Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 438.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 06 Июнь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Химия

Продавец

Bohodir Jalolov

Eritmadagi makromolekula o'lachmi va shaklini aniqlash

Купить
O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi Andijon davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi ___- bosqich ____ guruh talabasi ________________________ ning Yuqori malekulyar birikmalar kimyosi fanidan KURS ISHI Mavzu: Eritmadagi makromolekula o'lachmi va shaklini aniqlash Kurs ishi rahbari: ____________________ Andijon Mundarija Kirish…………………………………………………………………….……….. 3 I BOB: Makromolekulaning fizik xususiyatlari va asosiy ko’rinishlari….. 4-12 1.1 Makromolekulyar tuzilishi va konfiguratsion ma’lumot………………………. 4 1.2 Makromolekulalar eritmasining shakli…………………………………….… 11 1.3 Makromoleklalar eritmasining kimyoviy tuzilishi……………………..….…. 11 II BOB: Makromolekulalar eritmasining o’lachash va shaklini aniqlash usullari……………………………………………………………………….. 13-20 2.1 Makromolekulyar shakllar tavsiflari………………………………..……….. 14 2.2 Molekulyar og’irligini o’lchash……………………………………………… 17 2.3 Konsentratsiya o’lchash……………………………………………………… 18 2.4 Makromolekulyar egiluvchanlik va tartiblashlar……………….…………….. 19 III BOB: Makromolekulalar eritmasining xususiyatlari………....……….. 20 23 3.1 Termal xususiyatlar…………………………………………………...……… 21 3.2 Mexanik xususiyatlar……………………………………………...…………. 22 Xulosa……………………………………………………………………….…… 24 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………...………… 25 2 Kirish Makromolekula (makro... va molekula) — o zaro kovalent bog lar orqaliʻ ʻ birikkan o n mingdan yuz minggacha atomlardan tuzilgan yirik molekula. M. ʻ zanjirida elementar zveno (ma lum sondagi atomlar guruhi) juda ko p marta ʼ ʻ takrorlanadi, shuning uchun ham uni kup sonli bir xil yoki har xil kichik molekulalardan (bir necha minggacha) hosil bo ladigan molekula deb kabul kilsa ʻ bo ladi, polivinil xlorid molekulasi tarkibidagi — SN2—SN— guruhi soni hatto ʻ 3000 ga yetishi mumkin. Kimyoviy tarkibi bir xil, ammo mol. m. har xil, yaxlit bo lib reaksiyaga kirishadigan M.lar yig indisidan tashkil topgan moddalarga ʻ ʻ yuqori molekulali birikmalar (polimerlar) deyiladi; ular tabiiy (polisaharidlar, polipeptidlar, tabiiy kauchuk) va sintetik (plastmassalar, elastomerlar, kimyoviy tolalar) turlarga bo linadi. ʻ Tashqi sharoit o zgarganda, polimerlar tarkibidagi molekulyar zanjirlarning ʻ o z konfiguratsiyalarini o zgartira olishi M.larning asosiy xossalaridan biri ʻ ʻ hisoblanadi. Shu jihatdan qaraganda barcha M.lar chiziqli (uzunchoq) egiluvchan (tabiiy kauchuk, kauchuksimon sintetik moddalar M.lari), chiziqli qattiq (sellyuloza M.lari), spiralsimon (oqsillar, nuklein kislotalar makromolekulalari), tarmoqlangan (polisaharidlar makromolekulalari), fazoviy (uch o lchamli) turlarga ʻ bo linadi. M.ning uz. 4000— 8000 A, ko ndalang kesimi 3—7,5 A. Karbozanjirli ʻ ʻ (zanjiri faqat uglerod atomlaridan tuzilgan) va geterozanjirli (zanjirida uglerod atomlaridan tashqari azot, kislorod, oltingugurt atomlari saqlagan) M. bo ladi. ʻ Zanjirning tuzilishi, kattaligi (mol. m.) va zvenolarining joylanish tartibi, uning xossalariga (egiluvchanligi, bog larining mustahkamligi, elektr o tkazuvchanligi, ʻ ʻ kimyoviy reaksiyaga kirishiga) ta sir ko rsatadi. ʼ ʻ Polimerlarning turli xil zvenolarni turli tartibda kovalent bog‘lar hosil qilib birikishi natijasida chiziqli, tarmoqlangan, to‘rsimon kabi turli xil ko‘rinishlarda shakllanishi makromolekulalarni murakkab tuzilishlarda bo‘lishlariga olib keladi. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 3 ta bobdan iborat bo’lib umumiy hajmda 25 betni tashkil etadi . 3 1 BOB: Makromolekulaning fizik xususiyatlari va asosiy ko’rinishlari Makromolekulalar eritmasining asosiy ko'rinishlari turli xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Bu ko'rinishlar odatda makromolekulaning tuzilishi va molekulyar tuzilmalari bilan bog'liq bo'ladi. Quyidagi ko'rinishlar makromolekulalar eritmasida ko'p o'rinlarda paydo bo'lishi mumkin: Lineyarniyligi: Bu ko'rinishda makromolekula tug'riligi o'rnatilgan bo'ladi. Makromolekula biror ko'rinishdagi o'q yoki jonli o'q shaklida bo'ladi. Misol uchun, polietilen lineyarniyligiga misol bo'ladi. Gastrichlik: Bu ko'rinishda makromolekula jonli o'q shaklini oladi. Uning shakli yaxshi aniqlangan molekulyar tuzilishi yoki kristall strukturasiga ega bo'ladi. Misol uchun, polipropilen gastrichlik ko'rinishga ega. Duzg'unlik: Bu ko'rinishda makromolekula huddi kristall strukturasiga ega, ammo jonli o'q shakli emas. Duzg'un shakli eritmasidagi molekulalar ortasidagi tesir kuchlariga asoslangan. Makromolekulalar eritmasi odatda bir nechta ko'rinishda bo'lishi mumkin va ularga to'g'ri keladigan yoki kombinatsiyalash uchun ideal ko'rinishlarga ega bo'lmasligi mumkin. Bu ko'rinishlar molekulaning kimyoviy tuzilishi, monomerlar tuzilishi va ularning qo'shimcha molekullar bilan qanday bog'liqlikda bo'lib chiqqanligiga bog'liq. 1.1 Makromolekulyar tuzilishi va konfiguratsion ma’lumot 1 Polimer fanlari asoschilaridan biri V.A Kargin polimer tizimlarning real namoyon bo‘ladigan xossalari, ular tarkibidagi makromolekulalarning tuzilishida kodlashtirilgan bo‘lib, ustmolekulyar tashkillanish darajasida amalga oshadi, ammo bu xossalar ko‘p jihatdan alohida olingan makromolekulalarning qattiq tizimlar yoki kontsentirlangan eritmalarga kondensatsiyalanishiga bog‘liq bo‘ladi deb e’tirof etgan edi. 1 Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II- qism)” 4 Bundan makromolekulalar asosida shakllanadigan tizimlarni fizik xossalari polimer zanjirlaridagi elementlarning qanday makromolekulyar tuzilish, ya’ni konfiguratsiya hosil qilganligiga bog‘liqligi anglanadi. Umumiy holda konfiguratsiya tushunchasi molekulani tashkil etadigan atomlarning issiqlik harakati tufayli o‘zgarmaydigan fazoviy joylashish shaklini anglatadi. Bir konfiguratsiyadan ikkinchisiga o‘tish faqat kimyoviy bog‘larni uzish orqali amalga oshishi mumkin. Atomlarning zanjirda joylashishiga bog‘liq tarzda ma’lum bir xossa va energetik faollik namoyon qilish xususiyati makromolekulaning konfiguratsion tuzilishi yuzasidan ma’lumotdir. Bunday makromolekula bo‘yicha konfiguratsion ma’lumot tushunchasi S.Ya. Frenkel tomonidan kiritilgan bo‘lib, u polimerning molekulyar tuzilishidan fizik xossalarini anglashda o‘ziga xos “ko‘prik” vazifasini o‘taydi. Polimer tarkibi takrorlanib keladigan zvenolardan iborat bo‘lganligi tufayli bir nechta konfiguratsion sathlar mavjud: zveno konfiguratsiyasi; zvenolar birikishi konfiguratsiyasi (yaqin konfiguratsion tartib); bloklar birikishi konfiguratsiyasi (uzoq konfiguratsion tartib); zanjir konfiguratsiyasi. Yaqin tartib deyilgan qo‘shni elementlar zvenolar nazarda tutiladi, uzoq tartib deyilganda zvenolar o‘lchamidan ancha marta katta masofalarda konfiguratsion effektlar saqlanishi nazarda tutiladi. Zveno konfiguratsiyasi tavsiflashda organik kimyodagi ayrim tushuncha va ta’riflarga tayaniladi. Polimerlar sintezida, masalan, uglerovodrodlarni qo‘sh bog‘ bilan tutashib molekulyar zvenolar hosil qilishida ikki xil izomerlar shakllardagi konfiguratsiyalar kuzatiladi: 5 Boshqa konfiguratsiya turi zvenolar tuzulishining l,dizomeriyasidir: bu yerda R, R1 – uglerod atomini asimmetrikligini ifodalovchi turli tuzilishga ega o‘rin almashuvchilardir. R - ixtiyoriy radikal ham bo‘lishi mumkin. Unda l – chapga aylanuvchi va d – o‘ngga aylanuvchi ikki izomerlar ko‘rinishidagi zvenolar konfiguratsiyasi shakllanadi. Zvenolar birikishi konfiguratsiyasini ikki jihatdan kuzatish mumkin: zvenolarni zanjir bo‘ylab birikishi (tuzulish izomeriyasi); takrorlanadigan tarkibiy zvenoni fazoviy tartibi (fazoviy izomeriya). Tuzilish izomeriyasi. Zanjirli shakllanishida bir zveno oxiriga ikkinchi zvenoning boshi to‘g‘ri kelishi “boshga dum” regulyar, shuningdek, birikishning boshqa “boshga bosh” yoki “dumga dum” kabi noregulyar variantlari kuzatiladi. Sopolimerlarda turli zvenolarning qatnashishi, ularning regulyarlik va noregulyarligidan kelib chiqqan holda statistik yoki tartiblangan tuzilish izomeriyalari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Fazoviy izomeriya. Polimerning fazoviy regulyar (steroregulyar) bo‘lishi uchun keyingi birikadigan zvenoning izomeriyasi dastlabki birikkan zvenoning izomeriyasi bilan bir xil bo‘lishi kerak. Takrorlanuvchi zvenosi ~CH2 – CR = CH – CH2 ~ tipda bo‘lgan polimerlar uchun quyidagi holatlarda birikkan zvenolardan tashkil topgan stereoizomeriyalar tavsiflidir: Bir tipdagi steroizomerlar (l yoki d) bir tekislik bo‘ylab biriksa yaqin tartibli izotaktik konfiguratsiya, agar ular ketma-ket takrorlansa – sindotaktik konfiguratsiya hosil bo‘ladi. Agarda tekislikning ikkala tomonida ham zvenolar 6 takrorlanishi tartibsiz bo‘lsa, hosil bo‘lgan polimer ataktik konfiguratsiyali deyiladi (1-rasm). Bunday polimerlar uchun stereoizomeriya tekisligi asimmetrik uglerod atomidan tuzilgan asosiy zanjir tekisligi hisoblanadi. Steroregulyarlik yoki taktikliklar ustmolekulyar tuzilishda muhim rol o‘ynaydi, masalan, amorf va kristall-amorf tuzilishli shakllanishlar uchun bunday konfiguratsiya zarur bo‘ladi. Bloklar birikishi konfiguratsiyasi (uzoq konfiguratsion tartib). Odatda gomopolimerlarda uzoq konfiguratsion tartib regulyarlikni belgilaydi. Agar yaqin konfiguratsion tartib butun makromolekula bo‘ylab tarqalgan bo‘lsa, zanjir holati usha tartib bo’yicha tuzilishi regulyar yoki steroregulyar deyiladi. Zanjirda ma’lum tuzilishli konfiguratsiyalar miqdori steroregulyarlik o‘lchami hisoblanadi. Shuningdek, agarda boshqa xildagi konfiguratsiyalar miqdori bir necha foizdan oshmasa va makromolekulaning asosiy xossalariga ta’sir etmasa polimer steroregulyar deyiladi. Agar makromolekulada sis- va trans- izomerlar miqdorlari bir biriga yaqin bo‘lsa, polimer steroregulyar bo‘lmaydi. Agar zajirning konfiguratsion ketma-ketligi yetarlicha darajada uzun bo‘lsa, ya’ni uzoq konfiguratsion tartib mavjud bo‘lsa va ular o‘lchami biri biriga yaqin bo‘lsa payvandlangan yoki blok-sopolimerlar hosil bo‘ladi. 7 Zanjir konfiguratsiyasi zvenolar yoki bloklarning ketma-ket birikib uzoq konfiguratsion tartib hosil qilishidir. Bunday birikishda ko‘proq chiziqli polimerlar hosil bo‘ladi, ammo ularning soni kamroq. Chunki, ko‘pchilik polimerlarga chiziqli tuzilishda turli tuman tarmoqlanish kuzatiladi. Asosiy zanjir uzunligi (L) va yon tarmoq shoxchasi uzunligi (lb) ga bog‘liq makromolekulalar regulyar (yulduzsimon, taroqsimon) va statistik (daraxtsimon) deb yuritiladi.(2-rasm) 2-rasm Tarmoqlangan konfiguratsiya chizmalari: a–qisqa yon zanjirli; b–uzun yon zanjirli; c–yulduzsimon; g–taraqsimon; d – statistik. Tarmoqlanish zanjirning konfiguratsiyasi tavsiflari quyidagi ko‘rsatgichlar bilan baholanishi mumkin: - tarmoqlanish funksionalligi fb – tarmoqlanishda har bir tugunga kiradigan shoxchalar soni, agar fb = 1 bo‘lsa, zanjir chiziqlidir; - tarmoqlanish zichligi ρb – tarmoqlangan zanjirlar sonini (nb) zanjirlarning umumiy soniga (n) nisbati bilan ifodaladi: ρb = nb/n. - makromolekuladagi shoxchalarning o‘rtacha soni lb; - tarmoqlanish faktori gr. Ushbu ko‘rsatgichlar bir biri bilan quyidagicha bog‘langandir: lb = (fb – 1)nb + 1 - (fb – 1)ρb nb (1.1) Monodispers polimerlar uchun (1.2) f b =3 bo’lganda g r =(1+n b /T) 1/2 +4n b /9π f b =4 bo’lganda g r =(1+n b /T) 1/2 +4n b /3π Bir qator holatlarda polimerlarning tarmoqlanish zichligi ma’lum bir kritik miqdorga (gr)kr erishadi va natijada tizimda zanjirlarning tikilishi ro’y beradi. 8 Tikilish yassi sirtli (ikki o‘lchamli) yoki fazoviy (uch o‘lchamli) bo‘lishi mumkin, unda ikki va undan ortiq makromolekulalar kimyoviy bog‘lar orqali birikib yagona monolit tuzilish hosil qiladi hamda tikilish bog‘lari regulyar yoki statistik bo‘ladi. Agar makromolekulalar tikilishi ikki o‘lchamli to‘rlar hosil qilsa, bunday polimerlar yassi to‘rlar deyiladi. Masalan, grafit bunga misol bo‘ladi (3-rasm). Uch o‘lchamli to‘rsimon polimerlarda makromolekulalar uchala yo‘nalish bo‘yicha regulyar yoki statistik tartibda joylashgan bo‘lishi mumkin. Bunga uglerod atomlari asosida fazoviy to‘rsimon tuzilgan polimer - olmos misol bo‘ladi. Statistik to‘rlarning ko‘p tarqalganlariga misol tariqasida gellarni ta’kidlash mumkin. Bu kabi tuzulmalar chiziqli yoki tarmoqlangan polimerlar asosida sintez qilinadi. Bunga misol sifatida tabiiy kauchukni keltirish mumkin, uning makromolekulalari vodorod pereoksidi bilan tikilgan bo‘ladi. 3-rasm 2 . To’rsimon polimerlar chizmalari: a- narvonsimon; b - yarimnarvonsimon; b - yarimnarvonsimon; c - yassi to‘rsimon; d - fazaviy to’rsimon (1, 2, 3 zanjirlar va qora nuqtalar tugunlar); g, e – fazaviy-to’rsimon A (uzluksiz chiziqli) va B (uzlukli chiziqli) Bunday konfiguratsiyali polimerlarni tavsiflash uchun ko‘p hollarda quyidagi parametrlardan foydalaniladi: - tugunlar funksionalligi fy, ya’ni tugunga kirgan zanjirlar soni; - tugunlar orasidagi zanjir qismining molekulyar massasi Ms; 2 Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-qism)” 9 - hajm birligida tugunlar orasidagi zanjirlar soni Nc; - tugunlar orasiga kiritilgan zanjirlar mol soni nc; - tikilish ko‘rsatgichi c - makromolekuladagi ko‘ndalang bog‘lar soni; - hajm birligidagi tugunlar soni νs; - tikilish darajasi s – makromolekuladagi tikilgan zvenolar soni.  Odatda tikilish choklari statistik tasqimlangan bo‘ladi va barcha zikr etilgan ko‘rsatgichlar o‘rtacha miqdorlarga ega bo‘lib, bir biri bilan quyidagicha bog‘lanadi: <nc> = /<Ms> =<Nc>/NA  <νs> = (<Nc>< fy>)/2 = (NA  fy)/2<Mc> < γ c> = <Mn>/<Mc> βs = Mzv/<Mc> γ c = βsn (1.3) bu yerda ρ - polimer zichligi; NA – Avogadro soni; <Mn > - polimerning o‘rtacha molekulyar massasi; Mzv - monomer zveno molekulyar massasi; n – polimerlanish darajasi. Monodispers molekulalar to‘r (gel) hosil qilish nuqtasi γ c = 1 va βs = 1/n. Tikuluvchanlik qobiliyatiga ega zvenolar ulushi (с) inobatga olinsa βs = (1/n)с. Real to‘rlarda polimerning eruvchan qismlari, zol-fraksiyalar, tikilmagan molekulalar va quyi molekulyar fraksiyalar mavjudligi to‘rning nuqsonlari sifatida qaraladi va to‘rning faol ulushi (Va) parametri bilan e’tirof etiladi: V a = 1 – 2(<Mc>/<Mn>) (1.4) Bunda tugunlarning haqiqiy soni (tugunlarning effektiv soni V ef) V ef = c [1 – 2(<Mc>/<Mn>)]  (1.5) Tikilish zichligi oshib borishi bilan to‘rning nuqsonligi pasayadi va natijada <Mc> → 0,5 <Mn> intilganda → 1 ga yaqinlashadi. To‘rning zichligiga bog‘liq  tarzda ular siyrak va quyuq tiplarga ajratiladi. Agar hajm birligidagi tugunlar soni V c < 1029 m-3 bo‘lsa, to‘r siyrak va undan katta bo‘lsa quyuq (zich) bo‘ladi 3 . 3 Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-qism)” 10 1.2 Makromolekulalar eritmasining shakli Makromolekulalar eritmasining shakli odatda ularning tuzilish va ularga o'xshash molekulyar tuzilishlariga bog'liq bo'ladi. Quyidagi shakllar odatda ko'p uchraydigan shakllardir: 1. Lineyarniyligi: Bu shaklda makromolekulalar tug'ilgan holda qatorlashgan shaklga ega. Ular uzun, to'g'ri va bir-biriga paralellik holatida joylashgan bo'lishi mumkin. Misol uchun, polietilen va poliester lineyarniyliga ega bo'ladi. 2. Gastrichlik: Bu shaklda makromolekulalar tug'ilgan holda uzun, ishora to'g'ri to'rtko'lga ega bo'ladi. Ular odatda qo'llab-quvvatlanadigan yoki elastiklikka ega bo'ladi. Misol uchun, polipropilen va poliakril gastrichlik ko'rinishga ega bo'ladi. 3. Duzg'unlik: Bu shaklda makromolekulalar o'zlarini kristall shaklda joylashgan, ammo ularning shakli to'g'ri to'rtko'lga emas. Ular kristall shaklda joylashgan bo'lsa-da, ularga o'xshash bo'lmagan tuzilmalarga ega bo'ladi. Misol uchun, PVC (Polivinil khlorid) duzg'unlik ko'rinishga ega bo'ladi. 4. Amorflik: Bu shaklda makromolekulalar o'zlarini kristall shaklda joylashgan bo'lmagan, shuningdek, iste'moliy va neytron ko'z tarmog'ida kam paydo bo'ladigan molekulyar shaklga ega. Misol uchun, kauchoq va plastmassalar amorflik ko'rinishga ega bo'ladi. Makromolekulalar eritmasining shakli ularning kimyoviy tuzilishi va tuzilish shakli bilan bog'liq bo'lib, ularga o'ziga xos xususiyatlar beradi. Bu shakllar kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarni belgilashda muhimdir. 1.3 Makromoleklalar eritmasining kimyoviy tuzilishi Makromolekulalar eritmasining kimyoviy tuzilishi, ularning molekulyar tuzilishi va ularning tuzilish shakli bilan bog'liq. Bu, makromolekulalarning qaysi monomerlar va ularning qanday asosiy bog'liqlikning o'ziga xos tuzilishi haqida ma'lumot beradi. Quyidagi bir necha eng ko'p ko'paytiriladigan makromolekular tuzilishlarining bir qismini ko'ramiz: Polimerlar: Bu, bir nechta monomer molekulalaridan yuzaga kelgan polimerik zanjir yoki tarmoq. Polimerlar odatda ketma-ket bo'lgan polimerizatsiya 11 jarayonlarida olingan bo'ladi. Misol uchun, polietilen, polipropilen, polivinil khlorid (PVC), poliesterlar va h.k. Kopolimerlar: Bu, ikki yoki undan ko'p turdagi monomerlar qarishmasi orqali olingan polimerlar. Kopolimerlar qo'shimcha tuzilmalarga ega bo'lishi mumkin, bu esa ularni o'z xususiyatlarini o'zgartirishi yoki kengaytirishi mumkin. Misol uchun, stirol-butadien kopolimerlar, etilen-akrilat kopolimerlar va h.k. Terpolimerlar: Bu, uchta yoki undan ko'p turdagi monomerlar qarishmasi orqali olingan polimerlar. Terpolimerlar odatda ikki monomerli kopolimerlar va boshqa qo'shimcha monomerlardan tuzilishi mumkin. Misol uchun, stirol- butadien-akrilat terpolimerlar. Silikon polimerlar: Bu, silikon atomining tuzilishi bilan bog'liq tuzilmalar. Ular qimmatbaho silikon atomlari orqali birlashtirilgan va o'rtacha molekula o'rtasida silikon-o'ktasiloksanlar o'rtasida silikon-o'ksigen zanjirlarini o'zlashtiradilar. Silikon polimerlar o'zining yuqori harorat ustunligi va izolatsiya xususiyatlari uchun keng ishlab chiqarishda va kutiladigan materiallar sifatida mashxurdir. Bu faqat bir necha misollar, va aslida, makromolekulalar eritmasining kimyoviy tuzilishi turli turlarda bo'lishi mumkin, va har bir tuzilish turi uning fizikaviy va kimyoviy xususiyatlariga ega bo'ladi. 12 2 BOB: Makromolekulalar eritmasining o’lachash va shaklini aniqlash usullari Makromolekulalar eritmasining o'lachish va shaklini aniqlash usullari turli xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Bu usullar fizikaviy, kimyoviy, va xususiy asosiy tahlillarni o'z ichiga oladi. Quyidagi usullar bu maqsadga erishishda yordam berishi mumkin:  Gel-elektroforez: Bu usul elektr ishtirokida makromolekulalarining turli massalar bo'yicha ajratilishi uchun ishlatiladi. Makromolekulalar eritma tuzilishiga va o'lchamiga bog'liq ravishda joriy qizg'inlikda harakatlanadi.  Kromatografiya: Bu usul molekulyar tuzilishini o'lchash va tahlil qilishda ommabop ishlatiladi. Makromolekulalar o'lchamini va kimyoviy tuzilishini aniqlash uchun ko'p turdagi kromatografiya usullari mavjud, masalan, gel- permeasiya khromatografiyasi, sanoat kromatografiyasi, gaz kromatografiyasi va boshqalar.  NMR spektroskopiyasi: NMR (Nuklear magnit rezonansi) spektroskopiyasi kimyoviy tuzilishni tahlil qilishda juda foydali bo'lgan usuldir. Bu usul o'ziga xos spektral qonunlar asosida atomlar o'rtasidagi bog'liqlarni va shaklini aniqlashda yordam beradi.  X-ray difraksiyasi: Bu usul makromolekulalar tuzilishining qandayligini aniqlash uchun ishlatiladi. X-ray farazlarining makromolekulalar tuzilishi bilan qanday qarashlari qo'llaniladi.  Elektron mikroskopiyasi: Elektron mikroskopiyasi usullari orqali makromolekulalar eritmasining fizikaviy shaklini aniqlash va ko'rib chiqish mumkin.  Fluorestsentsiya: Bu usul o'lchamlash va o'lachish usullaridan biridir. Ushbu usuldan foydalanish orqali makromolekulalarning tuzilishi va shaklini aniqlash mumkin. 13 Bu usullar bilan makromolekulalar eritmasining o'lachish va shaklini aniqlashning turli xil yondashuvlari mavjud va ulardan foydalanish asosiy maqsadlarga, laboratoriya jihozlariga va tadqiqotchining xohishlariga bog'liq. 2.1 Makromolekulyar shakllar tavsiflari Polimer tarkibidagi ko’plab atom va zvenolarning turlicha valentli bog‘lar orqali birikishi va uzunligini qalinligiga (0,2÷2,0 nm) nisbatan bir necha o‘n tartibda (103 nm) katta bo‘lishi muhitda o‘ziga energetik qulay makromolekulyar shakllarlarni, ya’ni konformatsiyalarni egallashishiga imkon beradi. Konformatsiya – bu makromolekulaning issiqlik harakati va tashqi kuchlar ta’sirida egallagan aniq o‘lchamli shaklidir. Makromolekulaning bir konformatsiyadan ikkinchisiga o‘tishi asosiy zanjir bog‘lari atrofida oddiy buralishi (egilish) natijasida amalga oshadi. Issiqlik harakat jadalligiga bog‘liq tarzda turli xil konformatsiyalar namoyon bo‘lishi mumkin: statistik g‘ujanak; spiral; globula; tayoqcha; buklama; zigzak; pog‘anasimon, tirsakli va sh.k. Makromolekula konformatsiyalari tashqi faktorlar, jumladan, issiqlik, mexanik ta’sir, gidrodinamik, reologik, elektrik va magnit maydonlari ta’siri ostida o‘zgarishi mumkin. Statistik g‘ujanak shaklini makromolekulalar ichki issiqlik harakati jadalligi tashqi faktorlar ta’siridan yuqoriroq bo‘lganda egallaydi. Bunday statistik g‘ujanak shaklidagi konformatsiya polietilen, polistirol, polibutadiyen, poliakrilonitril kabi bir qator sintetik polimerlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Ayrim tabiiy polimerlarda bunday konformatsiya kuzatiladi. Ba’zi bir murakkab tuzilishli makromolekular, jumladan, ayrim blok-sopolimerlar va spirallashgan oqsillar “kvaziideal g‘ujanaklar” shaklida bo‘lishi mumkin (4-rasm). 14 Spiral konformatsiyasi oqsillar, DNK, RNK kabi tabiiy va poli-L- benzil- - glutamat kabi sintetik polimerlarda kuzatiladi (5-rasm). Oqsilning polipeptid zanjirini tartibli spiral bo‘lib o‘ralishi cho‘zilgan prujina ko‘rinishida bo‘ladi va ikkilamchi tuzilish (struktura) deb yuritiladi. 5-rasm. Oqsil molekulalarining spiralsimon konformatsiyalari Spiral o‘rami karboksil va amin guruhlari o‘rtasida vujudga keladigan vodorod bog‘lari bilan mustahkamlanadi. Vodorod bog‘lari peptid bog‘laridan ancha kuchsiz, ammo ko‘p martalab takrorlanib kelganligi tufayli spiral konformatsiyasi yetarli darajada mustahkamlikka va qattiqlikka ega bo‘lishini ta’minlaydi. Bunday ikkilamchi tuzilishlar oqsillardan ipak fibroini, jun keratini, teri kollagenlarida kuzatiladi 4 . Globula konformatsiyasi tabiiy ipak serisini va politetraftoretilen kabi sintetik polimerlarga xosdir. Odatda makromolekula glubula shakliga g‘ujanak shakli orqali o‘tadi (6-rasm). Bunga erituvchi termodinamik sifatini yomonlashishi yoki muhitning o‘zgarishi sabab bo‘lishi mumkin. Oqsillar glubulyar konformatsiyasi bitta makromolekula darajasidagi uchlamchi tuzilish) ham deb yuritiladi va bunday tuzilish vodorod, ion, disulfid bog‘lar hamda aminokislota qoldiqlari radikallari o‘rtasida gidrofob ta’sirlashishlar vujudga kelishi tufayli shakllanadi. Uchlamchi tuzilish vujudga kelishida gidrofob ta’sirlashishlar asosiy rol o‘ynaydi. Suvli eritmalarda gidrofob radikallar suvdan qochib makromolekulaning ichiga intiladi va uning globula shaklini olishiga 4 Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-qism)” 15 undaydi, ayni paytda gidrofil radikallar suv bilan yaxshi ta’sirlashishi natijasida globulani sirtida joylashishga intiladi. Ayrim oqsillarda, jumladan, jun keratinida uchlamchi tuzilish kovalent disulfid bog‘lar bilan barqarorlashgan bo‘ladi. Tayoqcha konformatsiyasini bir qator alkilpoliizotsianatlar, kichik molekulyar massali polisaxaridlar namoyon qiladi. Bunday makromolekula zanjirlaridagi atomlar va zvenolar ikki va undan ko‘p valent bog‘lar bilan birikkan bo‘lib, ular zanjirni buralishiga imkon bermaydi. Bu holat zanjirni tayoqchasimon shaklda bo‘lishi va uni barqarorligini issiqlik harakati tufayli o‘zgarmasligini ta’minlaydi. Buklama shakldagi konformatsiya zanjirlari o‘ta egiluvchan bo‘lgan kristallanuvchan polimerlar, masalan, β -konformatsiyalilarga xosdir (7-rasm). Bunday β -konformatsiyalar oqsil molekulalarini parallel yoki antiparallel tarzda vodorod bog‘lari orqali birikkan uchlamchi tuzilishlari hisoblanadi. Oqsil tolalar asosi β - konformatsiyali fibrillalar tashkil etadi. Tirsakli konformatsiya makromolekulaning noyob shakli bo‘lib, u hosil bo‘lishi uchun elementar zvenolar yoki zanjirning qismlari aniq bir o‘lcham va tartib yoki ketma-ketlikda hamda 90o burchak ostida birikkan bo‘lishi kerak (8- rasm). Demak, bunday shakl ayrim polimerlargagina xos bo‘ladi, jumladan, poli-n- benzamid kabi sintetik polimerlarda kuzatiladi. Makromolekulyar diametriga nisbatan uzunligi juda katta farqli qilishi, ya’ni ipsimon uzun zanjir kabi bo‘lganligi hamda unda ko‘plab atom va zvenolarni bir valentli bog‘lar bilan birikkanligi va buraluvchanlikka katta imkoniyatlar berishi konformatsiyasini issiqlik harakati va tashqi faktorlar ta’sirlariga nihoyatda sezgir bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bunday ta’sirlardan xoli bo‘lish va konformatsion shaklni aniq baholash uchun makromolekula gaz fazada bo‘lsa ideal sharoit yaratilgan bo‘lar edi. Ammo polimerlarni gaz fazaga o‘tkazib bo‘lmaydi, shu bois bunday sharoitni suyultirilgan eritmalarda hosil qilish mumkin, chunki, polimerlarning molekulyar massasi erituvchi molekulyar massasidan ming barobardan kattaroq bo‘lganligi uchun uning ta’sirini inobatga olmasa bo‘ladi. Biroq erituvchi bilan polimer o‘rtasida ham o‘zaro ta’sirlashishlar turlicha bo‘lishi mumkin, shu tufayli konformatsiyani baholash uchun θ -erituvchini 16 tanlash muhim hisoblanadi. θ -erituvchida polimer molekulalarining o‘zaro ta’sirlashishi (P1-P2) va erituvchi molekulasi (E) bilan ta’sirlashishi bir biriga teng, ya’ni P1 -P2 = P1 -E = P2 -E bo‘ladi. Natijada makromolekulani suyultirilgan eritmada minimal energetik ta’sir ostida g‘alayonlanmagan holatda bo‘lishi ta’minlanadi. 2.2 Molekulyar og’irligini o’lchash Makromolekulalar eritmasidagi molekulyar og'irligini o'lchash juda muhimdir, chunki bu og'irlar ularning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarini tushunishda va tahlil qilishda yordam beradi. Quyidagi usullar makromolekulalar eritmasidagi molekulyar og'irligini o'lchashda ishlatiladi: Gel-permeasiya khromatografiyasi: Bu usul yordamida makromolekulalar bir gel matrisida harakatlanib, ularning og'irligi yoki o'lchami aniqlanadi. Bu usul ko'p qo'llaniladi va og'irligini bilishda yaxshi natijalar beradi. Statiy filtra-tsenti skorost testi: Bu usulda makromolekulalar bir qancha o'lchamdagi filtra matrisidan o'tkaziladi. ularning harakatlanish tezligi og'irligini aniqlashda yordam beradi. Molyuvli plotnost: Bu usulda makromolekulalarning molyuvli plotnostiga ko'ra og'irligi o'lchiladi. Bu usul o'zida xususi ma'lumotlar o'z ichiga oladi, ammo uni amalga oshirish uchun dastlab avvalgi usullarga qaraganda ko'proq tayyorlash va moslashtirish talab qiladi. Yuk balansli spektrometriya: Bu usul yordamida makromolekulalar o'lcham va og'irligi aniqlanadi, ularni harorat, o'lcham va uzunlik bo'yicha tahlil qilishda yordam beradi. Sedo-elektroforez: Bu usul yordamida makromolekulalar elektr o'qida harakatlanib, ularning og'irligi va o'lchami aniqlanadi. Makromolekulalar eritmasidagi molekulyar og'irligini o'lchashda foydalaniladigan usullar laboratoriya sharoitiga, mavzuni tadqiq qilish maqsadlari va makromolekulaning turligiga bog'liq bo'lishi mumkin. Har bir usul o'ziga xos xususiyatlarga ega va foydalanish maqsadiga mos ravishda tanlanishi kerak. 17 18 2.3 Konsentratsiya o’lchash Konsentratsiya, bir turli maddani boshqa bir turli madda bilan solishtirish natijasida olingan massalar nisbati yoki nisbatlari orqali ifodalangan. Makromolekulalar eritmasidagi konsentratsiyani o'lchash esa ularning bir biriga nisbatan qanchalik ko'pligini yoki ozuining unumdorligini tushunishda yordam beradi. Quyidagi usullar makromolekulalar eritmasidagi konsentratsiyani o'lchashda ommabop: Spektrofotometriya: Bu usulda optik radiatsiya (oduvchi noorlar) konsentratsiyaga bog'liq ravishda o'lchash uchun ishlatiladi. Makromolekulalar ko'plikka ega bo'lgan eritma xususiy dalolatli noor taraqqiyoti bo'yicha o'lchash uchun spektrofotometriya juda yaxshi samarali bo'lishi mumkin. Fluorestsentsiya: Bu usulda nazorat qilinish uchun makromolekulalarga fluoroforlar qo'shilib, ularning konsentratsiyasi nazorat qilinadi. Fluorestsentsiya usuli eng yaxshi, shuningdek, konsentratsiya o'lchashda juda kichik konsentratsiyalarni aniqlashda samarali bo'ladi. Kolorimetr: Bu usul rangli noorlarning konsentratsiyasini aniqlashda yordam beradi. Kolorimetr xususiy kolorli reagentlar bilan reaksiya ketma-ketligini o'lchashda qo'llaniladi. Titrimetriya: Bu usulda kimyoviy reaksiyalar o'tkazilib, ularning reaksiyalarining yakunida olinadigan reagentlar konsentratsiyasini aniqlashda yordam beradi. Elektrokhimiyaviy usullar: Bunday usullar yordamida elektr analiz tizimi yordamida makromolekulalar eritmasidagi ionlar, elektronlar yoki reagentlar konsentratsiyasini aniqlash mumkin. Elektrokhimiyaviy usullar, elektriy shu'li, voltamperometriya va konduktometriyadan iborat bo'lishi mumkin. Bu usullar makromolekulalar eritmasidagi konsentratsiyani o'lchashda foydalaniladigan ko'p yondashuvlardan faqat qanchalik konsentratsiyani va eritma xususiyatlarini o'lchashning talab etiladigan narsa. Amaliyotlarda mos ravishda usulni tanlash juda muhimdir. 19 2.4 Makromolekulyar egiluvchanlik va tartiblashlar Makromolekulalarning quyi molekulyar birikmalardan prinsipial ajratib turadigan muhim xususiyatlaridan biri “egiluvchanlik” dir. Makromolekulyar egiluvchanlik - bu polimer zanjirlarining konfiguratsiya va konformatsiyalari, ya’ni shakllarini o‘zgartirish qobiliyatidir. Polimer zanjirlar uchun termodinamik va kinetik egiluvchanliklar e’tirof etiladi. Termodinamik egiluvchanlik - bu zanjirlarning issiqlik harakati tufayli egilishidir. U ikki holatning potensial energiyalari farqi ( E) bilan aniqlanadi. Kinetik egiluvchanlik esa zanjirni bir energetik holatdan boshqa energetik holatga o‘tish tezligini ifodalaydi va potensial to‘siq (Eo) miqdori bilan aniqlanadi. Umumiy holda egiluvchanlik makromolekulaning asosiy zanjirini tashkil etuvchi bog‘lar atrofida buralishi (aylanishi) imkoniyati hisobiga amalga oshadi. Ammo bunday buralish ko‘p hollarda erkin bo‘lmaydi va zanjirning yon tomonidan buraladigan atomlariga ulangan elementlar va guruhlari ta’sirlashishi tufayli tormozlanadi yoki to‘xtatiladi. Masalan, tuzilishi oddiy polietilen molekulasida C - C bog‘lar qatian burchak 109o28’ ostida birikkan bo‘lsada, ushbu molekula nihoyatda yuqori darajada egiluvchanlik namoyon qiladi. Bunga sabab uglerod atomlarining ketma-ketligini oddiy σ-bog‘lar bilan birikishini sp3 - gibrid elektronlar juftligi asosida amalga oshganligidir. Oddiy σ-bog‘lar energiyasi elektron tumanlarning bir birini qoplash jadalligi bilan aniqlanadi, ammo σ-bog‘ o‘z o‘qi atrofida birikkan atomlarning erkin aylanishiga imkon beradi. Buning natijasida elektron tumanlarnng bir birini qoplash jadalligi saqlanadi, buning asnosida bog‘lanish energiyasi o‘zgarmaydi. Uglerod atomlarini orasidagi i va i+1 bog‘lar atrofida aylanishi asosida karbozanjirli polimer makromolekulasining shaklini o‘zgarishini ifodalovchi chizma 12-rasmda keltirilgan. Bunda buralish burchagi qancha katta bo‘lsa, makromolekulaning shaklini o‘zgartirishi shuncha katta bo‘ladi. Uning bir qismini ikkinchi qismiga nisbatan buralishidagi potensial energiyasi (E) yaqin va uzoq tartibli molekulyar ichki ta’sirlashishlar natijasida o‘zgaradi(13-rasm). 20 Odatda bog‘lanish grafigi bir nechta turli balandliklarga ega maksimumlarga ega bo‘ladi. Agar zveno bir holatda E1 energiyaga ega bo‘lsa, bog‘lanish o‘qi atrofida buralishi natijasida E2 energiyaga ega bo‘ladi. Unda bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish energiyasi E = E1 – E2 bo‘ladi va zanjirning termodinamik muvozanat holatidagi egiluvchanligini ifodalaydi hamda termodinamik egiluvchanlik deb yuritiladi. 12-rasm. Uglerod atomlari orasidagi i va i+1 bog‘lar atrofida aylannishda makromolekulaning shakli o‘zgarishi 13-rasm. Polimer zanjirini potensial energiyasining (E) zvenoni buralish burchagiga ( φ ) bog‘liq o‘zgarishi. Shuni ta’kidlash joizki, termodinamik egiluvchanlik odatda polimer zanjirning konformatsion o‘zgarishlarga qobiliyati va bu o‘zgarishni amalga oshirish imkoniyati haqidagi ma’lumotlarni beradi. Aslida, konformatsion o‘zgarishlar amalga oshishi uchun E energiya emas, balki Eo ga teng energiya  talab etiladi. Eo energiya ichki aylanishning potensial to‘sig‘i bo‘lib, konformatsion o‘zgarishlarning tezligini aniqlaydi yoki belgilaydi. Konformatsion o‘zgarish tezligi Eo va tashqi ta’sir energiyasi (issiqlik harakati, mexanik yoki boshqa kuch ta’sirlari) nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. Eo miqdori qanchalik katta bo‘lsa, zvenolar buralishi shunchalik sekin amalga oshadi, natijada makromolekula egiluvchanligi shunchalik kam namoyon bo‘ladi. Ichki aylanish (buralish) potensial to‘siq miqdori bilan aniqlanadigan zanjir egiluvchanligi kinetik egiluvchanlik deyiladi. 21 3 BOB: Makromolekulalar eritmasining xususiyatlari Makromolekulalar eritmasining xususiyatlari, ularning kimyoviy tuzilishi, tuzilish shakli, og'irligi, konsentratsiyasi, fizikaviy xususiyatlari va ko'plab boshqa faktorlar bilan bog'liq. Quyidagi bir necha eng muhim makromolekulalar eritmasining xususiyatlari qatorini ko'ramiz:  Kimyoviy xususiyatlar: Bu xususiyatlar, makromolekulalarning kimyoviy tuzilishi va ularning kimyoviy reaksiyalarga bo'lishi bilan bog'liq. Bu xususiyatlar o'z ichiga kislorod, hidrojen, karbon va boshqa elementlarning bog'lanishini, makromolekulalarning reaksiyalarga qanchalik kuchli javob berishi, kimyoviy ildizlari va boshqa qonunlar orqali o'lchashni o'z ichiga oladi.  Fizikaviy xususiyatlar: Bu xususiyatlar, makromolekulalarning fizikaviy tuzilishi va ularning harorati, qizg'inlik moduli, elastiklik, yog'ingarchilik, izolatsiya xususiyatlari va boshqalarini o'z ichiga oladi.  Molekulyar og'irligi va konsentratsiyasi: Bu xususiyatlar, makromolekulalar tuzilishi va ulardagi monomerlar soni bilan bog'liqdir. Og'irligi va konsentratsiyasi, makromolekulalarning fizikaviy xususiyatlari, solubilatsiyasi va qisqa muddatli ishlab chiqarilishi uchun muhimdir.  Kristall tuzilishi: Ushbu xususiyat, makromolekulalar eritmasining tuzilish shaklini, kristall tuzilishining qanchalik rivojlanishi va ularning qandaylikda kristall o'chiriqqa ega bo'lishini ifodalaydi.  Amorflik: Bu xususiyat, makromolekulalar eritmasining kristall va amorfiy tuzilishining nisbatini, shuningdek, eritma tuzilishining amorfiy turini ifodalaydi.  Elastiklik: Bu xususiyat, makromolekulalar eritmasining elastik va yog'ingar tuzilishi orqali o'lchiladi. Elastiklik makromolekulalarning elastiklik moduli yordamida ifodalangan. Bu xususiyatlar makromolekulalar eritmasining kimyoviy, fizikaviy va mehnila xususiyatlari bilan bog'liqdir. Bu xususiyatlarni tushunish, makromolekulalar eritmasining o'ziga xos xususiyatlari va ularning foydalanilishi yoki tahlil qilinishi uchun muhimdir. 3.1 Termal xususiyatlar 22 Makromolekulalar eritmasining termal xususiyatlari, ularning haroratga qarshi chidamliliği, qizg'inlik, o'zgarmaslik, va qizg'inlik tashqi kuchlariga qarshi bo'lishi bilan bog'liqdir. Bu xususiyatlar eritmadagi makromolekulalar tuzilishi va ularning tuzilish shakli bilan ham bog'liqdir. Quyidagi termal xususiyatlardan ba'zilari juda muhimdir: Qizg'inlik (Tm): Bu, makromolekulalar eritmasining o'zining haroratda qanchalik o'zgarmay qolishi mumkinligini ifodalaydi. Qizg'inlik eritmadagi molekulalar o'zlarini o'zlarini kristallarni yopishgan va qanday darajada o'zgarmay qolishlari tufayli hosil bo'ladigan energiyani ko'rsatadi. O'zgarmaslik (Tg): Bu, makromolekulalar eritmasining amorf tuzilish shaklidagi molekulalar haroratda o'zgarishi bilan bog'liq. O'zgarmaslik eritmadagi molekulalar o'zlarini qanchalik shakldan amorf turiga aylantirishlari mumkin bo'lgan haroratni ko'rsatadi. Zajjat kuchlari (E): Bu, makromolekulalar eritmasining qanchalik yengilganligini ko'rsatadi. Zajjat kuchlari termal xususiyatlarning bir qismini ifodalaydi va eritmadagi molekulalar o'zlarini qanday qattiqligida yengilishi mumkinligini ko'rsatadi. Termal ta'sirchanligi: Bu, makromolekulalar eritmasining harorat ta'siri bilan qanchalik o'zgarishini ifodalaydi. Termal ta'sirchanligi qanchalik energiya talab qilishini ko'rsatadi va eritmadagi molekulalarning isitish uchun qancha qiyinchiliklarga ega bo'lishini ko'rsatadi. Bu xususiyatlar, eritmadagi makromolekulalar tuzilishi, tuzilish shakli va ularga qo'shilgan qo'shimcha tuzilmalarga bog'liq bo'lishi mumkin. Bu xususiyatlar, makromolekulalar eritmasining ishlab chiqarilishi, ishlov berish va qo'llanishida juda muhimdir, chunki ular harorat, chidamlilik va boshqa termal faktorlarga qarshi qanchalik moddasiga mos tushishini ta'minlashadi. 23 3.2 Mexanik xususiyatlar Makromolekulalar eritmasining mehanik xususiyatlari, ularning fizikaviy kuch, elastiklik, yog'ingarlik va plastislik kabi xususiyatlari bilan bog'liqdir. Bu xususiyatlar eritmadagi makromolekulalar tuzilishi va ularning tuzilish shakli bilan ham bog'liqdir. Quyidagi mehanik xususiyatlardan ba'zilari juda muhimdir: 1. Tog'ri to'rtmachilik (Young modulus): Bu xususiyat makromolekulalar eritmasining qanchalik qanchalik qanchalik tarkibidagi molekulalar tomonidan to'rtinib turganligini ko'rsatadi. Tog'ri to'rtmachilik, eritmadagi molekulalar o'zlarini qanday qatorda yoki solid ta'sirchanligi bilan yengilganligini ko'rsatadi. 2. Zajjat kuchlari (Toughness): Bu xususiyat eritmadagi makromolekulalar qanday qanchalik yengilgan va energiya saqlab qolishini ko'rsatadi. Zajjat kuchlari, makromolekulalar eritmasining qanchalik kuchli va barqaror bo'lishini tushunishga yordam beradi. 3. Elastiklik moduli: Bu xususiyat eritmadagi makromolekulalarning elastik va yog'ingar tuzilishiga bog'liq bo'lib, ularning o'zlarini qanday qanchalik kengaytirishlari mumkinligini ifodalaydi. Elastiklik moduli, eritmadagi molekulalar o'zlarini qanchalik o'zgartirishlari mumkinligini ko'rsatadi. 4. Deformatsiya qoniqmasi: Bu xususiyat makromolekulalar eritmasining chidamliligi bilan bog'liq bo'lib, ularning chidam qilib turgan va plastik bo'lishi orqali necha martaliklari yengilganligini ko'rsatadi. 5. Uzunligining o'zgarishi: Bu xususiyat makromolekulalar eritmasining uzunligi bilan bog'liq va ularning harorat, kuch va bosqich bilan qanday qilib o'zgarishi mumkinligini ko'rsatadi. Bu mehanik xususiyatlar, makromolekulalar eritmasining o'zining moddasini harorat, kuch, bosqich va boshqa harorat va kuchga bog'liq fizikaviy faktorlar ta'sirida qanday o'zgarishi mumkinligini tushunishda juda muhimdir. Bu xususiyatlar, eritmadagi makromolekulalar tuzilishi va ularning tuzilish shakli va ularga qo'shilgan qo'shimcha tuzilmalarga bog'liq bo'lishi mumkin. 24 Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Polimer sintezi uchun olingan dastlabki moddalar m o n o m e r l a r deb ataladi. Ya’ni yuqori molekulyar birikmalar hosil qiluvchi quyi molekulyar birikmalar monomerlar deyiladi. Monomer bo’lishi uchun bir qancha talablarga javob berishi kerak: 1. To’yinmagan (etilen yoki asetilen qatori) uglevodorodlar 2. Funksional guruhlar tutgan birikmalar 3. Beqaror siklik tuzilishga ega bo’lgan birikmalar. Polimerlar – inson hayotida katta ahamiyatga ega. Bu birikmalar xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida: meditsinada, qishloq xo‘jaligida, samolyotsozlikda, kemasozlikda, mashinasozlikda, qurilishda, kimyo sanoatida, turmushda va boshqa sohalarda ham ishlatiladi. Polimerlar makromolekulasining shakli jihatidan chiziqsimon (uzunchoq), tarmoqlangan va to’rsimon polimerlarga bo’linadi. Ko’pincha molekulyar massasi 5000 dan yuqori bo’lgan moddalarga o’xshash, lekin molekulyar massasi 500 dan 5000 gacha bo’lgan sintetik birikmalar oligomerlar, aminokislotalardan tashkil topgan tabiiy birikmalar esa polipeptidlar deb ataladi. Molekulyar massasi 0 dan 500 gacha bo’lgan birikmalar quyi molekulyar birikmalar deb ataladi. Odatda molekulyar massasi 5000 dan yuqori bo’lgan moddalar polimerlar yoki sopolimerlar, yoki umumiy holda yuqori molekulyar birikmalar deb ataladi. Polimerlar kelib chiqishi, tabiatda uchrashi, olinishiga qarab tabiiy, sun‘iy yoki sintetik polimerlarga bo’linadi. Sun‘iy polimerlar, mavjud bo’lgan tabiiy polimerlarni ximiyaviy o’zgarishlarga uchratib hosil qilinadi. Tabiiy polimerlarga sellyuloza va kraxmalning turli-tuman hosilalari tabiiy ipak, paxta, oqsillar, shuningdek, charm va mo’yna sanoatining asosiy xomashyosi bo’lgan kollagen, keratin va boshqalarni misol tariqasida keltirish mumkin. Sintetik polimerlar tabiatda uchramaydi. Ular faqat ximiyaviy yo’llar bilan hosil qilinadi. 25 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-qism)” 2. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (I-qism)” 3. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov) 4. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.) 5. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar. ii-qism. dexqanov r.) 6. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent. «O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy 7. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston» 2003 y.va anorganik kimyo. 8. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent, "O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar 9. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent, "O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar 10. M.A. Asqarov, I.I Ismoilov. “Polimerlar kimyosi va fizikasi”., Toshkent <<O’zbekiston>> Nashriyoti-matbaa ijodiy uyi., 2004 26

Eritmadagi makromolekula o'lachmi va shaklini aniqlash

Купить