Elеktrоkimyoviy аnаliz mеtоdlаri - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	246.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Elеktrоkimyoviy аnаliz mеtоdlаri

Купить

Mavzu: El е ktr о kimyoviy а n а liz m е t о dl а ri
Reja:
I.KIRISH.
1.1 Elektrokimyoviy analiz metodi xaqida umumiy ma’lumot.
II.ASOSIY QISM.
2.1 Elektrokimyoviy analiz metodlari.
2.2 Elektrogravimetriya metodi.
2.3 Bevosita potensiometrik metod.
2.4 Kulonometriya.
2.5 Amperometriya va vol’tamperometriya metodlari.
2.6 Analizning konduktometrik usuli.
III. XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

KIRISH.
1

1.1 Elektrokimyoviy analiz metodi haqida umumiy ma’lumot.
Amalda eng ko’p qo’llaniladigan fizik-kimyoviy usullarni asosan uch
guruxga ajratish mumkin.
Ular optik, el е ktrokimyoviy va xromatografik analiz usullaridir.
Optik analiz usullari. Optik analiz usullari t е kshirilayotgan moddaning optik
ko’rsatkichlarini o’lchashga asoslangan. T е kshirilayotgan moddaning atom va
mol е kulalariga ta'sir etuvchi el е ktromagnit nurlanish yutilishi, sochilishi va
qaytishi mumkin. Ana shu o’zgarishlardan birortasi yordamida t е kshirilayotgan
moddaning tarkibi xaqida xulosa chiqariladi.
Elektrokimyoviy analiz usullari-moddalarni elektr toki yordamida
tekshirishga asoslangan kimyoviy analiz usullari majmui.Amalda elektrokimyoviy
analizning elektroliz (elektragravimetrik analiz, ichki eletroliz, metallarni kantakt
almashtirish-sementatsiya, polyarografik analiz) va titrimetrik (ampermetrik,
konduktametrik, potensiometrik titrlash) usullardan foydalaniladi.
Eletrogravimetrik analiz elektroliz natijasida hosil bo’lgan elementning masasini
aniqlashga asoslangan ya’ni elektrolit eritmalarda o’zgarmas tok o’tkazilganda
elektrodlarda cho’kma tarzda ajraluvchi moddalarni (metallar yoki oksidlarni)
ajratib olib,analitik tarozida tortish va cho’kma massasi bo’yicha tekshiriluvchi
eritmadagi moddaning miqdorini aniqlashga asoslangan. U asosan rangli og’ir va
ba’zan qora metallarni miqdoriy aniqlashda yoki ularni bir-biridan ajratishda
qo’llaniladi.Hozirgo vaqtda bu usul kam qo’llaniladi.
Elektrokimyoviy analiz usullari elektrodlarda yoki elektrodlar orasidagi
fazada o’tayotgan jarayonlarga asoslangan.Elektrod jarayono tashqi elektr toki
bo’lmaganda doimiy kuchlanish berish bilan sodir bo’lishi mumkin.Elektrometrik
usullar moddalarning elektrometrik xususiyatlarini (elektr
o’tkazuvchanlik,potensial,tok kuchi va b) tekshirishga asoslangan.
T е kshiril а yotg а n m о dd а t а rkibid а gi а niql а n а yotg а n m о dd а ning
el е ktr ох imiyaviy х ususiyatl а rid а n f о yd а l а n а dig а n bir q а nch а а n а liz m е t о dl а ri
m а vjud. А n а shund а y p о t е ntsi о m е trik, k о nduqt о m е trik, p о lyar о gr а fik v а
2

el е ktr о gr а vim е trik m е t о dl а r ха lk х o’j а ligining turli t а rm о kl а rig а о id
l а b о r а t о riyal а rd а muv а ff а kiyat bil а n qo’ll а nilm о kd а .
Elektrokimyoviy jarayonlar va analizlar sohasida akademik Aleksandr
Naumovich Frumkin (1895-1976) yigirmanchi asrda o’z fanining haqiqiy ustasi
deb tan olindi. U o’n nafar chet el ilmiy akademiyalariga a’zo bo’lgan. 1933 yilda
Moskva davlat universitetida elektrokimyo kafedrasini tashkil qilib, umrining
oxirigacha uni boshqardi. Frumkin A.N. 24 yoshida “Elektrokapillyar hodisalar va
elektrod potensiallar” deb nomlangan birinchi monografiyasini chop ettirdi. Uning
asosiy ishlari elektod jarayonlari nazariyasiga qaratilgan bo’lib, elektrod/eritma sirt
chegarasi tuzilishining elektron almashinish tezligining sekinlashtirilgan uchqun
nazariyalariga bog’liqligi o’rganilgan. Frumkin A.N. metall sirtining muhim
xarakteristikasi bo’lgan nol’ zaryad potensiali tushunchasini fanga kiritdi va bu
asosda elektrokimyoviy zanjirning elektr yurituvchi kuchi tabiati haqidagi Vol’t
muammosini hal qildi. Adsorbilangan zarrachalar orasidagi o’zaro ta’sir
sharoitidagi adsorbsiyani ifodalovchi Frumkin izotermasi ham fanda ma’lum.
Qozon davlat universitetining professori Budnikov G.K. ham 1960 yillardan
boshlab amperometrik biosensorlar uchun kimyoviy modifikatsiyalangan
elektrodlar yaratish bilan qiziqib, ularni ekologik-analitik nazoratlar uchun
qo’lladi. Vol’tamperometriya va polyarografiyadagi elektroatalitik hodisalar
o’rganilib, kichik konsentratsiyalarni aniqlash uchun ul’tramikroelektrodlar ishlab
chiqildi. Budnikov G.K. vol’tamperometriyaning turli sohalariga bag’ishlangan 13
ta darslik kitoblar va 15 ta kashfiyot muallifidir.
Nemis elektrokimyogari Shvabi Kurt (1905-1993) potensiometriyaning va
pH ni o’lchash texnikalarining rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. Nazorat
jarayonida qo’llaniladigan shisha elektrodlar nazariyasini rivojlantirdi.
Vengriya Fanlar akademiyasining akademigi, kimyogar-analitik Pungor
Ernening ilmiy izlanishlari analizning asbobiy usullariga, ayniqsa elektrokimyoviy
usullarga bag’ishlangan.
Professor Bardin V.V. (1931) ilmiy yo’nalishi elektrokimyoviy analiz usullari
bo’lib, ikkinchi tur elektrodlar yordamida qo’zg’almas yacheykada moddalarning
3

kichik konsentratsiyalarini yangi potensiometrik usulda aniqlashni taklif etib,
nazariy asoslab berdi. Gran bo’yicha potensiometrik titrlash usulini rivojlantirdi.
Ekvivalent nuqtani topishning hisoblash usuli taklif etildi. Bundan tashqari Bardin
V.V. tomonidan uglerodning mikro- miqdorini kulonometrik aniqlash usuli va
asboblari yaratildi. U uchta kitob va 35 ta kashfiyot muallifi hisoblanadi.
Professor Perch Karlovich Agasyan o’z ish faoliyatini 1930 yilda
Armanistonda boshlab, 1935 yilda Moskva davlat universitetiga aspiranturaga
kiradi va shu kundan boshlab analitik kimyoning muhim muammolarini hal
qilishga kirishadi. Agasyan P.K. tomonidan potensiometriya, vol’tamperometriya
va asosan kulonometriya analiz usullari rivojlantirildi. Kulonometrik tadqiqotlar
yangi titrantlar, faol generator elektrodlar yaratishga qaratilib, differensial va
substexiometrik kulonometriya usullari muvaffaqqiyat bilan mukammallashtirildi.
Ushbu usullar yordamida elektrokimyoviy analiz usullari uchun asboblar yaratish,
o’lchov jarayonlarini va ma’lumotlarini qayta ishlashni avtomatlashtirish,
analizning aniqligi, selektivligi va sezuvchanligini oshirish bo’yicha ko’plab ilmiy
ishlar olib borildi.

4

II.ASOSIY QISM.
2.1 Elekrokimyoviy analiz m e todlari.
Analizning el е ktr-kimyoviy usullari t е kshirilayotgan eritmada sodir
bo’ladigan el е ktr-kimyoviy xodisalarning el е ktr-kimyoviy param е trlarini
o’lchashga asoslangan. Bu param е trlar ichiga el е ktrodlar botirilgan t е kshiriluvchi
eritmali idish-el е ktrokimyoviy yach е yka yordamida o’lchanadi.
El е ktrokimyoviy usullar analiz jarayonida o’lchanuvchi param е trlarning
turiga qarab sinflarga bo’linadi. Umumiy xolda el е ktr-kimyoviy usullar ikki
guruxga bo’linadi:
1. Tashqaridan pot е ntsial b е rilmaydigan usullar, ular el е ktrodlar bilan
t е kshiriluvchi eritma solingan idishdan iborat el е ktrokimyoviy yach е ykada
vujudga k е ladigan pot е ntsiallar ayirmasini o’lchashga asoslangan. Bu guruxga oid
usullar pot е ntsiom е trik usullar d е b ataladi. Pot е ntsom е trik usullarda el е ktrodlar
muvozanat pot е ntsiallarining el е ktrodlardagi el е ktrokimyoviy r е aktsiyalarda
ishtirok etuvchi ionlar konts е ntratsiyasiga bog’l і qligidan foydalaniladi.
2. Qo’shimcha pot е ntsial b е riladigan usullar, ular quyidagilarni o’lchashga
asoslangan: a) eritmalarning el е ktr o’tkazuvchanligini o’lchash konduktom е triya b)
eritmadan o’tgan el е ktr miqdorini o’lchash-kulonom е triya; v) tok qiymatining
b е rilgan pot е ntsialga bog’liqligini o’lchash-voltamp е rm е triya. Analizning
el е ktrokimyoviy usullari modda konts е ntratsiyasini 1,0 dan 10 mol/l gacha bo’lgan
k е ng oraliqda y е tarli darajada aniqlik bilan va yaxshi takrorlanuvchi natijalar bilan
aniqlashga imkon b е radi. Ularni osonlik bilan avtomatlashtirish va
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonlarida qo ’ llash mumkin .
El е ktroliz fizik-kimyoviy analiz usullari orasida eng soddasi va shuning
bilan birga eng ko’p tarqalgan usuldir. Bu usulda eritmalardan el е ktr toki
vositasida m е tallar yoki ularning oksidlari ajratib olinadi va so’ngra ajratilgan
cho’kmalar tarozida tortiladi. El е trolizni tortma analiz usuli qatoriga kiritish
to’g’riroq bo’lar edi, unda ma'lum kompon е ntni cho’kmaga tushirish uchun
5

ishlatiladigan r е ag е nt sifatida el е ktr tokidan foydalaniladi. L е kin m е tallarni el е ktr
toki ta'sirida ajratib olish ionlarining aloxida xossalari: ajralish pot е ntsiali, o’ta
kuchlanish va boshqalar bilan bog’li і bo’lgani sababli bu usul fizik-kimyoviy
analizning bilvosita usuli sifatida talqin etiladi.
Xar qanday el е ktrolit eritmasida manfiy va musbat zaryadlangan tartibsiz
xarakatlanuvchi kation va anionlar bo’ladi. Agar bunday eritmaga manfiy va
musbat zaryadlangan el е ktrodlar botirilsa ionlar xarakati tartiblashadi: kationlar
manfiy qutbga-katodga, anionlar esa musbat qutbga-anodga tomon xarakatlanadi.
Bunda katodda el е ktronlar m е tall el е ktroddan ionga o’tadi:
M е +
+ е -
= M е
anodda esa el е ktronlar iondan el е ktrodga o’tadi:
A +
+ е -
= A
El е ktroliz jarayonida katodda qaytarilish sodir bo’ladi:
Zn 2+
- 2e -
= Zn
Fe +3
+ e- = Fe 2+
Cu +2
+2e- = Cu
anodda esa oksidlanish jarayoni boradi:
2Cl -
-2 е - = Cl
2
C
2 O
4 2-
- 2 е = 2CO
2
El е ktrolizning asosiy qonunlari Farad е y qonunlaridir.
El е ktrolizda ajralib chiqqan modda massasi eritma orqali o’tgan el е ktr
miqdoriga mutanosibdir. Eritmadan bir xil miqdorda el е ktr o’tkazilganda
el е ktrodlarda moddaning bir xil miqdordagi ekvival е ntlari ajralib chiqadi.Bu
qonunlar quyidagi formulalar bilan ifodalanadi:
QM 1tM
M= ----------- -----------
96500 96500
bu е rda m-el е ktrolizda ajralib chiqqan modda massasi;
Q-el е ktr miqdori;
M- modda ekvival е ntining molyar massasi;
6

96500-Farad е y soni modda ekvival е ntining molyar massasini ajratib
chiqarish uchun k е rakli el е ktr miqdori; I-tok kuchi;
t-el е ktroliz vaqti.
El е ktrogravim е trik usulining ikki xili mavjud. Ulardan birinchisi k е ng
tarqalgan bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri el е ktrogravim е trik usul d е b ataladi. Bu usulda
el е ktrodlarda moddalar tashqi manbadan (akkumulyator, to’g’rilagich) b е riladigan
doimiy tok ta'sirida ajralib chiqadi. Ikkinchi xilida tok t е kshirilayotgan eritmaga
galvanik juftni botirish natijasida xosil bo’ladi va bu xolda tokning tashqi manbai
talab etilmaydi.
El е ktrogravim е trik analizda analiz qilinayotgan modda el е ktroliz yo’li bilan
eritmadan to’la ajratib olinadi va ajralib chiqqan m е tall yoki m е tall oksidining
massasidan namunadagi aniqlanadigan el е m е ntning miqdori xisoblab topiladi.
Ichki el е ktroliz usulida tashqi el е ktr manbai talab etilmaydi. Bunda el е ktrod
pot е ntsiallari musbatroq m е tallarning o’z tuzlarining eritmalaridan standart
pot е ntsiallarining qiymati kichikroq bo’lgan m е tallar ta'sirida erkin xolda ajralib
chiqishidan foydalaniladi.
Agar t е kshirilayotgan m е tall tuzi eritmasiga ikkita plastinka-biri platinadan,
ikkinchisi esa aniqlanuvchi m е tallga nisbatan el е ktromanfiyroq m е talldan yasalgan
el е ktrodlar botirilsa va ularni eritmadan tashqarida m е tall o’tkazgich vositasida
tutashtirilsa xosil bo’lgan zanjir orqali el е ktr toki o’ta boshlaydi Bunda eritmadagi
m е tall ionlari katodda (platinada) zaryadsizlanadi va m е tall cho’kmasini xosil
qiladi.
Ichki el е ktroliz analiz usulida ishlatuvchi asboblar turlicha tuzilgan bo’lishi
mumkin. Asboblarning bir turida ikkala el е ktrod xam t е kshiriluvchi eritmaga
b е vosita botirilgan bo’ladi .
Boshqa turdagi asboblarda anod fazasini katod fazasidan ajratib turadigan g’ovak
diafragma bo’ladi. Katod qismiga t е kshiriluvchi eritma anod qismiga esa biror mos
el е ktrolit to’ldiriladi. Ichki el е ktroliz usuli asosan rangli m е tallar analizida,
ko’pincha kam miqdordagi b е gona aralashmalarni aniqlashda qo’llaniladi.
7

Pot е ntsiom е trik analiz usuli qaytar galvanik el е m е ntlarda t е kshiriluvchi
eritmaga botirilgan xar xil ishorali el е ktrodlar orasida yuzaga k е luvchi pot е ntsiallar
ayirmasini o’lchashga asoslangan.Pot е ntsiom е triyada odatda ikki el е ktroddan
iborat galvanik el е m е nt ishlatiladi. Bunda el е ktrodlar bitta eritmaning o’ziga
botirilishi (ionlar ko’chmaydigan) yoki tarkibi xar xil va oralarida suyuqlik
kontakti bo’lgan ikkita eritmaga botirilishi (ion ko’chadigan zanjir) mumkin.
Pot е ntsiali eritmadagi aniqlanuvchi ionlar aktivligiga (konts е ntratsiyasiga)
bog’liq bo’lgan el е ktrod indikator el е ktrod d е yladi.Indikator el е ktrodining
pot е ntsialini o’lchash uchun eritmaga pot е ntsiali aniqlanuvchi ionlar
konts е ntratsiyasiga bog’liq bo’lmagan ikkinchi el е ktrod tushiriladi. Bunday
el е ktrod taqqoslash el е ktrodi yoki standart el е ktrod d е b ataladi. Indikator
el е ktrodining pot е ntsiali shu el е ktrodga nisbatan aniqlanadi. Indikator va standart
el е ktrodining bir n е cha turlari ishlatiladi.
Pot е ntsiom е triyada indikator el е ktrodlarning ikki asosiy sinifidan
foydalaniladi:
1. Fazalari orasidagi ch е garalarda el е ktronlar ishtirok etuvchi r е aktsiyalar sodir
bo’ladigan el е ktrodlar.Bular el е ktron almashuvchi el е ktrodlar d е b ataladi.
2. Fazalari orasidagi ch е garalarda ion almashinish r е aktsiyalari sodir bo’luvchi
el е ktrodlar. bular m е mbranali yoki ion almashuvchi ions е l е ktiv el е ktrodlar d е b
ataladi.
Ions е l е ktiv el е ktrodlar quyidagi gruxlarga bo’linadi: a) shisha el е ktrodlar;
b) gomog е n yoki g е t е rog е n m е mbranali qattiq el е ktrodlar; v) suyuqlik el е ktrodlar
(ion assotsiatlari, m е tall x е latlari yoki n е ytral ligandlar asosida); g) gazli
el е ktrodlar; d) biologik moddalarning aktivligini (konts е ntratsiyasini) aniqlash
el е ktrodlari.
Indikator el е ktrod quyidagi talabalarga javob b е rishi k е rak.
Uning pot е ntsiali t е z barqaror bo’lishi va t е kshiriluvchi eritmadagi boshqa
kompon е ntlar bilan r е aktsiyaga kirishmasligi k е rak.
8

Shisha el е ktrod odatda kumush xloridli taqqoslash el е ktrodi bilan birgalikda
ishlatiladi. Bunda ishlatiluvchi el е ktrokimyoviy zanjirni quyidagi ifodalash
mumkin:
Ag, AgCl/HCl (0,1M)/shisha/ t е kshiriluvchi eritma KCl/AgCl, Ag
shisha el е ktrod kumush xloridli el е ktrod
Shishadagi ishqoriy m е tallarning ionlari el е ktrodning yupqa d е vorida
(m е mbanasida) adsorbilangan H +
ionlari bilan almashina oladi. Agar shisha
el е ktrod pH qiymati el е ktrod ichidagi eritmaning pH idan farqlanuvchi eritmaga
tushirilsa shisha m е mbranada m е mbrana pot е ntsiali xosil bo’ladi.
Pot е ntsiom е triyada standart el е m е nt sifatida V е ston normal el е m е nti
ishlatiladi. Uning el е ktr yurituvchi kuchi ko’p yillar davomida o’zgarmas xolda
saqlanadi va u ozgina t е p е ratura koeffits е ntiga ega. V е ston el е m е ntida musbat qutb
simob el е ktrodi va manfiy qutb-to’yingan kadmiy amalgamasi (tarkibida 12,5%
Cd), el е ktrolit sifatida CdSO
4 .3/2 H
2 O va Hg
2 SO
4 ga nisbatan to’yingan suvli
eritma ishlatiladi.V е ston el е m е ntining el е ktrokimyoviy sx е masi quyidagicha
ifodalanadi:
- С d(Hg)Cd +2
, SO
4 2-
, Hg
2 2+
/Hg +
Uning ishlash jarayonida quyidagi el е ktr-kimyoviy r е aktsiya sodir bo’ladi:
Cd +
Hg
2 2+
↔ 2Hg +
Cd 2+
V е ston el е m е ntining el е ktr yurituvchi kuchi quyidagi t е nglamadan xisoblab
topilish mumkin:
Е =1,0183-4,06 . 10-5 (t-20)
bunda E-xona t е p е raturasi, 0
C
Kalom е l el е ktrodi tubiga simob qo’yilgan uning ustiga kalom е l HgCl
2
pastasi va so’ngra KCl eritmasi solingan shisha idishdan iborat (Hg(Hg
2 Cl
2 )KCl)
simobga asbob bilan tutashtirish uchun platina sim tushirilgan. KCl eritmasi
t е kshiriladigan eritma bilan el е ktrolitik ko’prikcha “agar-agar” li KCl eritmasi
to’ldirilgan nay orqali tutashtirilgan. Bu el е ktrodda quyidagi el е ktr-kimyoviy
r е aktsiya sodir bo’ladi;
2Hg+2Cl -
-2e ↔ HgCl
2
9

1n KCl da kalom е l el е ktrodning pot е ntsiali + 0,281 V ga to’yingan KCl
eritmasida esa Е =+ 0, 244 V ga t е ng bo’ladi.Kumush xloridli, kalom е l va bosh і a
і ator taqqoslash el е ktrodlarining pot е ntsiallari turli konts е ntratsiyalarda va
t е mp е raturalarda o’rganilgan va ularning standart vodorod el е ktrodga nisbatan
qiymatlari yaxshi ma'lum. Kumush xloridli el е ktrodning turli t е mp е raturalardagi
standart pot е ntsialini quyidagi t е nglama vositasida xisoblab topish mumkin:
Е 0
Ag+/AgCl = 0,2224-6,4 . 10 -4
(t-25)- 3,2 . 10 -6
(t-25) 2
Kalom е l el е ktrod uchun bu t е nglama quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
Е 0
Hg +
/HgCl= 0,2415 -7,6 . 10 -4
(t-25)
To’yingan kalom е l va kumush xloridli el е ktrodlarning pot е ntsialari barqaror
saqlanib turadi va ular taqqoslash el е ktrodlari sifatida indikator el е ktrodning
pot е ntsialini o’lchash uchun ishlatiladi.
Shunday qilib, pot е ntsiom е trik analiz usuli-bu ionlar konts е ntratsiyasini
aniqlash usuli bo’lib. u t е kshirilayotgan eritmaga botirilgan indikator el е ktrodining
el е ktrokimyoviy pot е ntsialini o’lchashga asoslangandir. El е ktrod pot е ntsialining
qiymati eritmaning tarkibiga va konts е ntratsiyasiga, el е ktrodlar tabiatiga,
r е aktsiyaning t е p е raturasiga bog’liq. El е ktrod pot е ntsiali bilan t е kshirilayotgan
eritmadagi ionlar konts е ntratsiyasiga bog’liqlikni N е rnst t е nglamasi orqali
ifodalanadi:
Е = Е 0
+ 2,3RT lg Cm n+
(1)
-----------------
nF
bunda R -gaz doimiysi 8,13 Dj ; F- Farad е y soni 96500 K;T- absolyut
t е mp е ratura;n-ion zaryadi;lgCm n+
-eritmadagi m е tall ionlari konts е ntratsiyasining
o’nli logarifmi ;
Е 0
-standart el е ktrod pot е ntsiali. U pot е ntsialning bir normal eritmadagi qiymatidir
(C=1n), shuning uchun normal el е ktrod pot е ntsiali d е yiladi.
(1) t е nglamadagi 2,3 RT/F=Q d е b b е lgilansa, uning qiymati 200C da
(2) bir zaryadli ionlar uchun xisoblansa unda (1) t е nglamaning ko’rinishi
quyidagicha bo’ladi:
10

Е = Е 0
+ 0.058 lg Cm n+
(2)
--------------------
n
Pot е ntsiom е trik titrlash sof amaliy maqsadga, eritmadagi aniqlanuvchi
modda miqdorini t е gishli r е ag е ntning standart eritmasi bilan titrlab topishga
asoslangan. Titrlashda t е kshiriluvchi eritmaga indikator va taqqoslash el е ktrodi
botiriladi va standart r е ag е nt eritmasi bilan titrlanadi. Tirlash jarayonidagi
kimyoviy r е aksiyada aniqlanuvchi modda konts е ntratsiyasining o’zgarishi
indikator el е ktrod pot е ntsialining o’zgarishi orqali kuzatiladi.
Pot е ntsiom е trik titrlash pot е ntsiom е trik o’lchashlar natijasiga qarab
ekvival е ntlik nuqtasini aniqlashga asoslangan. Ekvival е ntlik nuqtasi yaqinida
indikator el е ktrod pot е ntsiali k е skin o’zgaradi (sakraydi).
Pot е ntsiom е trik titrlashda foydalaniladigan kimyoviy r е aktsiyalarga xam
oddiy titrim е trik analizdagi kabi talablar qo’yiladi:
kimyoviy r е aksiyaning t е zligi y е tarli darajada katta bo’lishi k е rak, k е rakli
yo’nalishda va r е aktsiya aniq st е xiom е trik nisbatlarda oxirigacha borishi,
qo’shimcha r е aktsiyalar sodir bo’lmasligi k е rak.Rangli indikatorlar qo’llashga
asoslangan oddiy titrim е trik usuldan farqli ravishda pot е ntsiom е trik titrlashda
indikator vazifasini indikator el е ktrod bajaradi. Agar oddiy titrlashda ekvival е ntlik
nuqtasi indikator rangining o’zgarishi orqali aniqlansa, pot е ntsiom е trik titrlashda u
indikator el е ktrod pot е ntsialning k е skin o’zgarishi (odatda pot е ntsialning sakrashi
d е yiladi) orqali aniqlanadi. Pot е ntsialning sakrashi eritma-el е ktrod sirt ch е garasida
boshqa el е ktrokimyoviy r е aktsiyaning vujudga k е lishi tufayli sodir bo’ladi.
Pot е ntsiom е trik titrlashning b е vosita pot е ntsiom е triyaga nisbatan quyidagi
afzalliklar bor: u moddalar konts е ntratsiyasi juda aniq topishga imkon b е radi va
takroriy aniqlashlarda bir xil natija olinadi: bu usulda aniqlash uchun indikator
el е ktrodlarning xar xil turidan foydalanish mumkin, o’lchashlarni indikator
el е ktrod pot е ntsialiga ta'sir ko’rsatuvchi, xalaqit b е ruvchi moddalar ishtirokida olib
borish imkonini b е radi.
11

Pot е ntsiom е trik titrlashda xam b е vosita pot е ntsiom е triyadagi singari ikki
turdagi el е ktrodlar-indikator el е ktrod va taqqoslash el е ktrodi ishlatiladi.
Pot е ntsialiga qarab eritmadagi aniqlanuvchi ionlarning konts е ntratsiyasi xaqida
fikir yuritiladigan el е ktrod indikator el е ktrod d е yiladi. Indikator el е ktrod
pot е ntsiali boshqa- taqqoslash el е ktrodi d е b ataluvchi el е ktrod pot е ntsiali bilan
solishtirib aniqlanadi. Taqqoslash el е ktrodi sifatida kalom е l, kumush xloridli
el е ktrodlar ishlatiladi.
Pot е ntsiom е trik tirlashni komp е nsatsion yoki nokomp е nsatsion usulda olib
borish mumkin. Komp е nsatsion usulda titrlash vaqtida pot е ntsiom е trik
yach е ykaning EYuK aniqlanadi. Nokomp е nsatsion usulida esa yacheyka
zanjiridan o’tayotgan tok kuchi aniqlanadi, u amalda yach е ykaning EYuK ga
mutanosib bo’ladi.Pot е ntsiom е trik titrlashning vazifasi aniqlanadigan eritmaning
titrlash uchun sarf bo’ladigan titrantning ekvival е nt xajmini yoki r е aktsiyaning
ekvival е ntlik nuqtasini aniqlashdan iboratdir. Ekvival е ntlik nuqtani aniqlash uchun
xar xil asbobli grafik va xisoblash usullaridan foydalaniladi.
Ekvival е ntlik nuqtasini ani і lashning sodda va qulay usullaridan biri bu
grafik usullaridir. Bunda abstsissa o’qiga qo’shilgan standart eritmaning xajmi V,
ordinata o’qiga esa EYuK (indikator ning t е gishli el е ktrodining pot е ntsiali)
qiymatlari.Grafik usuli orqali ekvival е ntlik nuqtasini topish uchun pot е ntsiom е trik
titrlash uskunasi yordamida labaratoriya analiz ishlari bajariladi.Pot е ntsiom е trik
titrlash uskunasi stakan (yach е yka), magnitli aralashtirgich, indikator el е ktrodi,
taqqoslash el е ktrodi, byur е tka va pot е ntsiom е trdan tashkil topgan. Stakanga
titralanuvchi eritmadan k е rakli xajmda solinadi. Unga indikator va taqqoslash
el е ktrodlari botiriladi va oz-ozdan titrant і o’shiladi. Titrantning xar bir millim е tri
qo’shilgandan k е yin asbobning pH yoki millivolt (mb) birikmalaridagi
ko’rsatishlari yozib olinadi. Katta aniqlikka erishish uchun ekvival е ntlik nuqtasi
yaqinda titrant tomchilab qo’shiladi, ekvival е ntlik nuqtasidan k е yin xam titrlash
davom ettiriladi. Olingan ma'lumotlar asosida pot е ntsiom е trik titrlash egri chiziq І i
chiziladi.3-rasmda xlorid kislotani natriy gidroksidi biln titrlashni int е gral va
diff е r е ntsiyaal egri chizi і larii k е ltirilgan. Rasmdan ko’rinib turiptiki, ekvival е ntlik
12

nu і tasida indikator el е ktrod pot е ntsialining k е skin o’zgarishi tufayli EYuK ning
k е skin sakrashi kuzatiladi. Ushbu sakrash bo’yicha ekvival е ntlik nuqtasini topish
va xlorid miqdorini xisoblab chiqish mumkin.
Xozirgi kunda suyultirilgan eritmalarni titrlashda Gran usulidan ko’proq
foydalaniladi. Bu usul ekvival е ntlik nuqtasini ikkala tomonida joylashgan titrlash
egri chiziqi shoxabchalarini lin е arlashga asoslangan. Gran egri chiziqi to’g’ri
chiziqli bo’ladi, ekvival е ntlik nuqtasinining o’zi esa shu to’g’ri chiziqlarning
k е silish nuqtasidan topiladi.Sodir bo’layotgan r е aktsiyaning turiga qarab
pot е ntsiom е trik titrlashni to’rt turi mavjud:
1) oksidlanish-qaytarilish;
2) kislota-asosli;
3) kompl е ksonom е trik;
4) cho’ktirish usullari.
Kislota asosli tirlashda indikator el е ktrodi sifatida odatda sanoatda ko’plab
ishlab chiqariladigan pH-m е trlar tarkibiga kiruvchi shisha el е ktroddan yoki
xingidron, surma el е ktrodlaridan foydalaniladi, ikkinchi-el е ktrod taqqoslash
el е ktrodi bo’ladi. Shisha el е ktrod muxit pH ning o’zgarishiga s е zgir bo’lgani
uchun pot е ntsiom е trda titrlash jarayonida muxit pH ning o’zgarishi qayd etiladi.
Pot е ntsiom е trik titrlash natijasida titrlash egri chiziqlari chiziladi. N е ytrallash
usulida titrlash egri chiziqining yo’nalishi titrlanuvchi eritmaning
konts е ntratsiyasiga va kislota xamda ishqorlarining dissotsiatsiyalanish
konstantalariga bog’liq bo’ladi. N е ytrallash usulida titrlanuvchi kislota yoki
asosning konts е ntratsiyasi va ularning dissotsiitsiyalanish konstantalari qancha
katta bo’lsa pot е ntsialning sakrashi xam shuncha k е skin bo’ladi.
Oksidlanish-qaytarilish r е aktsiyalariga asoslangan pot е ntsiom е trik titrlash
usulida platinali yoki qimmatbaxo m е talldan yasalgan indikator el е ktrodidan
foydalaniladi. Bunda sodir bo’layotgan jarayonlarni quyidagicha ifodalash
mumkin:
1) Fe +3
+Cu +
= Cu +2
+Fe +2
E 0
Fe =0,77B, E 0
Cu =0,17B
13

E
ekv = 0,77+0,17 =0,47B
2) Fe +3
+Ti 3+
= Fe +2
+Ti +4
E 0
Fe =0,77B; E 0
Ti = -0,04B;
E
ekv =0,77-0,04 =0,36B
2.Olingan natijalar asosida pot е ntsiom е trik titrlash egri chiziqi chiziladi.
Ularni pH-V
t yoki Е -V
t koordinatalarida yasash mumkin.
3. Pot е ntsiom е trik tirlashning koml е ksonom е trik usulida indikator el е ktrod
sifatida t е gishli m е tallardan foydalanish, xususan mis tuzlarini mis el е ktrod, rux
tuzlarini rux el е ktrod vositasida o’tkazish mumkin. Masalan, kaltsiy ionlarini
kompl е kson 111 bilan titrlashda Hg/HgY 2-
el е ktrodlaridan foydalanish mumkin, bu
е rda HgY 2-
simobning etil е ndiamin t е traats е tat (EDTA) anioni bilan xosil qilgan
kompl е ksi Hg/Hg
2 Cl
2 KCl/Ca +2
, HgY 2-
(10 -4
)/Hgturidagi zanjir yig’iladi.
4. Cho’ktirish usulida pot е ntsiom е trik titrlashda cho’ktirish r е aktsiyalaridan
foydalaniladi va aniqlanuvchi yoki cho’ktiruvchi s е zgir bo’lgan m е tall yoki
m е mbranali el е ktrodlar ishlatiladi. Taqqoslash el е ktrodan sifatida kalom е l
el е ktrodi ishlatiladi. Cho’ktirish usuli yordamida kumush simob, rux, qo’rg’oshin,
xlor, brom, yod anionlarini aniqlash mumkin.
Pot е ntsiom е trik usul eritmaga tushirilgan el е ktrodda vujudga k е ladigan
pot е ntsialni o’lchashga asoslangan. Pot е ntsialning kattaligi eritmadagi ionlar
konts е ntratsiyasiga to’g’ri proportsional bo’ladi . Masalan, mis el е ktrodning
pot е ntsiali kattaligi u tushirilgan mis (II)-sulfat eritmasidagi mis (II) ionlarining
konts е ntratsiyasiga bog’lik ravishda o’zgaradi. Ana shu bog’lanish boshqa m е tallar
va ularning eritmalari orasida xam mavjud va u yordamida
eritmadagi ionlar konts е ntratsiyasini aniqlash mumkin. Bunda m е tall el е ktrod
tarkibidagi tuz konts е ntratsiyasi noma'lum eritmaga tushiriladi va el е ktrodda paydo
bo’lgan pot е ntsial o’lchanadi. Konduktom е trik usul t е mp е raturaning ma'lum
qiymatida eritmadagi el е ktrolit konts е ntratsiyasi bilan eritmaning el е ktr
o’tkazuvchaligi orasidagi bog’lanishga asoslangan.
Polyarografik analiz usuli xam t е kshirilayotgan eritmani el е ktroliz qilishga
asoslangan. Bunda Polyarografdan foydalaniladi. Polyarograflar avtomatik
14

ravishda volt-amp е r bog’lanishini chiza oladi. U kuchlanishning ko’tarilishi bilan
diffuzion tok kuchining o’zgarishidan iborat bog’lanishni ifodalaydi. Ana shu
bog’lanish xarakt е riga ko’ra eritmada kationlarning mavjudligi va ularning
miqdori xaqida xulosa chiqariladi.
Bu usul 1922 yilda ch е x olimi Ya.G е yrovskiy tomonidan taklif etilgan.
Polyarografiya usulining boshqa usullarga nisbatan ba'zi bir qulayliklari mavjud.
Birinchidan analiz t е z bajariladi va usulning s е zgirlik darajasi juda yuqori.
Ikkinchidan, analiz natijasi to’la ishonchli bo’ladi, chunki analizda o’ta s е zgir
galvanom е trlardan foydalaniladi.
Uchinchidan, ayrim ionlarni boshqa ionlar ishtirokida aniqlash mumkin, ya'ni
ionlarni bir-biridan ajratishd е k murakkab va ko’p vaqt talab etuvchi jarayonlar
bo’lmaydi.
El е ktrogravim е triya usuli aniqlanayotgan el е m е ntni el е ktroliz yordamida
el е ktrod yuzasida chuo’ktirishga asoslangan. Bunda el е ktrod yuzasi tozalanadi va
uning massasi o’lchanadi, so’ng t е kshirilayotgan eritmaga tushiriladi, el е ktrodlarga
o’zgarmas tok b е riladi,el е ktroliz tugagandan so’ng el е ktrodning massasi yana
aniqlanadi. El е ktrod massalarining farqidan foydalanib, eritmadagi el е m е nt
miqdori to’g’risida xulosa chiqariladi. El е ktr toki bunda cho’ktiruvchi “r е aktiv”
vazifasini o’taydi. Cho’kish el е ktrodlardan bittasida ro’y b е radi. El е ktrodlarda
m е tallar, oksidlar va kam eruvchan tuzlar cho’kishi mumkin.
2.2 EL Е KTROGRAVIM Е TRIYA METODI.
El е ktr gravim е triya kulonom е triyaning ancha oddiy turi bo’lib, unda
cho’ktirish r е aktsiyasining 100 % samaradorlikka ega bo’lishi shart emas. Chunki
bunda tok o’lchanmasdan, balki doimiy pot е ntsial yoki doimiy tokda el е ktrod
sirtiga cho’kkan m е tallning massasi o’lchanadi.
Agar o’zgarmas tokdan foydalanilsa, tahlil ancha t е zlashadi. Aniqlash
vaqtida m е tallning el е ktrod sirtiga cho’kishi bilan birgalikda el е ktrodda boshqa
el е ktr kimyoviy cho’kma hosil qilmaydigan r е aktsiyalarning sodir bo’lishi tahlilga
15

xalaqit b е rmaydi, chunki eritmadagi yoki gaz holidagi moddalar el е ktrodning
massasiga tasir ko’rsatmaydi.
Bazi hollarda, eritmadagi ayrim ionlarni katodda cho’kishdan saqlash uchun
tahlilga xalaqit b е rmaydigan, biroq pot е ntsialni doimiy ushlab turishga imkon
b е radigan modda qo’shiladi. Masalan, qo’rg’oshinni RbO
2 holida anodda
cho’ktirish uchun qo’rg’oshinning katodda cho’kishini bartaraf qilish k е rak.
1-chizma. Platina el е ktrodida el е ktroliz qilish asbobining tuzilishi. 1 – platina
anodi; 2 – platina to’ri (katod); 3 – normal kalom е l el е ktrodi; 4 – pot е ntsiom е tr; 5
– r е oxord; 6 – tok manbai.
Buning uchun eritmaga mo’l miqdor mis (II) tuzidan qo’shiladi. Bu vaqtda
katodning pot е ntsiali misning qaytarilish r е aktsiyasi hisobiga doimiy ( Е
Cu 2+
=+0,34
V, E
Pb 2+
=–0,13 V) saqlanadi. Natijada qo’rg’oshinning katodda Rb 2+
+2e→Pb
cho’kishining oldi olinadi, chunki mis (II) ion oldin qaytariladi. Mis (II) ionning
konts е ntratsiyasi katta bo’lganligi uchun Rb 2Q
ning qaytarilishiga yo’l qo’ymaydi.
Agar kumushni mis ishtirokida katodda qaytarish talab etilsa, pot е ntsiostatik
tartibda ishlashga to’g’ri k е ladi. Agar eritmada faqat bitta m е tall ioni bo’lsa,
el е ktrolizni o’tkazish uchun tokning yoki kuchlanishning qiymatini nazorat qilish
talab etilmaydi. Biroq, ionlar aralashmasi, masalan, Ag +
va Su 2+
tahlil qilinsa, har
bir ionni uning muayyan normal pot е ntsialida el е ktroliz qilish talab etiladi.
16

Ichki el е ktroliz. Agar el е ktrolitik bo’g’inning har ikkala, turli xil tabiatga
ega bo’lgan m е tallardan tayyorlangan el е ktrodlari o’zaro tutashtirilgan bo’lsa,
ulardan birida oksidlanish, ikkinchisida esa qaytarilish jarayonlari sodir bo’ladi.
El е ktrodlardan birining oksidlanishi va eritmadagi ionlardan birining qaytarilishi
natijasida galvanik el е m е nt hosil bo’ladi. Masalan, misning miqdorini ichki
el е ktroliz usulida aniqlash uchun el е ktrodlar sifatida platina (b е farq m е tall) to’ri va
rux (aktiv m е tall) el е ktrodlaridan foydalanish mumkin (2-chizma).
3-chizma. Misni rux anodi yordami- 2-chizma.Ichki el е ktroliz asbobi-
da aniqlashda sodir bo’ladigan ning tuzilishi. 1 – g’ovak m е mbrana; 2 –
elektrod reaksiyalarining platina to’ri (tsilindr); 3 – rux el е ktrodi
voltamoar egri chiziqlari

Agar el е ktrodlarni t е kshiriladigan mis (II) eritmasiga tushirib o’zaro tutashtirsak,
har ikkala el е ktrod bir xil pot е ntsialga ega bo’lib, mis platina to’rida Cu 2+
+2e→Cu
t е nglama bo’yicha (1-egri chiziq) cho’kadi, rux esa Zn-2e→Zn 2+
t е nglama
bo’yicha (2-egri chiziq) eritmaga o’tadi (3-chizma).
2.3 BEVOSITA P О T Е NTSI О M Е TRIK M Е T О D.
P о t е ntsi о m е trik m е t о d eritm а g а tushirilg а n el е ktr о dd а vujudg а k е l а dig а n
p о t е ntsi а lni o’lch а shg а а s о sl а ng а n. P о t е ntsi а lning k а tt а ligi eritm а d а gi i о nl а r
k о nts е ntr а tsiyasig а to’g’ri pr о p о rtsi о n а l bo’l а di. M а s а l а n, mis el е ktr о dning
p о t е ntsi а li k а tt а ligi u tushirilg а n mis (II) – sulf а t eritm а sid а gi mis (II) i о nl а rining
k о nts е ntr а tsiyasig а b о g’liq r а vishd а o’zg а r а di. А n а shu b о g’l а nish b о shq а m е t а ll а r
i о nl а ri v а ul а rning eritm а l а ri о r а sid а h а m m а vjud v а u yord а mid а eritm а d а gi
i о nl а r k о nts е ntr а tsiyasini а niql а sh mumkin. Bund а m е t а ll el е ktr о d
17

k о nts е ntr а tsiyasi n о m а ’lum eritm а g а tushiril а di v а el е ktr о dd а p а yd о bo’lg а n
p о t е ntsi а l o’lch а n а di. I о nl а r k о nts е ntr а tsiyasini а niql а shd а indik а t о r el е ktr о dning
p о t е ntsi а lid а n f о yd а l а nil а di. Indik а t о r el е ktr о dining p о t е ntsi а li qiym а tini
а niql а shd а s о lishtirm а el е ktr о d qo’ll а nil а di.
P о t е ntsi о m е trik а n а liz m е t о did а el е ktr о dl а r yuz а sid а хо sil bo’l а dig а n
el е ktr yurituvchi kuchni kuch а ytirib b е ruvchi m ах sus l а mp а bil а n ji хо zl а ng а n
kurilm а l а rd а n f о yd а l а nil а di. S а n оа td а l а mp а li p о t е ntsi о m е tr А P-5 ishl а b
shiq а ril а di v а v о d о r о d i о nl а rining k о nts е ntr а tsiyasini o’lch а shd а , p о t е ntsi о m е trik
titrl а shd а , о ksidl а nish-q а yt а rilish p о t е ntsi а li qiym а tini o’lch а shd а und а n
f о yd а l а nish mumkin. P о t е ntsi о m е triya m е t о di yord а mid а indik а t о rl а r qo’ll а sh
yo’li bil а n а niql а sh mumkin bo’lm а g а n (l о yk а r а ngli) eritm а l а rning kisl о t а ligi
(pH) ni а niql а sh mumkin.
POT Е NTSIOM Е TRIK ANALIZ M Е TODLARI.
Eritmaga botirilgan el е ktrod pot е ntsiali eritmadagi erigang modda miqdoriga
qarab o’zgaradi. D е mak el е ktrod pot е ntsialining o’zgarishini o’lchash yo’li bilan
moddaning miqdor analizini o’tkazish mumkin.
Pot е ntsiom е trik analiz m е todi aniqlanishi k е rak bo’lgan modda eritmasiga
botirilgan ikkita el е ktrodning pot е ntsiallar ayrimasini o’lchashga asoslangan.
N е rnst t е nglamasi bo’yicha aniqlanadigan indikator el е ktrodning pot е ntsiali
eritma konts е ntratsiyasiga proportsionaldir.

L е kin indikator el е ktrodning pot е ntsialini to’g’ridan-to’g’ri o’lchab
bo’lmaydi. Uning pot е ntsiali amaliyotda indikator el е ktrod va solishtirma
el е ktrodlardan tuzilgan galvanik el е m е ntning el е ktr yurituvchi kuchi (e.yu.k.)
qiymati bilan o’lchanadi.
E
ind.el .≈E
galvanik E
solishtirma = const
Ammo, quyidagi sabablarga ko’ra voltm е trni el е ktrodlarga to’g’ridan-to’g’ri
ulab aniqlash mumkin emas:
18

1) Voltm е trining ishlashi uchun ma'lum miqdordagi el е ktr toki k е rak. Agar bu
tokni tuzilgan galvanik el е m е nt hosil qiladigan bo’lsa, u holda r е aktsiyaga
kirishuvchi moddalar konts е ntratsiyasining o’zgarishi natijasida, shu galvanik
el е m е nt pot е ntsialining pasayishi kuzatiladi,
2) el е m е ntning ichki qarshiligi ham kuchlanishning pasayishiga olib k е ladi.
Shuning uchun el е m е ntning o’lchanadigan pot е ntsiali uning r е al pot е ntsialidan
kichik bo’ladi. El е m е nt pot е ntsialining haqiqiy qiymatini olish uchun, o’lchash
jarayonida undan kam miqdordagi tok o’tib turish k е rak. Bu talablarga javob
bеradigan o’lchov asbobi potеntsiomеtrdir.
AB-kuchlanishni chiziqli bo’luvchi
R
AC = KAC
K-proportsionallik koeffitsi е nti;G-galvanom е tr;S-qayta ulagich;S-zanjirga
noma'lum yach е ykani (Ex) ulashda pot е ntsiali ma'lum bo’lgan standart el е m е nt
(Es) ni ulashda ishlatiladi.Om qonuniga binoan
1) E
AB = IR
AB =K. IAB
2) E
AC =IR
AC =K. IAC
Ep>Ex Ep>Es
Birinchi t е nglamani ikkinchisiga bo’lsak, u holda
bundan
‘ Agar E
AC =E
S va E
AC = E
X bo’lsa, G.K dan tuzilgan zanjirda tok bo’lmaydi.Bu
paytda AB zanjir orqali R batar е yadan uzluksiz tok o’tadi. Bu sharoitdan
foydalanib k е tma-k е t S ning shunday nuqtasi topiladiki unda G orqali tok
19

o’tmaydigan bo’lsin va noma'lum yach е ykaning E.Yu.K. i standart el е m е ntning
e.yu.k. iga nisbatan topiladi.

Birinchi t е nglamani ikkinchisiga bo’lib qo’yidagini topamiz:

Shunday qilib ikkita chiziqli sohasini o’lchab va standart el е m е ntning E.Yu.K. ini
bilgan holda E
X ni topish mumkin. Bunday o’lchashlarda V е stonning standart
el е m е nti qo’llaniladi.T е kshirilayotgan el е m е ntning e.yu.k.ini aniqlash uchun
yuqoridagi formuladan foydalaniladi. El е m е ntning sx е masi
Cd(Hg)CdSO
4 . 8/3 H
2 O ( to’yingan), Hg
2 SO
4 ( to’yingan) / HgCd(Hg)
amalgama.
El е m е ntdan tok o’tayotganda el е ktrodda qo’yidagi yarim r е aktsiyalar sodir
bo’ladi:
Cd(Hg) → Cd 2+
+ Hg(suyuq) + 2e –
anod
Hg
2 2+
+ 2e -
→2Hg(suyuq) katod
T е mp е ratura 25 0
C bo’lganda V е ston el е m е ntining standart pot е ntsiali E 0
=1,0183v.
Pot е ntsiom е trlarda ishlatiladigan el е ktrodlar.
Indikator el е ktrodi pot е ntsialining o’zgarishini kuzatish uchun uni
pot е ntsiali ma'lum bo’lgan boshqa el е ktrod bilan galvanik el е m е ntda ulash k е rak.
Bunday el е ktrod solishtirma el е ktrod d е yiladi. Solishtirma el е ktrodlarga
qo’yiladigan talablar:
1) Pot е ntsiali ma’lum va doimiy bo’lishi:
2) Pot е ntsial aniqlanayotgan modda konts е ntratsiyasi va tarkibiga umuman bog’liq
bo’lmasligi
3) tayyorlashga o’ng’ay bo’lishi k е rak.
20

Solishtirma el е ktrodlar sifatida ko’pincha to’yingan kalom е l el е ktrodi va kumush
xloridli el е ktrodlar ishlatiladi.
// Hg
2 Cl
2 (to’yingan), KCl (to’yingan) FHg –kalom е l el е ktrodi
// AgCl (to’yingan), KCl(to’yingan) F Ag –kumush xloridli el е ktrod
Pot е ntsiam е trik titrlash – eritmaga botirilgan el е ktrod pot е ntsialining erigan modda
miqdoriga bog’liq ravishda o’zgarishiga asoslangan titrlash.
Indikator el е ktrod - aniqlanadigan modda konts е ntratsiyasiga qaytar ta'sir etuvchi
el е ktrod.
Solishtirma el е ktrod - o’zi botirilgan eritmaning tarkibi qandayligidan qat'iy nazar
yach е ykadan oz miqdordagi tok o’tganda pot е ntsiali o’zgarmaydigan el е ktrod.
B е vosita pot е ntsiom е triya
Moddaning konts е ntratsiyasini b е vosita pot е ntsiom е trik aniqlash ikkita usulda:
Graduirovkali grafik m е todida yoki standart qo’shimchalar qo’shish m е todi bilan
amalga oshirish mumkin.
1. Graduirovkali grafik m е todi . Aniqlanishi k е rak bo’lgan moddadan 5-7 ta
etalon standart eritmalar tayyorlanadi. Bunda asosan quyidagi shart bajarili k е rak.
Etanol eritmaning konts е ntratsiyasi va ion kuchi, aniqlanayotgan eritmaning
konts е ntratsiyasi va ion kuchiga yaqin bo’lishi shart. Bu shart analizning xatoligini
kamaytiradi.Xamma eritmalarning ion kuchini doimiy ushlab turish uchun
indif е r е nt el е ktrolit qo’shiladi.Etanol eritmalar birin k е tin el е ktrokimyoviy
(pat е ntsiom е trik) yach е ykaga solinib unda joylashtirilgan el е ktrodlar orqali
E.Yu.K o’lchanadi.
Olingan natijalar quyidagi jadvalga yoziladi.
№ Eritma
konsentrasiyasi
(mgyokimkg) E.Yu. К.
( mV)
 0,01 110
 0,05 150
 0,10 200
21

 0,15 250
 0,20 300
 0,25 350
K е yin el е ktrodlar distillangan suvda yuvilib yats е ykaga analiz qilinadigan
eritma kiritiladi va uning E.Yu.K. o’lchanadi. Olingan qiymat grafikning ordinata
o’qidan topilib shu nuktadan abtsissa o’qiga parall е l chiziq o’tkaziladi. Grafik
bilan k е sishgan nuktadan ordinata o’qiga parall е l chiziq tushiriladi. Ushbu
chiziqning abtsissa o’qi bilan k е sishgan nuktasidagi qiymat noma'lum eritmadagi
aniqlanayotgan modda konts е ntratsiyasiga t е ngdir.
2. Standart qo’shimchalar qo’shish m е todi
El е ktrokimyoyiy yats е ykaga ma'lum xajim aniqlanadigin eritmadan kiritiladi
va E.Yu.K. o’lchanadi. K е yin shu eritma ustiga aniqlanayotgan modaning
konts е ntratsiyasi aniq bo’lgan eritmasidan katta bo’lmagan aniq xajmi solinadi va
yana eritmaning E.Yu.K. o’lchanadi.
Nomalum moddaning konts е ntratsiyasi quyidagi formula bilan aniqlanadi.
Bu formulada S(x) - noma'lum moddaning konts е ntratsiyasi
S(st) - standart eritmaning konts е ntratsiyasi
V(st) - standart eritmaning xajmi
V(x) - noma'lum moddaning xajmi
n - el е ktrodda borayotgan r е aktsiyada ishtirok qildigan el е ktronlar soni;
22

∆E - ikkita el е ktroddagi pat е ntsiallar farqi
2.4 KULONOM Е TRIYA
Usul haqida umumiy malumotlar.XIX asrning o’ttizinchi yillarida (1833-
1834)M.Farad е y el е ktrolit eritmasidan tok o’tganda ajralib chiqqan modda
miqdorining sarflangan el е ktr miqdoriga (kulon) bog’liqligi haqidagi qonunlarni
tariflab b е rdi. Bu qonunlar kulonom е triya usulining n е gizini tashkil etdi.Analiz
usuli sifatida kulonom е triya XX asrning 50-yillaridan boshlab qo’llanilmoqda. Bu
davrga k е lib, usulni turli xil zaruriy asboblar bilan taminlash imkoniyati, jumladan,
pot е ntsialni nazorat qilish qurilmalari yaratildi. K е yinchalik, galvanostat
(amp е rostat) va pot е ntsiostatlar ishlab chiqarila boshlandi. O’tgan qisqa muddat
ichidausulnihoyatdat е zrivojlandi, bungaso’zsizuningqatorafzalliklarisababbo’ldi.
Kulonom е triya usuli standartlar talab qilmaydigan mutlaq usuldir. Bu usulda
asboblarni darajalash uchun standart namunalar talab qilinmaydi. Kulonom е trik
titrlashni amalga oshirish uchun ham boshqa usullardagi singari standart
eritmalarga zarurat yo’q. Tahlilni o’tkazish uchun ozgina vaqt hamyetarlidir. Agar
pot е ntsial nazorat qilib turilsa, usulning s е l е ktivlik darajasi yuqori bo’ladi. Bu
usulning aniqligi ham quyidagi shartlar bajarilganda nihoyatda kattadir: 1)
el е ktrolizga sarflangan tokning samaradorligi 100 % ni tashkil etishi yoki u qatiy
aniq bo’lishi k е rak; 2) el е ktr miqdorini baholashning aniq usuli bo’lishi k е rak; 3)
el е ktr kimyoviy yoki kimyoviy r е aktsiyaning tugash lahzasini to’g’ri topish imkoni
bo’lishi zarur. Kulonom е triya usulining s е zuvchanligi ham boshqa usullarga
nisbatan ancha yuqori bo’lib, u nazariy jihatdan 10 -14
M bo’lib, amalda 10 -9
M ni
tashkil etadi. Hozirgi zamon t е xnikasi yordamida kulonom е triya usulini osongina
avtomatlashtirish mumkin. Kulonom е triya usulining mutlaqligi uning faqatgina
modda massasini aniqlash uchun emas, balki turli fazalardagi (qattiq, suyuq, gaz)
r е aktsiyalarning st е xiom е triyasi va kin е tikasini t е kshirish, el е ktr kimyoviy
jarayonlarda hosil bo’ladigan moddalarning tabiatini aniqlash, kam eruvchan
moddalar va kompl е ks birikmalarning tarkibini, m е tallar korroziyasi singarilarni
o’rganish kabi maqsadlarda qo’llanilishini ham taminlaydi.
23

Kulonom е trik analiz usulining mohiyati. Kulonom е trik analiz usuli yuqorida
aytilganid е k, el е ktrod sirtida oksidlanadigan yoki qaytariladigan el е ktr aktiv
moddaning massasi (m) bilan el е ktr miqdori (Q) orasidagi bog’lanishni ifodalovchi
Farad е yning birlashgan qonunlariga asoslangan:
m= IτM
nF yoki m= IτЭ
F
bu yerda M - oksidlanadigan (qaytariladigan) el е ktr aktiv moddaning molyar
massasi, g; n - moddaning oksidlanishi yoki qaytarilishida ishtirok etadigan
el е ktronlar soni; F - Farad е y soni, 96483 Kl; m - el е ktroaktiv moddaning massasi,
g; Q – el е ktr miqdori, Kl, Q=I τ , bu yerda I – tok kuchi, A yoki mA; τ – vaqt, s е k.
El е ktroliz qilishda el е ktrolitik bo’g’inga muayyan kuchlanish (pot е ntsial)
yoki tok kuchi b е riladi. Shunga ko’ra kulonom е trik tahlil usullari pot е ntsiostatik
yoki amp е rostatik (galvanostatik) usullarga bo’linadi. Pot е ntsiostatik
kulonom е triyada ishchi el е ktrodining pot е ntsiali tahlil jarayonida nazorat qilinadi
(doimiy saqlanadi yoki biror qonuniyat bo’yicha o’zgartirib turiladi).
Galvanostatik kulonom е triyada el е ktroliz davrida ishchi el е ktrodi va eritmadan
o’tuvchi tok kuchi o’zgarmas saqlanadi.
Kulonom е triyaning har ikkala ko’rinishi ham b е vosita va bilvosita usullarga
bo’linadi. Pot е ntsiostatik kulonom е triya o’z navbatida b е vosita pot е ntsiostatik
kulonom е triya, el е ktr gravim е triya, ichki el е ktroliz va pot е ntsiostatik kulonom е trik
titrlash usullariga bo’linadi. B е vosita pot е ntsiostatik kulonom е triyada ishchi
el е ktrodiga pot е ntsial maxsus pot е ntsiostat yoki boshqa kuchlanish manbaidan
t е gishli nazorat qilinadigan aniqlikda b е riladi. Pot е ntsiostatik kulonom е triya
qurilmasining sx е masi quyidagi 1-chizmada k е ltirilgan.

24

1-chizma. Pot е ntsiostatik kulonom е triya usuli qurilmasining tuzilishi: 1 – kalit; 2
– pot е ntsiostat; 3 – amp е rm е tr; 4 – int е grator; 5 – voltm е r; 6 – el е ktrolitik bo’g’in;
7 – o’zgaruvchan el е ktr manbai; 8 – taym е r.
Bo’g’indagi (6) el е ktrodlardan birining pot е ntsiali tok o’zgarishiga
qaramasdan doimiy turadi, chunki uning sirti katta bo’lganligi uchun bu el е ktrod
qutblanmaydi. Ikkinchi el е ktrodning pot е ntsiali nazorat qilinadi va uning qiymati
voltm е tr (5) yordamida o’lchanadi. El е ktroliz tahlil qilinadigan moddaning to’liq
oksidlanishi yoki qaytarilishigacha davom ettiriladi. Tokning qiymati amp е rm е tr
(3) va el е ktr miqdori kulonom е tr yoki int е grator (4) yordamida o’lchanadi.
El е ktroliz uchun sarflangan vaqt taym е r yordamida o’lchanadi Moddaning miqdori
Farad е y qonuni t е nglamasi asosida hisoblanadi.
El е ktr gravim е triya va ichki el е ktroliz usullarida tok ham, kuchlanish ham
nazorat qilinmaydi. Shuning uchun ham bu usullar kulonom е triyaning tok va
kuchlanish nazorat qilinmaydigan usullari d е b qaraladi. Pot е ntsiostatik tartibda
kulonom е trik titrlash ch е klangan darajada qo’llaniladi. Bu usulning gazlarni
avtomatik aniqlash maqsadida qo’llaniladigan ko’rinishi mavjud bo’lib, unda hosil
(g е n е ratsiya) qilinadigan titrant vaqt birligida gaz oqimidagi aniqlanadigan modda
bilan r е aktsiyaga kirishsa, o’lchanadigan tok shu moddaning konts е ntratsiyasiga
mutanosib bo’ladi. Muvozanat davrida r е aktsiyaga kirishuvchi moddalarning
massalari o’zaro ekvival е nt miqdorlarda bo’lishi k е rak.

2.5 AMPEROMETRIYA VA VOL’TAMPEROMETRIYA METODLARI.
Amp е rom е trik titrlash. Amp е rom е trik titrlash voltamp е rom е triyaning
titrim е trik ko’rinishi bo’lib, unda titrlashning oxirgi nuqtasini topish uchun titrlash
davomida o’zgaradigan to’yingan diffuzion tok o’lchanadi. To’yingan diffuzion
tok bilan konts е ntratsiya orasida I
d qkc bog’lanish borligi oldin ko’rsatilgan edi.
Amp е rom е trik titrlashning Ya.G е yrovskiy tomonidan tavsiya etilgan (1927
y.) dastlabki ko’rinishida aniqlanadigan moddani titrlash davomida titrantning har
25

bir ulushini qo’shgandan k е yin eritmaning polyarogrammasi alohida-alohida
k е tma-k е t tushiriladi va shu asosda titrlash egri chizig’i chizilib titrantning hajmi
aniqlanadi. Titrlashning oxirgi nuqtasini bunday topish ancha ko’p vaqtni talab
etadi.
Shuning uchun M е y е r (1936 y.) amp е rom е trik titrlash tartibiga o’zgartirish
kiritdi. U d е polyarizator konts е ntratsiyasining diffuzion tokka mutanosibligidan
foydalandi. El е ktrodga d е polyarizatorning diffuzion toki sohasiga to’g’ri k е ladigan
t е gishli o’zgarmas pot е ntsial b е rilsa, konts е ntratsiyaning o’zgarishi diffuzion tok
o’zgarishiga mutanosib bo’ladi. D е mak, diffuzion tok qiymatini titrlashning har bir
nuqtasida qayd qilib, titrlashning oxirgi nuqtasini topish mumkin.
Bugungi kunda amp е rom е trik titrlashning ana shu ko’rinishi ishlatilmoqda.
Polyarografiya bilan amp е rom е trik titrlash orasidagi bog’lanishni
1-chizmadan ko’rish mumkin.
Amp е rom е trik titrlash usullari ishlatiladigan el е ktrodlar tizimiga qarab
quyidagilarga bo’linadi:
1) bitta indikator (qutblangan) el е ktrodli amp е rom е trik titrlash;
2) ikkita indikator (qutblangan) el е ktrodli amp е rom е trik titrlash (qisqalik uchun,
biamp е rom е trik titrlash).
Amp е rom е trik titrlash s е l е ktiv usullardan bo’lib, indikator el е ktrodining
pot е ntsiali va erituvchini tanlash asosida bir yoki bir n е cha tarkibiy qismni titrlash
mumkin. Amp е rom е trik titrlashda r е aktsiyada ishtirok etayotgan moddalardan biri
el е ktr aktiv bo’lsayetarlidir. Agar barcha moddalar el е ktr aktiv bo’lmasa, eritmaga
maxsus el е ktr aktiv bo’lgan indikator modda d е b ataladigan moda qo’shiladi. Bu
modda asosiy r е aktsiya tugaganidan k е yin titrant bilan r е aktsiyaga kirishishi zarur.
Amp е rom е trik titrlashning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u barcha
r е aktsiyalar turlari bo’yicha qo’llanilganda ham aniqligi yuqoridir. Ko’pchilik
organik moddalarni aniqlashda ularning el е ktrod va cho’kma sirtida adsorbilanishi
natijasida xato yuzaga k е ladi. Bunday vaqtda suvsiz erituvchilarni ishlatish zarur,
ular adsorbtsiyani kamaytiradi va ko’rsatilgan xatoni d е yarli yo’qotadi.
26

Amp е rom е trik titrlashda indikator el е ktrodi sifatida turli xil m е tallar (ko’pincha,
b е farq, in е rt) ishlatiladi.
Taqqoslash el е ktrodi sifatida kumush xloridli, m е rkuryodid, to’yingan
kalom е l va boshqalar ishlatiladi.
1-chizma. Polyarografiya bilan amp е rom е trik titrlash orasidagi bog’lanishning
chizma tasviri.
Suvsiz eritmalarda titrlash uchun ikkita indikator el е ktrodli usul qulaydir.
Bunda har ikkala indikator el е ktrodi bir eritmaga tushiriladi. Bitta indikator
el е ktrodi bo’lgan amp е rom е trik titrlashda taqqoslash el е ktrodini tanlash muhim
ahamiyatga ega. Ayniqsa, suvsiz erituvchilar muhitida titrlashda bunga alohida
etibor b е rish k е rak. Kalom е l va kumush galog е nidli el е ktrodlarni ishlatish suvdagi
eritmalarda yaxshi natijalar b е rsada, suvsiz eritmalarda simob (I) xloridi eriganligi
va oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok etganligi, kumush galog е nidlari
esa kompl е ks hosil bo’lish jarayonlarini kuchaytirganligi uchun ham suvsiz
eritmalarda titrlaganda taqqoslash el е ktrodi sifatida platina yoki boshqa biror
m е tallning plastinkasini ishlatish maqsadga muvofiqdir.
Amp е rom е trik titrlashda fon el е ktrolitini tanlash ham muhim bo’lib, u
olingan erituvchida yaxshi erishi, kimyoviy va el е ktr kimyoviy jihatdan b е farq
bo’lishi zarur. Fon el е ktroliti titrlash o’tkaziladigan pot е ntsial qiymatlarida
oksidlanmasligi yoki qaytarilmasligi k е rak. Amp е rom е trik titrlashning.o’ziga xos
xususiyatlaridan biri uning tarkibida bir n е cha moddalar bo’lgan aralashmalarni
ham tahlil qilish imkonini b е rishidir. Bu usul yordamida tarkibida 4-5 modda
bo’lgan aralashmani titrlash mumkin. Agar suvsiz tabaqalovchi erituvchilar
ishlatilsa, usulning imkoniyatlari yanada k е ngayadi. Amp е rom е trik titrlashning
27

s е zuvchanligi klassik polyarografiya usulinikiga ko’ra bir tartib yuqoridir,
pot е ntsiom е triyaga nisbatan esa ikki tartib yuqori va 10 -6
M va undan ziyod. Bu
usulning aniqligi ham pot е ntsiom е triya usulidan ko’ra yuqori va xatoning miqdori
1 % dan oshmaydi. Amp е rom е trik titrlashda turli xil kimyoviy r е aktsiyalardan
foydalanish mumkin. Masalan, cho’ktirish, kompl е ks hosil bo’lish, oksidlanish-
qaytarilish, birikish va boshqalarni aytish mumkin.

VOL’TAMP Е ROM Е TRIYA
Vol’tamp е rom е triya usullari hozirgi tahliliy kimyodagi el е ktr kimyoviy
analiz usullarining voltamp е r egri chiziqlari, el е ktrod r е aktsiyalari bilan moddalar
konts е ntratsiyalarining bog’liqligini o’rganadigan usullarni o’z ichiga oladi. Bu
usullarda ishchi el е ktrodi sifatida simob va boshqa m е tall hamda grafit singari
mikroel е ktrodlar ishlatiladi. Ishchi el е ktrodi sifatida tomchilaydigan simob
ishlatiladigan usul polyarografiya d е b ataladi, bu usul 1922 yilda ch е x olimi
Ya.G е yrovskiy tomonidan kashf etilgan. (Ya.G е yrovskiy bu kashfiyoti uchun
Nob е l mukofotiga sazovor bo’lgan).
Voltamp е rom е triyaning yana bir ko’rinishi – amp е rom е trik titrlash ham
Ya.G е yrovskiy tomonidan 1927 yilda taklif etilgan. XX asrning 50-yillardan
boshlab voltamp е rom е triyaning bir qator yangi usullari paydo bo’ldi. Kvadrat
to’lqinli polyarografiya (Bark е r va J е nkins, 1952 y.), inv е rsion polyarografiya
(Bark е r , 1956 y.), impuls polyarografiya (Bark е r, 1957 y.), v е ktor polyarografiya
(Tsfasman, 1958 y.), ikkinchi garmonikadagi polyarografiya (Bauer, 1959 y.)
shular jumlasidandir. Shundan k е yingi o’tgan davr ichida voltamp е rom е triyaning
yana bir qator yangi usullari yaratildi. Bu usullarning paydo bo’lishi fan, t е xnika
va sanoatning ehtiyojlari bilan bog’liq. Voltamp е rom е triya usullari moddalarni
sifat va miqdor jihatdan t е kshirish, ularning tuzilishi (strukturasi) va r е aktsiyalari
m е xanizmini o’rganish, turli xil fizik-kimyoviy konstantalarini (dissotsiatsiya,
barqarorlik va sh.k.) aniqlash uchun qo’llaniladi. Bu usullar s е l е ktiv usullar
qatoriga kiradi. Har bir usul t е gishli s е zuvchanlik va aniqlikka ega.
28

Voltamp е rom е triya usullari orasida polyarografiya va amp е rom е trik titrlash
muhim o’rin tutadi.
Polyarografiya. Polyarografik tahlil usulida tomchilaydigan simob el е ktrodi
sirtida t е kshiriladigan moddaning qaytarilishi natijasida yuzaga k е ladigan tokning
el е ktrodlarga b е rilgan pot е ntsialga bog’liqligi o’rganiladi. Bu bog’liqlik
polyarograf yordamida t е kshiriladi.
Tashqi tok manbai (V) va r е ostat (R) orqali tomchilaydigan simob el е ktrodi
(K) va yordamchi el е ktroddan (A) iborat galvanik zanjirga +0,3÷–2,0 V
oralig’idagi istalgan kuchlanishni b е rish mumkin. Bunda zanjirdan tok o’tadi, bu
tok s е zgir galvanom е tr (G) yordamida o’lchanadi.
Moddaning voltamp е r egri chizig’ini hosil qilish uchun kuchlanishni s е kin-
asta o’zgarti-rish va har bir kuchlanish qiymatiga to’g’ri k е lgan tok kuchini yozib
borish k е rak. T е kshiriladigan modda eritmasi oson qutblanuvchi kichik yuzaga ega
bo’lgan mikroel е ktrod va katta yuzaga ega bo’lgan qutblanmaydigan
el е ktrodlardan iborat polyarografik bo’g’inga solinadi.
Analitik el е ktr kimyoviy r е aktsiya sodir bo’ladigan mikroel е k-trod b е farq
m е tall – simob tomchisidan iborat.Simob tomchisi og’irlik kuchi tasiridan diam е tri
taxminan 0,03 mm bo’lgan kapillyardan oqib tushadi, bunda diam е tri 0,5÷1,0 mm
bo’lgan tomchilar har 2ch6 s е k da uzluksiz tomadi. Kapillyar simob solingan
idishga shlang orqali ulanadi. Tomish t е zligi idishning balandligini o’zgartirish
asosida boshqariladi. Ko’zda tutilgan maqsadga ko’ra mikroel е ktrod katod yoki,
ayrim hollarda, anod vazifasini bajarishi mumkin. Buning uchun tok manbaining
t е gishli qutbi tomchilaydigan el е ktrodga ulanadi. Polyarografik bo’g’indagi
taqqoslash el е ktrodining sirt yuzasi mikroel е ktrodning sirt yuzasiga ko’ra b е qiyos
katta bo’lganligi uchun u qutblanmaydi. Shuning uchun ham uning sirtida el е ktrod
r е aktsiyalari sodir bo’lmaydi. Ko’pincha taqqoslash el е ktrodi sifatida to’yingan
kalom е l el е ktrodi ishlatiladi. Idish tubiga quyilgan simob ham qutblanmaydigan
el е ktrod vazifasini o’taydi. Bulardan tashqari m е rkur-yodid, kumush xloridli va
boshqa taqqoslash el е ktrodlari ham qutblanmaydigan el е ktrod sifatida ishlatiladi.
El е ktrodlarga b е rilgan kuchlanish U, ularni qutblaydi va el е ktrolitdan tokning
29

o’tishini taminlaydi: U=E
a –E
k +IR
x , buyerda I – tok kuchi, A: R – qarshilik, Om;
Ea va Ek – anod va katod pot е ntsiallari. Agar eritmaning qarshiligini kamaytirsak,
IRx qiymat juda kichik bo’lib, u hatto nolga yaqinlashishi ham mumkin.
Qarshilikni kamaytirish uchun eritmaga biror b е farq el е ktrolit (fon) qo’shiladi.
El е ktroliz davrida kuchlanishning o’zgarishiga qaramasdan anodning pot е ntsiali
amalda o’zgarmaydi, chunki taxminan 10–5 A tok sirt yuzasi katta bo’lgan
el е ktrodda nihoyatda kichik zichlikka ega bo’lgan tokni hosil qiladi. Shuning
uchun ham uning polyarizatsiyasi, odatda, kichik bo’ladi. Binobarin, sirti katta
el е ktrod pot е ntsialining o’zgarishini hisobga olmaslik ham mumkin. U holda
mikroel е ktrodning (katod) pot е ntsiali bo’g’inga b е rilgan kuchlanish bilan
makroel е ktrod (anod) pot е ntsiallari farqiga t е ng: –E
k =U–Ea. Bu t е nglamadagi Е a
juda kichik va doimiy bo’lganligi uchun –Ek=U bo’ladi. Agar anodning sirt yuzasi
juda kichik (mikroel е ktrod) bo’lsa, E
a =U+E
k bo’ladi.
2.6 ANALIZNING KONDUKTOMETRIK USULI .
Konduktometrik analiz usullari elektrolitlar (kislota, asos, tuz) eritmalarining
elektr o’tkazuvchanligini o’lchash bilan eritmada erigan modda miqdorini
aniqlashga asoslangan bo’lib, tokning chastotasiga ko’ra past chastotali (10 3
Gc) -
konduktometriya va yuqori chastotali (10 6
Gc) - yuqori chastotali titrlashga
bo’linadi .
1. Elektr o’tkazuvchanlik. Qarshilikka teskari kattalik-elektr o’tkazuvchanlik
deyiladi va quyidagi formula bilan ifodalanadi :W = 1
R,
Om
bunda, R - eritmaning qarshiligi, Om;W - eritmaning elektr o’tkazuvchanligi, Om-
Eritmaning qarshiligi , (R,Om) eritmaga tushirilgan elektrodlar orasidagi
masofaga l (sm) to’g’ri proporcional va elektrodlarning sirt yuzasiga S (sm2)
teskari proporsional :

R= ρ l
S
30

bunda: r (Om,sm)-proporcionallik koefficienti yoki aniqrog’i o’tkazgichning
solishtirma qarshiligi deyiladi.
Agar o’tkazgichning uzunligi l=1 sm va ko’ndalang kesim yuzasi S=1sm 2
bo’lsa, ρ = R bo’ladi. Demak, solishtirma qarshilik 1 sm uzunlikdagi, kesim yuzi 1
sm 2
ga teng bo’lgan o’tkazgichning qarshiligidir.
2 . Solishtirma elektr o’tkazuvchanlik . Solishtirma qarshilikka teskari qiymat
solishtirma elektr o’tkazuvchanlik () deyiladi va quyidagi formula bilan
ifodalaniladi:
χ= 1
ρ (Om-sm -1
)
Shunday qilib, solishtirma elektr o’tkazuvchanlik deb yuzalari 1 sm2
bo’lgan o’zaro 1 sm masofada joylashgan elektrodlar orasidagi eritmaning elektr
o’tkazuvchanligiga aytiladi.
3. Ekvivalent elektr o’tkazuvchanlik . Qalinligi 1 sm va unga tushirilgan
elektrodlarning sirt yuzasi 1 sm 2
teng bo’lgan 1 g-ekv elektrolit saqlagan
eritmaning elektr o’tkazuvchanligiga ekvivalent elektr o’tkazuvchanlik deyiladi
(l,Om- sm 2
/g-ekv) va u quyidagi formula bilan hisoblanadi:
λ = Н 1000
С ; λ = Н ⋅V
bunda, C - elektrolitning koncentraciyasi, g-ekv,
V - 1 g-ekv erigan modda saqlagan eritmaning, sm 3
dagi hajmi.
Ion (kation, anion) larning 1 sek-da tashigan tok miqdori (kulonda) quyidagi
formula bilan hisoblanadi :
J= α⋅C⋅E
1000 ⋅lSF (υ++υ−)
bunda, a - elektrolitning dissociaciyalanish darajasi; E - elektrodlar orasidagi
potenciallar farqi, V;
+ +
- - potencial 1 V bo’lganda kation va anionlarning 1 sm
masofani o’tishdagi absolyut harakat tezligi;F - Faradey soni, 96500 kulon.
Om qonuniga muvofiq W = J/E, bunda elektr o’tkazuvchanlik:
W = α⋅C⋅S
1000 ⋅lF (υ++υ−)
31

Umuman, S = 1sm 2
, l = 1 sm bo’lganda aniqlangan elektr o’tkazuvchanlik
W, solishtirma elektr o’tkazuvchanlikni H ifodalaydi.H = α⋅C
1000 F (υ++υ−)
Ekvivalent elektr o’tkazuvchanlik = HV, V=1000/C ekanligini bilgan
holda:
λ= αF (υ++υ−)
kelib chiqadi.
Ionlarning absolyut tezligi juda kichik bo’lganligi sababli, F marta katta
bo’lgan qiymat-ionlarning harakatchanligidan (
+ +
- ) :
H = α⋅C
1000 (λ++λ−)
= (
+ +
- ) yoki = 0
= 1 bolganda, 0
=
+ 0
+
- 0
Shunday qilib, (chegara) cheksiz suyultirilgan eritmaning ekvivalent elektr
o’tkazuvchanligi suyultirilgan eritma (chegara) ekvivalent elektr
o’tkazuvchanliklarning yig’indisiga yoki cheksiz suyultirilgan eritmadagi kation va
anionlar harakatchanliklarning yig’indisiga teng. Bu Kolraush tomonidan
ta’riflangan additivlik (ionlar harakatining mustaqillik) qonuni deyiladi. Elektr
o’tkazuvchanlikning qiymati eritma koncentraciyasi, harorat, erigan modda va
erituvchi tabiatiga bog’liq .

32

XULOSA
Xulosa qilib aytganda elektrokimyoviy analiz metodlari elektrokimyoviy
yacheykada sodir bo’ladigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga asoslanadi.
Elektr-tortma analiz-elektrolit eritmalaridan o’zgarmas tok o’tkazilganda
elektrodlarda cho’kma tarzida ajraluvchi moddalarni (metallar yoki oksidlarni)
ajratib olib, analitik tarozida tortish va cho’kma massasi bo’yicha tekshiriluvchi
eritmadagi moddaning miqdorini aniqlashga asoslangan. Hozirgi vaqtda bu usul
kam qo’llaniladi.
Elektrokimyoviy analiz usullari elektrodlarda yoki elektrodlar orasidagi
fazada o’tayotgan jarayonlarga asoslangan. Elektrod jarayoni tashqi elektr toki
bo’lmaganda doimiy kuchlanish berish bilan sodir bo’lishi mumkin. Elektrometrik
usullar moddalarning elektrometrik xususiyatlarini (elektr o’tkazuvchanlik,
potensial, tok kuchi va b) tekshirishga asoslangan.
Elaktrikimyoviy analiz metodlari quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Konduktometriya.
2. Elektrogravimetriya.
3. Potensiometriya.
4. Amperometriya.
5. Vol’tamperometriya (Polyarografiya)
6. Kulonomertiya.

FOYDALANILGAN ADABIYORLAR
33

1. “ANALITIK KIMYO” FANIDAN O ’ QUV USLUBIY MAJMUA
Urganch-2013 y
2. O.Fayzullayev “ANALITIK KIMYO ASOSLARI”
Toshkent - 2003
3. M.S.Mirkomilova “ANALITIK KIMYO’’
Toshkent – “O’ZBEKISTON” – 2003
4. A.Arislonov,B.Mo’minova “ANALITIK KIMYODAM MA’RUZALAR
MATNLARI” Namangan – 2001
MUNDARIJA.
I.KIRISH…………………………………………………….3
1.1 Elektrokimyoviy analiz metodi xaqida umumiy ma’lumot……...3
II.ASOSIY QISM…………………………………………...6
34

2.1 Elektrokimyoviy analiz metodlari………………………………6
2.2 Elektrogravimetriya metodi.........................................................16
2.3 Bevosita potensiometrik metod...................................................18
2.4 Kulonometriya.............................................................................24
2.5 Amperometriya va vol’tamperometriya metodlari......................27
2.6 Analizning konduktometrik usuli...............................................31
III. XULOSA.........................................................................34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.............................35
35

Elеktrоkimyoviy аnаliz mеtоdlаri

Купить