduralar va natijalarni saqlash muhim. Bu kalibrlash tarixini kuzatish va sifat va xavfsizlik standartlariga muvofiqligini ko‘rsatishga yordam beradi. Agar multimetr kerakli natijaga javob bermasa, qo‘shimcha tuzatish choralarini ko‘rish yoki uni ta’mirlash yoki qayta kalibrlash uchun yuboriladi. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX FLUKE 5522A universal kalibratori yordamida FLUKE 8846A raqamli multimetrni kalibrlash 1 5 Rasm . FLUKE 5522A universal kalibrator va FLUKE 8846A raqamli multimetr. Kalibrlash jarayoni optimal bo‘lishi uchun barcha sinov protseduralari quyidagi ko‘rsatmalarga muvofiq bo‘lishi kerak:  Atrof muhitning kalibrlash harorati (T kal ) barqaror va 18 °S dan 28 °S gacha ekanligiga ishonch hosil qilish kerak. Ideal holda, kalibrlash 23 °S ± 2 °S darajasida bajarilishi kerak;  Atrof muhitning nisbiy namligi 80% dan oshmasligiga ishonch hosil qilish kerak;  Kalibratorni 60 daqiqa qizdirish kerak;  O‘rnatish va shovqin xatoliklarini kamaytirish uchun ekranlangan, juft o‘ralgan, izolyatsiya qilingan kabellardan foydalanish kerak;  Barcha kirish kabellarini iloji boricha qisqa tutish kerak;  Amaldagi kalibrlash standartlari va sinov protseduralari qo‘shimcha xatolarga yo‘l qo‘ymasligiga ishonch hosil qilish kerak . Eslatma!!! Ideal holda, o‘lchash vositasini tekshirish va sozlash uchun ishlatiladigan kalbratorlar o‘lchagichning to‘liq o‘lchovli noaniqligining har bir spesifikatsiyasidan to‘rt baravar aniqroq bo‘lishi kerak. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Demak, ayni paytda “O‘zbekiston Milliy Metrologiya Instituti” DK da turli xildagi va turli aniqlikdagi elektr o‘lchash asboblarini qiyoslash va kalibrlash uchun foydalanib kelinayotgan Fluke 5522A ko‘p funksiyali kalibrator yordamida Fluke 8846A raqamli multimetrni kalibrlash jarayonini ko‘rib chiqamiz. Multimetrni kalibrlash jarayoni UzNIM-PC-14 “O‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok raqamli multimetrlarini hamda elektr signallarni o‘lchovchi boshqa qurilmalarni kalibrlash protsedurasi” ga muvofiq amalga oshiriladi. Avvalambor, ushbu jadvalni bizga ma’lum bo‘lgan boshlang’ich ma’lumotlar bilan to‘ldiramiz. 3 -jadval Kalibrlash uchun boshlang’ich ma’lumotlar Buyurtmachi : "NKMK" aksiyadorlik jamiyati Ob’ y ekt kalibrovk a Ariza raqami va sanasi: 016/07 20.02.2024 Berildi Kalibrlandi Shartnoma raqami va sanasi: № 2021-011651, 20.02.2024 sana vaqt sana vaqt O‘lchashni o‘tkazdi: Namozova K.N 20.0 2 .202 4 1 4 :10 23 .0 2 .202 4 09 : 2 0 Kalibrlash ob’ y ekti O‘lchash vositasi (Standart namuna) nomi Nomi: Raqamli multimetr Fluke 5522A ko‘p funksiyali kalibrator Turi: Fluke 8846A Seriya/zavod/inventar №: 95971408 Kalibrlash sharoiti: °С % mm.sim.ust . O‘lchash oralig’i: 0 dan 10 A gacha boshlanishida 24,2 32,4 751 oxirida 24,6 32,8 755 Keyin esa arizada so‘ralgan parametrlarni ketma-ketlikda o‘lchashni boshlaymiz. Har bir o‘lchangan parametrning natijasini o‘ziga tegishli jadvalga kiritib boramiz . O‘zgarmas tok kuchini kalibrlash. O‘lchash vositasini 2.9-rasmda ko‘rsatilgandek kalibratorga ulaymiz va qaysi nuqtani kalibrlashimizga qarab 4-jadvalda keltirilgan toklarni qo‘llaymiz. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 1 6 Rasm . O‘zgarmas tok kuchini kalibrlash uchun ulanish sxemasi 4 -jadval. 8846A ning o‘zgarmas tok kuchini kalibrlashdagi qiymatlari № O‘lchash nuqtasi Etalonning shu qiymatdagi kengaytirilgan noaniqligi Etalonning shu qiymatdagi tuzatmasi V INDi – kalibrlash ob’yektining ko‘rsatgan qiymati Kalibrlash ob’yektining shu qiymatdagi ko‘rsatish imkoniyatimA mA mA X1 X2 X3 X4 X5 mA mA mA mA mA 1. 100∙10 -3 0,00000024 0,000020,100001 0,100002 0,100004 0,100003 0,100005 0,000001 2. 1 0,0000023 0,00005 1,000003 1,000005 1,000004 1,000006 1,000002 0,000001 3. 10 0,000015 0,0003 10,00002 10,00004 10,00005 10,00003 10,00006 0,00001 4. 100 0,0001 0,003 100,0003 100,0002 100,0003 100,0004 100,0001 0,0001 5. 1000 0,0025 0,04 1000,002 1000,005 1000,004 1000,003 1000,002 0,001 O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX O‘zgaruvchan tok kuchini kalibrlash. O‘lchash vositasini 2.10-rasmda ko‘rsatilgandek kalibratorga ulaymiz va qaysi nuqtani kalibrlashimizga qarab 2.9-jadvalda keltirilgan toklarni qo‘llaymiz. 1 7 Rasm . O‘zgaruvchan tok kuchini kalibrlash uchun ulanish sxemasi 5 -jadval. 8846A ning o‘zgaruvchan tok kuchini kalibrlashdagi qiymatlari № O‘lchash nuqtasi Etalonning shu qiymatdagi kengaytirilgan noaniqligi Etalonning shu qiymatdagi tuzatmasi V INDi – kalibrlash ob’yektining ko‘rsatgan qiymati Kalibrlash ob’yektining shu qiymatdagi ko‘rsatish imkoniyatimA mA mA X1 X2 X3 X4 X5 mA mA mA mA mA 1. 100∙10 -3 0,00000024 0,000020,100001 0,100002 0,100004 0,100003 0,100005 0,000001 2. 1 0,0000023 0,00005 1,000003 1,000005 1,000004 1,000006 1,000002 0,000001 3. 10 0,000015 0,0003 10,00002 10,00004 10,00005 10,00003 10,00006 0,00001 4. 100 0,0001 0,003 100,0003 100,0002 100,0003 100,0004 100,0001 0,0001 5. 1000 0,0025 0,04 1000,002 1000,005 1000,004 1000,003 1000,002 0,001 O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 2.5 Multimetr o‘lchov asbobi yordamida amaliy tadqiqot ishlarini virtual dastur Multisim bilan olingan natijalarni solishtirish. Zamonaviy elektronikada Multisim dasturi kabi virtual dizayn vositalari elektr zanjirlarini modellashtirish va tahlil qilish uchun tobora ommalashib bormoqda. Shu bilan birga, multimetr kabi jismoniy o‘lchash uskunalari yordamida haqiqiy o‘lchovlar bilan taqqoslash orqali bunday dasturlar orqali olingan natijalarning aniqligi va ishonchliligini baholash muhim hisoblanadi. Multimetr o‘lchov asbobi yordamida amaliy tadqiqot ishlarini virtual dastur Multisim bilan olingan natijalarni solishtirishda bir nechta bosqichlarni amalga oshiramiz. O‘quv laboratoriya stendida kerakli o‘zgarmas va o‘zgaruvchan elektr zanjir sxemasini yig’amiz va vitual dasturi yordamida kerakli kuchlanish, tok yoki boshqa parametrlar o‘lchaymiz, taqqoslaymiz va tahlil qilamiz. Olingan o‘lchov natijalari aniqlik va xatoliklarini baholash uchun bir-biri bilan taqqoslaymiz. 19-Rasm O‘quv laboratoriya stendidan olingan natijalar O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Bizning o‘quv laboratoriya stendimizda ossilograf qurilmasining mavjud emasligini inobatga olib chiqadigan diagrammalarning Multisim dasturida ko‘rishimiz mumkin. Sinusoidal o‘zgaruvchan kuchlanishga aktiv qarshilik, induktiv g’altak va sig’im ulangan elektr zanjirini tekshirish. 20-rasm. Sinusoidal o‘zgaruvchan tokli kuchlanish manbaiga aktiv qarshilik ulangan elektr zanjiri. 21-rasm. Sinusoidal o‘zgaruvchan tokli kuchlanish manbaiga aktiv qarshilik ulangan virtual elektr zanjirning modeli O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX O‘zgarmas kuchlanish manbaiga aktiv qarshiliklar ketma-ket ulangan elektr zanjirini tekshirish 22-rasm. O‘zgarmas tokli kuchlanish manbaiga aktiv qarshiliklar parallel ulangan elektr zanjirning virtual sxemasi 23-rasm. O‘zgarmas tokli kuchlanish manbaiga aktiv qarshiliklar parallel ulangan virtual elektr zanjirning modeli O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX HISOBIY QISM 3.1. Multimetr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini aniqlash. Ushbu o‘lchash vositasi yordamida o‘lchashlar amalga oshiriladi hamda olinadi. I 1 I 2 I 3 I 4 I 5 I 6 I 7 I 8 I 9 I 10 0.28 0.275 0.279 0.28 0.32 0.26 0.266 0.269 0.28 0.272 I 11 I 12 I 13 I 14 I 15 I 16 I 17 I 18 I 19 I 20 0.279 0.279 0.259 0.260 0.30 0.29 0.26 0.27 0.272 0.273 Ushbu o‘lchash vositasi yordamida amalga oshirilgan o‘lchashlar natijalari qayta ishlanadi. Dastlab olingan natijalarning o‘rta arifmetik (1) qiymatini X ni quyidagi formula orqali hisoblaymiz (2): X= ∑ i = 1n Xi n = ∑ i = 120 Xi 20 (1) X o‘rt =∑i=1 n Xi n = ∑i=1 20 Xi 20 = 0,28 + 0,275 + .. … … … . + 0,27 + 0,272 + 0,273 20 = 0.276 (2) Endi har bir o‘lchash natijasi uchun absolyut xatolik ∆ X i ni topamiz: Absolyut xatolik ∆ X i ∆ X 1 =X 1 -X=0.28-0.276 = 0.004 ∆ X 11 =X 11 -X=0.279-0.276 = 0,003 ∆ X 2 =X 2 -X=0.275-0.276 = -0.001 ∆ X 12 =X 12 -X=0.279-0.276 = -0,003 ∆ X 3 =X 3 -X=0.279-0.276 = 0.003 ∆ X 13 =X 13 -X=0.259-0.276 = -0,017 ∆ X 4 =X 4 -X=0.28-0.276 = 0.004 ∆ X 14 =X 14 -X=0.260-0.276 = -0,016 ∆ X 5 =X 5 -X=0.32-0.276 = 0.006 ∆ X 15 =X 15 -X=0.3-0.276 = 0,024 ∆ X 6 =X 6 -X=0.26-0.276 = -0.016 ∆ X 16 =X 16 -X=0.29-0.276 = 0,014 ∆ X 7 =X 7 -X=0.266-0.276 = -0.001 ∆ X 17 =X 17 -X=0.26-0.276 = -0.016 ∆ X 8 =X 8 -X=0.269-0.276 = -0.007 ∆ X 18 =X 18 -X=0.27-0.276 = -0.006 ∆ X 9 =X 9 -X=0.28-0.276 = 0.004 ∆ X 19 =X 19 -X=0.272-0.276 = -0.004 O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX ∆X 10 =X 10 -X = 0.272-0.276 = -0.004 ∆ X 20 =X 20 -X=0.273-0.276 = -0.003 O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX O‘lchash natijalari o‘rtacha kvadratik xatoligi va o‘rtacha arifmetik qiymati o‘rtacha kvadratik xatoligi σ (3) va σ n (4) formulalar yordamida topiladi. σ=√ ∑ i = 1n ( ∆ xi ) 2 n − 1 = ¿ (3) σ n = σ √ n = √ ∑i=1 n (∆xi)2 n(n−1) (4) O‘lchash natijalari o‘rtacha kvadratik xatoligini topamiz. σ= √ ∑i=1 19 (∆ Xi)2 19 = √ ∆ X 1 2 + ∆ X 22 + ∆ X 32 + ⋯ + ∆ X 182 + ∆ X 192 + ∆ X 202 19 = √ ( 0.013821 ) 2 19 ≈ 0,004 O‘lchash natijalari o‘rtacha arifmetik qiymatini quyidagicha topamiz. σ n = √ ∑ i = 1n ( ∆ xi ) 2 n ( n − 1 ) = √ ∆ X 1 2 + ∆ X 22 + ∆ X 32 + ⋯ + ∆ X 18 2 + ∆ X 192 + ∆ X 202 20 ( 20 − 1 ) = √ ( 0.013821 ) 2 20 ∙ 19 ≈ 7 ∙ 10 − 4 20 ta natijadagi qo‘pol xatoliklarni topish uchun biz “uch sigma”mezonidan foydalanamiz. Agar o‘chashlarning absolyut xatoligining absolyut qiymati (moduli) 3*σ qiymatdan oshib ketgan bo‘lsa, ushbu natija qo‘pol xatolik hisoblanadi. 3 σ=3*0.004= 0,012 X i ning qolgan qiymatlarining hech biri endi o‘rtacha arifmetik 0,012 dan ko‘proq farq qilmaydi. Shuning uchun biz qo‘pol xatolik yo‘q deb taxmin qilishimiz mumkin. Ehtimoliy xatolik Styudent koeffitsienti yordamida aniqlanadi: ∆ X = t n ∙ σ n bu yerda t n = Styudent koeffitsienti bo‘lib uni quyidagi maxsus jadvaldan o‘lchash soni (n=20) va qabul qilingan ishonchli ehtimollik (texnik o‘lchashlarda P=0,95 ehtimollik olinadi) qiymatlariga olinadi. ∆ X = t n ∙ σ n = 2,1 ∙ 7 ∙ 10 − 4 = 14,7 ∙ 10 − 4 O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Bu holda o‘lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymati (ishonchlilik intervali) quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi: X = X o ’ rt ∓ ∆ X = X o ’ rt ∓ t n ∙ σ nX= Xo’rt∓ ∆X=∈[0.247453 ;0.27747 ] P ning qiymati N 0,6 0,7 0,8 0,9 0,95 0,98 0,99 5 0,94 2,0 3,1 8,3 17.7 31,8 63,7 10 0,88 1,2 1,5 2,1 2,8 3,7 4,8 20 0,86 1,2 1,4 1,8 2,1 2,8 3,3 40 0,85 1,1 1,3 1,7 2,1 2,5 2,9 60 0,85 1,2 1,3 1,7 2,0 2,4 2,7 120 0,85 1,0 1,3 1,7 2,0 2,4 2,7 120 0,85 1,0 1,3 1,7 2,0 2,4 2,6 Normal taqsimot bo‘yicha taqsimlanish qonuniyati tuzamiz: y i = 1 σ √ 2 π ∗ e − ( ∆ xi ) 2 2 σ 2   X i X o‘rt ∆ X ( ∆ X i ) 2 ∑ i = 1n ( ∆ xi ) 2 σ σ n ∆X X Yi 1 0.28 0.276 0.004 0.000016 0.013821 0.004 7∙10 −4 14,7 ∙10 −4 0.247453 60.49268 2 0.275 -0.001 0,000001 96.66702 3 0.279 0.003 0,00009 75.28435 4 0.28 0.004 0.000016 60.49268 5 0.32 0.006 0,000036 32.37939 6 0.26 -0.016 0,000256 0.003345 7 0.266 -0.001 0,000001 96.66702 8 0.269 -0.007 0,000049 21.56932 9 0.28 0.004 0.000016 60.49268 10 0.272 -0.004 0.000016 60.49268 11 0.279 0.003 0,00009 0.27747 75.28435 12 0.279 -0.003 0,00009 75.28435 13 0.259 -0.017 0,000289 0.011929 14 0.260 -0.016 0,000256 0.033457 15 0.30 0.024 0,000576 1.5189707 O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 16 0.290 0.014 0,000196 0.2181706 17 0.260 -0.016 0,000256 0.0334575 18 0.270 -0.006 0,000036 32.379398 19 0.272 -0.004 0.000016 60.492681 20 0.273 -0.003 0,00009 75.284358 Normal taqsimot bo‘yicha taqsimlanish qonuniyatining hisoblashning murakkabligini hisobga olganda bizning kurs ishidagini hisoblashlarni hisoblashda bir qancha qiyinchiliklarga olib keladi. Shuni hisobga olgan holda python dasturlash tilidan foydalanib Y i qiymatini dasturini tuzib olamiz. import math def calculate_y(delta_x, sigma): coefficient = 1 / (sigma * math.sqrt( 2 * math.pi)) exponent = math.exp(-((delta_x ** 2 ) / ( 2 * sigma ** 2 ))) return coefficient * exponent sigma = 0.004 delta_x_values = [ 0.004 , - 0.001 , 0.003 , 0.004 , 0.006 , - 0.016 , - 0.001 , - 0.007 , 0.004 , - 0.004 , 0.003 , - 0.003 , - 0.017 , - 0.016 , 0.024 , 0.014 , - 0.016 , - 0.006 , - 0.004 , - 0.003 ] for delta_x in delta_x_values: y = calculate_y(delta_x, sigma) print ( f"∆xi = { delta_x } , yi = { y } " ) Natija quyidagicha chiqdi. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Olingan natijalar asosida ∆X i va Y i qiymatlarning grafigini quramiz. Grafik qurish jarayonini python dasturlash tilining Matplotlib kutubxonasidan foydalanilgan holda qurib olamiz import matplotlib.pyplot as plt # Hisoblangan qiymatlarni kiritamiz delta_x_values = [ 0.004 , - 0.001 , 0.003 , 0.004 , 0.006 , - 0.016 , - 0.001 , - 0.007 , 0.004 , - 0.004 , 0.003 , - 0.003 , - 0.017 , - 0.016 , 0.024 , 0.014 , - 0.016 , - 0.006 , - 0.004 , - 0.003 ] y_values = [ 60.49268 , 96.66702 , 75.28435 , 60.49268 , 32.37939 , 0.003345 , 96.66702 , 21.56932 , 60.49268 , 60.49268 , 75.28435 , 75.28435 , 0.011929 , 0.033457 , 1.5189707 , 0.2181706 , 0.0334575 , 32.379398 , 60.492681 , 75.284358 ] # Grafik qurish qismi plt.plot(delta_x_values, y_values, marker = ‘o‘ , linestyle = ‘None’ ) plt.xlabel( ‘∆xi’ ) plt.ylabel( ‘Yi’ ) plt.title( "Yi ni ∆Xi ga bog’liqlik grafigi " ) plt.grid( True ) plt.show() O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Jadvaldagi barcha qiymatlarni ushbu grafik orqali ko‘rishimiz mumkin. Bu grafikda o‘sish kamayish oraliqlari mavjud. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX XULOSA “ Multimetr bilan o‘zgarmas tokni o‘lchash ” mavzusidagi kurs ish in i bajarish jarayonida multimetrning ishlash tamoyillari va o‘zgarmas tokni o‘lchash usullarini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazildi. Ushbu ish doirasida o‘zgarmas tokni o‘lchash uchun multimetrdan foydalanishning turli jihatlarini ko‘rib chiqish amalga oshirildi. Belgilangan maqsadlarga erishish uchun bir qator tajribalarda o‘zgarmas tok qiymatlarini olishga imkon beradigan MY61 markali multimetrdan foydalandim. O‘zgarmas tokni ni o‘lchash natijalarining ishonchliligini ta’minlash uchun bir nechta o‘lchovlar seriyasi amalga oshirildi, ularning har birida DCA qiymatida kamida 20 marta o‘lchandi. Ishning asosiy vazifalari multimetr yordamida o‘zgarmas tokni o‘lchash xatolarini tahlil qilish edi. Tahlilda har xil turdagi xatolar, shu jumladan mutlaq xato, o‘rtacha kvadrat xato va qo‘pol xato ko‘rib chiqildi. Har bir o‘lchangan o‘zgarmas tok qiymati uchun ushbu xatolarning qiymatlari hisoblab chiqildi, bu esa o‘lchovlarning aniqligini baholashga imkon berdi. Tadqiqotning muhim bosqichi o‘lchov sharoitlariga qarab xatolarning o‘zgarishini rejalashtirish edi. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish turli xil omillarga, masalan, tajriba sharoitlarining o‘zgarishi va sinov sxemasining xususiyatlariga qarab xatolarning o‘zgarishidagi qiymatlari aniqlashga imkon berdi. Ishning asosiy natijalaridan biri multimetrning ishlash tamoyillari va uning imkoniyatlarini chuqur tushunish edi. Tadqiqot natijasida multimetrlarning turlari, ularning asosiy ish rejimlari va qo‘shimcha funktsiyalar to‘g’risida yangi bilimlar oldim. O‘zgarmas tokni o‘lchash va olingan natijalarni tahlil qilish uchun multimetrdan foydalanish ko‘nikmalari ham kengaytirdim. Ushbu ish natijalari Multisim virtual dasturi yordamida olingan natijalarning aniqligi va ishonchliligini baholashga va uning muhandislik amaliyotida foydalanishga yaroqliligini aniqlashga yordam beradi. Shuningdek, u elektr zanjirlarini loyihalashning ishonchliligini ta’minlash uchun haqiqiy o‘lchovlardan foydalangan holda virtual modellarni tekshirish muhimligini ta’kidlaydi. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX Xulosa qilib aytganda, "multimetr bilan o‘zgarmas tokni o‘lchash" mavzusida kurs ishlarini bajarish elektr o‘lchash moslamalari bilan ishlash sohasidagi amaliy ko‘nikmalarni kengaytirishga va multimetrning ishlash tamoyillari va imkoniyatlari to‘g’risida yangi bilimlarga ega bo‘lishga imkonini berdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Vector Control of Three-Phase AC Machines. System Development in the Practice. – Quang, Nguyen Phung, Dittrich, Jörg-Andreas. –Prentice-Hall Of India Pvt. Limited, 2015. – 240 p 2. Austin Hughes, Bill Drury. Electric Motors and Drives: Fundamentals, Types and Applications, 4th Edition. – Newnes; 4 editions, 2013. – 440 p. 3. Gray, Alexander. Electrical Machine Design: The Design and Specification of Direct and Alternating Current Machinery. 1913. Reprint. – London: Forgotten Books, 2013. Print. 4. Qodirov T.M., Karimov R.CH. Yo„nalishga kirish fanidan ma ruzalar matni.‟ Toshkent, TDTU, 2012. – 47 b. 5. Yusufbekov N.” Texnologik jаrаyonlаrni nаzorаt qilish vа аvtomаtlаshtirish” Toshkent-2011 6. MP 0607-13-2017 metod poverka. GOST 8.395-80 O‘lchovlarning bir xilligini ta’minlashning davlat tizimi. Tekshirish paytida normal o‘lchash shartlari. Umumiy talablar; 7.-GOST R 8.736-2011 O‘lchovlarning bir xilligini ta’minlash davlat tizimi. Bir nechta to‘g’ridan-to‘g’ri o‘lchovlar. O‘lchov natijalarini qayta ishlash usullari. Asosiy qoidalar; 8.Моделирование и визуализация движений механиchеских систем в MATLAB: уchеб.пособие / В.С.Щербаков, М. С. Корытов, А.А. Руппел, В.А. Глушец, С.А. Милюшенко.– Омск: Изд-во СибАДИ, 2007. – 84с. O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 9. Avtomatizirovannie sistemi upravleniya texnologicheskimi protses sami v metallurgii: Uchebnoe posobie./Medvedev R.B., Bondar YU. D. ,Romanenko V.D.-M.: Metallurgiya, 2007.-156s. 10. Ivanova G.V. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov osnovnix ximicheskix proizvodstv. Metodicheskie materiali po kuru leksiy. S.Peterburgskiy GTU. 2003. 11. Medvedev R.B., Bondar YU. D. ,Romanenko V.D. “Avtomatizirovannie sistemi upravleniya texnologicheskimi protses sami v metallurgii: Uchebnoe posobie”./ -M.: Metallurgiya, 2007 12.Vershinin O.E. Primenenie mikroprotsessorov dlya avtomatizatsii texnologicheskix protsessov.-L.:Energoatomizdat, 2006 13.Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, Usmonov A.U., T., G’. G’ulom nomidagi matbaa uyi, 2002, 14.Nazorat o‘lchov asboblari va ularni o‘rnatish, Usmonov A.U., O‘quv qo‘llanma., T., “O‘MKNTN”bilim nashriyoti, 2005. 15.Л.С.Сабитов, Д.КюЛазарев,И.Р.Гилманшин Метод и средства колиchества нефти игаза Уchебное пособие Казан 2020г 16. Z.Valiyeva ,N.Tursunava “ Hayot faoliyati va havfsizligi ” Ma’ruza matni Toshkent -2016. 17.SH.SHodmonov, R. Aliyev, T. Jo‘rayev “Iqtisodiyot nazaryasi” Toshkent-2002. 18.C.C.Gulyamov, R.H.Ayupov “Raqamli iqtisodiyot df electron tijorat asoslari” Toshkent-2011. 19.P.R.Ismatullayev “ Sifat menejment tizimi va uni sertifikatlash” O‘quv qo‘llanma. 20. O‘zbekiston Respublikasida elektr energitika tarmog’ini yanada rivojlantirish va isloh qilish strategiyasi to‘g’risidagi qarori 27.03.2019 yildagi PQ-4249-son
  1. KIRISH
  
1.1.Kurs ishining tarkibi va hajmi………………………………….........…  
1.2.Kurs ishini rasmiylashtirish talablari……………………………...........  
1.3.Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish……………………............  
  1. NAZARIY QISM
 
2.1.O‘zgarmas tokning asosiy tushuncha va ta’riflari...................................  
2.2.O‘zgarmas tokni o‘lchashda ampermetrning ishlash nazariyasi.............  
2.3.O‘zgarmas tokni o‘lchash usullari………………………………..........  
2.4.Multimetr qurilmalari yordamida tokni o‘lchash tamoyillari…….........  
  1. TEXNOLOGIK QISM
  
3.1Multimetr qurilmalarining turlari va ularning xarakteristikasi...............  
3.2Multimetr qurilmalarining metrologik ta’minoti.....................................  
3.3Asboblarning asosiy xatoligini aniqlash usullari va vositalari................  
3.4Multimetr qurilmalarini kalibrlash..........................................................  
3.5Multimetr o‘lchov asbobi yordamida amaliy tadqiqot ishlarini virtual dastur Multisim bilan olingan natijalarni solishtirish..............................  
  1. HISOBIY QISM
  
4.1Multimetr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini aniqlash....................................................................................................  
XULOSA.......................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.....................................................  
Sotib olish