Elektron tijoratda funksional imkoniyatlarni kengaytirish va rivojlantirish masalalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

84 Sotish

Elektron tijoratda funksional imkoniyatlarni kengaytirish va rivojlantirish masalalari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

«Kriptologiya» kafеdrasi
LOYIHA ISHI
Mavzu: Elektron tijoratda funksional imkoniyatlarni kengaytirish va
rivojlantirish masalalari

5330500 – “Axborot xavfsizligi” yo`nalishi

Bajardi: 010-21-guruh talabasi Nizomova Xulkar
Ilmiy rahbar: ______________________________

Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. ELEKTRON TIJORAT: NAZARIY ASOSLAR VA
TARAQQIYOT YO‘NALISHLARI
1.1. Elektron tijorat tushunchasi, shakllari va zamonaviy tendensiyalari ……….. 5
1.2. Elektron tijorat platformalari va ularning funksional
imkoniyatlari ………… 12
1.3. Elektron tijoratni rivojlantirishda xalqaro tajriba va trendlar………………. 20
II-BOB. O‘ZBEKISTONDA ELEKTRON TIJORATNI RIVOJLAN-
TIRISH HOLATI VA MUAMMOLARI
2.1. O‘zbekistonning elektron tijorat infratuzilmasi va
yutuqlari.......................... 28
2.2. Elektron tijorat sohasida mavjud muammolar va
to‘siqlar………………….. 35
2.3. Mahalliy keys: Asaxiy.uz va Uzum Market faoliyati
tahlili............................ 38
III-BOB. ELEKTRON TIJORATDA FUNKSIONAL IMKONIYAT-
LARNI KENGAYTIRISH BO‘YICHA TAKLIFLAR
3.1. SWOT, PEST va SNW tahlil natijalari asosida strategik
takliflar………….. 43
3.2. Innovatsion texnologiyalar yordamida funksiyalarni kengaytirish
yo‘llari..... 45
3.3. Huquqiy-me’yoriy asoslarni takomillashtirish va xorijiy tajribani
qo‘llash.... 48
XULOSA VA TAVSIYALAR………….……………………………………... 51
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 53
2

KIRISH
Loyiha ishining dolzarbligi . Raqamli iqtisodiyot bugungi global
rivojlanishning asosiy drayveriga aylangan bo‘lib, uning muhim tarkibiy
qismlaridan biri — elektron tijorat hisoblanadi. Internet texnologiyalari va mobil
qurilmalarning ommalashuvi, to‘lov tizimlarining avtomatlashtirilishi, shuningdek,
iste’molchilarning xarid qilish odatlarining o‘zgarishi elektron tijoratning tez
sur’atlar bilan rivojlanishiga zamin yaratmoqda. Bugungi kunda dunyo bo‘yicha
elektron savdo hajmi trillionlab dollarga yetgan bo‘lib, Amazon, Alibaba, eBay
kabi gigantlar ushbu sohaning kuchli poydevoriga aylangan. O‘zbekiston ham bu
jarayonlarda faol ishtirok etmoqda. Jumladan, Prezident Sh.M.Mirziyoyevning
2020-yil 5-oktabrdagi PF-6079-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan “Raqamli
O‘zbekiston – 2030” 1
strategiyasida elektron tijoratni rivojlantirish, uni
iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘i sifatida shakllantirish muhim ustuvorliklardan
biri sifatida belgilangan.
Biroq amalda elektron tijorat infratuzilmasi, texnologik platformalarning
funksionalligi, xavfsizlik masalalari, qonunchilik bazasi va logistika tizimida hali
yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Shu sababli, elektron tijoratda
funksional imkoniyatlarni kengaytirish, ularni raqobatbardosh, xavfsiz va qulay
tizimga aylantirish, hamda xorijiy ilg‘or tajribalarni milliy sharoitga moslashtirish
dolzarb ilmiy-amaliy vazifa bo‘lib qolmoqda. Ayni paytda asaxiy.uz, uzum.uz,
texnomart.uz kabi milliy elektron platformalar jadal rivojlanmoqda. Ammo
ularning funksional imkoniyatlari, interfeysi, to‘lov tizimlari va mijozlar bilan
ishlash mexanizmlari hali ham xorijiy gigantlarga nisbatan yetarlicha
raqobatbardosh emas. Shu bois, ularni zamonaviy texnologiyalar asosida
takomillashtirish, marketing va logistika imkoniyatlarini kengaytirish zarurati
1
Prezident Sh.M.Mirziyoyevning 2020-yil 5-oktabrdagi “Raqamli O‘zbekiston – 2030” PF-6079-sonli Farmoni
3

mavjud. Elektron tijoratda funksional imkoniyatlarni kengaytirish masalasi nafaqat
iqtisodiy o‘sish, balki raqamli transformatsiya, bandlikni oshirish, soliq
tushumlarini ko‘paytirish va xalqaro bozorga chiqish kabi ko‘plab yo‘nalishlarda
strategik ahamiyat kasb etadi.
Loyiha ishining maqsadi . O‘zbekiston elektron tijoratini rivojlantirishda
internet do‘konlarining ahamiyatini o‘rganish, internet savdosining o‘sishi, yangi
texnologiyalarni qo‘llash va iqtisodiy samaradorlikka ta’sirini aniqlashdir. Kurs
ishida internet do‘konlarining O‘zbekiston iqtisodiyotiga qo‘shgan hissasini,
mavjud huquqiy va normativ asoslarni, shuningdek, bu sohadagi texnologik
yutuqlar va rivojlanish istiqbollarini ko‘rib chiqishdir.
Loyiha ishining vazifalari :
 Elektron tijorat tushunchasi, shakllari va rivojlanish bosqichlarini
o‘rganish;
 Mahalliy va xalqaro elektron tijorat platformalarining funksional
imkoniyatlarini solishtirish;
 O‘zbekistonda elektron tijorat infratuzilmasining holatini tahlil qilish;
 SWOT, PEST va SNW tahlillarini qo‘llagan holda muammolarni
aniqlash;
 Elektron tijoratni rivojlantirish bo‘yicha aniq takliflar ishlab chiqish.
Loyiha ishining obyekti . O‘zbekiston Respublikasidagi elektron tijorat
sohasi, raqamli to‘lov tizimlari, yirik elektron savdo platformalari (asaxiy.uz,
uzum.uz va boshqalar).
Loyiha ishining predmeti . Elektron tijoratning funksional imkoniyatlarini
kengaytirish va rivojlantirishga oid amaliy, iqtisodiy, texnologik va huquqiy
jarayonlar.
Loyiha ishining metodik asosi :
 Tahliliy va solishtirma tahlil;
 SW О T, PEST, SNW tahlil usullari;
 Keys-stadi (asosiy keyslar sifatida asaxiy.uz va uzum.uz saytlari
tanlandi);
4

 Statistik va grafik usullar.
Loyiha ishining tuzilishi. Kirish, 3 bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan
adabiyotlardan tashkil topgan.
I-BOB. ELEKTRON TIJORAT: NAZARIY ASOSLAR VA
TARAQQIYOT YO‘NALISHLARI
1.1. Elektron tijorat tushunchasi, shakllari va zamonaviy tendensiyalari
Elektron tijorat (e-commerce) — bu internet va boshqa raqamli
texnologiyalar orqali tovarlar va xizmatlarni sotish, xarid qilish, reklama qilish,
yetkazib berish hamda to‘lovlarni amalga oshirish jarayonidir. Ushbu zamonaviy
savdo shakli xaridor va sotuvchini real hayotda uchrashmasdan ham bir-biriga
yaqinlashtira oladi. E-tijoratning jadal rivojlanishi bugungi raqamli jamiyatda
iqtisodiy, ijtimoiy va texnologik sohalarda katta o‘zgarishlarga sabab bo‘lmoqda.
Uning samaradorligi, qulayligi, tezkorligi va xarajatlarni kamaytirish imkoniyati
bu sohani biznes yuritishda muqobil bozor vositasiga aylantirdi. An’anaviy
tijoratdan farqli o‘laroq, elektron tijorat har qanday vaqtda, istalgan joyda amalga
oshirilishi bilan ajralib turadi. Shuningdek, foydalanuvchilar onlayn do‘konlar,
veb-ilovalar yoki mobil platformalar orqali mahsulotlarni ko‘rib chiqib, tanlab,
to‘lovni amalga oshirishlari va uydan chiqmagan holda mahsulotga ega bo‘lishlari
mumkin. Elektron tijoratning turlari turlicha bo‘lib, ular biznes subyektlari va
iste’molchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarga asoslanadi. Eng keng tarqalgan
shakllaridan biri bu B2B (Business-to-Business) — ya’ni korxonalar o‘rtasidagi
tijoratdir. Bu modelda bir korxona boshqa korxonaga mahsulot yoki xizmatlarni
taklif etadi. Masalan, katta ishlab chiqaruvchi zavodlar o‘z mahsulotlarini ulgurji
yetkazib beruvchilarga internet orqali sotishi mumkin. B2B modeli odatda katta
hajmli xaridlar, uzoq muddatli shartnomalar, individual narxlash tizimlari va
o‘ziga xos mijozlarga xizmat ko‘rsatish strategiyalarini o‘z ichiga oladi. Bu turdagi
savdo munosabatlari ko‘proq kompaniyalar orasidagi ishonch, barqarorlik va
texnikaviy muvofiqlikni talab qiladi.
5

Keyingi mashhur shakl bu B2C (Business-to-Consumer) modelidir. Bu turda
kompaniyalar o‘z mahsulotlarini yoki xizmatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yakuniy
iste’molchilarga taklif etadi. Internet-do‘konlar, masalan, Amazon, Ozon, yoki
Mahsulot.uz singari saytlarda xaridorlar tovarlarni tanlab, xarid qilishi mumkin.
B2C elektron tijoratda foydalanuvchi tajribasi, veb-saytning qulayligi, mahsulot
turlari, chegirmalar, onlayn to‘lov imkoniyatlari va tez yetkazib berish xizmatlari
katta ahamiyatga ega. Aynan shu model ko‘pchilik uchun tanish bo‘lib, bugungi
kunda eng ommabop elektron savdo shakli hisoblanadi. Bundan tashqari, C2C
(Consumer-to-Consumer) modeli ham keng tarqalgan bo‘lib, bu turdagi elektron
tijoratda oddiy foydalanuvchilar bir-birlari bilan mahsulot yoki xizmatlar savdosini
amalga oshiradilar. Bunday savdolar odatda eBay, OLX, Avito kabi onlayn
bozorlar orqali amalga oshiriladi. Ushbu modelda iste’molchi o‘zining
foydalanilmagan yoki ishlatilgan mahsulotini boshqa iste’molchiga taklif qiladi.
C2C modeli arzon narxlar va ikkilamchi mahsulotlar bozorini rivojlantiradi,
shuningdek, sotuvchilar va xaridorlar uchun qulay vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Aynan shu model orqali ko‘plab uy-ro‘zg‘or buyumlari, elektronika vositalari va
kiyim-kechaklar taklif etiladi.
, C2B (Consumer-to-Business) modeli ham mavjud bo‘lib, bu yerda
individual iste’molchilar kompaniyalarga o‘z xizmatlari yoki mahsulotlarini taklif
etadilar. Masalan, freelancerlar — mustaqil ijodkorlar yoki mutaxassislar turli
onlayn platformalarda (masalan, Upwork, Freelancer.com) o‘z xizmatlarini
kompaniyalarga taklif qiladilar. Bu modelda iste’molchi faol ishtirokchi sifatida
maydonga chiqadi va daromad manbai sifatida kompaniyalarga xizmat ko‘rsatadi.
C2B modeli ayniqsa internet orqali ijodiy, texnik yoki konsalting xizmatlarini
ko‘rsatishda keng qo‘llaniladi. Yana bir zamonaviy model bu B2G (Business-to-
Government), ya’ni korxona bilan davlat tashkilotlari o‘rtasidagi elektron savdo
modelidir. Bu modelda xususiy kompaniyalar davlat tashkilotlariga xizmat yoki
mahsulot taklif qiladi. Masalan, davlat xaridlari portallari orqali davlat idoralari
internet orqali zarur mahsulotlarni xarid qilishadi. Shuningdek, G2C (Government-
to-Consumer) modeli ham mavjud bo‘lib, bu modelda davlat xizmatlari aholiga
6

raqamli vositalar orqali ko‘rsatiladi. Soliq to‘lovlari, jismoniy shaxslar uchun
elektron davlat xizmatlari va boshqalar bunga misol bo‘la oladi.
Elektron tijorat shakllari faqat bular bilan chegaralanmaydi. M-Tijorat
(mobil tijorat), S-Tijorat (ijtimoiy tarmoqlarda tijorat) va T-Tijorat (televideniye
orqali savdo) kabi turlari ham mavjud. Ayniqsa mobil qurilmalar orqali xarid qilish
tendensiyasi kuchaygani sayin M-tijorat tobora ommalashmoqda. Telegram botlari
yoki Instagram do‘konlari orqali mahsulotlar sotilishi — zamonaviy e-tijoratning
real ko‘rinishidir. Yuqorida keltirilgan elektron tijorat shakllari turli sohalarda va
turli ehtiyojlarga qarab keng qo‘llanilmoqda. Ularning har biri o‘zining afzalliklari
va kamchiliklariga ega bo‘lib, texnologik rivojlanish natijasida bu modellar o‘zaro
yaqinlashib, bir-birini to‘ldirib bormoqda. Masalan, ayrim platformalarda bir
vaqtning o‘zida B2C va C2C savdolar amalga oshirilmoqda. Elektron tijorat turlari
internet foydalanuvchilari ehtiyojlariga moslashgan holda tobora murakkab,
raqamli va avtomatlashtirilgan ko‘rinishga aylanmoqda. Bugungi kundagi global
va milliy iqtisodiyotda elektron tijoratning o‘rni nihoyatda katta. U nafaqat savdoni
soddalashtiradi, balki innovatsiyalarni joriy etadi, bozordagi raqobatni kuchaytiradi
va zamonaviy iqtisodiy taraqqiyotning muhim omiliga aylanadi. Elektron
tijoratning turlari biznes yuritishdagi strategiyalarni qayta ko‘rib chiqishga,
an’anaviy modellardan voz kechib, raqamli imkoniyatlarga yo‘naltirishga majbur
qilmoqda. Shu bilan birga, ushbu soha yangi kasblar va xizmat yo‘nalishlarini
yuzaga keltirib, raqamli transformatsiyani tezlashtirmoqda.
Global miqyosda elektron tijoratning rivojlanish bosqichlari. Hozirgi
davrda elektron tijorat (e-commerce) global iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib
qoldi. U nafaqat an’anaviy savdo shakllariga muqobil sifatida qaralayapti, balki
iqtisodiy rivojlanishning yangi yo‘nalishlarini shakllantirayotgan asosiy omillardan
biri hisoblanadi. Elektron tijoratning muvaffaqiyatli rivojlanishi bir necha muhim
bosqichlarga bo‘linadi. Har bir bosqich o‘ziga xos vazifalar, texnologiyalar va
strategiyalarni talab qiladi.
1. Rejalashtirish va tadqiqot bosqichi. Elektron tijoratda har qanday ishni
boshlashdan avval rejalashtirish va bozorni chuqur o‘rganish muhimdir. Bu
7

bosqichda tadbirkorlar yoki kompaniyalar birinchi navbatda quyidagi masalalarni
hal qilishadi:
 Maqsadli bozorni aniqlash;
 Potensial mijozlar ehtiyojlarini tushunish;
 Raqobatchilarni tahlil qilish;
 Raqobat ustunliklarini belgilash.
Masalan, onlayn kiyim-do‘kon ochmoqchi bo‘lgan tadbirkor, bozorda
qanday brendlar faoliyat yuritayotganini, ularning narxlari, xizmat ko‘rsatish sifati
va mijozlarga qanday yondashayotganini o‘rganadi. Bu tahlillar asosida
muvaffaqiyatli kirish strategiyasi ishlab chiqiladi.
2. Biznes-reja va strategiyani ishlab chiqish. Keyingi bosqichda tadbirkor
elektron tijorat loyihasini amalga oshirish uchun batafsil biznes-reja tuzadi. Bu
rejada quyidagi jihatlar inobatga olinadi:
 Mahsulot yoki xizmat turini tanlash;
 Ularning onlayn savdo uchun mosligini aniqlash;
 Platformaning shakli (veb-sayt, mobil ilova, marketplace);
 Marketing strategiyasi (reklama kanallari, aksiya va chegirmalar).
Masalan, raqamli mahsulotlar sotish rejalashtirilgan bo‘lsa (masalan,
elektron kitoblar, dizayn fayllari), yetkazib berish tizimi emas, balki xavfsiz to‘lov
tizimlari va yuklab olish qulayligi asosiy e’tiborga olinadi.
3. Huquqiy va me’yoriy talablarni bajarish. Elektron tijoratni yo‘lga
qo‘yishda qonuniy me’yorlarga rioya qilish juda muhim. Har bir mamlakatda bu
boradagi talablar turlicha bo‘lishi mumkin, biroq odatda quyidagilar kiradi:
 Tadbirkor sifatida ro‘yxatdan o‘tish;
 Soliq to‘lovlari va hisob-kitob tizimini tashkil qilish;
 Foydalanuvchi maxfiyligini himoya qiluvchi siyosat ishlab chiqish;
 Elektron shartnomalar va qaytarish siyosatini aniqlash.
Agar bu bosqich e’tibordan chetda qolsa, tadbirkorlik faoliyati
qonunbuzarlik deb topilishi mumkin va katta jarimalar solinishi ehtimoldan xoli
emas.
8

4. Texnologik infratuzilmani yaratish. Elektron tijoratni amalga oshirish
uchun texnik infratuzilma juda muhim hisoblanadi. Bu bosqichda quyidagi ishlar
bajariladi:
 Foydalanuvchiga qulay va tez ishlovchi veb-sayt yoki mobil ilova ishlab
chiqish;
 To‘lov tizimlari bilan integratsiya qilish (Payme, Click, Visa, PayPal va
h.k.);
 Ma’lumotlar bazasini boshqarish va xavfsizlikni ta’minlash;
 Zaxira nusxalarni avtomatik yaratish.
Shuningdek, sayt mobil moslashuvchanligi, yuklanish tezligi va xavfsizlik
(SSL sertifikatlari, foydalanuvchi ma’lumotlarini shifrlash) elektron tijoratning
ishonchliligini oshiradi.
5. Marketing va reklama faoliyatini boshlash. Yaxshi tayyorlangan
platforma mijozlarsiz hech narsaga yaramaydi. Shu sababli marketing bosqichi
elektron tijorat biznesi uchun hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Eng ko‘p
ishlatiladigan usullar:
 SEO (search engine optimization) — saytning qidiruv tizimlarida yuqori
o‘ringa chiqishi;
 SMM (social media marketing) — Instagram, Facebook, TikTok orqali
reklama;
 Email marketing — eski mijozlarga yangiliklar yuborish;
 Influencer marketing — mashhur shaxslar orqali mahsulot reklama qilish.
Reklama samaradorligini doimiy kuzatib borish, tajribalar o‘tkazish va
strategiyani sozlab borish marketing bosqichining asosiy qismidir.
6. Sotuvlar va mijozlar bilan ishlashni boshqarish. Savdo boshlangach,
mijozlarga xizmat ko‘rsatish, buyurtmalarni yetkazib berish, qaytarish va fikr-
mulohazalarni boshqarish jarayoni boshlanadi. Bu bosqich quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
 Buyurtmalarni qabul qilish va tezkor ishlov berish;
 Yetkazib berish xizmatlari bilan hamkorlik;
9

 Mijozlar bilan doimiy muloqot (chatbotlar, call-center, email);
 Sotuvdan keyingi xizmatlar (kafolat, texnik yordam).
Mijozlar ehtiyojlarini qondirish darajasi brend sodiqligiga bevosita ta’sir
qiladi. Agar xizmat sifati yuqori bo‘lsa, mijozlar qayta-qayta xarid qiladi va
boshqalarga tavsiya etadi.
Elektron tijorat zamonaviy iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydigan
tarmoqlardan biri hisoblanadi. Uning rivojlanishi nafaqat savdo-sotiq tizimini
o‘zgartirmoqda, balki butun iqtisodiy munosabatlarni yangi yo‘nalishga olib
kiryapti. Raqamli iqtisodiyot sharoitida elektron tijorat axborot-kommunikatsiya
texnologiyalariga asoslangan holda mahsulot va xizmatlar aylanmasini samarali
tashkil etish imkonini beradi. Bu esa tadbirkorlik subyektlariga an’anaviy savdoga
nisbatan ko‘proq erkinlik, qulaylik va tejamkorlik yaratadi. E-tijorat orqali har bir
xaridor istalgan vaqtda, istalgan joydan turib, mahsulotga buyurtma berishi, uni
solishtirishi, baholashi va tezkor xarid qilishi mumkin. Bu esa savdo jarayonining
interaktiv va individual tus olishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, elektron tijorat
orqali ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini keng auditoriyaga taqdim eta
olishadi. Bu holat marketing jarayonining xarajatlarini kamaytiradi va
iste’molchilarga eng maqbul narxda mahsulot taklif etish imkonini beradi. Elektron
tijorat orqali amalga oshiriladigan faoliyatlar bandlik darajasining ortishiga ham
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Chunki bu soha doirasida veb-dasturchilar, kontent yaratuvchilar, reklama
menejerlari, logistika xodimlari, xizmat ko‘rsatish operatorlari kabi ko‘plab yangi
kasblar shakllanadi. Ayniqsa, masofadan turib ishlash imkoniyati ko‘plab hududiy
cheklovlarni yo‘qqa chiqaradi. E-tijorat faoliyatida ishtirok etayotgan yuridik va
jismoniy shaxslar davlat soliq organlari nazorati ostida faoliyat yuritganlari
sababli, rasmiy iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Davlat budjetiga soliq
tushumlari ortadi, iqtisodiy muomalalar shaffoflashadi. Bunday sharoitda yashirin
iqtisodiyot miqdori qisqaradi va adolatli raqobat muhitiga erishiladi. E-tijorat
mahalliy mahsulotlarni xorijiy bozorlarga olib chiqish uchun ham qulay
imkoniyatlar yaratadi. Mahalliy tadbirkorlar xalqaro onlayn savdo platformalarida
10

o‘z mahsulotlarini taklif etib, eksport hajmini oshiradi. Bu esa mamlakat savdo
balansining ijobiy shakllanishiga xizmat qiladi. Shuningdek, e-tijorat innovatsion
texnologiyalarni joriy etish va rivojlantirishda ham kuchli turtki vazifasini bajaradi.
Masalan, sun’iy intellekt orqali xaridorlarga mos mahsulotlar tavsiya qilinmoqda,
raqamli to‘lov tizimlari yordamida xavfsiz va tezkor to‘lovlar amalga
oshirilmoqda, blokcheyn texnologiyasi orqali shartnomalarning ishonchliligi
ta’minlanmoqda. O‘zbekiston Respublikasi ham elektron tijoratni rivojlantirish
orqali raqamli iqtisodiyotni shakllantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Bu borada
prezident farmonlari, qarorlari va dasturlari orqali zarur huquqiy asoslar yaratilib,
infratuzilma takomillashtirilmoqda.
Masalan, Click, Payme, Apelsin kabi to‘lov tizimlarining keng tarqalishi,
elektron raqamli imzo va masofaviy ro‘yxatga olish imkoniyatlari yaratilgani bu
sohaning rivojiga katta turtki bo‘ldi. Bugungi kunda ko‘plab yirik va kichik
kompaniyalar o‘z mahsulotlarini veb-saytlar, Telegram botlar, ijtimoiy tarmoqlar
orqali sotmoqda. Shuningdek, davlat tashkilotlari ham o‘z xizmatlarini onlayn
shaklga o‘tkazmoqda. Bularning barchasi elektron tijoratning faqat iqtisodiy emas,
balki ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini ham oshirmoqda. Yoshlar orasida onlayn
tadbirkorlik, freelancerlik, dropshipping kabi faoliyat turlari ommalashmoqda.
Bular esa zamonaviy kasblarning shakllanishi, ijodiy yondashuv va iqtisodiy
mustaqillikning kuchayishiga xizmat qilmoqda. Xalqaro tajriba shuni
ko‘rsatmoqdaki, elektron tijorat orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlari tezlashadi,
iste’molchilar ehtiyoji tezda aniqlanadi va bozor mexanizmlari yanada
moslashuvchan bo‘ladi. Shu jihatdan O‘zbekiston uchun ham bu sohaning barqaror
rivojlanishini ta’minlash strategik ahamiyat kasb etadi. Har bir tadbirkor,
foydalanuvchi va davlat organi elektron tijoratdan unumli foydalanishga intilishi
kerak. Bu esa mamlakatimizning raqamli iqtisodiyot sari bosqichma-bosqich
harakatlanishida muhim o‘rin tutadi.
11

1.2. Elektron tijorat platformalari va ularning funksional imkoniyatlari
Elektron tijorat (e-tijorat) platformalari – bu internet orqali mahsulot va
xizmatlarni sotish, reklama qilish, mijozlar bilan aloqa qilish, tranzaktsiyalarni
amalga oshirish hamda marketingni avtomatlashtirish imkonini beruvchi raqamli
tizimlardir. Ushbu platformalar o‘zlarining funksionalligi, texnologik integratsiyasi
va marketing yondashuvlari orqali savdo muhitini tubdan o‘zgartirmoqda.
Xalqaro elektron tijorat platformalari tahlili. Bugungi kunda elektron
tijorat platformalari savdo va biznes yuritishda eng muhim vositaga aylangan.
Ularning har biri o‘zining noyob funksiyalari, texnologik yechimlari va global
bozorlar uchun taklif etayotgan xizmatlari bilan ajralib turadi. Quyida eng mashhur
va yirik e-tijorat platformalarining batafsil tahlili keltirilgan.
1. Amazon – dunyodagi eng yirik va ko‘p funksiyali e-tijorat
platformalaridan biri bo‘lib, 1994-yilda Jeff Bezos tomonidan asos solingan.
Bugungi kunda platforma 200 milliondan ortiq faol foydalanuvchiga ega va keng
miqyosli savdo tarmog‘ini tashkil etgan.
Funksional imkoniyatlari:
12

 Amazon foydalanuvchining xarid tarixi, qidiruvlari va sahifa aylanishlari
asosida maxsus mahsulotlar tavsiya qiladi. Bu tavsiyalar foydalanuvchilarga
o‘zlarining ehtiyojlariga mos mahsulotlarni topish imkoniyatini beradi.
 A’zolar uchun bepul va tez yetkazib berish, video, musiqa va e-kitoblarga
kirish imkonini beradi. Prime abonentlari uchun maxsus imtiyozlar, shuningdek,
chegirmalar ham taqdim etiladi.
 Alexa yordamida foydalanuvchilar buyurtmalarni ovozli komandalar
orqali berishlari, mahsulotlarni qidirishlari va smart home (aqlli uy) tizimlarini
boshqarishlari mumkin. Alexa, shuningdek, foydalanuvchining odatlarini o‘rganib,
kelajakdagi xaridlar uchun tavsiyalar beradi.
 Sotuvchilar o‘z mahsulotlarini Amazonning logistika tizimiga yuborib,
ularning saqlanishi, yetkazib berilishi va mijozlarga xizmat ko‘rsatishni
Amazonning o‘zi amalga oshiradi. Bu sotuvchilarga o‘z bizneslarini yanada
samarali yuritish imkonini beradi.
Texnologik yondashuvlar:
 Amazonning ilg‘or sun’iy intellekt tizimi, foydalanuvchilarning
qiziqishlarini tahlil qilib, o‘zaro mos mahsulotlarni tavsiya qiladi. Bu, o‘z
navbatida, xaridlarni tezlashtiradi va foydalanuvchi tajribasini yaxshilaydi.
 Amazon Web Services (AWS) platformasi orqali, Amazon o‘zining
global miqyosdagi tarmog‘ini boshqaradi va doimiy ravishda yangilab boradi.
AWS yordamida foydalanuvchilar va sotuvchilar uchun tezkor va ishonchli
tizimlar taqdim etiladi.
 Amazonning mobil ilovasi orqali foydalanuvchilar mahsulotlarni osonlik
bilan topishlari, tezkor xaridlar qilishlari va push-xabarnomalar yordamida yangi
mahsulotlar yoki chegirmalardan xabardor bo‘lishlari mumkin.
2. Alibaba – Xitoyda joylashgan va global miqyosda eng yirik B2B
(Business-to-Business) e-tijorat platformalaridan biri. 1999-yilda Jack Ma
tomonidan asos solingan Alibaba, asosan ishlab chiqaruvchilar va ulgurji
xaridorlar orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa o‘rnatishga xizmat qiladi.
13

Funksiyalari:
 Alibaba platformasi foydalanuvchilarga yetkazib beruvchilar bilan jonli
suhbatlashish imkonini beradi. Bu, xaridorlar va yetkazib beruvchilar o‘rtasida
tezkor va samarali muloqotni ta’minlaydi.
 Xaridlarni xavfsiz qilish uchun kafolatli to‘lov tizimi mavjud. Bu tizim,
mijozlarning xarid qilish jarayonida xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi.
 Alibaba foydalanuvchilarga mahsulotlarni narx, minimal buyurtma,
yetkazib berish joyi kabi mezonlar bo‘yicha saralash imkonini beradi. Bu,
xaridorlarga kerakli mahsulotlarni tez va oson topish imkoniyatini yaratadi.
Texnologik ustunliklar:
 Alibaba, o‘zining moliyaviy operatsiyalarini boshqarishda blockchain
texnologiyasidan foydalanadi, bu esa tranzaksiyalarni yanada xavfsiz qiladi.
 Alibaba mahsulotlarni avtomatik ravishda tasniflash va tegishli
kategoriyalar bo‘yicha saralash uchun sun’iy intellektdan foydalanadi. Bu,
xaridorlar uchun izlash jarayonini soddalashtiradi.
 Alipay bilan integratsiya orqali, Alibaba o‘z foydalanuvchilariga turli
valyutalarda to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi, bu esa global bozorlar
uchun qulaylik yaratadi.
3. Wildberries – Rossiyada asos solingan va hozirgi kunda Yevropa va
MDH (Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi) bozorlarida faoliyat yurituvchi eng yirik
onlayn savdo platformalaridan biridir. Wildberries platformasi, Rossiya va unga
yaqin hududlar uchun keng assortimentdagi mahsulotlarni taklif etadi.
14

Funksiyalari:
 Har bir mahsulotning video ko‘rsatuvlari, xaridorlar izohlari va
o‘lchamlar jadvali mavjud. Bu, xaridorlarga mahsulot haqida to‘liq ma’lumot olish
imkoniyatini beradi.
 Wildberries o‘zining logistika tizimi orqali tezkor yetkazib berishni
ta’minlaydi. Bu tizim foydalanuvchilarga mahsulotlarni tez va ishonchli tarzda
olish imkonini beradi.
 Mahsulotlar uchun bo‘lib to‘lash xizmati mavjud, bu esa xaridorlarga
moliyaviy qulaylik yaratadi.
Texnologik yondashuv:
 Wildberries mobil ilovasi foydalanuvchining qidiruv va xarid xatti-
harakatlari asosida mos mahsulotlarni taklif qiladi.
 Brendlarni targ‘ib qilish uchun Wildberries ichki reklama tizimidan
foydalanadi, bu esa sotuvchilar uchun mahsulotlarini reklama qilish va sotish
imkoniyatlarini oshiradi.
4. Ozon – Rossiyaning eng mashhur universal savdo platformasi bo‘lib,
ko‘p hollarda “Amazonning ruscha muqobili” deb ataladi. Platforma kitoblardan
tortib dorixona mahsulotlarigacha keng assortimentni taklif etadi.
Funksiyalari:
 Ozon tomonidan chiqarilgan virtual karta orqali xarid qilishda
chegirmalar va cashback (pulni qaytarib olish) imkoniyatlari mavjud.
 Mustaqil sotuvchilar uchun Ozon platformasida o‘z do‘konlarini ochish
imkoniyati yaratilgan. Bu sotuvchilarga global bozorlar bilan bog‘lanish va
mahsulotlarini keng auditoriyaga taklif qilish imkoniyatini beradi.
 Ozon mobil ilovasida tezkor buyurtma berish, buyurtmalarni kuzatish va
reklama tahlilini amalga oshirish mumkin.
15

Innovatsion xususiyatlar:
 Bu sun ’ iy intellekt orqali xaridor xatti - harakatlarini tahlil qiluvchi modul .
Ozon DataLab yordamida foydalanuvchilar uchun mahsulotlar va reklama
strategiyalari optimallashtiriladi.
 Ozonning avtomatlashtirilgan logistika va saqlash tizimi platforma
foydalanuvchilari uchun tezkor va ishonchli yetkazib berishni ta’minlaydi.
Xalqaro elektron tijorat platformalari, o‘zining innovatsion texnologiyalari,
sun’iy intellekt, mobil ilovalar va marketing tizimlari orqali global savdo muhitini
yuksaltirib bormoqda. Amazon, Alibaba, Wildberries, Ozon kabi yirik platformalar
nafaqat mahsulotlar sotish, balki raqamli xizmatlar, logistika, to‘lov tizimlari va
shaxsiylashtirilgan mijoz tajribalarini taqdim etish orqali e-tijoratning yangi
bosqichini belgilamoqda.
Mahalliy elektron tijorat platformalarining tahlili.
1. Asaxiy.uz, O‘zbekistonning eng mashhur onlayn savdo platformalaridan
biri bo‘lib, turli kategoriyalardagi mahsulotlarni taqdim etadi. Platforma
foydalanuvchilarga elektronika, texnika, bolalar o‘yinchoqlari, mebel, kitoblar va
boshqa ko‘plab toifalardagi mahsulotlarni sotib olish imkoniyatini beradi.
Asaxiy.uz platformasi orqali foydalanuvchilar 3, 6 yoki 12 oylik muddatlarda
bo‘lib to‘lash asosida mahsulotlarni sotib olishlari mumkin. Bu, ayniqsa, katta
narxlardagi mahsulotlar uchun qulaydir. Mahsulotlarni sotib olishdan oldin,
foydalanuvchilar to‘lovlar va yetkazib berish shartlarini aniq bilib olishadi.
Toshkent shahrida buyurtmalar tezda yetkazib beriladi – 1-2 kun ichida, boshqa
hududlarga esa 3-5 kun ichida yetkaziladi. Har bir mahsulot uchun kafolat muddati
taqdim etiladi, bu esa xaridorlarga xavfsiz va ishonchli xarid qilish imkonini
yaratadi. Asaxiy.uz mobil ilovasida foydalanuvchilar mahsulotlarni osongina
qidirishlari, buyurtmalarini berishlari, yetkazib berishni kuzatishlari va QR-kod
orqali to‘lovlarni amalga oshirishlari mumkin. Shuningdek, onlayn mijoz yordami
xizmatlari mavjud bo‘lib, foydalanuvchilar har qanday savollar bilan yordam
olishlari mumkin. Platformada foydalanuvchilarga qulaylik yaratish maqsadida
16

ilg‘or texnologiyalar qo‘llaniladi, jumladan mobil ilova orqali har qanday xaridni
tezda amalga oshirish va to‘lovlarni osonlashtirish imkoniyati mavjud.
2. OLX.uz esa C2C (consumer-to-consumer) modelidagi platforma bo‘lib,
asosan shaxsiy e’lonlar joylashtirishga mo‘ljallangan. Bu platformada
foydalanuvchilar bepul e’lonlar berib, o‘z mahsulotlarini yoki xizmatlarini
sotishlari yoki xarid qilishlari mumkin. OLX.uz-da xarid qilish va sotish jarayoni
juda oddiy va tez amalga oshiriladi. E’lonlar foydalanuvchilarga mobil ilova orqali
tezda kirish va xaridlarni amalga oshirish imkonini beradi. OLX.uz
foydalanuvchilarga e’lonlar haqida jonli muloqot qilish imkoniyatini taqdim etadi.
Platformada har bir mahsulotga oid savollarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotuvchi bilan
muhokama qilish imkoniyati mavjud. Platforma sun’iy intellekt texnologiyasidan
foydalanib, spam e’lonlarni aniqlaydi va foydalanuvchilarga maqsadli reklama
takliflarini taqdim etadi. Bundan tashqari, OLX.uz geolokatsiya asosida yaqin
atrofdagi mahsulotlar va e’lonlarni ko‘rsatish imkonini beradi, bu esa
foydalanuvchilarga o‘zlariga yaqin bo‘lgan mahsulotlarni topishga yordam beradi.
Filtrlar yordamida foydalanuvchilar mahsulotni narx, joylashuv yoki boshqa
parametrlar bo‘yicha tezda topishlari mumkin.
3. Texnomart.uz – O‘zbekistonning eng yirik elektronika va maishiy
texnika onlayn-do‘koni bo‘lib, o‘z mijozlariga turli xil elektron mahsulotlarni
taqdim etadi. Platformada foydalanuvchilar mahsulotlarni muddatli to‘lov asosida
17

sotib olishlari mumkin, bu esa ayniqsa yirik texnika va elektronika mahsulotlari
uchun qulaydir. Texnomart.uz platformasi foydalanuvchilarga mahsulotlarni
onlayn tarzda xarid qilish bilan birga, yetkazib berish va o‘rnatish xizmatlarini ham
taqdim etadi. Bu xizmatlar mahsulotni xarid qilgan har bir mijozga ularni o‘rnatish
uchun yordam beradi, shu bilan birga, bu foydalanuvchilarga vaqt va xarajatlarni
tejash imkonini yaratadi.
Texnomart.uz-da mobil ilova orqali foydalanuvchilar mahsulotlarni AR
(augmented reality) texnologiyasi yordamida ko‘rishlari mumkin. Bu texnologiya
mahsulotni o‘lchamini va ko‘rinishini foydalanuvchi o‘zining uyida ko‘rish
imkoniyatini taqdim etadi, bu esa xarid qilish jarayonini yanada qulayroq va
aniqroq qiladi. Shuningdek, platforma mahsulot tavsiyalari algoritmlari yordamida
foydalanuvchilarga o‘zlariga mos mahsulotlarni tavsiya qiladi. Bu tavsiyalar
foydalanuvchining o‘ziga xos qiziqishlari va oldingi xaridlarga asoslanib tuziladi.
Texnomart.uz-da "Aksiya" bo‘limi orqali foydalanuvchilar turli xil chegirmalar va
maxsus takliflarni kuzatib borishlari mumkin. Bu bo‘limda foydalanuvchilar eng
so‘nggi aksiyalar va chegirmalar haqida xabardor bo‘lib, mahsulotlarni yanada
arzonroq narxlarda xarid qilishlari mumkin. Yangi chegirmalar va aksiyalarni bilib
olish uchun foydalanuvchilar maxsus xabarnomalar orqali xabardor bo‘lishlari
mumkin.
Mobil ilovalar e-tijoratning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ular
foydalanuvchilarga onlayn savdo jarayonlarini yanada soddalashtiradi, shuningdek,
xaridlarni tez va qulay amalga oshirish imkonini beradi. Bugungi kunda deyarli
barcha yirik e-tijorat platformalari o‘z mobil ilovalarini ishlab chiqib,
foydalanuvchilarga 24/7 xarid qilish imkoniyatini yaratmoqda. Bu orqali
18

foydalanuvchilar har qanday vaqtda va har qanday joyda o‘zlariga kerakli
mahsulotlarni topa olishadi. Ilovalarning eng asosiy xususiyatlaridan biri QR-kod
va NFC (Near Field Communication) texnologiyalari orqali tez to‘lovni amalga
oshirishdir. Bu foydalanuvchilarga o‘z xaridlarini bir necha soniya ichida to‘liq
yakunlash imkoniyatini yaratadi. Push bildirishnomalar foydalanuvchilarni turli
aksiyalar va chegirmalar haqida xabardor qilib, ularga xarid qilishni yanada
jozibali qiladi. Buyurtmalarni onlayn kuzatish esa foydalanuvchilarga o‘z
mahsulotlarini yetkazib berish jarayonini real vaqt rejimida kuzatishga imkon
beradi. Mahsulot skanerlari esa foydalanuvchilarga tezkor qidiruvni amalga
oshirish imkoniyatini yaratadi, chunki ular o‘z telefonlari yordamida mahsulotlarni
skanerlab, kerakli ma’lumotlarni tezda oladilar.
Sun’iy intellekt (AI) e-tijoratda muhim ahamiyatga ega. Foydalanuvchi
qiziqishlariga mos mahsulotlarni tavsiya qilish tizimi AI yordamida amalga
oshiriladi. Foydalanuvchining xarid tarixi, qidiruvlar va boshqa xatti-harakatlar
asosida sun’iy intellekt algoritmlari unga eng maqbul mahsulotlarni taklif qiladi.
Bu tavsiyalar tizimi xarid qilish jarayonini soddalashtiradi va foydalanuvchi uchun
kerakli mahsulotlarni topishni tezlashtiradi. Chat-botlar ham sun’iy intellektning
bir turi bo‘lib, ular mijozlarga savol-javob, texnik yordam va hatto avtomatik
buyurtmalarni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Foydalanuvchilar chat-
botlarga o‘z savollarini berib, tezda javob olishlari yoki buyurtmalarni avtomatik
tarzda yakunlashlari mumkin. Fraud detection tizimlari, ya’ni firibgarlikni aniqlash
tizimlari, sun’iy intellekt orqali nomaqbul operatsiyalarni aniqlashga xizmat qiladi.
Bu tizimlar to‘lovlar yoki xaridlar davomida anomaliyalarga duch kelgan hollarda
darhol ogohlantiradi, shu orqali firibgarlik holatlarining oldini olishga yordam
beradi. Narx optimizatsiyasi tizimlari esa sun’iy intellekt yordamida talab va
taklifga qarab avtomatik tarzda narxlarni o‘zgartiradi. Bu tizimlar bozordagi
o‘zgarishlarga tez moslashib, kompaniyaga maksimal daromad olish imkoniyatini
yaratadi. Masalan, talab yuqori bo‘lgan mahsulotlar narxini oshirish yoki talab
kamaygan mahsulotlar uchun narxni pasaytirish kabi choralar ko‘riladi. Shu bilan
birga, mobil ilovalar va sun’iy intellekt asosida ishlovchi tizimlar e-tijoratda
19

xaridlarni tezlashtiradi, foydalanuvchi tajribasini yaxshilaydi va platformalar
uchun yangi biznes imkoniyatlarini yaratadi.
1.3. Elektron tijoratni rivojlantirishda xalqaro tajriba va trendlar
Elektron tijorat sohasida dunyo bo'ylab turli mamlakatlar va mintaqalarda
keng tarqalgan muvaffaqiyatli tajribalar mavjud. AQSh, Xitoy va Janubiy Koreya
kabi rivojlangan davlatlar elektron tijoratni rivojlantirishda yetakchilik
qilishmoqda. Ularning elektron tijoratga oid tajribalari va innovatsiyalarini tahlil
qilish, boshqa davlatlarga foydali bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, bu
mamlakatlarda elektron to‘lov tizimlari va tezkor yetkazib berish xizmatlari keng
qo‘llaniladi, bu esa tijoratning samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi.
Yevropa Ittifoqi va Osiyo davlatlaridagi qonunchilik asoslari ham elektron
tijoratning rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.
AQSh tajribasi. AQShda elektron tijorat sohasining rivojlanishi yirik
platformalar va ilg‘or texnologiyalar yordamida amalga oshirilgan. Amazon, eBay
va Walmart kabi kompaniyalar e-tijoratning asosiy poydevorlarini yaratgan.
Ayniqsa, Amazon o‘zining global savdo tarmog‘i va innovatsion xizmatlari bilan
e-tijorat bozorida yetakchilik qiladi. Amazon Prime kabi xizmatlar orqali
kompaniya o‘zining mijozlariga 2-3 kun ichida bepul yetkazib berish xizmatini
taqdim etadi. Bu, o‘z navbatida, mijozlarning xarid qilish jarayonini
soddalashtiradi va samarali bo‘lishini ta’minlaydi. AQShda mobil ilovalar e-
tijoratning rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Bu ilovalar orqali foydalanuvchilar
24/7 vaqt davomida mahsulotlarni xarid qilishlari mumkin. Amazon, eBay,
Walmart kabi platformalar o‘z mobil ilovalarini rivojlantirishga katta e’tibor
qaratgan. Mobil ilovalar, shuningdek, tez to‘lovlar, push bildirishnomalar orqali
aksiyalarni taqdim etish va buyurtmalarni onlayn kuzatish imkonini yaratadi.
20

Sun’iy intellekt (AI) va ma’lumotlar tahlili ham AQShda e-tijoratning
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Amazon va boshqa kompaniyalar
foydalanuvchilarga mos mahsulotlarni tavsiya qilish tizimlarini yaratishda sun’iy
intellektdan foydalanadi. Masalan, Amazonning "rekvizitlar" yoki "related items"
tizimi foydalanuvchining qiziqishlariga mos mahsulotlarni avtomatik tarzda
ko‘rsatadi. Boshqa kompaniyalar ham chat-botlar, automatizatsiya va sun’iy
intellekt yordamida mijozlarga yordam berishadi, savollarga javob berishadi va
xarid qilish jarayonini soddalashtiradilar. Elektron to‘lov tizimlari ham AQShda
keng tarqalgan. PayPal, Apple Pay, Google Pay kabi tizimlar nafaqat onlayn, balki
oflayn savdolarni ham qo‘llab-quvvatlaydi. Bu tizimlar orqali foydalanuvchilar tez
va xavfsiz to‘lovlar amalga oshirishlari mumkin. PayPal, masalan, bir nechta
valyutalarda to‘lovlarni qo‘llab-quvvatlaydi va xalqaro savdolarni osonlashtiradi.
Tezkor yetkazib berish xizmatlari AQShda katta ahamiyatga ega. Amazon
Prime kabi xizmatlar mijozlarga bepul va tez yetkazib berishni taklif etadi, bu esa
mijozlarni jalb qilishda va ular bilan uzoq muddatli aloqalarni saqlashda muhim
omil hisoblanadi. 2-3 kun ichida mahsulot olish imkoniyati, ayniqsa, o‘sha
tovarlarni tezda olishni xohlagan mijozlar uchun juda jozibador. Amazon,
shuningdek, “same-day delivery” (bir kun ichida yetkazib berish) xizmatini ham
taklif qiladi, bu esa savdoning raqobatbardoshligini oshiradi. AQShda elektron
tijoratning muvaffaqiyati yuqori sifatli mijozlarga xizmat ko‘rsatish, tezkor
yetkazib berish va texnologiyalarni samarali qo‘llashga asoslangan. Amazon va
boshqa kompaniyalar, sun’iy intellekt va mobil ilovalar yordamida
foydalanuvchilarni yanada ko‘proq jalb qilish va ularga mukammal savdo
tajribasini taqdim etish maqsadida innovatsion yechimlarni joriy etmoqdalar.
Xitoy tajribasi. Xitoy elektron tijorat sohasida dunyodagi eng yirik va eng
tez rivojlanayotgan mamlakatlardan biridir. Asosiy platformalar – Alibaba, JD.com
va Pinduoduo, ushbu sohaning yirik o‘sishiga hissa qo‘shgan. Xitoyda elektron
tijoratning muvaffaqiyati nafaqat o‘z ichki bozorida, balki global savdo tizimida
ham o‘z aksini topmoqda. Alibaba Xitoyning eng yirik e-tijorat platformalaridan
biri bo‘lib, o‘zining B2B (business-to-business) platformalari orqali global savdoni
21

kuchaytiradi. Alibaba, Aliexpress kabi platformalar orqali butun dunyo bo‘ylab
turli xil mahsulotlarni sotishga imkon yaratadi. Alibaba Group, shuningdek,
Xitoyda onlayn to‘lov tizimlarini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi.
JD.com va Pinduoduo ham e-tijoratda katta muvaffaqiyatlarga erishgan.
JD.com o‘zining keng do‘koni va tezkor yetkazib berish xizmatlari bilan mashhur,
Pinduoduo esa ijtimoiy savdo modelini qo‘llash orqali katta mijoz bazasiga ega.
Pinduoduo foydalanuvchilarni ijtimoiy tarmoqlar orqali mahsulotlarni arzon
narxlarda xarid qilishga jalb qiladi.
Xitoyda elektron tijoratning muvaffaqiyatining asosiy omillari quyidagilar:
1. Alipay va WeChat Pay kabi to‘lov tizimlari Xitoyda juda keng tarqalgan.
Ushbu tizimlar nafaqat onlayn savdo, balki oflayn savdolar uchun ham ishlatiladi.
Alipay va WeChat Pay foydalanuvchilarga tez, oson va xavfsiz to‘lovlarni amalga
oshirish imkoniyatini beradi. Bu tizimlar, shuningdek, foydalanuvchiga
mahsulotlarni sotib olish jarayonini yanada soddalashtiradi.
2. Xitoyda logistika va kuryerlik xizmatlari yuqori darajada rivojlangan.
Masalan, Cainiao, Alibaba Groupga tegishli bo‘lgan logistika kompaniyasi,
mahsulotlarni tez va samarali yetkazib berishga imkon beradi. Cainiao
avtomatlashtirilgan logistika tizimi orqali kuryerlik jarayonlarini optimallashtiradi,
bu esa mijozlarga tezkor yetkazib berish imkonini yaratadi. Shuningdek, Xitoyda
"same-day delivery" (bir kun ichida yetkazib berish) kabi xizmatlar mavjud bo‘lib,
bu xizmatlar elektron tijoratning muvaffaqiyatini ta'minlaydi.
3. Xitoyda onlayn savdolarni tartibga soluvchi qonunchilik rivojlanmoqda.
Hukumatning elektron tijoratni rivojlantirishga qaratilgan yengilroq siyosati ushbu
sohaning tez o‘sishiga olib kelgan. Xitoy hukumatining innovatsiyalarni qo‘llab-
quvvatlashi va internet savdosini tartibga solishdagi yengil yondoshuvi savdo va
biznesni rivojlantirishga yordam bermoqda. Shuningdek, Xitoyda onlayn
savdolarni tartibga soluvchi huquqiy tizim ham o‘zgarishda davom etmoqda, bu
esa o‘z navbatida platformalar va foydalanuvchilar uchun xavfsiz va ishonchli
savdo muhitini yaratadi.
22

Xitoyda elektron tijoratning muvaffaqiyati, asosan, zamonaviy
texnologiyalarni, yuqori samarali to‘lov tizimlarini va logistika xizmati
infrastrukturni uyg‘un ravishda rivojlantirishga bog‘liq. Bu tizimlar xalqaro
savdolarni kengaytirishga va iqtisodiyotni yanada mustahkamlashga yordam
bermoqda. Xitoyning muvaffaqiyatli elektron tijorat modeli boshqa mamlakatlar
uchun o‘rnak bo‘lib xizmat qiladi.
Janubiy Koreya tajribasi. Janubiy Koreya elektron tijorat sohasida
o‘zining innovatsion yondoshuvlari bilan ajralib turadi. Koreya kompaniyalari
mobil savdo, onlayn to‘lov tizimlari va tezkor yetkazib berish xizmatlarini jadal
rivojlantirishda ilg‘or mamlakatlardan biridir. Coupang Janubiy Koreyaning asosiy
e-tijorat platformalaridan biridir va uning muvaffaqiyati aynan tezkor yetkazib
berish xizmatlari bilan bog‘liq. Coupang "Rocket Delivery" deb nomlanuvchi
tizimi orqali mahsulotlarni 24 soat ichida mijozlarga yetkazib beradi. Bu xizmat
mijozlarga qulaylik yaratish va elektron tijoratning raqobatbardoshligini oshirishda
katta rol o‘ynaydi. Coupang, shuningdek, mobil ilovalar orqali foydalanuvchilarga
oson va tezkor xarid qilish imkoniyatini taqdim etadi. Janubiy Koreyada elektron
to‘lov tizimlari ham yuqori darajada rivojlangan. Koreyada onlayn to‘lov
tizimlaridan Samsung Pay, KakaoPay, Naver Pay va boshqa platformalar keng
tarqalgan. Bu tizimlar foydalanuvchilarga mobil telefon orqali tez, xavfsiz va qulay
to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Onlayn to‘lov tizimlari,
shuningdek, mobil ilovalar bilan to‘liq integratsiyalashgan bo‘lib, foydalanuvchilar
uchun savdo jarayonini yanada soddalashtiradi.
Mobil ilovalar va sun’iy intellekt texnologiyalari Janubiy Koreyada elektron
tijoratda keng qo‘llanilmoqda. Sun’iy intellekt (AI) yordamida mijozlar uchun
tavsiyalar tizimi yaratilgan. Masalan, foydalanuvchining ilgari qiziqqan yoki xarid
qilgan mahsulotlariga asoslanib, AI tavsiyalarni avtomatik ravishda taqdim etadi.
Chat-botlar orqali esa mijozlarga 24/7 xizmat ko‘rsatiladi, bu orqali
foydalanuvchilar savollariga tezkor javob olishlari mumkin, shuningdek,
buyurtmalarini onlayn tarzda amalga oshirishlari mumkin. Tezkor yetkazib berish
xizmatlari ham Koreyada yuqori rivojlanish darajasiga ega. Korxonalarning onlayn
23

savdolarini jadal rivojlantirish uchun, kompaniyalar kuryerlik va logistika
xizmatlarini avtomatlashtirish orqali yetkazib berish jarayonini
optimallashtirmoqda. Koreyaning logistika kompaniyalari, masalan, CJ Logistics,
o‘zining ilg‘or texnologiyalari bilan mahsulotlarni tez va samarali yetkazib
berishga imkon yaratmoqda.
Janubiy Koreyada elektron tijoratning muvaffaqiyati, asosan, quyidagi
omillar bilan bog‘liq:
1. Koreya kompaniyalari mobil ilovalar va elektron to‘lov tizimlarini
birlashtirish orqali foydalanuvchilarga qulaylik yaratadi. Bu tizimlar oson va
xavfsiz savdo jarayonini ta’minlaydi.
2. Sun’iy intellekt yordamida tavsiyalar tizimi, chat-botlar va avtomatik
savdo jarayonlari foydalanuvchilar uchun soddalashtirilgan va samarali xizmatni
taqdim etadi.
3. Coupang kabi platformalar 24 soat ichida mahsulot yetkazib berish
xizmatlarini taqdim etadi, bu esa foydalanuvchilarni jalb qilish va elektron tijoratni
rivojlantirishda asosiy omil bo‘ladi.
4. Mobil ilovalar, sun’iy intellekt, avtomatlashtirilgan kuryerlik xizmatlari
va yuqori darajadagi logistik tizimlar Janubiy Koreyada elektron tijoratning
muvaffaqiyatli ishlashini ta’minlaydi. Janubiy Koreya o‘zining texnologiyalarni
joriy etishdagi ilg‘or yondoshuvlari bilan elektron tijorat sohasida katta
muvaffaqiyatlarga erishmoqda.
Elektron to‘lov tizimlari elektron tijoratning asosiy va ajralmas qismi bo‘lib,
ular savdo jarayonlarini sezilarli darajada soddalashtiradi va xavfsiz qiladi.
AQShda PayPal, Apple Pay va Google Pay kabi tizimlar keng tarqalgan. PayPal
foydalanuvchilarga onlayn to‘lovlarni amalga oshirishda qulaylik yaratadi, Apple
Pay mobil qurilmalar orqali tezkor va xavfsiz to‘lovlarni taqdim etadi, Google Pay
esa mobil to‘lov tizimi bo‘lib, foydalanuvchilarga nafaqat onlayn, balki oflayn
savdolarni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Xitoyda Alipay va WeChat Pay
tizimlari o‘zining o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Alipay, Alibaba
Group tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, foydalanuvchilarga onlayn to‘lovlar,
24

xizmatlar, sovg‘a kartalari va transport kabi bir qancha imkoniyatlarni taqdim
etadi. WeChat Pay esa Tencent kompaniyasining tizimi bo‘lib, Xitoyda keng
qo‘llaniladi va foydalanuvchilarga kichik to‘lovlardan tortib, katta miqdordagi
to‘lovlargacha imkoniyat yaratadi.
Yevropa Ittifoqida SEPA (Single Euro Payments Area) tizimi keng
tarqalgan bo‘lib, bu tizim orqali yevropalik foydalanuvchilar bir-biriga evroda
to‘lovlarni amalga oshirishi mumkin. Osiyoda esa UnionPay tizimi mashhur
bo‘lib, Xitoyda ishlab chiqilgan va dunyo bo‘ylab keng qo‘llaniladi. UnionPay
foydalanuvchilarga bank kartalari orqali savdo markazlarida, onlayn va mobil
to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Elektron to‘lov tizimlarining
afzalliklari ko‘p, jumladan xavfsizlik, tezlik, qulaylik va global tarqalish. Ular
tranzaksiyalarni shifrlash orqali foydalanuvchilarning moliyaviy ma'lumotlarini
himoya qiladi, savdo jarayonini tezlashtiradi va foydalanuvchilarga turli xil to‘lov
usullaridan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, ko‘plab tizimlar global
miqyosda ishlaydi, bu esa xalqaro savdolarni amalga oshirishni osonlashtiradi.
Tezkor yetkazib berish xizmatlari elektron tijoratning muhim qismlaridan
biri bo‘lib, mijozlarga qulaylik yaratishda katta rol o‘ynaydi. Bu xizmatlar
mahsulotlarni qisqa vaqt ichida, ko‘pincha bir yoki ikki kun ichida yetkazib berish
imkoniyatini taqdim etadi va shu bilan birga onlayn xarid qilish jarayonini
tezlashtiradi.
AQShda Amazon Prime – eng mashhur tezkor yetkazib berish xizmati
hisoblanadi. Amazon Prime foydalanuvchilari mahsulotlarni 2-3 kun ichida
olishlari mumkin, ba'zi hududlarda esa, 1-kunlik yetkazib berish xizmatidan ham
foydalanish mumkin. Bu xizmat mijozlar uchun juda qulay bo‘lib, Amazonni
dunyo bo‘ylab elektron tijoratning yetakchi kompaniyasiga aylantirdi.
Xitoyda Alibaba ning Cainiao tarmog‘i – tezkor yetkazib berish tizimi,
logistik xizmatlarni avtomatlashtirishga katta e'tibor qaratadi. Xitoyda Alibaba va
JD.com kabi yirik kompaniyalar “Single’s Day” kabi maxsus aksiyalar doirasida
yetkazib berish tizimlarini yaxshilash va optimallashtirishga yirik investitsiyalar
25

kiritmoqda. Cainiao tizimi, ayniqsa, Xitoydagi mahsulotlarni tez va samarali
yetkazib berishni ta'minlaydi.
Janubiy Koreyada Coupang – "Rocket Delivery" deb nomlangan tezkor
yetkazib berish xizmati bilan e'tibor qaratmoqda. Bu xizmat orqali
foydalanuvchilar 24 soat ichida mahsulotlarni olish imkoniyatiga ega. Janubiy
Koreya o‘zining mukammal logistikasi va avtomatlashtirilgan tizimlari bilan
elektron tijoratda yuqori samaradorlikni ta’minlashga intiladi. Tezkor yetkazib
berish xizmatlari nafaqat mahsulotlar tezda yetkazib berilishini ta'minlaydi, balki
mijozlarga qulaylik yaratib, ularning xarid qilish tajribasini yaxshilaydi. Ushbu
xizmatlarning rivojlanishi e-tijoratni yanada jozibali qiladi va bozorni
kengaytiradi. Shuningdek, bu kompaniyalarga samarali logistika tizimlarini
yaratishga va mijozlarga yaxshiroq xizmat ko‘rsatishga imkon yaratadi.
Yevropa Ittifoqi va Osiyo davlatlaridagi elektron tijoratni tartibga soluvchi
qonunchilik tizimlari mamlakatlarning raqamli iqtisodiyotlarini qo‘llab-quvvatlash
va himoya qilishga qaratilgan. Bu qonunlar elektron tijoratni huquqiy doirada
boshqarish, iste’molchilarni himoya qilish va raqobatni oshirishga yordam beradi.
Yevropa Ittifoqi (YI) elektron tijoratni tartibga soluvchi bir nechta muhim
qonunlarga ega. Bu qonunlar e-tijoratning yuqori sifatli va xavfsiz bo‘lishini
ta'minlashga qaratilgan.
Digital Markets Act (DMA) va Digital Services Act (DSA) kabi qonunlar
Yevropa Ittifoqi bo‘ylab raqamli bozorlarni tartibga solishga qaratilgan. Ushbu
qonunlar internetda xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalarni adolatli raqobatni
ta'minlashga undaydi. Uning maqsadi global texnologik gigantlarning bozor
ustunligini cheklash, ular tomonidan befoyda raqobatni oldini olish va kichik
bizneslarning o‘sishiga yordam berishdir. DSA esa internet platformalarining
faoliyatini tartibga soladi, foydalanuvchilarning huquqlarini himoya qilish va soxta
ma'lumotlar, zararli kontent va onlayn xavf-xatarlar bilan kurashishda yordam
beradi. Bu qonun, shuningdek, platformalarning foydalanuvchilarga nisbatan
mas'uliyatini oshiradi va raqamli xizmatlarni yanada xavfsizroq qilishni maqsad
qilgan. Yevropada iste’molchilarni himoya qilish uchun bir qancha qonunlar
26

mavjud. Bu qonunlar onlayn xarid qilishda iste’molchilarni aldovlardan, noto‘g‘ri
reklamadan va noto‘g‘ri to‘lovlardan himoya qiladi. Shuningdek, Yevropa
Ittifoqida onlayn xizmatlar ko‘rsatuvchi kompaniyalarning shaffofligi,
ma'lumotlarni himoya qilish va foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha aniq
talablari mavjud.
Xitoyda 2019-yilda qabul qilingan "E-commerce Law" elektron tijoratni
rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan. Ushbu qonun onlayn savdolarni tartibga
soladi, raqamli platformalarda foydalanuvchilarni himoya qiladi va xizmatlar
ko‘rsatuvchi kompaniyalarning javobgarligini belgilaydi. E-commerce Law
Xitoyda raqamli platformalar faoliyatini nazorat qilish va xavfsizlikni ta'minlashni
o‘z ichiga oladi. Xitoyda, shuningdek, davlat tomonidan raqamli platformalar
faoliyatini nazorat qilish va himoya qilish tizimi mavjud. Xitoyning elektron tijorat
bozorida hukumatning qo‘llab-quvvatlash siyosati, shuningdek, yirik kompaniyalar
uchun o‘zaro raqobatni boshqarishga qaratilgan. Janubiy Koreya ham elektron
tijoratni rivojlantirish uchun mustahkam huquqiy baza yaratgan. Janubiy Koreya
hukumati davlatning raqamli xizmatlarni nazorat qilishni kuchaytirgan va
foydalanuvchilarni himoya qilishga alohida e'tibor qaratgan. Koreyada raqamli
savdo va to‘lov tizimlari tartibga solinadi, va onlayn platformalar uchun mas'uliyat
va xavfsizlikni ta'minlash qonunchilik doirasida belgilangan. Koreya elektron
tijorat bozorida texnologiyalarni tezkor joriy etish va onlayn xizmatlarni
mukammal boshqarish uchun qonunlarni ishlab chiqishda faol ishtirok etmoqda.
Yaponiya ham elektron tijoratni tartibga soluvchi qonunlar ishlab chiqdi.
Ushbu qonunlar orqali onlayn savdolarni amalga oshirishning shaffofligini
ta'minlash, iste’molchilarni himoya qilish va platformalarning faoliyatini samarali
boshqarish maqsad qilinadi. Yaponiya elektron tijoratning xavfsizlik jihatiga katta
e'tibor qaratadi va onlayn xizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal
qilishga yo‘naltirilgan qonunlar ishlab chiqadi. Singapurda raqamli tijoratni
tartibga soluvchi qonunlar va siyosatlar mavjud bo‘lib, ular o‘zining global raqamli
bozorlar bilan integratsiyalashganligini ta'minlaydi. Singapurda elektron tijoratni
qo‘llab-quvvatlovchi qonunchilik, shuningdek, onlayn xizmatlar ko‘rsatish va
27

to‘lov tizimlarining xavfsizligini ta'minlaydi. Singapur hukumati raqamli savdo va
e-tijoratning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun ilg‘or qonunchilik tizimini
yaratgan va raqamli bozorni boshqarishga qaratilgan siyosatlar ishlab chiqadi.
Yevropa Ittifoqi va Osiyo davlatlari elektron tijoratni tartibga soluvchi qonunlarni
ishlab chiqish va amalga oshirishda faol bo‘lib, ular o‘z iqtisodiyotlarini raqamli
transformatsiya qilishga qaratilgan.
II-BOB. O‘ZBEKISTONDA ELEKTRON TIJORATNI RIVOJLANTIRISH
HOLATI VA MUAMMOLARI
2.1. O‘zbekistonning elektron tijorat infratuzilmasi va yutuqlari
O‘zbekistonning elektron tijorat infratuzilmasi so‘nggi yillarda sezilarli
darajada rivojlandi. Mamlakatda raqamli texnologiyalarni joriy etish, elektron
tijoratni rivojlantirish va raqamli iqtisodiyotni mustahkamlashga qaratilgan bir
qancha muhim tashabbuslar amalga oshirildi. Ushbu jarayonda O‘zbekistonning
davlat tomonidan qabul qilingan strategiyalar va loyihalar, jumladan, “Elektron
hukumat” va “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi muhim rol o‘ynaydi.
“Elektron hukumat” va “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi.
O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun amalga oshirilayotgan
tashabbuslar va strategiyalar yirik o‘zgarishlarga olib kelmoqda. Bu jarayonlarda
“Elektron hukumat” tizimi va “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi muhim
o‘rin tutadi. Ularning asosiy maqsadi, davlat xizmatlarini yanada samarali va
shaffof qilish, elektron tijoratni rivojlantirish va mamlakatni raqamli iqtisodiyotda
ilg‘or davlatlar qatoriga kiritishdir.
“Elektron hukumat” tizimi. “Elektron hukumat” tizimi O‘zbekistonning
davlat xizmatlarini yanada samarali va shaffof tarzda taqdim etishga qaratilgan
keng qamrovli tashabbusdir. Tizimning asosiy maqsadi fuqarolarga va biznes
vakillariga davlat xizmatlarini raqamli formatda taqdim etish, xizmatlarga tezkor
murojaat qilish imkoniyatlarini yaratish, va davlat xizmatlarining sifatini
oshirishdir. O‘zbekistonda “Elektron hukumat”ning asosiy platformalaridan biri
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali (my.gov.uz) bo‘lib, bu portal orqali
28

fuqarolar va tadbirkorlar bir qator davlat xizmatlaridan foydalanishlari mumkin.
Bu platforma orqali murojaatlar yuborish, arizalar to‘ldirish, to‘lovlarni amalga
oshirish va boshqa turli xizmatlar ko‘rsatiladi. Yagona portalning joriy etilishi,
davlat xizmatlarini fuqarolar uchun yanada qulayroq va tezroq qilishga imkon
yaratdi.
Shuningdek, boshqa elektron platformalar ham mavjud, masalan, “Davlat
xizmatlari markazi”, “E-hujjat aylanishi”, “Raqamli ta'lim tizimi”, “E-sog‘liqni
saqlash”, va boshqa sohalarda keng ko‘lamli xizmatlar mavjud. Bularning barchasi
davlatning o‘z xizmatlarini raqamli formatda taqdim etishi va davlat bilan o‘zaro
aloqalarni soddalashtirishga qaratilgan. Tizimning boshqa muhim jihati, davlat
xizmatlari va ma'lumotlarining yanada shaffof va ochiq bo‘lishidir. “Elektron
hukumat” tizimi davlatning barcha sohalarida, shu jumladan, ta'lim, sog‘liqni
saqlash, moliya, soliq va yuridik xizmatlarda samarali ishlashni ta'minlaydi. Bu
tizim orqali fuqarolar va biznes vakillari tezda huquqiy va moliyaviy xizmatlarga
murojaat qilishlari mumkin, bu esa jarayonlarni tezlashtiradi va maqsadga muvofiq
natijalar olishni osonlashtiradi.
“Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi. “Raqamli O‘zbekiston –
2030” strategiyasi esa, mamlakatni raqamli iqtisodiyotda yetakchi davlatlarga
aylantirishni ko‘zlagan uzoq muddatli loyihadir. Ushbu strategiya davlatning
raqamli texnologiyalarni joriy etish va raqamli infratuzilmani mustahkamlash
borasidagi asosiy rejasini ifodalaydi. “Raqamli O‘zbekiston – 2030”
strategiyasining asosiy yo‘nalishlari:
1. Internet tarmog‘ini kengaytirish . O‘zbekistonning barcha hududlarida
yuqori tezlikdagi internet tarmog‘ini tashkil qilish va mamlakat bo‘ylab internetga
ulanish imkoniyatlarini kengaytirish. Bu, raqamli xizmatlarga keng kirish imkonini
yaratadi va onlayn savdo, ta'lim, sog‘liqni saqlash, va boshqa raqamli xizmatlarni
rivojlantirishni ta'minlaydi.
2. Axborot texnologiyalariga investitsiyalarni jalb qilish . Axborot
texnologiyalari (AT) sohasida xalqaro investorlarni jalb qilish va mamlakatning
raqamli infratuzilmasini modernizatsiya qilish. Bu orqali O‘zbekiston raqamli
29

texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish bo‘yicha global innovatsion
markazlardan biriga aylanishni maqsad qilgan.
3. Onlayn savdo platformalarini rivojlantirish . O‘zbekistonda elektron
tijoratni rivojlantirishga alohida e'tibor qaratilgan. Bu, raqamli platformalar va
to‘lov tizimlarini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Xususan, onlayn savdo va
biznesni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur infratuzilmani yaratish, o‘zgartirishlar
kiritish, va ilg‘or elektron savdo texnologiyalarini joriy etish rejalashtirilgan.
4. Yirik davlat platformalarini elektron tijoratga moslashtirish . Yirik
davlat platformalarini onlayn savdo va xizmatlar bilan integratsiyalash uchun,
elektron tijoratning barcha jihatlarini qamrab oluvchi tizimlarni yaratish. Bu orqali
davlat xizmatlari va biznes jarayonlari yanada samarali bo‘ladi, shu bilan birga
savdo va ishlab chiqarishni tezlashtiradi.
5. Raftli ishlab chiqarish va innovatsion sanoatlarni rivojlantirish .
O‘zbekistonni yuqori texnologiyali ishlab chiqarish va sanoat tarmoqlarida raqamli
texnologiyalarni keng joriy etish maqsad qilingan. Bu esa, yirik sanoatlarni raqamli
iqtisodiyotga moslashtirish va eksport imkoniyatlarini kengaytirish imkonini
beradi.
“Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasining amalga oshirilishi
O‘zbekistonni raqamli iqtisodiyotda ilg‘or davlatlardan biriga aylantiradi. Ushbu
strategiya doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar nafaqat davlat xizmatlarini
yanada samarali qilish, balki mamlakat iqtisodiyotini raqamlashtirish va global
raqamli bozorlar bilan integratsiyalashishga yordam beradi. Bu jarayon
O‘zbekistonning xalqaro raqobatbardoshligini oshiradi va iqtisodiyotni
modernizatsiya qilishni ta'minlaydi. “Elektron hukumat” tizimi va “Raqamli
O‘zbekiston – 2030” strategiyasi davlat xizmatlarining sifatini oshirish,
shaffoflikni ta'minlash, raqamli tijoratni rivojlantirish va jamiyatning barcha
sohalarini raqamlashtirishda katta rol o‘ynaydi. Bularning barchasi mamlakatni
raqamli davrga tayyorlash va fuqarolar uchun qulay va samarali xizmatlarni taqdim
etishda katta ahamiyatga ega.
30

O‘zbekistonning elektron tijorat tizimi rivojlanishida to‘lov tizimlarining
roli juda katta. Payme, Click, Uzum, Apelsin kabi tizimlar, nafaqat onlayn
savdolarni amalga oshirishda, balki kundalik hayotdagi to‘lovlarni ham
soddalashtiradi. Ushbu tizimlar elektron tijoratning yuksalishiga katta hissa
qo‘shmoqda, chunki ular o‘zining qulayligi, xavfsizligi va keng qamrovli
xizmatlari bilan foydalanuvchilarga keng imkoniyatlar yaratadi.
Payme. Payme O‘zbekistondagi eng mashhur va keng tarqalgan to‘lov
tizimlaridan biridir. U mobil telefonlar orqali to‘lovlarni amalga oshirish imkonini
taqdim etadi, shuningdek, foydalanuvchilarga ko‘plab onlayn do‘konlar va
xizmatlar orqali turli to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Payme, o‘zining
oson interfeysi, xavfsizlik choralarini va tezkor ishlash imkoniyatlari bilan
e’tiborni tortadi. U foydalanuvchilar uchun keng qamrovli xizmatlar, shu
jumladan, telefon rejasini to‘lash, to‘lov kartalari orqali to‘lovlarni amalga
oshirish, va turli mahsulotlar yoki xizmatlar uchun onlayn xaridlar qilish
imkoniyatini yaratadi.
Click. Click ham O‘zbekistonda keng tarqalgan to‘lov tizimlaridan biridir.
U foydalanuvchilarga internet orqali oson va tez to‘lovlarni amalga oshirish
imkoniyatini beradi. Click tizimi, ayniqsa, savdo-sotiq va xizmatlar sohasida keng
qo‘llaniladi. Uning qulayligi va foydalanuvchilarga oson foydalanish
imkoniyatlarini taqdim etish, tizimni juda mashhur qiladi. Click orqali to‘lovlarni
amalga oshirish nafaqat oddiy to‘lovlarni bajarish, balki kompaniyalar bilan hisob-
kitob qilishda ham juda foydali hisoblanadi. O‘zbekistonda bu tizim ko‘plab
onlayn do‘konlar va xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar tomonidan qo‘llaniladi.
31

Uzum. Uzum to‘lov tizimi, o‘zining keng qamrovli mobil ilovalari orqali
to‘lovlarni amalga oshirishda qo‘llaniladi. Bu tizim nafaqat to‘lovlarni amalga
oshirish, balki onlayn savdo va xizmatlarni qo‘llab-quvvatlashda ham samarali
ishlaydi. Uzum, o‘zining yuqori samaradorligi va foydalanishning qulayligi bilan
bir nechta turdagi xizmatlarni taqdim etadi. Uzum orqali foydalanuvchilar osonlik
bilan turli to‘lovlarni amalga oshirishi mumkin. Bu tizim orqali foydalanuvchilar
mahsulotlarni tezda xarid qilishlari, xizmatlardan foydalanishlari va to‘lovlarni
tezkor bajarishlari mumkin. Uzumning rivojlanishi, ayniqsa, onlayn savdo
sohasida to‘lov tizimining markaziy roli ortganini ko‘rsatadi.
Apelsin. Apelsin to‘lov tizimi nisbatan yangi tizim bo‘lsa ham, o‘zining
qulayligi, oddiy ishlatilishi va foydalanuvchilarga taqdim etadigan xizmatlari bilan
tezda ommalashdi. Apelsin tizimi, foydalanuvchilarga turli xizmatlarni qo‘llab-
quvvatlash, shuningdek, to‘lovlarni amalga oshirishda juda qulay imkoniyatlar
yaratadi. Apelsinning oddiy va intuitiv interfeysi, foydalanuvchilarga tez va
samarali xizmatlardan foydalanish imkonini beradi. Apelsin tizimi, o‘zining
yangiligi va zamonaviy texnologiyalari bilan O‘zbekiston bozorida tez
rivojlanmoqda va bu to‘lov tizimi ko‘plab yangi foydalanuvchilarni jalb qilishda
muvaffaqiyatli bo‘lmoqda.
32

Payme, Click, Uzum va Apelsin kabi to‘lov tizimlari O‘zbekistonning
elektron tijorat infratuzilmasida markaziy o‘rin tutadi. Bu tizimlar nafaqat
to‘lovlarni amalga oshirishda, balki foydalanuvchilarga qulaylik yaratishda, tijorat
jarayonlarini soddalashtirishda va iqtisodiyotning raqamli sohasini rivojlantirishda
muhim rol o‘ynaydi. Ushbu to‘lov tizimlari bir-biri bilan raqobatlashgan holda,
mamlakatda elektron tijoratning rivojlanishini ta'minlaydi.
O‘zbekiston hukumati tomonidan ishlab chiqilgan davlat platformalari
mamlakatda elektron tijoratning rivojlanishiga va raqamli iqtisodiyotga o'tish
jarayoniga katta turtki beradi. Ushbu platformalar nafaqat davlat xizmatlarini taklif
etadi, balki onlayn savdolarni, to‘lovlarni amalga oshirishni, shuningdek,
marketing va moliyaviy transaksiyalarni boshqarishda ham muhim vositalar
hisoblanadi. Bu platformalar, raqamli iqtisodiyotning muhim poydevorini
yaratishda va xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlarini kengaytirishda ham rol
o'ynaydi.
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali (my.gov.uz). Yagona
interaktiv davlat xizmatlari portali (my.gov.uz) O‘zbekistondagi eng asosiy
elektron xizmatlarni bir joyda taqdim etadigan platformadir. Ushbu portal
fuqarolar va yuridik shaxslarga davlat xizmatlarini oson va qulay tarzda taqdim
etish imkonini yaratadi. Portal orqali fuqarolar pasport, ID karta olish, soliq
to‘lovlari, pensiya va boshqa turli xizmatlar uchun murojaat qilishlari mumkin.
Yagona portalning samaradorligi, u orqali turli xizmatlarga tezkor va xavfsiz kirish
imkoniyatini yaratishida namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, portal orqali
to‘lovlarni amalga oshirish va onlayn xizmatlardan foydalanish oson va samarali.
33

E-commerce platformalari (Click, Payme, Uzum). O‘zbekiston hukumati
tomonidan yaratilgan e-commerce platformalari, masalan, Click, Payme va Uzum,
nafaqat to‘lov tizimlarini, balki raqamli tijoratni rivojlantirishda muhim vositalar
hisoblanadi. Bu platformalar foydalanuvchilarga onlayn savdo qilish imkoniyatini
yaratib, to‘lovlarni tez va oson amalga oshirishni ta'minlaydi. Click va Payme kabi
tizimlar, O‘zbekistonning ichki savdo sohasida yirik rol o‘ynaydi, chunki ular
to‘lov tizimlari sifatida do‘konlar, xizmatlar va boshqa tashkilotlar tomonidan keng
qo‘llaniladi. Uzum esa, mobil ilovalar orqali onlayn savdo va to‘lovlarni qo‘llab-
quvvatlashda samarali ishlaydi, bu esa uni keng tarqalgan platformalardan biriga
aylantiradi.
O‘zbekiston hukumati raqamli marketing va e-commerce infratuzilmasini
rivojlantirishga yo‘naltirilgan bir qator strategik loyihalarni amalga oshirmoqda.
Ushbu loyihalar elektron savdolarni boshqarishda, marketing strategiyalarini ishlab
chiqishda va moliyaviy transaksiyalarni amalga oshirishda yordam beradi. Raqamli
marketing platformalari yordamida, savdo va marketing jarayonlari yanada
samarali boshqariladi. Shuningdek, bu platformalar yordamida kompaniyalar va
34

foydalanuvchilar orasida samarali aloqalar o‘rnatilishi, raqobatbardoshlikni
oshirish va yangi bozorlarni zabt etish mumkin. Davlat tomonidan yaratilgan
platformalar samaradorligini oshirishda katta rol o‘ynaydi. Bu platformalar raqamli
iqtisodiyotning rivojlanishini ta'minlaydi, elektron tijoratning o‘sishini
rag‘batlantiradi va onlayn savdolarni xavfsiz va samarali boshqarishga yordam
beradi. O‘zbekiston hukumatining raqamli iqtisodiyotga qaratilgan strategiyalari va
innovatsion tizimlari elektron tijoratni yangi bosqichga olib chiqishda muhim rol
o‘ynaydi. Samarali platformalar mamlakat iqtisodiyotiga raqamli transformatsiyani
amalga oshirish imkonini yaratib, xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlarini
kengaytiradi. Shuningdek, bunday platformalar yordamida O‘zbekistonning
elektron tijorat sohasidagi raqobatbardoshligi oshadi va mamlakatning iqtisodiy
o‘sishiga turtki beradi.
2.2. Elektron tijorat sohasida mavjud muammolar va to‘siqlar
Elektron tijoratning rivojlanishi O‘zbekistonda tezlik bilan davom etayotgan
bo‘lsa-da, bu sohada hali ham bir qator muammolar mavjud. Ushbu muammolar,
ayniqsa, elektron tijoratning samarali ishlashini ta'minlash va xalqaro bozorga
chiqishni osonlashtirish uchun bartaraf etilishi zarur. Quyida keltirilgan
muammolarni ko‘rib chiqamiz:
1. Internet sifati va ishonch masalasi. Internet sifati elektron tijoratni
amalga oshirishda eng asosiy omillardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonda internet
tezligi va sifati bo‘yicha farq bor, ayniqsa qishloq hududlarida va kichik
shaharlarda. Bu, o‘z navbatida, onlayn savdolarni amalga oshirishda muammolarni
keltirib chiqaradi, chunki sekin internet aloqasi foydalanuvchilarga to‘lovlarni
amalga oshirish, mahsulotlarni izlash va xarid qilishda qiyinchiliklar yaratishi
mumkin. Internetga ishonch masalasi ham mavjud. Ko‘plab foydalanuvchilar,
ayniqsa yangi mijozlar, to‘lovlar va shaxsiy ma'lumotlarning xavfsizligi haqida
xavotirda bo‘lishadi. Agar foydalanuvchilar to‘lovlarni amalga oshirayotgan veb-
saytga ishonmasalar, ular onlayn savdolarni amalga oshirishdan qochadilar.
35

O‘zbekistonning ko‘plab e-tijorat platformalarida xavfsizlik tizimlarini
takomillashtirish, shuningdek foydalanuvchilarni xavfsizlik haqida xabardor qilish
zarur.
2. Logistika yetishmovchiligi. Logistika va yetkazib berish tizimi elektron
tijoratning muvaffaqiyatli ishlashi uchun muhim omildir. O‘zbekistonning ayrim
hududlarida transport infratuzilmasi hali ham rivojlanmagan, bu esa tezkor
yetkazib berishni amalga oshirishda qiyinchiliklar yaratadi. O‘zbekistonda ko‘plab
onlayn do‘konlar, mahsulotlarni uzoq hududlarga yoki chekka joylarga yetkazib
berishda kechikishlar bilan duch kelmoqda. Yetkazib berish vaqti va transport
narxlari ham muhim omil hisoblanadi. Elektron tijorat foydalanuvchilari tez va
qulay yetkazib berish xizmatlarini kutadi. Ammo, yetkazib berish uchun zarur
bo‘lgan transport infratuzilmasi, saqlash va boshqa logistika tizimlarining
rivojlanishi kerak. Agar ushbu tizimlar to‘liq rivojlanmasa, e-tijoratning samarali
ishlashiga to‘siq bo‘ladi.
3. Mahsulotlar sertifikatsiyasi va soliq tizimidagi qiyinchiliklar.
Mahsulotlar sertifikatsiyasi va soliq tizimidagi qiyinchiliklar ham elektron tijorat
sohasida yuzaga keladigan muammolardan biridir. O‘zbekistonda ko‘plab onlayn
do‘konlar xalqaro bozorga chiqishga intilishadi, ammo mahsulotlarni sertifikatlash
va xalqaro standartlarga moslashtirish jarayoni murakkab. Mahsulotlar uchun zarur
bo‘lgan xalqaro sertifikatsiya jarayonlari ham ayrim kompaniyalar uchun qiyin
bo‘lishi mumkin. Xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni oshirish va eksport qilish
uchun zarur bo‘lgan sertifikatlar va boshqa hujjatlar ko‘plab kichik va o‘rta
bizneslar uchun qiyinlik tug‘diradi. Soliq tizimi ham elektron tijoratni
rivojlantirishda to‘siq yaratishi mumkin. Soliqning yuqori darajasi yoki soliqni
to‘lashdagi noaniqliklar va murakkabliklar kichik va o‘rta bizneslarning faoliyatini
cheklaydi. Ko‘plab elektron tijorat kompaniyalari soliq to‘lovlari va hisobotlarni
to‘g‘ri bajarishdagi qiyinchiliklar bilan duch kelmoqda. Agar soliq tizimi
oddiylashtirilsa va raqobatbardosh bo‘lsa, elektron tijoratning rivojlanishi
osonlashadi.
36

4. E-commerce kompaniyalari uchun moliyalashtirish manbalarining
yetishmasligi. Moliyalashtirish O‘zbekistonda elektron tijorat kompaniyalarining
rivojlanishi uchun muhim to‘siqlardan biridir. Kichik va o‘rta bizneslar, ayniqsa
yangi boshlovchi kompaniyalar, o‘z bizneslarini rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan
kapitalga ega bo‘lishi qiyin. Bu kompaniyalar yangi texnologiyalarni joriy etish,
onlayn savdolarni kengaytirish va marketing faoliyatlarini amalga oshirish uchun
zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarga ega bo‘lmasliklari mumkin. Banklar va
moliyaviy institutlar, elektron tijorat kompaniyalariga qarz berishda ko‘pincha
qattiq shartlar qo‘yadilar, yuqori foiz stavkalarini belgilaydilar. Shuningdek, kichik
bizneslar uchun moliyaviy institutlardan qarz olish jarayoni juda murakkab bo‘lishi
mumkin. Investorlar tomonidan kapital jalb qilish ham qiyin bo‘lishi mumkin,
chunki ular investitsiya qilmoqchi bo‘lgan kompaniyaning o‘sish istiqbollarini
ko‘ra olishlari kerak. Shuning uchun, elektron tijorat kompaniyalari uchun
moliyaviy resurslar yetishmasligi katta muammo bo‘lib qolmoqda.
5. Raqobatbardoshlik va marketing masalalari. Elektron tijoratning
muvaffaqiyati uchun raqobatbardoshlik muhimdir. O‘zbekistonda e-tijorat
bozorida yangi kompaniyalar o‘zlarini tanitish va o‘z joylarini egallashda
raqobatlashmoqda. Raqobatni kuchaytirish va kompaniyalar o‘rtasida
innovatsiyalarni rivojlantirish uchun marketing va reklama strategiyalari kerak.
Lekin, marketing xarajatlari yuqori bo‘lishi mumkin, bu kichik bizneslar uchun
to‘siq yaratadi. Ko‘plab elektron tijorat kompaniyalari, to‘g‘ri marketing
strategiyalarini ishlab chiqishda, yangi mijozlarni jalb qilishda yoki mahsulotlarini
raqobatbardosh narxlarda sotishda qiyinchiliklarga duch keladi. Agar marketing va
reklama strategiyalarini yaxshilashga imkon beruvchi resurslar bo‘lsa,
kompaniyalar yanada samarali ishlashlari mumkin.
Elektron tijoratning rivojlanishi va samarali ishlashi uchun yuqoridagi
muammolarni bartaraf etish zarur. Buning uchun birinchi navbatda internet sifati
va ishonchliligini oshirish, logistika tizimlarini rivojlantirish, soliq tizimini
oddiylashtirish, mahsulot sertifikatsiyasini yaxshilash va moliyaviy resurslarga
kirishni osonlashtirish kerak. Shuningdek, raqobatbardoshlikni oshirish va
37

marketingni takomillashtirish uchun kompleks strategiyalarni ishlab chiqish
muhimdir. Agar ushbu muammolar hal etilsa, O‘zbekistonda elektron tijoratning
rivojlanishi va raqamli iqtisodiyotning o‘sishi uchun mustahkam poydevor
yaratiladi.
2.3. Mahalliy keys: Asaxiy.uz va Uzum Market faoliyati tahlili
Asaxiy.uz – O‘zbekistonning eng yirik elektron tijorat kompaniyalaridan biri
bo‘lib, 2016-yildan buyon faoliyat yuritadi. Kompaniya o‘z ish faoliyatida vertikal
integratsiyalashgan modeldan foydalanadi: mahsulotlar o‘z omborlarida saqlanadi,
sifati tekshiriladi va mijozlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z logistika tizimi orqali
yetkaziladi. Bu uslub xizmat sifati va yetkazib berish tezligini nazorat qilish
imkonini beradi. Asaxiy.uz hozirda 150 mingdan ortiq mahsulot turini taklif etadi,
ularning aksariyati elektronika, maishiy texnika, kitoblar, aksessuarlar va shaxsiy
ehtiyoj buyumlaridir. 2024-yil holatiga ko‘ra, kompaniyada 800 nafardan ortiq
xodim ishlaydi va o‘rtacha kunlik buyurtmalar soni 10 mingdan oshadi. Toshkent
shahri va yirik viloyat markazlariga 1–2 kun ichida, tumanlarga esa 3–5 ish kuni
ichida yetkazib berish xizmati yo‘lga qo‘yilgan. Mijozlarning 60% dan ortig‘i
saytdan muntazam xarid qiluvchi doimiy foydalanuvchilardir.
38

Asaxiy.uzning asosiy yutuqlaridan biri – bo‘lib to‘lash xizmatini yo‘lga
qo‘ygan birinchi e-commerce kompaniyalardan biri bo‘lishidir. Kompaniya
O‘zbekistonning 10 dan ortiq bank va moliya tashkilotlari bilan hamkorlikda 3, 6
va 12 oylik muddatli to‘lov xizmatini taklif qiladi. 2023-yilda amalga oshirilgan
sotuvlarning 40% bo‘lib to‘lash asosida amalga oshirilgan. Marketing strategiyasi
ijtimoiy tarmoqlarga asoslangan. Kompaniyaning Telegram kanalida 500 mingdan
ortiq obunachi bor, Instagramda esa 700 mingdan oshgan. Har hafta
yangilanadigan texnologik mahsulotlar tahlili, mahsulot solishtiruv videolari,
aksiyalar va foydali maslahatlar orqali mijozlar jalb etiladi. Kompaniya o‘zini
“milliy brend” sifatida ko‘rsatishga harakat qiladi va bu yo‘nalishda "Sifatli
texnika – Asaxiydan" kabi shiorlar bilan reklama olib boradi.
Foydalanuvchi tajribasiga kelsak, Asaxiy.uz sayti va mobil ilovasi intuitiv
va qulay dizaynga ega. Saytga kuniga o‘rtacha 350 mingga yaqin tashrif
buyuriladi. Mijozlar tomonidan eng yuqori baho to‘lov tizimi va mahsulotlarni
izlash funksiyasiga berilgan. Yetkazib berishda ba’zida kechikishlar kuzatilgan
bo‘lsa-da, mijozlar xizmat ko‘rsatish markazi orqali bu muammolar qisqa vaqt
39

ichida hal etiladi. Kompaniya 14 kun ichida mahsulotni almashtirish yoki qaytarish
imkonini ham taqdim etadi.
SWOT tahliliga ko‘ra, kompaniyaning kuchli jihatlari – keng mahsulot
assortimenti, ishonchli yetkazib berish tizimi, bo‘lib to‘lash xizmati va kuchli
raqamli marketing. Zaif jihatlariga esa ba’zida yuz beradigan logistika
muammolari va chekka hududlardagi xizmat ko‘rsatish cheklovlari kiradi.
Imkoniyatlar sifatida yangi bozorlar (qishloq hududlari, qo‘shni davlatlar), mobil
ilovani takomillashtirish, ko‘proq lokal brendlar bilan ishlashni keltirish mumkin.
Tahdidlar esa – raqobatchilarning ko‘payishi, import tovarlar narxining
o‘zgaruvchanligi, va bojxona rasmiylashtiruvi bilan bog‘liq muammolardir.
Asaxiy.uzning tez o‘sib borayotgan foydalanuvchi bazasi, qulay xizmat ko‘rsatish
yondashuvi va zamonaviy texnologiyalarga tayangan biznes modeli uni
O‘zbekiston elektron savdo bozorida barqaror yetakchiga aylantirgan.
Uzum Market — O‘zbekistonning eng yirik marketplace platformalaridan
biri bo‘lib, 2022-yildan boshlab faoliyati jadal rivojlanmoqda. Kompaniya
marketplace modeliga asoslangan: ya’ni Uzum Market o‘zi mahsulot sotmaydi,
balki turli sotuvchilarga o‘z platformasida mahsulot joylashtirish, reklama, to‘lov
va logistika xizmatlarini ko‘rsatadi. 2024-yil holatiga ko‘ra, platformada 12
mingdan ortiq faol sotuvchi ro‘yxatdan o‘tgan va mahsulotlar soni 500 mingdan
oshgan. Kompaniyaning logistik tizimi – Uzum Logistics – mamlakat bo‘ylab 24
ta regional ombor va tarqatish punktlarini o‘z ichiga oladi. O‘rtacha yetkazib
berish vaqti Toshkent shahrida 1–2 ish kuni, viloyatlarda esa 3–4 ish kunini tashkil
etadi. Har kuni 80 mingdan ortiq buyurtma qayta ishlanadi. Kompaniyaning 2023-
yil oxiridagi oylik aktiv foydalanuvchilar soni 2 milliondan oshdi, har kuni esa
taxminan 500 ming foydalanuvchi ilovaga kiradi. Uzum Market’ning fintech
integratsiyasi — Uzum Bank orqali amalga oshiriladi. Bu bank platforma
foydalanuvchilari uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri ilova ichida karta ochish, onlayn to‘lov,
muddatli to‘lov va kredit olish imkoniyatini yaratgan. 2024-yilning birinchi
choragida Uzum Bank orqali 1 milliondan ortiq tranzaksiya amalga oshirilgan
bo‘lib, ularning 30% bo‘lib to‘lash (muddatli to‘lov) asosida bo‘lgan.
40

Marketing strategiyasi ommaviy auditoriyaga yo‘naltirilgan. "Eng arzon
narx kafolati", "Narxlar festivali", "Super sotuv haftaligi" kabi kampaniyalar orqali
foydalanuvchilar jalb qilinadi. Mobil ilova orqali faol push-bildirishnomalar,
foydalanuvchi xarid tarixi asosidagi personal takliflar yuboriladi. Kompaniya har
bir foydalanuvchi segmentiga alohida e'tibor qaratadi: uy bekalari uchun oziq-
ovqat va maishiy buyumlar, talabalar uchun gadjetlar va aksessuarlar, kichik
bizneslar uchun ofis anjomlari va inventar mahsulotlari. Foydalanuvchi tajribasiga
ko‘ra, Uzum ilovasi va sayti zamonaviy dizayn, qulay navigatsiya va
shaxsiylashtirilgan tavsiyalar bilan ajralib turadi. Google Play va App Store’da
ilova o‘rtacha 4.5 yulduzli reytingga ega. Foydalanuvchilarning 70% i xizmatdan
mamnun ekanini bildirgan. Biroq ayrim holatlarda noto‘g‘ri mahsulot yuborilishi,
sifatsiz tovarlar yoki qaytarish jarayonining cho‘zilishi yuzasidan shikoyatlar
bo‘lgan.
41

SWOT tahlil asosida Uzum Market’ning kuchli tomonlari – keng
assortiment, raqamli xizmatlarning integratsiyasi, kuchli marketing kampaniyalari
va yuqori darajadagi texnologik yechimlardir. Zaif tomonlari sifatida – ba’zi
sotuvchilarning sifatsiz mahsulotlarni joylashtirishi, qaytarish jarayonlarining
sustligi va logistika tizimining ba’zida haddan tashqari yuklanishini aytish
mumkin. Imkoniyatlar – yangi hududlarga chiqish, eksport platformasiga aylanish,
Uzum Bank xizmatlarini kengaytirish. Tahdidlar – kuchli raqobat (xususan
Asaxiy.uz bilan), soliq qonunchiligidagi o‘zgarishlar, foydalanuvchi ishonchini
yo‘qotish xavfi. Uzum Market qisqa vaqt ichida O‘zbekiston bozorida kuchli o‘rin
egallagan bo‘lib, innovatsion moliyaviy texnologiyalar va keng assortiment
asosida foydalanuvchilarning ishonchini qozonmoqda.
SWOT tahlili
Ko‘rsatkich Asaxiy.uz Uzum Market
Kuchli jihatlar
(Strengths) Brend ishonchi, sifatli
texnika, kafolatli xizmat Keng assortiment, fintech
bilan integratsiya, tez
yetkazib berish
Zaif jihatlar
(Weaknesses) Mahsulot turi cheklangan
(asosan texnika), logistika
muammolari Ba’zi mahsulotlar sifati
past, platformadagi
sotuvchilarni nazorat qilish
qiyin
Imkoniyatlar
(Opportunities) Raqamli xizmatlarni
kengaytirish, chet elga
chiqish Yangi regionlar bozoriga
chiqish, fintech xizmatlar
orqali mijozni ko‘paytirish
Tahdidlar
(Threats) Global raqobatchilarning
kirib kelishi, texnik
nosozliklar Raqobatchilar bilan narx
urushi, platformada
noqonuniy savdo xavfi
SNW tahlili (Strength – Neutral – Weakness)
Ko‘rsatkichlar Asaxiy.uz Uzum Market
Brend ishonchi S S
Yetkazib berish sifati N S
42

Mahsulot assortimenti N S
Marketing strategiyasi S S
Mijozlarga xizmat S N
Texnologik integratsiya N S
Sodiqlik dasturlari S N
Raqobatga bardoshlilik S S
Asaxiy.uz va Uzum Market — O‘zbekistonda elektron tijoratda
muvaffaqiyatli strategiyalarni amalga oshirayotgan kompaniyalar. Asaxiy.uz
brendga sodiqlik, xizmat sifati va texnikaga ixtisoslashganligi bilan ajralib tursa,
Uzum Market keng assortiment, fintech bilan uyg‘unlik va yetkazib berishdagi
samaradorlik bilan e’tiborni tortadi. SWOT va SNW tahlillar asosida ularning
ustunliklari, zaif tomonlari va istiqbollari ochiq ko‘rinadi. Har ikki kompaniya
istiqbolda yanada ko‘proq hududlarni qamrab olib, xalqaro bozorga chiqish
salohiyatiga ega.
III-BOB. ELEKTRON TIJORATDA FUNKSIONAL
IMKONIYATLARNI KENGAYTIRISH BO‘YICHA TAKLIFLAR
3.1. SWOT, PEST va SNW tahlil natijalari asosida strategik takliflar
1. Sifatli logistika tizimini yaratish.
Muammo manbai (SWOT va SNW tahlil): Ko‘pgina e-commerce
kompaniyalar (jumladan Asaxiy.uz va Uzum Market) o‘z logistikasini
rivojlantirgan bo‘lsa-da, hududlararo yetkazib berishdagi kechikishlar va
viloyatlardagi xizmat sifati pastligi — zaif tomon sifatida aniqlangan.
Tahdid: Transport infratuzilmasining notekis rivojlanishi.
Taklif:
 Regionlararo omborlar tarmog‘i yaratish orqali mahsulotni yaqin
masofadan tez yetkazib berish.
 Yagona avtomatlashtirilgan logistika platformasi (masalan, GPS trekingli
va AI asosidagi buyurtma yo‘nalishini belgilovchi tizim) joriy etish.
43

 So‘nggi kilometr (last-mile delivery) xizmatlarini mustahkamlash,
masalan: shaxsiy kuryer tarmog‘i, dron orqali yetkazib berish, avtomatlashtirilgan
yetkazib berish punktlari (smartbox).
Misol: Uzum Logistics hozirda 24ta omborga ega. Ushbu modelni boshqa
kompaniyalarga ko‘chirish, davlat-xususiy sheriklik asosida umumiy logistika
klasterlarini tashkil etish mumkin.
2. Yagona elektron identifikatsiya tizimi (E-ID) joriy etish.
Muammo manbai (PEST tahlil): Huquqiy jihatdan elektron savdo
ishtirokchilarining shaxsi ko‘p hollarda noto‘liq tasdiqlanadi. Bu firibgarlik,
noto‘g‘ri yetkazib berish va qonuniy javobgarlik muammolarini keltirib
chiqarmoqda.
Taklif:
 E-ID (elektron shaxsni aniqlash) tizimi orqali xaridor va sotuvchilarni
yagona bazaga kiritish.
 Bank, davlat idoralari va savdo platformalarini yagona autentifikatsiya
tizimiga ulash (masalan, Uzum Bank orqali, yoki "OneID" asosida).
 Bu yechim nafaqat firibgarliklarni kamaytiradi, balki muddatli to‘lov,
soliq solish, reklama personalizatsiyasi uchun ham asos bo‘ladi.
Yevropa tajribasi: Estoniya E-ID tizimini joriy qilganidan keyin onlayn
xaridlar, saylovlar va davlat xizmatlari birlashtirildi. O‘zbekiston ham 2025-yildan
“Digital ID” tizimini bosqichma-bosqich joriy etish rejasini ko‘zlamoqda.
3. Mahsulotlar monitoringi va yetkazib berish sifatini nazorat qilish.
Muammo manbai (SWOT va foydalanuvchi fikrlari): Ko‘plab
foydalanuvchilar sifatli mahsulot emasligi, noto‘g‘ri yetkazib berish yoki noto‘g‘ri
buyurtma kelishini shikoyat qilgan.
Taklif:
 Mahsulot raqamli pasport tizimi (QR-kod orqali mahsulot tarixi, ishlab
chiqaruvchi, sertifikat va kafolat) joriy etish.
 Sotuvchining reytingi va ishonch ko‘rsatkichi asosida mahsulotlar
saralanishini yo‘lga qo‘yish.
44

 Mahsulot yetkazilishi davomida real vaqtli monitoring (real-time tracking)
bilan foydalanuvchini xabardor qilish.
Texnik vositalar:
– CRM tizimlariga AI asosli feedback analizatorlar kiritish;
– Buyurtma bilan birga QR-kodli sifat kafolati blankasini yuborish;
– Kuryerlar faoliyatini geolokatsiya va mijoz baholari orqali kuzatib
boorish;
Yuqoridagi strategik takliflar elektron tijorat sektoridagi asosiy zaif
tomonlar (logistika, ishonch, sifat) va tahdidlarni bartaraf etishga xizmat qiladi.
Ular orqali nafaqat foydalanuvchi ishonchini oshirish, balki bozor ishtirokchilari
o‘rtasidagi raqobatbardoshlikni ta'minlash mumkin.
3.2. Innovatsion texnologiyalar yordamida funksiyalarni kengaytirish
yo‘llari
Sun’iy intellekt (AI), chatbotlar va big data tahlillari.
Sun’iy intellekt (AI): Sun’iy intellekt (AI) texnologiyalari elektron tijoratda
sotuvlarni oshirish va foydalanuvchi tajribasini yaxshilashda muhim rol o'ynaydi.
AI xarid qilish tarixini, mijozlarning qidiruv xatti-harakatlarini tahlil qilish orqali
shaxsiylashtirilgan mahsulot tavsiyalarini yaratadi. Bu, o'z navbatida,
xaridorlarning qaror qabul qilish jarayonini tezlashtiradi va o‘rtacha sotuvni 15–
20% ga oshiradi. AI yordamida taqdim etilgan prognozlar va tavsiyalar orqali,
kompaniyalar xaridorlarga yanada moslashtirilgan xizmatlar ko‘rsatish
imkoniyatiga ega bo‘lishadi. AI ombor zaxiralarini optimallashtirish va talab
prognozlarini chiqarish orqali ortiqcha zaxiralarni va yetishmovchiliklarni oldini
oladi. Dinamik narx belgilash algoritmlari yordamida AI bozor tendensiyalari,
45

raqobatchilar narxlari va talabni tahlil qilib, mahsulotlar uchun eng optimal narxni
belgilaydi, bu esa foyda olishni oshiradi.
Chatbotlar: Chatbotlar mijozlarga 24/7 xizmat ko‘rsatish imkoniyatini
beradi. Ular foydalanuvchilarning oddiy va tez-tez beriladigan savollariga
avtomatik tarzda javob beradi, masalan, buyurtmaning holati, to‘lov usullari yoki
mahsulotlar haqidagi umumiy ma’lumotlar. Bu mijozlarga darhol javob olish
imkoniyatini yaratadi va mijozlarning kutish vaqtini kamaytiradi. O‘zbekiston
bozorida Asaxiy.uz Telegram-bot web-chat orqali mijozlarga xizmat ko‘rsatishni
yo‘lga qo‘ygan. Bu tizimlar mahsulotlar haqida tezkor ma’lumot olish,
buyurtmalarni kuzatish va mijozlarga maslahat berishda yordam beradi.
Chatbotlarning ishlashi mijozlar bilan muloqotda yanada samarali va tezkor
bo‘lishini ta’minlaydi, shuningdek, mijozlarga qulaylik yaratadi.
Big Data tahlili: Big Data tahlillari yordamida kompaniyalar mijozlarning
xatti-harakatlarini, xarid qilish vaqtlarini, to‘lov uslublarini, hatto joylashuvlarini
tahlil qilishadi. Bu ma’lumotlar asosida marketing kampaniyalari
optimallashtiriladi. Uzum Market kabi kompaniyalar, foydalanuvchilar
ma’lumotlarini tahlil qilib, Web aksiyalar va mahsulot tavsiyalarini ishlab chiqadi.
Masalan, foydalanuvchining joylashuvi yoki qiziqishlariga qarab, ular uchun
maxsus takliflar yoki chegirmalar taqdim etiladi. Bu yondashuvning samaradorligi
shundaki, marketing strategiyalari mijozlarning ehtiyojlariga moslashtirilgan
bo‘lib, shu orqali sotuvlarni oshirishga yordam beradi. Big Data tahlilining asosiy
foydasi shundaki, u kompaniyaga bozor tendensiyalarini oldindan ko‘rish va
mijozlarga yuqori darajadagi personalizatsiya xizmatlarini taqdim etish imkonini
beradi.
Mobil ilovalarning funktsional kengaytmasi va UX dizayn
yondashuvlari. Bugungi kunda mobil ilovalar faqat xarid qilishni emas, balki
to‘lovlarni amalga oshirish, mijozlarga yordam ko‘rsatish, buyurtmalarni kuzatish,
kafolatlar boshqaruvi va cashback tizimlarini ham taqdim etadi. Bu xizmatlar bir
ilova orqali foydalanuvchilarga osonlik yaratadi va ularga qulaylik taqdim etadi.
Masalan, foydalanuvchilar mahsulotni xarid qilganda to‘lovni ilova orqali amalga
46

oshirishi, buyurtmasining holatini kuzatishi, cashbackni tekshirib ko‘rishi mumkin.
Bu esa xarid jarayonini soddalashtiradi va foydalanuvchi tajribasini yaxshilaydi.
Offline rejimda ishlash imkoniyati, ayniqsa, internet aloqasi yomon bo‘lgan
hududlarda foydalidir. Ba'zi ilovalar, masalan, Joom va Amazon Go,
foydalanuvchilarga mahsulotlarni ko‘rib chiqish imkonini beradi, hatto internetga
ulanish zaif bo‘lsa ham. Bu xususiyat foydalanuvchilarga har doim o‘zlari kerakli
mahsulotlarni ko‘rish va ularni xarid qilish imkoniyatini taqdim etadi. UX dizayni
bo‘yicha minimalistik va intuitiv interfeyslar foydalanuvchilarni qiziqtiradi va
ularni ilovada tezda kerakli mahsulotni topishga yordam beradi. A/B testing
yordamida UX dizayni muntazam ravishda sinovdan o‘tkaziladi va eng samarali
dizayn variantlari tanlanadi. Bu foydalanuvchilarga eng yaxshi tajriba yaratish
uchun dizaynni doimiy ravishda yaxshilashga yordam beradi. Gamifikatsiya
elementlari, masalan, bonus yig‘ish o‘yinlari yoki chegirma o‘yinlari,
foydalanuvchilarni ilovaga jalb qiladi va ularni faolroq foydalanuvchilarga
aylantiradi.
Mahalliy misollar: Uzum ilovasida push bildirishnomalar, narx
o‘zgarishlari haqidagi eslatmalar, maxsus takliflar va soddalashtirilgan filtrlar
foydalanuvchilarga har doim yangilanishlarni olish va kerakli mahsulotni topishda
yordam beradi. Asaxiy ilovasi esa mahsulot solishtirish, bo‘lib to‘lash kalkulyatori
va tezkor izlash tizimi bilan boyitilgan, bu esa foydalanuvchilarga xarid qilish
jarayonini soddalashtiradi va ularga eng yaxshi takliflarni tanlash imkoniyatini
beradi.
Virtual reallik (VR) va kengaytirilgan reallik (AR) texnologiyalarining
joriy etilishi:
AR (Augmented Reality) – kengaytirilgan reallik: AR texnologiyasi
foydalanuvchiga haqiqiy dunyo bilan raqamli elementlarni birlashtirib,
mahsulotlarni real muhitda ko‘rishga imkon beradi. Misol uchun, "Ko‘rib xarid
qilish" funksiyasi orqali mijozlar o‘z telefon kamerasini ishlatib, mebel, texnika
yoki kiyimni o‘z uyida joylashtirib, uning o‘ziga xosligini va mosligini tekshirishi
mumkin. Ko‘plab kompaniyalar, masalan, IKEA, Amazon va Sephora, bu
47

texnologiyani allaqachon qo‘llab, mijozlarga mahsulotni ularning uyida yoki real
muhitda qanday ko‘rinishini tekshirish imkoniyatini yaratgan. AR texnologiyasi
mijozlarga mahsulotni joylashuvi va mosligini sinab ko‘rish imkoniyatini beradi,
bu esa xarid qilish jarayonini yanada soddalashtiradi va foydalanuvchi tajribasini
yaxshilaydi.
VR (Virtual Reality) – virtual reallik: VR texnologiyasi
foydalanuvchilarga butunlay virtual muhityo‘riqlarda mahsulotlar bilan tanishish
va o‘rganish imkoniyatini beradi. Mijozlar VR orqali do‘kon ichida sayohat
qilishlari, mahsulotlarni ko‘rishlari va tanlashlari mumkin. Bu texnologiya onlayn
xarid qilishni yanada qiziqarli va interaktiv qiladi.
E-learning + E-commerce : VR texnologiyasi mahsulotni qanday ishlatishni
ko‘rsatadigan imkoniyatlarni ham taqdim etadi. Misol uchun, VR yordamida
foydalanuvchilar sport trenajyorlarini yoki oshxona texnikalarini qanday
ishlatishlarini ko‘rib, mahsulot haqida yaxshiroq tasavvurga ega bo‘lishadi.
Yaxshi Tajriba: Hozirgi kunda Uzum va Asaxiy kabi platformalar AR/VR
texnologiyalarini keng joriy etmagan bo‘lsa-da, bu bo‘yicha rivojlanish
imkoniyatlari mavjud. 2026-yilgacha global e-commerce bozorida AR
texnologiyasidan foydalanish 50% dan ortishi kutilmoqda, bu esa bu
texnologiyalarning kelajakdagi ta'sirini va ahamiyatini yanada oshiradi.
3.3. Huquqiy-me’yoriy asoslarni takomillashtirish va xorijiy tajribani
qo‘llash
Raqamli to‘lovlar va onlayn iqtisodiyotning tez sur’atlar bilan rivojlanishi,
soliq tizimining shaffofligini va samaradorligini ta’minlashni talab qilmoqda.
Raqamli to‘lovlar bo‘yicha soliqqa oid yondashuvlarni isloh qilish quyidagi asosiy
yo‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin:
 Raqamli to‘lovlarning soliq bazasini kengaytirish . Hozirgi kunda
raqamli to‘lovlar sohasida transaksiyalarni hisobga olishda ba’zi noaniqliklar
mavjud. Ayniqsa, kriptovalyutalar va onlayn savdolarni soliq tizimiga qo‘shish
zarur. Buning uchun raqamli aktivlar (kriptovalyutalar, tokenlar) bo‘yicha yangi
48

qonunlarni ishlab chiqish, shuningdek, o‘tkazmalarni qayd etish va soliq hisoboti
tizimini soddalashtirish zarur. Yevropa Ittifoqi va AQShda amalga oshirilgan
tajribalar, raqamli valyutalarni soliq bazasiga kiritish orqali, sohada qonuniylikni
ta’minlash imkonini yaratgan. Masalan, AQShda IRS (Internal Revenue Service)
kriptovalyutalarning moliyaviy aktiv sifatida soliq tizimiga kiritilishini ta’minlash
uchun qator normativ hujjatlar ishlab chiqqan.
 Onlayn to‘lovlarni hisoblash va avtomatlashtirish . Raqamli to‘lovlar
tizimini avtomatlashtirish, soliq to‘lovchilariga samarali xizmat ko‘rsatish uchun
imkoniyat yaratadi. Masalan, Soliq idoralari raqamli tranzaksiyalarni avtomatik
tarzda qayd etish va tegishli soliq stavkalarini avtomatik tarzda hisoblash
tizimlarini joriy qilishlari mumkin. Bunday tizimlar, soliq to‘lovchilariga ko‘proq
shaffoflikni ta’minlashga yordam beradi. E-commers bozorida o‘sish va ilg‘or
texnologiyalardan foydalangan holda, masalan, “Stripe” yoki “PayPal” kabi to‘lov
tizimlarida tezda avtomatik soliq hisoboti ishlab chiqilishi mumkin.
 Soliq to‘lovchilarning ongini oshirish . Raqamli iqtisodiyotda faoliyat
yuritayotgan tadbirkorlar va kompaniyalar, o‘z faoliyatlarini soliqqa to‘liq solish
borasida ma’lumot va tushunchaga ega bo‘lishlari kerak. O‘zbekistonning soliq
tizimida shu kabi o‘quv dasturlari va seminarlarni tashkil etish, shuningdek, soliq
qonunchiligiga oid yagona onlayn platformani joriy etish mumkin. Bunday tizimlar
raqamli to‘lovlarning yuridik jihatlarini yanada ochiq va aniq qiladi.
Xavfsizlikni ta’minlovchi sertifikatlashtirish tizimlarini kuchaytirish.
Onlayn to‘lovlar, e-hukumat xizmatlari va raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi
xavfsizlikni ta’minlovchi me’yoriy hujjatlarni va sertifikatlash tizimlarini yanada
takomillashtirishni talab qiladi. Xavfsizlikni ta’minlash uchun eng muhim
elementlar quyidagilardir:
 Xavfsizlik standartlari va sertifikatlar . Raqamli to‘lovlar tizimi va
onlayn platformalar uchun xalqaro xavfsizlik sertifikatlari, masalan, ISO 27001
(axborot xavfsizligi menejmenti) va PCI DSS (To‘lov kartalari sanoati xavfsizligi
standarti) joriy etilishi zarur. Bu standartar mijozlar va kompaniyalar o‘rtasida
ishonchni kuchaytiradi, shuningdek, ma’lumotlarni himoya qilishni ta’minlaydi.
49

 Shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish . Yevropa Ittifoqi va boshqa
rivojlangan mamlakatlar tajribasida, shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha
kuchli qonunlar ishlab chiqilgan. GDPR (General Data Protection Regulation) kabi
qonunlar, shaxsiy ma’lumotlarni yig‘ish va ishlov berishda yuqori xavfsizlikni
ta’minlashni talab qiladi. O‘zbekiston ham shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish
bo‘yicha maxsus qonunlarni ishlab chiqishi lozim.
 Kiberhujumlarga qarshi chora-tadbirlar . Kiberhujumlarga qarshi
kurashish uchun davlat va xususiy sektor o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish zarur.
E-tijorat va onlayn to‘lov tizimlarida amalga oshiriladigan kiberhujumlar va
firibgarliklarni aniqlash, oldini olish va bartaraf etish uchun ilg‘or xavfsizlik
protokollarini joriy qilish kerak. Shuningdek, raqamli imzo va shifrlash
texnologiyalari bo‘yicha qonunchilikni kuchaytirish talab etiladi.
Janubiy Koreya va Estoniya tajribasi asosida qonunchilikni
modernizatsiya qilish. Janubiy Koreya va Estoniya mamlakatlari raqamli
iqtisodiyotda muvaffaqiyatli tajribalarga ega bo‘lib, ular raqamli to‘lovlar, elektron
hukumat va raqamli identifikatsiya tizimlarini rivojlantirishda jahon miqyosida
etakchilik qilmoqda.
 Janubiy Koreya tajribasi . Janubiy Koreya raqamli iqtisodiyotda ilg‘or
davlat sifatida tanilgan. Ular, masalan, elektron to‘lov tizimlarini xavfsiz va
samarali ishlatishni ta’minlash uchun bir qator qonunlarni ishlab chiqqan. Yangi
texnologiyalarni qo‘llashda davlat sektori va xususiy sektor o‘rtasida hamkorlik
juda muhim bo‘ldi. Koreyada kriptovalyutalar, mobil to‘lovlar va blockchain
texnologiyalari bo‘yicha chuqur qonunchilik va reglamentlar mavjud. Bunday
qonunlar O‘zbekistonda ham raqamli to‘lovlar va moliyaviy texnologiyalarni
tartibga solishda o‘rganilishi mumkin.
 Estoniya tajribasi . Estoniya, o‘zining “raqamli davlat” modeli bilan
mashhur. Ular e-hukumat va elektron fuqarolik tizimlari orqali davlat xizmatlarini
onlayn ravishda taqdim etadilar. Estoniya o‘zining “Xalqaro Raqamli
Identifikatsiya” tizimi orqali fuqarolariga va kompaniyalarga shaxsiy va moliyaviy
ma'lumotlarni xavfsiz tarzda boshqarish imkonini beradi. Estoniya tajribasi,
50

O‘zbekiston uchun raqamli identifikatsiya tizimlari va onlayn xizmatlarni
rivojlantirishda model bo‘lishi mumkin.
Raqamli to‘lovlar, onlayn xizmatlar va e-hukumatning rivojlanishi,
O‘zbekistonni xalqaro miqyosda raqamli iqtisodiyotda ilg‘or davlatlardan biriga
aylantirishi mumkin. Buning uchun raqamli to‘lovlar bo‘yicha soliqqa oid
qonunlarni isloh qilish, xavfsizlikni ta’minlovchi sertifikatlashtirish tizimlarini
kuchaytirish va Janubiy Koreya hamda Estoniya kabi davlatlarning tajribasidan
foydalanish zarur. Bu, shuningdek, davlat va xususiy sektor o‘rtasida samarali
hamkorlikni yo‘lga qo‘yishni taqozo etadi.
XULOSA
Loyiha doirasida amalga oshirilgan tahlillar va takliflar O‘zbekistonning
raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratni rivojlantirish yo‘lida amalga oshirilishi
kerak bo‘lgan muhim qadamlarni ko‘rsatib berdi. Quyidagi asosiy xulosalar
chiqarildi:
 Raqamli to‘lovlar va elektron tijorat tizimlarining modernizatsiyasi:
Raqamli to‘lov tizimlarini isloh qilish va yangi qonunlarni ishlab chiqish,
shuningdek, soliq tizimiga raqamli transaksiyalarni qo‘shish, iqtisodiy faollikni
oshirish va soliq yig‘imini yaxshilashga yordam beradi. Raqamli aktivlar
51

(kriptovalyutalar va tokenlar) bo‘yicha yangi qonunlarni ishlab chiqish va
avtomatik soliq tizimlarini joriy etish zarur.
 Xavfsizlikni ta’minlash va sertifikatlash: Onlayn to‘lovlar va e-hukumat
xizmatlarining xavfsizligini ta’minlash uchun xalqaro xavfsizlik standartlariga
rioya qilish muhimdir. Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish va kiberhujumlarga
qarshi chora-tadbirlarni kuchaytirish kerak. Bunga raqamli imzo va shifrlash
texnologiyalari bo‘yicha qonunchilikni kuchaytirish ham kiradi.
 Xorijiy tajriba: Janubiy Koreya va Estoniya tajribasi, raqamli iqtisodiyot
va elektron hukumat sohasidagi eng ilg‘or yondashuvlarni namoyish etmoqda. Bu
davlatlarning raqamli identifikatsiya tizimlari, elektron to‘lovlar va e-hukumat
platformalarini rivojlantirishda o‘z tajribalarini O‘zbekistonga tatbiq etish mumkin.
Amalga oshirilgan tahlillar va takliflar raqamli iqtisodiyot va elektron
tijoratning rivojlanishi nafaqat texnologik, balki iqtisodiy va huquqiy jihatdan ham
dolzarbdir. Takliflar raqamli to‘lov tizimlari va e-hukumatni rivojlantirishga
qaratilgan bo‘lib, ular O‘zbekistonning raqamli bozorini kengaytirish, iqtisodiy
faoliyatni soddalashtirish va mamlakatni xalqaro raqamli iqtisodiyotga integratsiya
qilishda muhim o‘rin tutadi. Xavfsizlik va huquqiy muhitni takomillashtirish orqali
xalqaro investitsiyalarni jalb qilish, moliyaviy texnologiyalar va raqamli
platformalar sohasida biznes muhitini yaxshilash mumkin.
Elektron tijorat bozorining istiqbollari juda keng. 2026-yilgacha global e-
commerce bozorida AR va VR texnologiyalarining qo‘llanishi kutilmoqda, bu
O‘zbekiston uchun ham yangi imkoniyatlar yaratadi. Raqamli tijoratning
rivojlanishi, ayniqsa, kichik va o‘rta biznes uchun yangi bozorlarni ochish va
raqamli to‘lovlar tizimlarini joriy etish orqali yangi ish o‘rinlari yaratishni
ta’minlaydi. Boshqa tomondan, raqamli tijoratning o‘sishi, soliq tizimini
modernizatsiya qilish va raqamli xavfsizlikni ta’minlash zaruratini kuchaytiradi.
Bu soha davlat va xususiy sektorning hamkorligini talab qiladi va samarali
regulyator tizimlarini yaratishni istaydi. Shu bilan birga, elektron tijorat va raqamli
to‘lovlar tizimining rivojlanishi, yangi texnologiyalarni joriy etish va ular uchun
52

zarur huquqiy asoslarni yaratish bo‘yicha amalga oshirilgan takliflar O‘zbekistonni
raqamli iqtisodiyotda ilg‘or davlatlarga aylantirishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Davronov B. O‘zbekistonda Elektron Tijoratni Rivojlantirish: Huquqiy
Asoslar va Innovatsiyalar. O‘zbekiston Yuridik Akademiyasi, 2020, 256 bet.
2. Ergashev A. Raqamli Iqtisodiyot: Konsepsiya va Innovatsiyalar.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Sanoat Vazirligi, 2021, 320 bet.
3. Fayzullayev M. Elektron Tijoratni Rivojlantirish: Mahalliy Tajribalar va
Xalqaro Yondashuvlar. “Iqtisodiy Tahlil” Noshirligi, 2020, 180 bet.
53

4. Ismoilov A. Sun'iy Intellekt va Big Data: Raqamli Innovatsiyalar Yangi
Bosqichda. O‘zbekiston Axborot Texnologiyalari Universiteti, 2021, 240 bet.
5. Jumayev M. Blokcheyn Texnologiyalari va Kriptovalyutalar: Raqamli
Iqtisodiyotda Yangi Yondashuvlar. “O‘zbekiston Banki” Noshirligi, 2019, 215 bet.
6. Mustafaev J. Blokcheyn Texnologiyalari va Kriptovalyutalar:
O‘zbekistondagi Imkoniyatlar. Toshkent, O‘zbekiston Banki, 2019, 245 bet.
7. O‘ktamov T. Sun'iy Intellekt va Big Data: Raqamli Innovatsiyalar Yangi
Bosqichda. O‘zbekiston Axborot Texnologiyalari Universiteti, 2021, 220 bet.
8. Qodirov M. Kengaytirilgan Reallik va Virtual Reallik: Raqamli
Iqtisodiyotda Rivojlanish. O‘zbekiston Texnologiya Universiteti, 2019, 310 bet.
9. Salimov A. E-tijorat va Elektron To‘lov Tizimlari: O‘zbekiston
Misolida. “O‘zbekiston Respublikasi Elektron Hukumat” Agentligi, 2018, 275 bet.
10. Sodiqov R. E-hukumat va Elektron Tijoratning Huquqiy Asoslari.
“Yuridik Nashriyoti”, 2019, 230 bet.
11. Tursunov F. Raqamli Iqtisodiyot va Yangi Texnologiyalar:
O‘zbekistondagi Trendlar. O‘zbekiston Milliy Universiteti, 2020, 210 bet.
12. Usmonov S. Innovatsion Texnologiyalar va Ularning Elektron
Tijoratdagi Roli. “Texnologiya va Innovatsiya” Noshirligi, 2020, 185 bet.
13. Xolmirzaev O. E-tijorat va Elektron To‘lov Tizimlari: O‘zbekiston
Misolida. O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi Noshirligi, 2020, 290 bet.
14. Xolmirzaev O. Raqamli Iqtisodiyot: O‘zbekistondagi Yangi
Yondashuvlar. Toshkent, O‘zbekiston Milliy Universiteti, 2021, 325 bet.
15. Yuldashev A. Elektron Tijoratni Rivojlantirish: Xalqaro Tajribalar va
Yangi Yondashuvlar. O‘zbekiston Axborot Texnologiyalari Universiteti, 2021, 200
bet.
16. Yuldashev A. Raqamli Texnologiyalar va Ularning O‘zbekistonda
Tatbiqi. O‘zbekiston Texnologiya Universiteti, 2020, 265 bet.
17. Zokirov R. E-tijorat va Raqamli To‘lov Tizimlari: Innovatsiyalar va
Imkoniyatlar. Toshkent, “Iqtisodiy Tahlil” Noshirligi, 2021, 240 bet.
54

18. Maqsumov R. Sun'iy Intellekt va Digital Marketing: O‘zbekistonda
Rivojlanish Va Qo‘llanilishi. O‘zbekiston Texnologiya Universiteti, 2021, 210 bet.
19. Sattorov K. Raqamli Iqtisodiyot va Elektron Tijoratning Huquqiy
Asoslari. Toshkent, O‘zbekiston Respublikasi Yuridik Akademiyasi, 2020, 255
bet.
20. Ergashev A. Raqamli Iqtisodiyot va Texnologiyalar: O‘zbekistonda
Innovatsion Rivojlanish. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Sanoat Vazirligi,
2021, 300 bet.
Internet saytlar:
1. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining rasmiy veb-sayti,
elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot sohasida yangiliklar va qonunchilikdagi
o‘zgarishlar haqida ma'lumotlar.
2. www.uzdigital.uz – Raqamli texnologiyalar va innovatsiyalar sohasidagi
yangiliklar, O‘zbekistonning raqamli rivojlanishi bo‘yicha axborotlar.
3. www.uzum.uz – O‘zbekistonning mashhur elektron tijorat platformasi,
onlayn xarid qilish va mahsulotlarni taqdim etuvchi sayt.
4. www.asaxiy.uz – O‘zbekistonning elektron tijorat platformasi,
mahsulotlarni onlayn sotish va raqamli xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha axborot
manbai.
5. www.xabar.uz – O‘zbekistondagi yangiliklar portali, elektron tijorat,
texnologiya va innovatsiyalar haqida so‘nggi xabarlar va maqolalar.
6. www.soliq.uz – O‘zbekistonning Soliq Qo‘mitasining rasmiy sayti,
soliqlar, elektron to‘lov tizimlari va raqamli hisob-faktura tizimlari haqida axborot.
55

Sotib olish