Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 73.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Etnografiya va Etnologiya fanlarining ibtidoiy jamoa tarixining o’rganishdagi ahamiyati

Sotib olish
1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI ARXEOLOGIYA YO’NALISHI INSON EVOLYUTSIYASI VA OLD TARIX FANIDAN KURS ISHI MAVZU: Etnografiya va Etnologiya fanlarining ibtidoiy jamoa tarixining o’rganishdagi ahamiyati Tayyorladi: Qabul qildi: Toshkent 2MUNDARIJA Kirish I bob. Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganishda Etnografiya va Etnologiya fanlarining o`rni. 1.1. Ibtidoiy jamoa tarixini paydo bo’lishi haqida etnologik nazariyalar va ularning mohiyati 1.2. Etnografiya va Etnologiya fanlarini old tarixni yoritishdagi ahamiyati II bob. Etnologik tadqiqotlarni old tarixni yoritishdagi ahamiyati. 2.1. Avstraliya va Okeaniyada olib borilgan etnologik ekspeditsiyalar va ularning old tarixni yoritishdagi o`rni 2.2. Afrika va Amerika qit’asida ibtidoiy tuzumda yashaydigan xalqlarni etnologik tahlili Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 3Kirish Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunga kelib ham ibtidoiy jamoa shaklida yashaydigan xalqlarning mavjudligi (Afrika, Avstraliya hududlari) hisoblanadi. Undan tashqari etnografik jihatdan olib borilgan tadqiqotlar natijasida ibtidoiy jamoalarning turmush tarzi, urf-odati, madaniyatini o’rganish hisoblanadi. Buning natijasida birgina xalqning emas butun dunyo bo’ylab tarqalgan xalqlarning o’tmishi yoritiladi. Bugungi etnologiyaning dolzarb masalalari: • xalqlarning kelib chiqishi yoki ularning etnogenezi; xalqlarning taraqqiyoti tarixi yoki etnik tarix; •etnoslar moddiy va ma’naviy madaniyatining (qishloqlar, kiyim-kechaklar, taqinchoqlar, taomlar, xalq og’zaki ijodi yoki folklor, xalq san’ati) o’ziga xos xususiyatlari; •dunyo dinlari va diniy tasavvurlar, udumlar, urf-odatlar, marosimlar, bayram va hokazolar. Mavzuning obyekti: Insoniyat tarixi davomida ibtidoiy jamoa tarixini o’rganishda Etnologiya va Etnografiya fanlarining ahamiyati, tutgan o’rni kurs ishi mavzusining obyekti bo’lib, old tarixni yoritishda dolzarb mavzu hisoblanadi. Mavzuni predmeti: Ibtidoiy jamoa tarixini paydo bo’lishi, ibtidoiy jamoa tarixini paydo bo’lishi haqida etnologik nazariyalar va ularning mohiyati, Etnografiya va Etnologiya fanlarini old tarixni yoritishdagi ahamiyati, hududlarda olib borilgan etnologik ekspeditsiyalar va ularning old tarixni yoritishdagi o`rni kurs ishi mavzusining predmeti hisoblanadi. Etnologiya fan sifatida paydo bo’lganidan to hozirgi davrga qadar uning asosiy tadqiqot obyekti xalq va xalqlarning madaniy о’zigа xosligi bo’lib kelgan. Muxtasar qilib tushuntirilsa, mazkur fan orqali turli xalqlar etnogenezi va etnik tarixi, an’anaviy va zamonaviy etnomadaniy jarayonlar, moddiy va ma’naviy madaniyat muammolari hamda etnoslararo jarayonlar tadqiq qilinadi. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, etnologiya fani xalqlar-etnoslarni o’rganadi. Etnologlar zamonaviy insoniyatning asrlar davomida to’plagan etnik va madaniy xilma-xilligini imkon darajasida saqlash tarafdorlaridir. Mavzuning maqsad va vazifalari: S.P. Tolstov etnografiya fanining maqsadi va vazifalarini belgilab, bu fan xalqlar madaniyatining milliy va etnik xususiyatlarini o’rganadi, turli tarixiy davrlarda paydo bo lgan qatlamlarini ochib beradi, debʻ ta’kidlagan edi. Ayni paytda etnologiya faqat etnik jamiyatlarning o’tmishi, uning bugungi kunga qadar saqlangan unsurlarinigina o rganmaydi. Uni xalqlarning zamonaviy hayoti ʻ ham qiziqtiradi. Zamonaviy etnoslarning hayot faoliyati so’nggi asrda vujudga kelgan qator yordamchi fanlar vositasida tadqiq qilinadi. Jahondagi 4mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan notekis rivojlanishi natijasida ayrim xalq va elatlarning hanuzgacha qoloq ibtidoiy tuzumda, ba’zilari esa o’rta asrlar davri madaniyati darajasida qolganligi ma’lum. Shu jihatni e’tiborga olgan holda ibtidoiy jamoa tarixini etnologik va etnografik jihatdan o’rganish va bugungi kunni rivojlanishida old tarixni chuqurroq tadqiq etish, mavzuning maqsadi hisoblanadi. Kurs ishi mavzusi bir qancha vazifalarga ega: 1) nazariyalarni taqqoslash orqali mavzu mohiyatini to’laligicha yoritib berish ; 2) Etnografiya va Etnologiya fanlarini old tarixni yoritishdagi ahamiyatini ko’rsatib berish; 3) ibtidoiy urug’- qabilachilik tuzum qonun-qoidalari, urf-odat va marosimlari, patriarxal turmush tarzi an’analarini o’rganish; 4) hozirgacha ibtidoiy jamoa shaklida yashayotgan elat va etnik guruhlar (Avstraliya, Afrika, Markaziy Amerika va Osiyoning ba’zi yerlarida hozirgacha saqlanib qolgan) ni taqqoslash orqali kurs ishi mohiyatini tushuntirib berish. Mavzuning o’rganilganlilik darajasi: kurs ishi mavzusi bo’yicha tadqiqot olib borganlardan Jan Jak Amper, M. G. Levin, S.A. Tokarev, Yu. V. Bromley va G. E. Markov, A. P. Sadoxin, I. Jabborov, Sh. Atadjonov va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Ayniqsa, Bilol Aminovning “Etnografiya olamiga sayohat” risolasi, o’zining ibtidoiy jamoalarning ayrim urf - odatlari, xalq, elatlar, etnografik olim Mikluxo-Maklayning qiziqarli izlanishlari haqida hikoya qilinadi. Undan tashqari, G. T. Tavadovning « Этнология » va Iso Jabborovning “Jahon etnologiyasi asoslari” asarlari ibtidoiy jamoa tarixida etnik tamoyillarni to’laligicha ko’rsatib beradi. Mavzuning tarkibiy tuzishi: mavzu kirish qism, 2 ta bob (I bob 2 ta banddan, II bob 2ta banddan iborat), foydalanilgan adabiyotlar qismi, xulosa va ilovalardan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, mavzuning obyekti, mavzuning predmeti, mavzuning o’rganilganlilik darajasi, mavzuning tarkibiy tuzilishi haqida ma’lumotlar berilgan. I bobda ibtidoiy jamoa tarixini paydo bo’lishi haqida etnologik nazariyalar, ushbu nazariyalarning mohiyati, Etnografiya va Etnologiya fanlarini old tarixni yoritishdagi ahamiyati haqida turli etnolog olimlarning fikrlari berilgan. II bobda Avstraliya va Okeaniyada olib borilgan etnologik ekspeditsiyalar va ularning old tarixni yoritishdagi o`rni, Mikluxo-Maklay sayohatlari, Afrika va Amerika qit’asida ibtidoiy tuzumda yashaydigan xalqlarni etnologik tahlili xususidagi ma’lumotlar keltirilgan. 5 Foydalanilgan adabiyotlar qismida mavzuni yoritishda foydalanilgan adabiyotlar tillar kesimida keltirib o’tilgan. Xulosa qismida esa mavzuga asosiy xulosa yasalib, mavzudan chiqarilgan xulosalar birma-bir berib o’tilgan. I bob. Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganishda Etnografiya va Etnologiya fanlarining o`rni. 1.1. jamoa tarixini paydo bo’lishi haqida etnologik nazariyalar va Ibtidoiy ularning mohiyati Dastlabki etnologik nazariya - evolyutsionizmning rasman shakllanishi XIX asr o’rtalaridagi umummetodologik dasturlar va kashfiyotlarning amalga oshirilishi bilan bevosita bog’liq bo’lgan. Bunday qarashlar orasida o’sha davr fanida rivojlanish, taraqqiyot, evolyutsiya qoidalarining tasdiqlanishi muhim ahamiyat kasb etgan. Unga ko’ra dunyodagi har qanday o’zgarish ichki determinizm (narsa va hodisalarning sababiy bog’lanishi) ga asoslanadi. Mazkur nazariya asosida dastlab tabiiy fanlardagi ko’plab jarayonlarga izoh va tavsiflar berilgan. Tabiiy fanlardagi bunday qarashlarning yakuni sifatida XIX asrda evolyutsionalizm g’oyasining yaratilishi va oxir oqibat uning g’alabasiga sabab bo’lgan. Evolyutsionizm nazariyasi tabiiy fanlarda keskin burilish yasashi bilan birga inson va madaniyatlar to’g’risidagi mashhur g’oyani etnologiya faniga ham olib kirgan. O’z navbatida, ko’plab evolyutsionistlar o’z asarlarini tabiiy fanlarda erishilgan kashfiyotlardan ilhomlanib, ruhlanib yaratganliklarini e tirof etganlar.ʼ Evolyutsionizm tarafdorlari o’zlarining asosiy qarashlari, etnologik vazifalarini insoniyat madaniyati rivojlanishida umumiy qonuniyatlarning kashf etilishi va asoslanishida, turli xalqlar madaniyatlarining rivojlanishida deb hisoblaganlar. Evolyutsionizm tarafdorlari bir vaqtning o’zida turli mamlakatlarda paydo bo’lgan. Evolyutsionizmning yirik namoyondalari: Edvard Bernet Taylor (E.B. Tylor, 1832 - 1917 yy.) – asosiy tadqiqoti - "Ibtidoiy madaniyat” (“Primitive Culture") 1871 yil chop etilgan. Lyuis Genri Morgan (L. H. Morgan, 1818 - 1881 yy.) "Qadimgi jamiyat” (“Ancient Society ") nomli kitobi 1877 yil nashr etilgan. Jeyms Frezer (J. Frazer, 1854 1941 yy.) - muhim ishi "Oltin shox" ("The Golden Bough") asari 1890 yil nashr etilgan. Jon Mak-Lennon (J.F. Maclennon, 1827 — 1881yy) - asosiy ishi "Patriarxat nazariyasi" ("The Patriarchal Theory") 1881 yil e lon qilingan. ʼ 6Adolf Bastian (A. Bastian) asosiy tadqiqoti - "Etnologiyaning asosiy asoslari" (Allgemaine Grundzage der Ethnologic) nomli asari 1881 yil chop etilgan. Iogann Baxofen (J. Bachofen, 1815 — 1887 yy.) asosiy ishi "Matriarxat" (Das Mutterrecht) kitobi 1897 yilda e lon qilingan. ʼ J. Labbok (J. Lubbock) ning "Sivilizatsiyaning kelib chiqishi" ("The Origine of Civilization") nomli mashhur kitobi 1870-yilda chop etilgan. Evolyutsion nazariya tarafdorlaridan Angliyada - Gerbert Spenser, Edvard Taylor, J. Frezer, Germaniyada Adolf Bastian, Teodor Vays, Genrix Shurs, Fransiyada Sharl Leturno, Amerikada Lyuis Genri Morgan kabi olimlar bo’lgan. Buyuk ingliz olimi Edvard Taylor etnologiyadagi evolyutsionistik maktabning asoschisi hisoblanadi. U 1865 yil nashr etilgan «Insoniyatning qadimgi tarixi haqida tadqiqot” nomli kitobida o’zining evolyutsionistik g’oyalarini ilgari surgan. Taylor insoniyat madaniyatining ibtidoiylikdan zamonaviy sivilizatsiyagacha bo’lgan tarixiy rivojlanish bosqichlarini, xalqlar orasidagi o’zaro tafovut irqiy farqqa asoslanmasdan, balki madaniyatlar rivojlanishining turli zinapoyalari hamda xalqlar madaniyatining o’zaro aloqasi va vorisligi kabi g’oyalar bilan bog’liq deb hisoblagan. Taylor o’zining evolyutsionistik konsepsiyasini «Ibtidoiy madaniyat” (1871) nomli fundamental asarida bayon etgan. Mazkur asarda olim madaniyatni olg’a siljituvchi taraqqiyot g’oyasini har tomonlama rivojlantirgan holda J.de Mestraning «Tubanlashish g’oyasi”ga qarama-qarshi turgan. J.de Mestra ilgari surgan g’oya mohiyatiga ko’ra, madaniyatning ilk bosqichlarida yerda yarim sivilizatsiyalashgan odamlar yashaganlar va ularning keyingi rivojlanishi ikki yo’ldan borgan. Bu jarayonda bir guruh kishilar yovvoyilik tomon orqaga ketgan bo’lsalar, boshqa bir jamoa sivilizatsiyalashgan jamiyat sari taraqqiy qilgan, - deyiladi. Taylor esa tarixiy va tabiiy katalizator natijasida madaniyatdagi regressiv o’zgarishlarni rad etmagan holda insoniyat tarixida madaniyatning evolyutsion taraqqiyotini asosiy yo’nalish sifatida qat’iy ta kidlagan. ʼ Taylor o’z tadqiqotlarida ibtidoiy odamlarning diniy e tiqodlari madaniyatning ʼ barcha ko’rinishlariga nisbatan birmuncha ko’proq qiziqish uyg’otgan va u bu borada dinning paydo bo’lishi to’g’risidagi animistik nazariyani ishlab chiqqan. Ibtidoiy odamlarning diniy e tiqodlarini o’rganish asnosida Taylor ularga insoniyat ʼ va uning madaniyati uyg’unligi nuqtai nazardan yondashgan. Uning fikricha, «yovvoyi odamlarning e tiqodlari va marosimlari turli-tuman mazmunsiz ʼ qorishmadan emas, balki o’zaro ketma-ketlikka va mantiqiy asosga ega bo’lgan urf-odatlardan iborat. Taylor o’z qarashlari asnosida “animizm” nazariyasini shakllantirgan. U animizm ildizlarini ibtidoiy odam tasavvuridagi tush, tush ko’rishning o’ziga xos xususiyati, kasallik, o’lim kabi hodisalar sabablarini izohlash bilan bog’laydi. Taylor ularni izohlashda ibtidoiy odamlar tasavvuridagi «har bir odamda jon bo’lib, ular inson tanasini vaqtinchalik (tush ko’rish vaqtida) 7yoki butunlay (vafot etganda) tark etadi”, - degan g’oyani asos qilib olgan. O’z navbatida jon to’g’risidagi bunday qarash keyinchalik dunyoviy dinlarda ham rivojlangan. Ibtidoiy odamlarning magik fikrlash qoidasi asosida har bir narsaning joni va ruhi mavjudligi to’g’risidagi tasavvurlar paydo bo’lgan va natijada hayvonlar hamda tabiiy kuchlarning ruhi, boshqa olamdagi hayotga ishonch, tabiatdagi ilohlar na oxir oqibatda yagona tangri taologa bo’lgan e tiqodʼ shakllangan deb ta kidlaydi. ʼ Etnologiyada evolyutsionizm klassiklaridan biri ingliz faylasufi, biologi, psixologi va sotsiologi Gerbert Spenser (1820 - 1903 yy.) ushbu g’oyani asosan bir tomonlama tahlil va talqin qilgan. Uning fikricha, ibtidoiy jamiyat vakillari jismonan, aqlan va ruhiy jihatdan taraqqiy etmaganlar. Qolaversa, Spenserning evolyutsionistik qarashlari ma lum ma noda irqchilik xarakterida bo’lgan. ʼ ʼ Etnologiyada evolyutsionizm asoschilari orasida amerikalik olim Lyus Genri Morgan (1818 — 1881 yy.) ulkan xizmatlari tufayli alohida ajralib turadi. Morgan yirik olim bo’lib u hech kimning da vatisiz tadqiqotchi bo’lgan. U o’zining qariyb ʼ 40 yillik ilmiy faoliyatini dastlab AQShdagi hindu qabilasi irokezlarni, so’ngra boshqa Amerika hindularini va o’zga yurtlardagi xalqlarni o’rganishga bag’ishlagan. Morganning barcha qarashlari va turfa xil g’oyalarini to’liq hamda atroflicha tavsiflash ancha mushkul. Uning etnik muammolarga oid asosiy qarashlari «Qadimgi jamiyat” (1877) nomli yirik asarida mujassamlashgan. Mazkur asarda Morgan etnologiyaning asosiy uch muhim muammosini, ya ni ʼ insoniyat tarixida urug’chilik jamiyatining o’rni va ahamiyati, oilaviy nikoh munosabatlarning shakllanish tarixi hamda insoniyat tarixini davrlashtirish muammosini batafsil tahlil qilgan. U «Qadimgi jamiyat” kitobida irokezlarning o’ziga xos jamoaviy tuzumini rekonstruksiya qilish oqibatida ibtidoiy jamoa tuzumi asosan urug’chilikka asoslangan, degan xulosaga kelgan. Morganning fikricha, insoniyat tarixini ikkita katta davrga bo’lish mumkin. Birinchisi, bu qabila va urug’larga asoslangan ilk ijtimoiy jamoalar davri; ikkinchisi, hududiy va mulkchilik asosidagi so’nggi siyosiy uyushmalar davri hisoblanadi. Morganning qarashlariga ko’ra, urug’chilik Osiyodagi, Yevropadagi, Afrikadagi va Avstraliyadagi qadimgi jamiyatlar uchun deyarli bir xil kechgan. Xalqlarning urug’chilik jamoalarini tadqiq etishda Morgan evolyutsion-tarixiylik prinsipi, tamoyiliga asoslangan. U urug’chilik tuzumi qoldiqlarini Avstraliya qabilalari turmush tarzidan izlagan. Urug’chilikning rivojlangan shakllarini esa jamoa taraqqiyotining yuqoriroq pillapoyalaridan, ya ni irokezlar orasidan ʼ qidirgan. Urug’chilikning yakuniy shakli (patriarxat)ni bo’lsa u antik davrdagi yunonlarga xos deb hisoblagan. Ushbu vaziyatda Morganning ona urug’ining ota urug’iga aylanishi mulkiy munosabatlar o’rnatilishi va uning meros sifatida 8o’tkazilishi oqibatida yuz berganligi to’g’risidagi g’oyasi etnologiya uchun muhim va qimmatli hisoblanadi. Yuqorida ta kidlaganimizdek, evolyutsionistik maktab vakillari jamiyatningʼ progressiv rivojlanish g’oyalari asosida insoniyat taraqqiyoti va uning madaniyati to’g’risidagi dastlabki tizimli konsepsiyani ilgari surganlar. Evolyutsionizmning asosiy g’oyalari: • Klassik evolyusionistik nazariya tarafdorlari avvalo insoniyat madaniyati taraqqiyoti bilan bog’liq universal manbalar va universal qonuniyatlarni yaratishga harakat qilganlar. • Evolyutsionizm tarafdorlari zamonaviy jamiyatda yashashlariga qaramay, o’z yozuvlariga ega bo’lmagan xalqlarni qadimiyat qoldig’i sifatida talqin qilganlar. Ularning madaniyatlarini o’rganish “ibtidoiy jamoa” madaniyatini yaxlit tarzda rekonstruksiya qilish imkonini beradi deb hisoblaydilar. • Tabiatda umumiy insonlar jamoasi mavjud. Shu bois barcha odamlar taxminan bir xil aqliy qobiliyatda egalar. Ko’pincha kishilar o’xshash vaziyatlarda taxminan bir-biriga yaqin qarorlar qabul qiladilar. Bu vaziyat dunyoning barcha qismlarida insoniyat madaniyatining rivojlanishi umumiyligi va bir xil ekanligini tasdiqlaydi. Bu o’rinda turli madaniyatlar o’rtasidagi aloqalarning mavjudligi yoki mavjud emasligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. • Kishilik jamiyatida uzluksiz taraqqiyotning o’rni bor, ya ni soddalikdan ʼ murakkablikka o’tish kabi madaniyat ham xuddi jamiyatdagi singari asta-sekin o’zgarishlar, miqdoriy o’sish yoki kamayish yo’lida quyidan yuqoriga qarab doimo uzluksiz rivojlanib boradi. 1 O’n to’qqizinchi va yigirmanchi asrlar oxirid a evolyutsionizm etnologiyada monopol mavqeini yo’qota boshladi. O’sha paytda evolyutsionizmga mahalliy tarixiy muammolarni o’rganishga qarshi bo’lgan diffusionistik maktablar paydo bo’ldi. Bu yo’nalish tarafdorlari madaniyatlar yoki alohida madaniy elementlarning fazoviy taqsimotini ko’rsatishga, ularning kelib chiqish hududlarini, shuningdek, tarqalish yo’llari va vositalarini aniqlashga harakat qildilar . Etnologiyada diffuziya (lotincha - diffusio tarqalishidan) xalqlar o’rtasidagi aloqalar, savdo, ko’chirish, istilo qilish orqali madaniy hodisalarning tarqalishi deb tushuniladi. Diffusionizm nazariyasi doirasida turli oqimlar mavjud edi: tarixiy- geografik, madaniy-tarixiy, antropogeografik, madaniy hududlar nazariyasi va boshqalar. 1 Sh.Atadjanov, A. Ashirov “Etnologiya”. Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. Toshkent – 2007. 10-bet. 9 Diffusionizm nazariyaning kelib chiqishi nemis olimi F. Ratsel (1844 - 1904) nomi bilan bog’liq bo’lib, u birinchi bo’lib madaniy hodisalarning tarqalish qonuniyatlariga e’tiborni qaratgan. Ratselning fikricha, muayyan madaniyatning shakllanishida y etakchi rolni inson jamoalari moslashadigan geografik muhit o’ynaydi. Ratsel bu g’oyalarni o’zining "Antropogeografiya" (1882), "Etnologiya" (1885) va "Yer va hayot" (1891) ilmiy asarlarida bayon qilgan. Xalqlar harakatlarida Ratsel insoniyat tarixidagi asosiy omilni ko’rdi. Bundan kelib chiqib, u moddiy madaniyat obyektlari, ya’ni etnografik obyektlarning geografik tarqalishini ushbu obyektlarning tashuvchisi - xalqlarning tarqalishi bilan bog’liq holda tahlil qildi. Ratselning ta’kidlashicha, xalqlar madaniyati o’rtasidagi tafovutlar xalqlarning madaniy aloqalari orqali etnografik obyektlarning fazoviy harakati tufayli asta-sekin tekislanadi. Madaniyat rivojlanishining asosiy omillari uning elementlarini olish, ko’chirish, aralashtirish bilan bog’liq. Madaniyatlar harakati nafaqat moddiy kundalik narsalarga, balki ma’naviy hodisalarga ham ta’sir qiladi: afsonalar, urf-odatlar va boshqalar. Bu xalqlar o’rtasidagi o’zaro ta’sirning turli shakllari: qabilalarning ko’chishi, bosqinchilik, irqiy tiplarning aralashuvi, ayirboshlash, savdo va boshqalar orqali sodir bo’ladi. Aynan shu o’zaro ta’sirlar jarayonida madaniyatlarning fazoda taqsimlanishi sodir bo’ladi. Ratsel madaniyatlarni o’rganishda mustaqil yo’nalish sifatida diffusionizmning asosiy qoidalarini shakllantirdi. 2 Undan tashqari funksionalizm nazariyasi ham mavjud bo’lib, mazkur yo’nalish tarafdorlari madaniyatni o’zaro aloqador umumlashgan xususiyatlardan tashkil topgan deb hisoblaydilar. Shu tariqa , xulosa qilib aytganda, ibtidoiy jamoaning paydo bo’lishidagi etnologik nazariyalar har bir xalqning madaniyatini turlicha tadqiq etish yo’li bilan yoritib beradi. 1.2. Etnografiya va Etnologiya fanlarini old tarixni yoritishdagi ahamiyati Ma’lumki, ko’p fanlarning nomlari qadimiy lotin so’zlari bilan atalgan. Jumladan, «Etnografiya» atamasi yunoncha so’z bo’lib, «etnos» - xalq, elat, «grafo» - ta’rif ma’nosini bildiradi va «xalq (elat)ni ta’riflash» deganidir. «Etnologiya» esa xalq (elat) , to’g’risida so’z yoki fikr (logos) ma’nosini anglatgan . Shu bois ayrim olimlar etnografiya fanini ta’riflovchi yoki tavsiflovchi ilm sohasi, etnologiyani esa go’yo nazariy metodologik xarakterga ega, degan fikrni bildirmoqdalar. XIX asr o’rtalaridan boshlab etnografiya mustaqil fan sohasi bo’lib tanilgan va u metodologik jihatdan nazariy muammolarni yecha boshlagan va etnoslarni har tomonlama o’rganishga kirishgan. Shuning uchun ham etnografiya va etnologiya atamalarini qarama-qarshi qo’ymasdan, ularni umumiy «elshunoslik» yoki «xalqshunoslik» fani deb o’zbek tiliga tarjima qilish mumkin. XIX asrlargacha «etnologiya» atamasi fanda ba’zan ayrim etnografik jarayonlarni tasvirlashda 2 Г . Т . Тавадов « Этнология » 33-35 стр . 10ishlatilib kelingan. Mazkur atamani xalqlarni va madaniyatlarni o’rganishdagi yangi fan sohasi sifatida birinchi marta fransuz olimi Jan Jak Amper ishlatgan. U 1830-yilda «antropologik, ya’ni gumanitar fanlar umumiy klassifikatsiyasini ishlab chiqqan va shu tizimga «etnologiya» so’zini kiritgan. Bu atama qisqa muddatda keng tarqab mustaqil fan sifatida tanilgan. S. P. Tolstovning yozishicha , «Etnografiya turli jahon xalqlarining madaniy va maishiy hayoti xususiyatlarini asosan , bevosita kuzatish yo’li bilan o’rganadigan , mazkur xususiyatlarning tarixiy o’zgarishi va rivoji , xalqlarning kelib chiqishi (etnogenez) , joylashuvi (etnik geografik) va madaniy-tarixiy o’zaro munosabatlari muammolarini tadqiq qiluvchi tarixiy fan»dir. M.G.Levin , S.A. Tokarev , Yu.V. Bromley va G.E. Markov kabi mashhur etnolog olimlarning ikkinchi turdagi etnografiya (etnologiya) ta’riflari bir oz qisqa va ixcham bo’lsa-da , ammo mazmunan S.P. Tolstov ta’rifini takrorlaydi. 3 Darvoqe shuni ham ta’kidlab o’tish joizki “Etnologiya” termini fanga ilk marotaba 1784- yilda A. Shavan tomonidan olib kirilgan. Lekin ushbu fanning taraqqiyoti Jan Jak Amper nomi bilan bog’liq. 4 Old tarix bashariyat tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. U tarixchilikning boshqa sohalariga nisbatan ancha yosh bo’lib, XIX asrning ikkinchi yarimlaridan vujudga keldi va yuz yildan beri mustaqil fan sifatida rivojlanmoqda. Lekin bu degan so’z ilgari odamlar insoniyat jamiyati tarixining bu dastlabki davri haqida hech qanday tushunchalarga ega emas edilar degan fikr kelib chiqmasligi kerak. 0’zining uzoq o’tmishiga qiziqish kishilarda ular taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridayoq vujudga kelgan. Shu narsa ravshanki, etnograflar, tilshunoslar, adabiyotshunoslar va boshqa fan sohiblari tomonidan o’rganilgan xalq, qabila, elatlarda ularning uzoq o’tmishi, ajdodlarining ajoyib-g’aroyib qahramonligi, urug’, qabila va xalqlarning kelib chiqishi ularning turmush tarzi haqida juda ko’p og’zaki rivoyat va afsonalar saqlanib kelayotganligi hisobga olingan. 0’zaro qo’shni bo’lib yashagan qabilalar bir-birlarining turmush tarzi mashg’uloti, diniy e’tiqodi qanday ekanligini kuzatganliklari shubhasizdir. Bu kuzatishlar faqatgina so’nggi davrga mansub bo’lib qolmay, juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib, tabaqaviy jamiyat vujudga kelishi bilan qadimgi odamlar haqidagi ibtidoiy ertaklar “Yarim hayvonlik davri” yoki “Oltin davr” haqidagi afsonalar bilan almashindi. Ulug’ geografik kashfiyotlar va undan keyingi davrlarda juda ko’p etnografik materiallar to’plandiki, bular ibtidoiy jamoa tuzumining shakllanishi haqida turli xil nazariyalami vujudga kelishiga asos bo’ldi. XVIII-XIX asrlarda yashab ijod 3 Iso Jabborov – Jahon etnologiyasi asoslari. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2005.3-7- bet. 4 Sh.Atadjanov, A. Ashirov “Etnologiya”. Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. Toshkent – 2007. 10-bet. 11etgan Adam Fergyuson, I. Forster, uning o’g’li Georg, K. Y. Tomsen, I. Y. Verso, S. Nilson, J. Bushe de Pert, D. Evans, Ch. Layel, E. Larte, Mak-Ineri Shmerling, Ch. Darvin, T. Geksli kabi olimlar odamning paydo bo’lishi, ibtidoiy jamiyat, ibtidoiy jamiyatning davrlarga bo’linishi, mehnat qurollari, diniy tasavvurlari haqida xilma- xil mulohazalar bildirdilar. XIX-XX asrlarda esa E. Teylor, G. Speyser, J. Fyurgyuson, Mak-Lennan, Y. Lippert, J. Lebbok, G. Mortele, О. Mon-Telius, I. Y. Baxofen kabilarning ibtidoiy jamiyat tarixiga bag’ishlangan asarlari chop etila boshladi. Mazkur olimlarning aksariyati old tarixning ko’pgina masalalariga obyektiv suratda yondashib, ularni ilmiy asosda talqin qila boshladilar. Etnografiyadagi oqim va yo’nalishlarga keladigan bo’lsak, dastlab evolyutsionik jihatdan to’xtalib o’tamiz. Evolyutsion nazariyaning etnografiyadagi asosiy mohiyati insoniyat urug’ining birligiga va madaniyatning to’gri chiziq bo’ylab, oddiylikdan murakkablikka tomon rivojlanishiga tayanadi. Evolyutsion maktab vakillari o’z g’oyalarini nikoh – oila munosabatlari va din tarixini o’rganish orqali isbotlashga intilganlar. J. Pyobbok “Madaniyatning boshlanishi” nomli asarida nikoh va oila tarixini jiddiy tadqiqi qilib insoniyat tarixi yuksak rivojlanishdan iborat, degan fikrni bildiradi. Rus etnograflari S. P. Tolstov, N. N. Mikluxo-Maklay va G. N. Potanin, D. N. Akuchin, N. N. Xaruzinlar ham evolyutsion nazariya tarafdorlari sifatida e’tirof etiladi. Hozirgi kun dunyo xalqlari etnografiyasi fani har tomonlama chuqur ilmiy-metodik tomondan qayta ishlanmoqda, fikrlarni ilmiylik asosida qayta tadqiqi etishib, yangi qo’llanmalar, adabiyotlar, darsliklar yaratish yo’lida izlanmoqdalar. 5 Old tarix bilan shug’ullangan olimlar, arxeologlar, antropologlar va etnograflarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, ibtidoiy davr o’zidan keyingi keladigan barcha tarixiy davrlarga nisbatan mehnat qurollarining soddaligi va ular xilining ozligi bilan belgilanadi. Shuningdek urug’ jamoasi davrigacha yashagan odamlar aqliy va jismoniy jihatidan o’z takomiliga yetmagan edilar.Ibtidoiy davrning tongida ilk odamlarning tosh, yog’och va suyaklardan yasagan qurollari shunchalar sodda ediki, bu ularning aqliy jihatida takomillashmaganligi, mehnat malakasining pastligi va nihoyat ishlab chiqarish tajribasining kam bo’lganligidan darak beradi.Binobarin, mehnat qurollari xilining ozligi, soddaligi, qurol yasash texnikasi-usullarining rivojlanmaganligi, shuningdek o’z imkoniyatlarini bilmaslik ibtidoiy kishilarni tabiat oldida, unda ro’y beradigan turli-tuman dahshatli hodisalar, chunonchi: yer qimirlash, chaqmoq chaqishlar, momoqaldiroq, vulqon otilishlari, sel-sovur, toshqinlar, yer surilishlari oldida ojiz va himoyasiz qilib qo’ygan edi. L. G. Morgan o zining «Qadimgi jamiyat» (1877) kitobida juda boy etnografikʼ materiallarga asoslangan holda ilmiy olamda birinchi bo lib kishilik tarixining ʼ 5 https://elib.buxdu.uz 12dastlabki sinfiy jamiyatga qadar bo lgan davrini ikki bosqichga bo lgan: Iʼ ʼ bosqichni «ibtidoiy to da», II bosqichni esa «ibtidoiy urug chilik jamoasi» deb ʼ ʼ atadi. Ibtidoiy to da bosqichi o z mazmun mohiyati bilan ilk ajdodlarimizning ʼ ʼ «hayvon» olamidan ajralib, insoniyat olamiga o tish davri bilan xarakterlanadi. ʼ L.G. Morgan bu bosqichni ibtidoiy jamiyatga kiritmagan. Аslida ibtidoiy jamiyat urug chilik jamoasining vujudga kelishi bilan boshlanadi. L.G.Morgan fikriga ʼ F.Engels va V.I.Leninlar qo shilsa-da, ammo ular urug chilik jamoasi davrini ʼ ʼ «ibtidoiy kommuna», «qadimgi kommunizm» iboralari bilan almashtirib, katta nazariy xatoga yo l qo ydilar. ʼ ʼ 6 O’rta Osiyo xalqlari, shu jumladan, o’zbek xalqi etnografiyasi haqidagi dastlabki ma’lumotlar arxeologik yodgorliklar, ilk yozma manbalar va turli qadimiy tarixga oid materiallardan ma’lum. Qadimgi davrlarda va O’rta asrlarda Amudaryo va Sirdaryo bo’ylarida yashagan xalqlar etnologiyasini o’rganishda zardushtiylik dinining muqaddas kitobi — “Avesto”, qadimgi turkiy bitiklar va sug’diy yozuvlar, Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, Mahmud Qoshg’ariyning “Devoni lug’atit-turk”, Abu Bakr Narshaxiyning “Buxoro tarixi”, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” hamda “Nasabnomai o’zbek”, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” , Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” , Abulg’oziy Bahodirxonning “Shajarai turk”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma” kabi asarlari katta ahamiyatga ega hisoblanib , ushbu asarlar yordamida old tarixni etnografik jihatdan yoritishimiz mumkin. Etnologiyada, avvalo, xalqlarning ibtidoiy va sivilizatsiyalashgan holda bo’linishiga oid nuqtai nazarlar jiddiy tanqid ostiga olingan. Yangi avlod tadqiqotchilari fikricha, «ibtidoiy» deb atalgan xalqlar ham xuddi «sivilizatsiyalashgan» deb hisoblangan yevropaliklar singari o’zlarining tarixi va madaniyatiga ega bo’lganlar. 0’z navbatida, ular, oldingi tadqiqotchilar ta’kidlaganlaridek, insoniyat tarixining dastlabki bosqichlariga taalluqli emas va mazkur jamoalar ham boshqa xalqlar singari ibtidoiylikdan ancha yiroq xalqlar hisoblanadi. Bu borada ularni faqatgina atrofdagi olamga bo’lgan munosabati, tafakkuri borasidagina ibtidoiy deb hisoblash mumkin. Bunday qarash dastlab mashhur nemis etnolog olimi Rixard Turnvald (1869-1954-yillar) tomonidan bildirilgan. Uning fikricha, «ibtidoiy xalq» tushunchasini tahlil qilish asnosida bu omil o’ta muhimdir. Bu omil tabiatni o’zlashtirishdagi bilim, malaka va mehnat qurollari hamda moslamalar masalasiga daxldor. R. Turnvald fikricha, «ibtidoiy» atamasini yashash va ovqatlanish uchun eng oddiy mehnat qurollaridan foydalangan va atrofdagi olam to’g’risida juda kam bilimga ega bo’lgan qabilalarga nisbatangina qo’llash joizdir. Ibtidoiy texnik qurollanish va tabiiy qonunlarni bilish me’yorlaridan kelib chiqib qaraydigan bo’lsak, Turnvald 6 Kabirov A. Ibtidoiy jamiyat tarixi. (Ma’ruzalar matni). -T.., 2005 . 13aytganidek, «tabiatni bo’ysundirgan odamlar» hozirgi zamonaviy industrlashgan jamiyatga qaraganda haqiqatdan ham ko’proq tabiatga bog’liq bo’lganlar. «Etnografiya» termini turli mamlakatlarda turlicha ma’nolarda qo’llangan. Ko’p hollarda u, etnos to’g’risidagi nazariy-metodologik, umumlashgan xulosalarni o’zida mujassamlashtirgan etnologiyadan farqli ravishda, tavsifiy xarakterdagi tadqiqotlarga nisbatan qo’llangan. Muxtasar qilib bayon etiladigan bo’lsa, zamonaviy etnologiya fani etnografiya ilmiga konseptual ilmiy apparat beradi. Etnografiya, ko’pincha, tavsifiy ma’lumotlarni mujassamlashtiruvchi fan bo’lsa, etnologiya nazariy xalqshunoslik hisoblanadi. Bu bo’linish mazkur fanning tavsifiy (etnografiya) va nazariy (etnologiya) qismlarga bo’linishiga oid qarashlarga asoslangan. Bundan tashqari yuqorida ta’kidlanganidek, nemislarda etnologiya nemis etnosi va boshqa etnoslar to ‘g’risidagi fanlarga bo’linadi. Birinchi holatda «Volkskunde» iborasi nemis tilida so’zlashuvchi xalqlar (nemislar, avstriyaliklar, shveysariyaliklar) ni etnografik o’rganish va tavsiflashda qo’llanilgan bo’lsa, «Volkerkunde» iborasi nemis tilida so’zlashmaydigan boshqa xalqlarni etnologik nuqtai nazardan o’rganishda foydalaniladigan termin hisoblanadi. Etnografiya dastlab G’arb olimlari tomonidan yevropalik bo’lmagan xalqlarning madaniy turmush tarzi va ijtimoiy sohalardagi farqini bayon qiluvchi tavsifiy fan sifatida shakllangan. Aynan shu holat mazkur fanni «orqada qolgan» xalqlarni o’rganuvchi fan degan tushuncha shakllanishiga sabab bo’lgan. Bunday qarashlarning noto’g’ri ekanligi o’z vaqtida isbotlangan bo’lib, bugungi kunda har bir xalq etnografiyasini ilmiy ravishda o’rganish dolzarb muammolardan biri ekanligi o’z isbotini topib etnologiya bo’yicha ilmiy markaz va kafedralarning ochilishi ham ushbu fanga bo’lgan e’tibor oshganligidan dalolat beradi. 7 Etnografik ma’lumotlar ibtidoiy jamiyat tarixini o’rganishning muhim manbai sifatida etnografiya xalqlarning tarkibini, kelib chiqishini. Xo’jaligi, turmush va urf-odatlarini oddiy va ma’naviy madaniyatini shuningdek, madaniy-tarixiy aloqalarini o’rganadigan fandir. Etnografiya tarix, arxeologiya, tilshunoslik, antropologiya fanlari va xalq og’zaki ijodiyoti-folklor bilan uzviy ravishda bog’langandir. Old tarix haqidagi ma’lumotlarni bilish nazariy jihatdan tashqari bir qator amaliy ahamiyatga ham egadir. Ibtidoiy tarixni chuqur o’rganish esa, ibtidoiy jamoa tuzumining turli bosqichlarida, shuningdek ibtidoiy jamoa, qabila va xalqlar hayotini qayta qurishlarida muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, insoniyat jamiyat hayotidagi ko’pdan ko’p voqealar va narsalar ibtidoiy jamoaning o’sha keksa va qadimiy zamonlarida shakllanadi, vujudga keldi va rivoj topdi. Etnografik ma’lumotlarni to’plash qadim 7 Sh.Atadjanov, A. Ashirov “Etnologiya”. Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. Toshkent – 2007. 14zamonlardayoq, ya’ni uzoq-yaqin xalqlarga nisbatan qiziqish uyg’ongan davrda boshlangan. Rim, Yunoniston va 0’rtayer dengizi havzasidan tashqarida yashagan xalqlar, elatlar va ular turmushning izchil bayoni, dastlab, qadimgi davr mualliflari Gerodot, Ksenofot, Tatsit, Yuliy Sezar, Pompey Trog, Arrian va Strabon kabilarining asarlarida o’z ifodasini topgan. 0’rta asrlarda esa vizantiyalik, arab, hind, xitoy, o’rta osiyolik va boshqa olimlar Osiyo Yevropa,0’rtayer dengizi atrofida yashovchi xalq va elatlar haqida ko’p ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Ular orasida Plano Кafpiy, Afanasiy Nikitin, Marko Polo, Abu Rayhon Beruniy, Nosir Xisrav, Ibn Batuta, Istaxriy va Yoqut Xamaviylarning ma’lumotlari tahsinga loyiqdir. XV asrda boshlangan buyuk geografik kashfiyotlar davri etnografik bilimlami to’plashda alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Bu davrlarda ham suv ham quruqlik bo’ylab juda katta sayohatlar uyushtirildi. Bu jihatidan Xristofor Kolumb, Amerigo Vespuchining Amerikaga, Vasko-da Gamaning Afrika sohillari bo’ylab Hindistonga, Magellan va boshqalarning dunyo aylana sayohati ham diqqatga sazovordir. XVI-XX asrlarda jahon bo’ylab ham dengiz, ham quruqlik orqali juda ko’p sayohatlar uyushtirildi. Ko’pdan ko’p tadqiqotlar amalga oshirildi. XIX asrda etnografiya - etnologiya fan sifatida shakllanib, shundan boshlab, ko’plab etnografik ma’lumotlar to’plana boshlandi. Etnografiyaga oid ajoyib asarlar yaratildi. Ular orasida Afrika va Osiyoning ba’zi joylarida ibtidoiy jamoa tuzumi darajasida yashayotgan kishilar tadqiq qilinib, ular hayotiga oid ma’lumotlar qo’lga kiritilgan. Bu ma’lumotlar o’tmishni, ayniqsa, old tarixni o’rganish uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Ma’lumki kishilikning old tarixini qayta tiklashda arxeologiya ashyo-ma’lumotlarning o’zi kifoya qilmaydi. Shuni ta’kidlamoq kerakki, arxeologlar tomonidan topilgan moddiy-madaniy buyumlar ibtidoiy davrdagi iqtisodiy rivojlanishning yo’nalishini va darajasini tasavvur qilishga yordam bersada, mazkur davming sotsial tuzumi va ma’naviy taraqqiyotini chuqurroq darajasini bilib olishga imkon bermaydi. Ibtidoiy kishilarning xo’jaligi, ijtimoiy tuzumi, turmush darajasi, ayniqsa, oila-nikoh munosabatlari va g’oyaviy qarashlari qanday bo’lganligini o’rganishda etnografik ma’lumotlar va etnografiya fanining ahamiyati benihoyat kattadir. 8 II bob. Etnologik tadqiqotlarni old tarixni yoritishdagi ahamiyati 2.1. Avstraliya va Okeaniyada olib borilgan etnologik ekspeditsiyalar va ularning old tarixni yoritishdagi o`rni. Bugungi Avstraliya aholisining 95% ini (23 mln. kishi) Yevropadan ко’chib kelganlar (angloavstraliyaliklar) avlodlari va 2% qit’aning tub aholi vakillari - 8 U. MO‘MINOV, A. D. BABABEKOV .INSON EVOLYUTSIYASI VA OLD TARIX .5120400-Arxeologiya yo‘nalishi talabalari uchun . Toshkent “Innovatsiya-Ziyo” 2020 15aborigenlar tashkil qiladi. Bu aholi guruhlari madaniyatlari ham keskin farqlanib, angloavstraliyaliklar G’arbiy Yevropa sivilizatsiyasiga mansub bo’lsalar, aborigenlar so’nggi paleolitdan mustaqil va hatto tashqi madaniy ta’sirsiz shakllangan madaniyat egalaridirlar. Etnologlar tadqiqotlari aborigenlar zarur ozuqa to’plashlari uchun kuniga 2-3 soat vaqtlarini sarflaganlari aynan shu ratsional bilimlar tufayli ekanligini tasdiqlaydi. Ozuqa doirasiga kaltakesak, hasharotlar, kenguru, opossum, o’simlik zaxiralaridan: yovvoyi boshoqli donlar, ildizlar va mevalar kirgan. Avstraliya aborigenlari oilalari poligam (ko’p nikohli), ya’ni erkaklarning bir necha xotini bo’lishi mumkin edi. Nikoh erkaklarning o’zaro kelishuvi orqali tuzilib, erkak qizi, singlisini boshqa erkakka xotinlikka berishi mumkin bo’lgan. Ba’zida yosh qizini yoki tug’ilmagan qizini berish va’dasiga ko’ra «bo’lajak kuyov» 12-15 yil bo’lajak qaynotasi guruhida yashab, ovlarda ishtirok etgan. Avstraliya tub aholisida nikoh ekzogam, ya’ni o’z guruhidan chetdan uylanish shaklida edi. Xususan, kameloroy qabilasi urug’lari misolida quyidagi shaklda bo’lgan. Kambu=Mari, Ipai=Kubi Ikki chiziq shaklidagi belgi nikoh aloqasini, ko’rsatgichlar ona va bola seksiyalarini birlashtiradi. Nikohga kirishda Kambu guruhiga mansub erkak Mariga kiruvchi ayolga uylanishi mumkin. Bu juftlikdan tug’ilajak farzandlar Kubi guruhiga kiradi. Kubi guruhi erkaklari faqat ipailik ayollarga uylanib, ularning farzandlari Kambu seksiyasiga kiradi va h.k. Aborigenlar uchun qarindoshlik munosabatlari muhim o’rin tutgan. Jumladan, aborigen «ona» deb faqat uni tuqqan ayolni emas, butun bir guruh ayollarini, ota, opa deb ham shu tarzda ko’pchilikni atashi lozim bo’lgan. Hurmat ko’rsatish, yigit o’z ovini faqat o’z otasi bilan emas, ota hisoblanuvchi butun bir guruh erkaklari bilan baham ko’rishi lozim bo’lgan. Yuqorida keltirilgan udum-marosim va urf- odatlar odamlar orasidagi o’zaro munosabatlarning batartibligini, jamoachilik tartib-qoidalariga rioya qilinishini ta’minlagan. Aborigenlar an’anaviy diniy tasavvurlari nihoyatda murakkab tusda bo’lgan. Bejizga Avstraliya «totem vatani» deb atalmaydi. Har bir lokal guruh, nikoh seksiyasi yoki urug’ o’z «totem» 9 iga ega, «totem» hayvon yoki o’simlik, guruh a’zolari uchun muqaddas, birodar ularning yaxlitligi ramzi deb bilganlar. Maxsus alohida joylardagi totem markazlarida guruh a’zolari har-har zamonda «afsungarlik» (sehrgarlik) udumlarmi o’tkazib, maqsad totem-hayvon yoki o’simlikning muvaffaqiyatini ta’minlash va bu orqali o’zining kelajagini barqarorlashga ishonch, e’tiqod bildirgan. O’z totemiga hurmat, ehtirom barcha qabilalarda kuzatilib, totem-hayvonni ovlashga taqiq - «tabu» qo’yilgan. 9 Totemizm - odam yoki urug'ning bir hayvon, 0‘simlik yoki ayrim tabiiy narsa bilan «qarindoshlik» aloqasi borligi to‘g‘risidagi diniy e’tiqod 16Erkaklar totemi, ayollar totemi, urug’ totemi, shaxsiy totem va h.k.lar aborigenlarda keng tarqalgan. 10 Avstraliyalik aborigen rassom Dik Rafsi o’z biografiyasida yozadi: «Meni dadamning aka-ukasi mening tog’am emas; ular ham menga dada. Uning bolalari ham menga qarindosh, aka-uka va opa- singillarim hisoblanadi. Dadamning opa- singlisini men amma deyman, uning bolalari esa ammavachcha bo’ladi. Oyimning opa- singlisini men oyi deyman, ularning bolalarini aka-uka va opa-singil, deb hisoblayman. Oyimning aka-ukalari menga amaki bo’lib, meni erkaklar qatoriga o’tkazish (initsiatsiya) marosimiga tayyorlash va tarbiya qilishga javob beradi. Uning bolalari menga amakivachcha singillarimga uylanishim mumkin, ayniqsa, ona urug’idan, ammavachchalarga» 11 Shimoliy Avstraliyada U. Cheslingning ta’rificha, yigit ona tomonidan aka-ukasining qiziga uylanishi mumkin, ammo dadasining singlisi qiziga uylanishi qat’iyan taqiqlangan. 12 Rossiyalik N. N. Mikluxo-Maklay (1846-1888) ixtisosligi bo’yicha zoolog, ilk bor orol sohiliga 1871-yil 20-sentabrda qadam qo’ygan. Olim Yangi Gvineyada muhim ilmiy muammolar - insoniyatning kelib chiqishi, irqlarning shakllanishi, bu borada papuaslarini o’rganishni o’zining asosiy maqsadi etib qo’ygan. U insoniyat vakillari irq jihatidan bir-birlaridan farq qilsalar-da, yagona biologik tur ekanliklariga to’la ishongan. Mikluxo-Maklay papuaslar orolida deyarli to’rt yil yashab, ularning tilini, shu orqali udum-marosimlari, hayot tarzini o’rganishga intilgan. Olim papuaslarning turmush va mehnat faoliyatini o’rgangan, ularning turar joylari, kiyimlari, taqinchoqlarining rasmini chizgan. Papuaslarning taom tayyorlash jarayonini ikir-chikirlarigacha tavsiflagan. Ularning marosimlari, ziyofatlari, jamoaviy ovlarida bevosita ishtirok etgan. Mikluxo-Maklay Yangi Gvineya papuaslarini fan uchun kashf etgan. 13 Okeaniya tub aholisining tillari ikki katta turkumga bo’lingan; Yangi Gvineya va qisman qo’shni orollardagi o’ziga xos papuas tili hamda juda keng hududga tarqalgan malayya-polineziya tillaridir. Yangi Gvineyada ancha davr yashagan N.N. Mikluxo-Maklay jahon tillari ichida ajralib turgan papuas tili juda ko’p shevalarmatri’linganligini aytib, hatto har qaysi qishloq shevasiga ega ekanligini alohida qayd qilgan. Binobarin, umumiy xarakterga ega bo’lgan polineziya tillarini bir-biridan juda uzoq joylashgan elatlar o’zaro shuncha yaxshi tushunganlarki, ularni bir tilning shevalari, deb atash mumkin. Bir-biridan minglab kilometr uzoqda yashagan yangi zelandiyalik - taitiyalik tilini, samoalik - gavayyalik tilini bemalol tushunavergan. Shuni ham qayd qilish lozimki, polineziya tillari nihoyatda 10 T.Salimov. “Jahon xalqlari etnologiyasi” 11 Дик Рафси. Луна и радуга. — М.: «Наука». 1978, стр. 21. 12 У. Чеслинг. Среди кочевников Северной Австралии. — М.: изд-во Восточной литературы. 1961, стр. 83. 13 T . Salimov . “ Jahon xalqlari etnologiyasi ” 17boy va go’zal, unda abstrakt tushunchalar, metafora va o’xshatishlar, poetik iboralar va kosmogonik atamalar ko’p uchraydi. 14 Yangi Gvineyada ko’p yillarga mo’ljallangan tadqiqot obyekti sifatida tanlanishining boisi shundaki, bu orol tubjoy aholisining taraqqiyot tarzida ibtidoiy tuzumning ko’p jihatlari mujassamlangandir. Zero, hali bu joyga Yevropa mustamlakachilari yetib kelmasdan, tezlikda papuaslar etnografiyasi na antropologiyasiga oid materiallarni to’plashga ulgurish kerak edi. Rossiya Geografiya jamiyati Mikluxo-Maklayni Tinch okean harbiy eskadrilyasining "Vityaz" kemasida Yangi Gvineya oroliga eltib qo’yish uchun hukumatdan ruxsat oldi.1870-yil 8-noyabrida kema Kronshtadt portidan kirib, Kopengagen, Madeyra, Pasxi, Taiti, Samoa orollarida oz-ozdan to’xtab, 346-kuni 1871-yil 19-sentyabrida Yangi Gvineya orolining shimoli-sharqiy sohiliga yetib bordi. Shunday qilib, Mikluxo-Maklay Yangi Gvineyaga qadam qo’ygan birinchi yevropalik bo’ldi. Mikluxo-Maklayning yozgan maqolalari, tuzgan kundaliklari o’z qo’li bilan chizgan rasmlari hamda to’plagan kollektsiyalari va etnografik materiallari jahon etnografiya fanining qimmatlashishi bo’lib Maklay o’z kundaliklarida papuaslarning turli urf-odatlari, to’y va dafn marosimlari xo’jalik yuritish va ov usullari, shuningdek, qanday bola tarbiyalashlari, erni ishlashi va hokazolar haqida batafsil ma`lumot bergan.Mikluxo-Maklay papuaslar qiyofasini , qaddi qomati kelishganligini, ularning xushfe’l, aqlli, to’g’ri so’z ekanligini alohida ta’kidlagan . Yangi Gvineya papuaslari o’sha vaqtlarda oddiy darajada yashayotgan odamlar edi. Ular daraxtlarni qo’pol tosh bolta bilan kesganlar faqat chig’anoqlarda ovqatlanganlar, suyak qurollar bilan go’sht kesganlar, murakkab naqshlar o’yganlar. Bu ma’lumotlar Mikluxo-Maklay kundaliklarida bayon etilgan. 15 Okeaniya asosan, uch qismga bo’lingan: janubi-g’arbiy qismdagi «qora orollar» deb nom olgan Melaneziya; uning sharqiy va shimoli-g’arbidagi bepoyon Tinch okeani hududida tarqoq joylashgan Polineziya (tarjimasi «ko’psonli orollar»); Osiyo sohillariga yaqin mayda orollardan iborat Mikroneziyadir. Agar tub aholisining sharoiti va madaniy saviyasi sotsial-iqtisodiy jihatdan umumiy xarakterga ega bo’lsa, Okeaniya xalqlari nisbatan yuqori darajada va nihoyatda rang-barang shaklda rivojlangan. Ularning xo’jalik tiplariga qarab madaniy yoki sotsial rivojlanish darajasini aniqlash qiyin. Chunki, Osiyo yoki Yevropadagi ishlab chiqarish qurollari, moddiy buyumlar bu yerga mutlaqo to’g’ri kelmaydi. Masalan, tub melaneziyaliklar o’q-yoyni, temirchilikni yoki kulolchilikni bilmaganlar, ammo o’ziga xos yuksak madaniyat yaratganlar. Aytaylik, ijtimoiy munosabatlarda melane- ziyaliklarda savdo-sotiq rivoj topgan bo’lsa ham, natural xo’jalikka ega bo’lgan polineziyaliklar ularga nisbatan ancha yuqori madaniyatga ega bo’lganlar. 14 Iso Jabborov – Jahon etnologiyasi asoslari . Toshkent “Yangi asr avlodi” 2005. 15 Bilol Aminov. Etnografiya olamiga sayohat. 18Yevropa mustamlakasi arafasida (XVIII-XIX asrlar) Avstraliya va Okeaniya xalqlari o’zlarining xo’jalik faoliyati va ijtimoiy tuzumida, tili va irqiy tuzilishida qadimiy ibtidoiy shakllarni shunchalik chuqur saqlab qolganlar, boshqa qit’alarda ularga o’xshash belgilar deyarli uchramaydi. Ayniqsa, bu xususiyat mahalliy tillarda yorqin namoyon bo’lgan. Albatta, boshqa yerlardagi kabi qit’ada ham uzoq tarixiy davr mobaynida taraqqiyot ro’y berib, eng ibtidoiy davrlardagi ijtimoiy va madaniy shaharda muayyan o’zgarishlar bo’lib turgan. Istilolar natijasida bu yerda yashovchi tub joy aholining moddiy va ma’naviy hayotida, ijtimoiy-maishiy va madaniy turmushida jiddiy o’zgarishlar ro’y bera boshlagan, xususan, o’ziga xos ko’pgina etnik xususiyatlar yo’qolib borgan, ayrim elatlar (masalan, tasmaniyaliklar) esa butunlay qirilib ketishgacha yetib borgan. Shuning uchun ham ayrim etnoslarning kelib chiqishi va etnografik ta’rifini o’rganish imkoniyati ancha murakkablashgan. Avstraliyalik va tasmaniyaliklarning kiyimlari nihoyatda yupun bo’lgan. Ko’pchilik qabilalar mutlaqo kiyimsiz, yalang’och yurganlar. Ba’zi janubi-sharqiy hududlarda opossum terisidan plash tikib yopinib yurganlar. Ammo erkagu ayol asosan, bayram vaqtlarida turli bezaklar: boshiga toladan o’rov, qo’liga ip, bilaguzuk, bo’yniga munchoq, burniga buloqi sirg’a taqishgan, badanlarini bo’yab har xil patlar yopishtirganlar yoki badanlarini maxsus jarohatlar yo’l-yo’l naqshlar tilganlar. Tanani faqat bezak uchun emas, ba’zan terini saqlash uchun ham bo’yaganlar. Avstraliyalik va tasmaniyaliklarning ijtimoiy tuzumi nihoyatda jo’n, ibtidoiy darajada bo’lgan. Afsus, tasmaniyaliklar juda erta qirilib ketgan, shuning uchun ham ularning ijtimoiy hayoti to’g’risida ma’lumotlar juda kam saqlangan. Ba’zi manbalarga binoan, tasmaniyaliklar boshlang’ich holdagi urug’chilik tuzumi darajasida turganlar. Urug’ ichida nikohga yo’l qo’yilmagan, ya’ni ekzogamiya 16 tartibi hukm surgan. Urug’lar qabilalarga birlashib, muayyan hudud doirasida bir- biridan ajralgan holda ko’chib yurganlar. Har bir qabilaning chegarasi o’ziga yaxshi bo’lgan va bu chegaralarning daxlsizligiga katta e’tibor berilgan. Tasmaniyaliklarda 20 ga yaqin qabila bo’lib, ular 12-50 odamdan iborat, lokal guruhlarga bo’lingan. Fratriya (grekcha «birodarlik» degan ma’noni anglatadi) nikoh tartibiga binoan bir «pallaga» mansub bo’lgan odamlar o’zaro nikohlana olmaydi, balki ular qarama-qarshi «pallaning» odamlari bilan nikohlana olishi mumkin, boshqacha qilib aytganda er va xotin doimo qabilaning har xil «pallasiga» mansub bo’lishi kerak edi. Misol uchun, bir avstraliya qabilasining ikki «nikoh sinf»iga— kroki va kumetaga bo’linishi fratriy sistemasining namunasidir. Bu sistema fanda dual ekzogamiya deb ham aytiladi. Mazkur tartibga binoan bir «palla» yoki bir urug’ning a’zolari nikohning bo’lishi mumkin emas, tug’ishgan 16 Ekzogamiya ~ jamoa-urug‘chilik tuzumiga xos urug‘doshlar orasidagi nikohni man etuvchi ibtidoiy qonun-qoida tusiga kirgan odat 19opa va singillar o’rtasida ham, shuningdek, yon tomon qarindoshlar o’rtasida ham (ona tomondan) nikoh bo’lishi istisno etiladi, ya’ni katta va kichik avlodni bir-biri bilan nikohlanishi qo’ymaydi. Shunday qilib, bir fratriya (yoki shundagi urug’lardan biri) boshqa fratriyaga nisbatan (yoki undagi boshqa urug’ga) «ona fratriyasi» (yoki urug’i), ikkinchisi esa «ota fratriyasi» (yoki urug’i) hisoblanadi. Har bir fratriya o’zining nomiga ega bo’lib, asosan, uning ajdodi hisoblangan hayvon nomi bilan bog’liq bo’lgan. Rus olimlarining fikricha, avstraliyaliklarning fratrial sistemasi urug’chilik tuzumining dastlabki shaklidir. Avstraliyaning hozirgi aholisi, yuqorida aytilgandek, Angliya, Shotlandiya va Irlandiyadan kelganlarning avlodidir. Ammo shunga qaramay ular boshqa dastlabki kelgan yevropaliklar bilan birga yangi shakllanayotgan Avstraliya millatini tashkil qiladilar. Mamlakatning iqtisodiy mavqei yirik industrial-agrar xarakteri bilan belgilanadi. Unda zamonaviy sanoatning barcha muhim sohalari, jumladan, elektrotexnika, ximiya, metallurgiya, mashinasozlik, rivojlangan qishloq xo’jaligi, ayniqsa, chorvachilik va hokazolar mavjud. Initsiatsiya marosimi Yangi Gvineya va melaneziyaliklarda tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan. Erkaklar qatoriga qabul qilinish uchun yoshlikdan tayyorgarlik ko’rilgan, o’spirinlar maxsus ajratilgan tarbiyachilar qo’liga topshirilgan, turli og’ir sinovlardan o’tkazilgan: masalan, bola do’pposlangan, tatuirovka qilingan, ovqat va uyqudan mahrum etilgan. 0’spirinlar faqat «erkaklar taomi» - banan, shakarqamish va o’rmon mevalarini iste’mol qilishlari shart bo’lgan. Ayollar qo’lidan ovqat yeyish, ular o’stirgan daraxt mevasini tamaddi qilish qat’iyan man qilingan. Xullas, butun marosim o’g’il bolani onasidan, umuman ayollardan ajratib, erkaklar dunyosiga jalb qilishdan iborat bo’lgan. Ba’zan sinov va udumlar qo’shiq va raqslar, surnay navolari ostida o’tkazilgan. Koko qabilasida marosimning oxirida o’spirinlarga qabilaning odat va odob tartiblarini o’rgatish bilan birga turli nasihatlar ham berilgan. Masalan, ularga: «0’girlama! Fohishalik katta gunoh, unga berilgan tez olinadi! Xotiningni urma! Birovning polizidan meva olma! Adolatli bo’lsang uzoq yashaysan, deyilgan. Torresova bo’g’ozidagi orollarida quyidagicha nasihat diqqatga sazovor: «Birov sendan bir narsa so’rasa, yo’q dema! Agar unga taom, suv yoki yana boshqa narsa zarur bo’lsa, ayama, yarmini bergil! Shunda sen yaxshi odam bo’lasan! Agar sen va xotining ota-onangdan hech narsa olmagan bo’lsanglar ham ularga g’amxo’rlik qilishni unutmangiz! Onangga hech vaqt qo’pollik qilma! Ota va onang sening qorningdagi taoming, agar ular o’lsa, sen och qolasan! Tog’ang va boshqa qavmu qarindoshlaringga ham g’amxo’rlik qilishni unutma! Marosim nog’oralar ovozi va surnay kuylari, o’rtaga boshiga konus shaklida baland niqob kiygan, ustiga qatma- qat yaproqlar yopingan tuyaqushga o’xshash daxshatli arvoh obrazidagi Duk-duk o’yini bilan tugaydi. Shunday qilib o’gil bolalar erkaklar guruhiga o’tadi va o’z 20vaqtini asosan, oiladan va xotinlardan tashqari, «erkaklar uyi»da o’tkazishga majbur bo’ladi. 17 2.2. Afrika va Amerika qit’asida ibtidoiy tuzumda yashaydigan xalqlarni etnologik tahlili Mintaqadagi har bir alohida mamlakatda antropologik tarkibning tobora ko’proq tenglashishi, irqiy mansublik va etnik kelib chiqishidagi farqlarning ijtimoiy ahamiyatining pasayishi bilan birga asosiy millatlarning etnik birlashuvi davom etmoqda. Karib dengizi mintaqasidagi mamlakatlarda arzimas aborigenlar yaqin o’n yilliklarda o’zlarining an’anaviy madaniyatini sezilarli darajada yo’qotadilar, bugungi kunda ko’plab hind tillari allaqachon qoldiqlarga aylangan. Biroq, hind etnik guruhlari hali ham o’zlarining hind o’ziga xosligini qat’iy saqlab qolishadi, bunga yordam beradi. Markaziy Amerikada heterojen etnik guruhlarning jismoniy aralashuvi va ijtimoiy-madaniy yaqinlashuvi davom etmoqda. Akkulturatsiya jarayonlarining kuchayishi va hind aholisining assimilyatsiyasi umumiy tendensiyasiga qaramay, Meksika va Gvatemalaning eng yirik etnik jamoalari o’zlarining etnik-madaniy qiyofasini saqlab qolishda davom etmoqdalar. Mintaqaning boshqa mamlakatlarida ispan muhitida qora tanlilar va hindlarning erishi shi yanada kuchliroq. Ko’pgina Lotin Amerikasi davlatlarida hozirgi vaqtda mamlakatlar o’rtasida yangi migratsiya oqimlari shakllanmoqda, turli etnik guruhlarning madaniyati bir-biriga kirib bormoqda, ularning yaqinlashishi va hali ham juda muhim farqlar kamaymoqda. Ushbu birlashtiruvchi jarayonga barcha etnik guruhlar ham akkulturatsiya darajasida, ham assimilyatsiya darajasida intensiv ravishda jalb qilingan.Xuddi shu narsa izolyatsiya qilingan immigrantlar guruhlari (yaponlar, nemislar va boshqalar) bilan sodir bo’ladi. Shu bilan birga, hind va immigrant etnik guruhlarda umumiy assimilyatsiya tendentsiyasiga reaktsiya sifatida o’z tillarini, o’ziga xos madaniy qadriyatlarini o’stirish bilan etnosentrizm kuchaymoqda.Umuman olganda, Lotin Amerikasida etnik o’ziga xoslikni saqlash muammosi tobora keskinlashib bormoqda va ko’pchilik Lotin Amerikasi etnik guruhlarining umumiy tarixiy o’tmishi va umumiy Lotin Amerikasi rivojlanishiga asoslangan Shimoliy Amerika madaniyatiga qarshilik kuchaymoqda. madaniy xususiyatlar. Boshqa tomondan, aborigen etnik guruhlarning xilma-xilligi, ularning madaniyati va qolgan aholining etnik-irqiy tarkibi etnik madaniyatlarning chegaralanishi va farqlanishiga yordam beradi. 18 Xoxokam va mogolon madaniyatidan 300-700 yillar keyin paydo bo’lgan anasazi nomli rivojlangan dehqonchilik madaniyati ancha takomillashgan va qo’shni elatlarga zo’r ta’sir o’tkazgan. Mazkur madaniyat izlari hozirgi AQSHning 17 Iso Jabborov – Jahon etnologiyasi asoslari. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2005 18 А . П . Садохин . «Этнология».МОСКВА Гардарики 2008. 190-191 стр. 21Arizona, Nyu-Meksika, Yuta va Kolorado shtatlarida va qo’shni vohalarda topilgan. Anasazi madaniyati tarixi ikki davrga: «rivojlangan pueblo» (milodning VII- X asrlari) va «buyuk pueblo» (X-XIII asrlar)ga bo’lingan. Birinchi davr hindilari makka, qovoq, lobiyo, paxta ekkanlar, ilgarigi savat idishlari o’rniga geometrik ornamentli sopol idishlar yaratganlar, ko’pxonalik (6-14 hujayrali) toshdan va xom g’ishtdan katta uylar tiklaganlar. XIX asr oxirlariga kelib hind qabilalarining ko’pchiligi tor-mor qilinib, to’liq bo’ysundirilgan va rezervatsiyalarga joylashtirilgan edi. XV asrda jami 15-20 mln. hind u lar yashagan bo ’l sa, hozir Shimoliy Amerikada yashovchi tub aholining soni 1,5 mil li ondan ortiq . 19 Hozirgi davrda eskimoslar, ayniqsa, Grenlandiyada, zamonaviy jihozlangan elektr va issiq suv bilan ta’minlangan ko’p qavat uylarda ham yashaydilar; kiyimlari va taomlari ham ancha o’zgarib yevropalashtirilgan. An’anaviy transport vositasi sifatida chang ’ i va itlar qo’shilgan chanalardan foydalanishadi. So’nggi yillarda motorli kema va chanalar, miltiq va temir qopqonlar ishlatilmoqda. Eskimoslarning ijtimoiy tuzumida XIX asrgacha urug’ jamoachilik munosabatlari saqlanib kelgan. Ular ikki-uch oiladan tashkil topgan kichik jamoadan iborat bo’lib, ota urug’iga o’tish davrida yashaganlar. Ammo urug’-qabilachilik munosabatlari og ’ ir tabiiy sharoit tufayli uncha mustahkam bo ’lmagan. Og’ir sharoit eskimoslarning dinlarida ham o’z aksini topgan. Kishi ustidan hukmronlik qilib turgan tabiat kuchlari har xil tabiiy hodisalarga, turli arvohlarga va «dengiz xo’jayini»ga sig’inish, sehrgarlik (magiya) va shamanizm kabi ibtidoiy dinlarni yaratgan. Ularda shomoniylik ibodati va turli mifologik tasavvurlar rivoj topgan. Hozir eskimoslar orasida nasroniy dini ko’p tarqalgan. Eskimoslarda qadimiy davrlarda amaliy san’at taraqqiy qilgan bo’lib, hozirgacha suyakka nozik o’yma naqsh berish va suyakdan turli buyumlar yasash saqlanib kelgan. Ular o’ziga xos qabila hayotidan olingan ayrim voqealar va hayvonlarni ovlash manzaralarini zo’r mahorat bilan tasvirlaganlar. Uzoq qutb kechalari muz va qordan tiklangan qorong’i yog’chirog’ uylarda o’z xalqining kelib chiqishi to’g’risida rivoyatlar, quyosh, oy, tog’ va muzliklar, turli hayvonlar va devlar to’g’risida afsona va ertaklar aytishganlar. Tinch okeanida, Alyaska yarim orolidan janubga cho’zilib ketgan Aleut orollarida va Alyaskaning g’arbiy qismida eskimos-aleut til oilasiga oid qadimiy elatlar yashaydi. Eskimoslarga maishiy turmush va madaniyati yaqin aleutlar ham XIX asr boshlarida dengiz hayvonlari bilan ov qilib tirikchilik o’tkazganlar. Ularning ov qurollari eskimoslarnikiday ammo teridan yasalgan baydarka, dengiz hayvonlarining ichagidan tikilgan suv olmaydigan plash, yog’ochdan yasalgan shlapa, o’ziga xos moddiy va ma’naviy madaniyat xususiyatlari bilan ajralib turadilar. Aleutlarning tarixiy taqdiri eskimoslarniki singari Shimoliy Amerika, 19 Страны и народы Америки. Общий обзор. Северная Америка. — М.: 1980, 58 бет 22ayniqsa, AQSH kapit al bilan bog ’l iq. Ular XIX asr oxirlarigacha urug’chilik jamiyati darajasida turgan qabilalardan bo’lib, har qabila o’zi ov qiladigan joylarda tarqoq holda yashaganlar. Uylari yarim yerto’la shaklida katta oilaga mo’ljallangan bo’lib, unda 30-40 qonu qarindosh kishilar istiqomat qilgan. Aleutlarning ozgina qismi hozirgacha Rossiyaga tegishli Komandor orollarida yashaydi. Ular shu bugunga kelib erkin iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojga erishdilar. Hozirgacha algonkin va atapask qabilalarida ham matrilokal, ham patrilokal nikoh tartiblari saqlanib kelgan. Bir necha juft oilalardan tashkil topgan kichkina urug’-jamoa ko’chib yurishga odatlangan. Ayrim vaqtlarda bayram yoki diniy marosim munosabati bilan muayyan joyda bir necha nikohdagi guruhlar to’planishgan. Odat bo’yicha, nikohdan keyin ma’lum davr kuyov xotin urug’ida joylashib, kelin haqi uchun xizmat qilishi keng tarqalgan. Jamoa ekzogamiya tartiblariga rioya qilishi shart bo’lgan. Barcha qabilalarda muhim masalalarni muhokama va hal qilishda hamma teng huquqqa ega bo’lsalar-da, eng keksa donishmand kishilar rahbarlik qilganlar. Ichki jamoa munosabatlarida «har kim o’ziga- o’zi xo’jayin» degan axloq qoidasiga rioya qilinadi. 20 Afrika qit’asining rang-barang tabiati singari aholining etnik qiyofasi, joylashuv i va zichligi ham turlichadir. So’nggi ma’lumotlarga qaraganda, bu yerdagi 500 milliondan ortiq aholining etnik joylashuvi quyidagicha: g’arbda 137 mln., sharqda 130 mln., markaziy qismida 52 mln., janubda 32 mln. kishi yashaydi. Nil vodiysida bir kv.km. hududga 700 kishi to’g’ri kelsa, qit’aning umuman boshqa qismiga o’rtacha 2-10 kishi, Saxara qismiga esa 0,3 kishi to’g’ri keladi. Umuman yer kurrasidagi aholi zichligi Afrika qit’asida ikki hissa kam o’rtacha har kimga 13-14 kishi to’g’ri keladigan maxsus tiplardan iborat. Afrika qit’asi til jihatdan kam o’rganilganligi tufayli hozir bir necha tizim va klassifikatsiyalar mavjud. So’nggi tadqiqotlarga binoan eng keng tarqalgan klassifikatsiya asosida afrika tillari to’rtta katta til oilasi: semit-xamit yoki afroosiyo, niger-kordofa, nil-saxara va koysan tillariga bo’lingan. 0’z navbatida ular ham katta-kic h ik turkum va guruhlarga bo ’li ngan. Shulardan eng ko’psonli semit-xamit til oilasiga oid xalqlar semitlar, barbarlar, kushitlar, chadlar qit’aning 3| 1 qismini tashkil qiladi va butun Shimoliy va Shimoli-sharqiy Afrikani egallab olganlar. Mazkur til oilasiga kirgan arab tilida gapiradigan aholi (misrliklar, jazoirliklar, tunis li klar, liviyaliklar va hk.) XII-XIII asrlarda Arabiston yarim orolidan ommaviy ko’chib kelib mahalliy ko’p son tub elat va xalqlar (qadimiy misrlik va barbarlar) bilan aralashib ketishi natijasida paydo bo’lgan. Ular hozir 100 mln. kishidan ortiq bo’lib, Afrika aholisining 5|1 qismini tashkil qiladi. Eng qadimiy tub aholi avlodlaridan barbarlar faqat Mag’rib tog’liklarida va Saxara vohalarida saqlanib qolgan. Ammo ularning ko’pchiligi (kabillar, tuareglar, rif va hk.) hozir asl tillarini yo’qotib, arab ti li da gapiradilar. Hozirgi Afrika xalqlarining etnik qiyofasini uning tarixini bilmaguncha to’g’ri 20 Iso Jabborov – Jahon etnologiyasi asoslari. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2005 23tasavvur qilish mumkin emas. Ayrim afrikashunoslar qit’aning mustahkam tarixiy taraqqiyotini inkor qiladilar, mahalliy aholi mustamlaka davrigacha ijtimoiy taraqqiyotga noqobil bo’lgan deb aytadilar. Ba’zilar Afrika tarixini faqat tashqaridan kelgan bir qancha to’lqindan iborat madaniyat hisoblab, shuning uchun mahalliy xalqlar umuman turg’unlikka hukm qilingan, deb ta’riflaydilar. Ammo ularning aksi o’laroq, Stenford universiteti olimlari tomonidan aniqlangan odam gnomi afrikalik ekanligi va umuman bashariyat qora qit’adan yer yuziga tarqalganligi bu munosabatlarni keskin, qarama-qarshi qutbga o’zgartirib yubordi. Qolaversa, so’nggi yillarda qilingan arxeologik kashfiyotlar Afrika tarixining uzoq o’tmishiga oid katta bir davrni oydinlashtirib berdi. Avvaliga Janubiy va Sharqiy Afrikada avstralopiteklar yashaganligi aniqlanib, qit’a qadimiy odamning vatani ekanligi tasdiqlandi. Ilk paleolit davriga oid ibtidoiy makonlar Luis Liki va keyinchalik uning o’gli tomonidan Tanzaniyada Olduvay jarligida topilganligi, Efiopiyada Chad va Rudolf ko’llari atrofida, Janubiy Afrikada 60-yillardan keyin qilingan kashfiyotlar Afrika qit’asida eramizdan avvalgi X ming yilliklardan boshlab yuksak madaniyat yaratilganligini isbotlab berdi. Olduvay, Stellenbosh va boshqa madaniyatlar antropologik ma’lumotlar bilan birga, qit’aning sharqiy va janubiy qismida qadimiy tosh davrida keng hududda ancha takomillashgan tosh qurollar yaratgan va qoyalarga har xil rasmlar yasagan ko’p sonli aholi yashaganligini aniq tasdiqlagan edi. 21 Afrikada bugungi kunda ham ovchi-terimchilik aholisi - pigmeylar va sanlar (bushmenlar) saqlanib qolmoqda. Pigmeylar Markaziy Afrikaning ekvatorial o’rmonlarida yashaydilar. Ular quvib ov qilish san’atiga egalar. Hayvonni ovlashda turli qopqonlardan ham foydalanishadi. Ov erkaklar yumushi, ayollar oziqning 70%ini beradigan termachilik bilan shug’ullanadilar. Ular turli meva, ildiz, qurt- qumursqalar, mayda hayvonlarni, yovvoyi asal, dorivor o’simliklarni terib, ayrimlarini dehqonchilik aholisi bilan don, mato, idishlarga ayirboshlaydilar. Pigmeylar yarim ko’chmanchi hayot kechiradilar. Odatda, ov imkoniyatlariga qarab 6-7ta qarindosh oila birgalikda harakatlanadi. Pigmeylar faqat jamoa mulki mavjud manzilgohdan topilgan mahsulotlarni birgalikda baham ko’radi. Ular tabiatga nisbatan juda ehtiyotkor munosabatda bo’lib, faqat zarur narsalarni olib, unga zarar yetkazmaslikka intiladilar. Bugungi kunda pigmeylar hayoti birmuncha mushkul kechmoqda. Sababi, ularning aksariyati milliy bog’lar doirasida yashab, ularda hayvonlarni ovlash cheklangan. Nisbatan cheklangan hayot kechirayotgan pigmeylar Ituri daryosi bo’уlab (Kongo Demokratik Respublikasi) joylashganlar. Kamerun va Kongo hukumati pigmeylaming zamonaviy hayotga o’tishlariga harakat qilishmoqda. 21 Iso Jabborov – Jahon etnologiyasi asoslari. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2005 24 San (bushmen)lar Janubiy Afrikaning yarimcho’l va cho’l hudud la rida yashashga moslashganlar. Ular chidamli ovchilardir. Kamon, nayza bilan ov qiladilar. Ularning toshdan kamon o’qlarini shisha va temir o’qqa almashtirganlariga ko’p bo’lganlari yo’q. Ayollar urug’, meva, yegulik, ildizlar, yovvoyi qovunlarni terishadi. Sanlarda turar joylar bo ’l magan. Ular butazorlarda yashab shamoldan panalar yasaganlar, xolos. Kalaxari cho’llarida ular 50-150 kishidan iborat guruh bo’lib yashaydilar. Qurg’oqchilik, ocharchilik paytlarida 10-12 kishidan iborat oilalarga bo’linib, jon saqlashga urinadilar. Sanlar suvsiz cho’l sharoitida suv topa olishlari bilan ajralib turadilar. Bugungi kunda sanlarning ko’pchiligi Namibiya, JARning fermalari, konlarida ishlamoqdalar. Botsvana va Namibiyaning shimolida hali an’anaviy hayot tarzida yashovchi sanlar mavjud. Qora Afrikaning ayrim xalqlari: makinke, songai, yoruba, ashanti G’arbiy Afrikada; bakongo, bokuba Markaziy Afrikada; suaxili va shona Sharqiy Afrikada o’tmishda siyosiy birlashmalar, ilk davlatlar yoki qabilalar ittifoqlari tuzganlar. Boshqa etnik guruhlar, aksincha, urug’chilik darajasida yashaganlar. Deyarli barcha xalqlarda yirik oilalar - klanlar bo’lib, jamoa mulki saqlangan. Afrika jamoalari faqat tiriklarni emas, marhum a’zolarini ham «tiriklar» qatorida hisoblaydi. Hozirgi kunda yirik oila munosabatlari aksari jamoa doirasida saqlanmoqda. Qon- qarindoshlik, o’zaro yordam, yaqinlik aloqalari Afrika aholisining asosiy qadriyatlari hisoblanadi. Qarindoshlik asosan ota tomonidan belgilanadi. Lekin Gvineya sohilida va qit’a markazida qarindoshlikni ona urug’i tomonidan olib borishni saqlab qolganlar. Bu jamoalarda tog’a onaning aka yoki ukalari oila boshlig’i sanaladi. 0’g’il va qiz bolalar o’n yoshidan tog’asinikida tarbiyalanib, bu oilada esa erning jiyanlari boqiladi. Bugungi kunda ona urug’i munosabatlari tobora yo’qolib bormoqda. To’y - qarindoshlar kelishuvi natijasidir. Ota yoki tog’a kuyov hisobidan kelin tomonga qalin to’laydi. Chorvador aholi mol bilan. dehqonlar va shaharliklar ko’pincha pul bilan to’laydilar. Ko’p mamlakatlarda poligamiya mavjud bo’lib, erkaklar bir necha xotin olish huquqiga ega. Ayollarning har biri, odatda, alohida uy va xo’jalikka ega. Qarindoshlar orasida nikoh tuzmaslik uchun qat’iy taqiqlar qo’yilgan. 22 22 Tursun Usarovich Salimov. Jahon etnologiyasi tarixi.TOSHKENT “DONISHMANDLAR ZIYOSI” 2020 25Xulosa Etnografiya va etnologiya fanlari hozirgi zamon voqeligida o’z ahamiyatini tobora orttirib borayotgan fanlardan hisoblanadi.Bugungi kunda xalqlar etnik tarixini o’rganish ma’naviy va moddiy ehtiyojga aylanib bormoqda. Etnolog olimlarning juda ko’p ilmiy tadqiqotlari shuni ko rsatadiki, insoniyatʻ tarixining ibtidoiy davrlardan hozirgi kunlargacha bosib o’tilgan barcha pog’onalarida kishilar o’zligini anglashga, an’anaviy turmush tarzi, urf-odat va ma’naviyatini tushunib olishga, ayniqsa, qo’shni elatlarning etnik xususiyatlari va hayotini bilishga doimo ehtiyoj sezib kelganlar. Bunday ehtiyoj tufayli ming yillar davomida to’plangan turli elatlar to’g’risidagi boy ma’lumotlar davlatlararo munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yishga, tinchlik sari yo’nalishga yordam berib kelmoqda. Hatto qadim zamonlarda ayrim mualliflar juda ko’p empirik xarakterdagi ma’lumotlarni muayyan tizimga solishga, xalqlarni xo jalik va ʻ madaniy jihatdan klassifikatsiyalashga intilganlar. Ammo bunday o’y-fikrlar ilmiy asoslanmagan, mavhum xarakterda bo lgan. ʻ Jahondagi mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan notekis rivojlanishi natijasida ayrim xalq va elatlarning hanuzgacha qoloq ibtidoiy tuzumda, ba’zilari esa o’rta asrlar davri madaniyati darajasida qolganligi ma’lum. Bunday elat va etnik guruhlar Avstraliya, Afrika, Markaziy Amerika va Osiyoning ba’zi yerlarida hozirgacha saqlanib qolgan. Ular juda kam bo’lsalar-da, ammo ibtidoiy urug’-qabilachilik tuzum qonun-qoidalari, urf-odat va marosimlari, patriarxal turmush tarzi an’analariga haligacha amal qilib kelmoqdalar. Ayni paytda etnologiya faqat etnik jamiyatlarning o’tmishi, uning bugungi kunga qadar saqlangan unsurlarinigina o rganmaydi. Uni xalqlarning zamonaviy hayoti ham ʻ qiziqtiradi. Zamonaviy etnoslarning hayot faoliyati so’nggi asrda vujudga kelgan qator yordamchi fanlar vositasida tadqiq qilinadi. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, etnologiya fani xalqlar-etnoslarni o rganadi. Etnologlar zamonaviy insoniyatning ʻ asrlar davomida to’plagan etnik va madaniy xilma-xilligini imkon darajasida saqlash tarafdorlaridir. Etnologiya atamasi, yuqorida qayd qilinganidek, qadimgi yunoncha «etnos» (xalq, elat) va «logos» (so’z, ma’no) so’zlaridan tashkil topgan. Uning asl ma’nosi «xalqshunoslik» deb tarjima qilinadi. Qadimgi davrlarda greklar «etnos» so’zini boshqa g’ayri xalq (elatlar)ga nisbatan ishlatganlar. Ayrim mamlakatlarda hozirgacha etnologiya atamasi bilan birga etnografiya, madaniy yoki sotsial 26antropologiya, xalqshunoslik nomlari ishlatiladi. Ba’zi yevropalik olimlar etnologiyani nazariy fan, etnografiyani esa ta’riflovchi fan sohasi deb aytadilar. Aslida ikkala atama ham mazmunan sinonim, ya’ni bir ma’noni anglatuvchi tarix fani sohasi desa bo’ladi. Hatto qadimgi yunon mualliflari dastlabki etnografik ma’lumotlarni xalqlarni ta’riflash bilan cheklab qo’ymasdan, balki ularni muayyan guruhlarga bo’lib, ya’ni ilk bora tasniflashga intilib nazariy fikrlarni bayon qilganlar. Xulosa qilib aytganda etnografiya va etnologiya fanlarini old tarixni va unda yashagan ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan va yashayotgan xalqlarni o’rganishda katta ahamiyat kasb etadi. Bunga misol tariqasida Afrika, Avstraliya , Okeaniya ,Amerika xalqlarini o’rganishda olib borilgan tadqiqotlarni aytib o’tishimiz mumkin. 27Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: O’zbek tilidagi adabiyotlar: 1. Tursun Usarovich Salimov. Jahon etnologiyasi tarixi. TOSHKENT. " DONISHMANDLAR ZIYOSI" 2020. 2. Iso Jabborov - Jahon etnologiyasi asoslari. Toshkent " Yangi asr avlodi" 2005 3. Bilol Aminov. Etnografiya olamiga sayohat. 4. T. Salimov. "Jahon xalqlari etnologiyasi". 5. Sh. Atadjanov, A. Ashirov "Etnologiya" Toshkent- 2007 6. Kabirov A. Ibtidoiy jamiyat tarixi. (Ma’ruzalar matni) -T 2005. 7. U. Mo’minov, A.D. Bababekov. INSON EVOLYUTSIYASI VA OLD TARIX. 5120400. Toshkent " Innivatsiya - Ziyo" 2020 Chet el adabiyotlari: 1.Г. Т. Товадов. " Этнология" 2.А.П. Садохин. «Этнология». МОСКВА Гардарики 2008 3.Страны и народы Америки. Общий обзор. Северная Америка. - М.: 1980. 4.Дик Рафси Луна и радуга М. «Наука», 1978. 5.У Чеслинг. Среди кочевников Северной Австралии. - М.: изд-во Восточной литературы, 1961.

Etnografiya va Etnologiya fanlarining ibtidoiy jamoa tarixining o’rganishdagi ahamiyati

Sotib olish