Evkalipt turlari- subtropiklarning qimmatbaho dorivor o’simliklari
![KIRISH
Istiqlol yillarida yaratib berilgan keng imkoniyatlar boshqa sohalar qatori
farmatsevtika sanoatini rivojlantirishda ham muhim omil bo‘ldi. Aytish joizki, sobiq
tuzum davrida mazkur yo‘nalish faoliyati talabga mutlaqo javob bermasdi. Ushbu soha
mustaqillikning dastlabki yillaridayoq, ya’ni Prezidentimizning 1993 yildagi
“O’zbekiston farmatsevtika sanoati (“O’zfarmsanoat”) davlat-aksionerlik konsernini
tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoni tufayli iqtisodiyotning alohida tarmog‘i sifatida
shakllana boshladi.
Bu yurtimizda aholi salomatligini muhofaza qilishga qaratilgan ezgu
islohotlarning yorqin ifodasi edi. Binobarin, respublikamizda sog‘liqni saqlash tizimi
hamda dori-darmon ta’minotini yanada yaxshilash masalasiga yuksak e’tibor
berilayotgani fikrimiz isbotidir. Dastlab mamlakatimizdagi mavjud 2 ta ishlab
chiqarish korxonasida, bor-yo‘g‘i, yigirma turga yaqin dori vositalari va tibbiy
buyumlar tayyorlangan, shuningdek, 2 ta ilmiy-tadqiqot instituti faoliyat yuritgan
bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularning soni 150 tadan oshdi.[8]
Hozirgi paytda O’zbekistonda farmatsevtika faoliyatini amalga oshirish
huquqini beruvchi litsenziyaga ega bo‘lgan 130 ta korxona bor. Ushbu faoliyat dori
vositalari hamda tibbiy ehtiyojdagi buyumlarni va diagnostika vositalarini ishlab
chiqarishga yo‘naltirilgan. Ayni paytda “O’zfarmsanoat” AK o‘z tarkibida 132 ta
korxonani birlashtirgan. Bular — uchta ilmiy-tadqiqot instituti, birlashma, aksiyadorlik
jamiyati, mulkchilikning barcha shaklidagi ishlab chiqarish korxonalari, shu jumladan,
qo‘shma hamda chet el korxonalari, xususiy mas’uliyati cheklangan jamiyatlardir.
Yurtimizda dori vositalarini ishlab chiqarish va ular bilan aholi hamda
davolash-profilaktika muassasalarini ta’minlash maqsadida mazkur sohadagi ishlarni
tashkil etishning mustahkam huquqiy asoslari yaratildi. Yigirmadan ortiq qonun, bir
yuz yigirmadan ziyod me’yoriy-huquqiy hujjatlar bu yo‘nalishdagi vazifalarni hayotga
izchil tatbiq qilishda muhim huquqiy asos bo‘lmoqda. Ayniqsa, 2016 yilning 4
yanvarida “Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‘g‘risida”gi O’zbekiston
3](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_3.png?v=1)
![Respublikasi Qonunining yangi tahrirda qabul qilinishi soha yuksalishining keyingi
bosqichini boshlab berdi.[8,15]
Sohamiz kadrlar, shu jumladan, ilmiy kadrlar tarkibi bilan ta’minlangan, yuqori
investitsion salohiyatga ega. Xususan, kimyo texnologi, biotexnolog, muhandis,
farmatsevt kabi mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha qator sa’y-harakatlar amalga
oshirilayotir. Qolaversa, respublikamizda klinik tadqiqotlarning rivojlangan bazasi
mavjud bo‘lib, yangi dori vositalari va faol ta’sir qiluvchi moddalarni yaratish borasida
izlanishlar olib boruvchi 8 ta ilmiy-tadqiqot instituti hamda markazlar faoliyat
ko‘rsatayapti. Oxirgi 5 yil mobaynida bu tadqiqotlar asosida 15 nomdagi dorivor
substansiyalarning, shu jumladan, 10 ta original tayyor dori vositaning (alseum,
fitogalen, triogalen, ferulong, fitopassit, gepaprot neo, pulmostim, apilon, glitsitrinat
va boshqalar) mahalliy texnologiyasi ishlab chiqilgan. O’z navbatida, mahalliy dorivor
substansiyalar hamda preparatlar ishlab chiqarilishida qo‘llaniladigan sun’iy, o‘simlik,
biotexnologik, noorganik va mineral kabi boy xom ashyo manbalari mavjud. Kimyo
industriyasi hamda turdosh ilmiy muassasalarning eksperimental-ishlab chiqarish
bazalari tomonidan ko‘rsatilayotgan yordam sohamiz rivojida muhim omil bo‘lmoqda.
Mamlakatimizda yaratilgan qulay investitsiya muhiti zamonaviy, yuqori
texnologiyalarga asoslangan korxonalarni barpo etish bo‘yicha loyihalarni amalga
oshirish tarmoqni yanada rivojlantirish masalalarini tezkor hal qilishda g‘oyat muhim
ahamiyat kasb etayotir. Xususan, Buyuk Britaniya, Hindiston, Germaniya, Rosciya,
Bangladesh, Polsha va boshqa chet ellik hamkorlar ishtirokida tashkil etilgan “Jurabek
Laboratories”, “Asia Trade”, “Uzgermedpharm”, “Remedy Group”, “Codepharm”
qo‘shma korxonalari, “Nobel Pharmsanoat” chet el korxonasi bunga yorqin misol
bo‘la oladi.[15]
4](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_4.png?v=1)
![II. Adabiyotlar sharxi
2.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha
Efir moyi dеb, o’simliklardan suv bug’i yordamida haydab olinish mumkin
bo’lgan, maxsus hndi va mazasi bor uchuvchan va asosan tеrpеnoidlardan tashkil
topgan organik moddalar aralashmasiga aytiladi.
Xushbo’y hidli o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga qadimdan
ma'lum bo’lib, bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga solishda
ishlatganlar.
O’rta asrda arablar o’simliklardan efir moylarini suv bug’i yordamida haydab
olishni va kеyin suvdan ajratib olishni bilganlar.[1,2]
Efir moylarini har tamonlama o’rganishda XIX-XX asrlarda yashagan
A.M.Butlеrov A.N.Rеformatskiy Gildеmеystr va Gofman (Gеrmaniya), Е.Е.Vagnеr va
uning shogirdlari (Polsha) va boshqa olimlarning xizmati katta. 1920 yildan kеyin
B.N.Rutovskiy, G.B.Pigulеvskiy, I.P.Tsukеrvanik, N.G.Kiryalov, M.I.Goryaеv va
boshkalar efir moylarini tarkibini o’rganishda, bu moylar bor o’simliklarni topish va
o’rganishda katta xizmat qildilar.
O’simlik dunyosida efir moylari kеng tarqalgan bo’lib 2500 dan ortiq o’simlik
turlarida topilgan. Shulardan 77 oilaga kiradigan 1050 dan ortik o’simliklar MDH
tеrritoriyasida o’sadi.
Ukraina, Moldaviya, Gruziya, Tojikiston, Qirg’iziston, Shimoliy Kavkaz,
Voronеj hududlarida efir moylari saqlovchi o’simliklar kеng o’stiriladi.
O’simliklarning dеyarli barcha organlarida efir moyi to’planishi mumkin, xattoki
bitta o’simlikning har xil organida har xil tarkibli efir moyi to’planishi mumkin. Efir
moylari bir o’simlik mahsulotida 0,001 - 20 % gacha bo’lishi mumkin. Efir moyining
miqdori va tarkibiy qismi o’simlikning o’sish joyiga, taraqqiyot davriga, yoshiga va
naviga qarab o’zgarib turadi. Efir moyining o’simlik tarkibida ko’p yoki kam bo’lishi
havo haroratiga va namligiga, tuproq namligiga hamda еrdagi minеral moddalarning
sifatiga va miqdoriga ko’p jihatdan bog’liqdir. Odatda janubda o’sadigan o’simliklar
shimoldagiga nisbatan efir moyiga boy bo’ladi.[2,7]
5](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_5.png?v=1)
![Efir moyining o’simlik organlari uchun ahamiyati aniq o’rganilgan emas. Ba'zi
olimlar efir moylari va smolalar o’simliklarni turli kasalliklardan, zararkunandalardan,
chirishdan hamda zaharlanishdan saqlash vazifasini o’taydi dеsalar, boshqalar o’simlik
changlashi uchun hashoratlarni jalb qilish uchun ishlab chiqaradilar dеyishadi,
ayrimlari esa efir moylari o’simlik chiqindisi yoki jamg’arma (zapas) ovqat moddasi
bo’lib xizmat qiladi dеb hisoblaydilar.[2]
Yana boshqa juda ko’p nazariyalar mavjud bo’lsada, oxirgi paytda efir moylari
o’simlik to’qimalarida oksidlanish - qaytarilish, modda almashinuvi jarayonlarida
aktiv qatnashadilar dеgan fikrlar olg’a surilmoqda.
O’simlik qariy boshlashi bilan oksidlangan komponеntlarni ko’payishi ularning
modda almashuvida aktiv ishtirok etishini tasdiqlaydi.[1]
Efir moylari o’simlik to’qimalarida moy ishlab chiqaruvchi va saqlovchi maxsus
organlarda to’planadi va ular 2 ga bo’linadi:
1. Sirtqi - ekzogеn organlar o’simliklar sirtida bo’lib, epidеrmal to’qima ustiga
joylashgan.
2. Ichki - endogеn organlar epidеrmal to’qimalar ostida joylashgan.
Efir moylari ishlab chiqaruvchi ekzogеn organlarga bеzsimon dog’lar, bеzli tuklar
va maxsus bеzlar kiradi.
Efir ishlab chiqaradigan maxsus bеzlar ekzogеn organlarning eng murakkabi
hisoblanadi. Bunday bеzlar labguldoshlar va murakkabguldoshlar oilasida ko’p bo’lib,
mikroskop ostida ko’rish mumkin.[4]
Efir moyi ishlab chiqaruvchi endogеn organlarga moy to’planadigan joylar,
kanalchalar, moy yo’llari hamda ildiz va ildizpoyaning epidеrmis yoki probka
6](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_6.png?v=1)
![to’qimalari ostida bir ikki qator bo’lib joylashgan hujayralar kiradi. Bunday hujayralar
moy ishlab chiqaradi va saqlaydi.
Moy to ’ planadigan joylar shar yoki cho ’ ziq shaklda bo ’ lib , o ’ simliklar bargida ,
gulkosacha bargida , po ’ sglog ’ ida , yo g ’ och qismida va m е va po ’ stida uchraydi .
Efir moylari to’planadigan joylar o’simlik organlarida har xil usul bilan xosil
bo’ladi.
O’simlik to’qimalarning siqilishi natijasida bo’shliq xosil bo’ladi va ularni
ch е tida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayralar paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan
joyni xosil qiladi. Bu usul sxizog е n tipi d е b ataladi.[1,2]
Agar paydo bo’lgan 1 tomchi efir moyi hujayra d е vorlarini eritib, bo’shliq xosil
qilsa va atrofida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayra paydo bo’lib, ular moy
yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi. Bu usul lizog е n tipi d е b ataladi.
Odatda hujayralarni siqilib hosil qilgan bo’shligida paydo bo’lgan efir moyi
atrofidagi qolgani hujayralarni eritib, moy yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi - bu
usul sxizolizog е n tipi d е b ataladi. Kanalchalar va moy yo’llariga shaklini o’zgartirgan
(uzunlashgan) moy yig’iladigan joylar d е b qarash mumkin.
Ko’p gina efir moylari bakt е ritsid xossasiga ega bo’lgani uchun tish kasallilklarida
davolashda va nafas yo’llarini d е zinf е ktsiya - ingalyats i ya qilishda qo’llaniladi.
Kasalxona lar havosini yaxshilash uchun ham qo’llaniladi. Abu Ali ibn Sino yalpiz
turlarini ovqat hazm qilishni yaxshilovchi, gijja haydovchi, qon to’xtatuvchi va
qusishga qarshi ta’sir etuvchi dori sifatida ishlatgan
Xalq tibbiyotida yalpiz turlaridan tayyorlangan qaynatma yoki quritilgan bargdan
olingan shira istisqo, qo’tir, bod, me’da, sariq, ko’krak og’riq, shirincha, yo’talni va
boshqa kasalliklarni davolashda hamda chanqov bosuvchi, balg’am ko’chiruvchi dori
sifatida qo’llanadi. [1,8]
2.2 Evkalipt turlari haqida umumiy ma’lumot
7](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_7.png?v=1)
![Evkaliptlar mirtadoshlar (myrtaceae) oilasiga mansub bo’lib, bu oila tarkibiga
3500 ga yaqin tur kiradi, ular asosan daraxt va buta o‘simliklar bo’lib, subtropik va
tropik mamlakatlarda keng tarqalgan. Ushbu oilada xalq xo‘jaligi uchun muhim
ahamiyatga ega bo’lgan turkum evkalipt (Eucalyptus) turkumidir.[8]
Evkalipt
(Eucalyptus)turkumi Turkum
tarkibida 600 ga yaqin tur
mavjud, ular asosan Avstraliya,
Tasmaniya, Indoneziya va
Gvineya orollarida tarqalgan.
Evkaliptlar yer shari o‘simlik
dunyosining ajoyib vakillaridan
hisoblanadi. Ularning ba’zi turlari dunyodagi bargli daraxtlar orasidagi eng baland
daraxtlar bo’lib, 155 metr balandlikkacha о‘sib, 3 metr diametrga ega tana hosil
qiladi.[1,6]
Rossiyaga evkalipt turlari XIX asr oxirlarida introduksiya qilingan, ular asosan
Kavkaz va Qora dengiz bo‘ylarida o‘stirilgan. Sinab ko‘rilgan 150 ga yaqin evkalipt
turidan 20 tasi keng ommalashtirish uchun tavsiya etilgan. Bularning eng asosiysi
gigant evkalipt (Eucalyptus gigantea Hook.) bo‘lib, u juda sifatli ko‘p miqdordagi
yog‘och yetishtirish imkonini beradi. Yangi sharoitlarda yaxshi moslashgan va
madaniy holda o‘stirish uchun quyidagi evkalipt turlari tavsiya etilgan:
Xivchinli evkalipt (Eucalyptus
viminalis Labill.), Dalrimpl
evkalipti (Eucalyptus Dalrympleana
Hort.), moviy evkalipt (Eucalyptus
globulus Labill.) va boshqalar.
Evkaliptlar doimyashil daraxtlar
hisoblanadi, ularning barglari bir
necha yillar to‘kilmay turadi.[4]
8](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_8.png?v=1)
![Ularning hayotini 3 davrga ajratish
mumkin: yosh, oraliq va qari yoshdagi
barg formalari mavjud. Shuning uchun
ham bir daraxtda doim turli shaklga
ega turli yoshdagi barglar rivojlanadi.
Gullari ikki jinsli, yig‘ilib to‘pgul hosil
qilishadi. Gullarining tuzilishi ajoyib,
qo‘ng‘iroqsimon kosachasi
cho‘zinchoq qopqoq bilan o‘ralib turadi, gullash davrida Gullari ikki jinsli, yig‘ilib
to‘pgul hosil qilishadi. Gullarining tuzilishi ajoyib, qo‘ng‘iroqsimon kosachasi
cho‘zinchoq qopqoq bilan o‘ralib turadi, gullash davrida bu qopqoq tushib ketadi,
uning ichida joylashgan g‘uncha ochiladi, Mevasi ko‘sak bo‘lib, gullagandan keyin 3-
8 oydan so‘ng yetiladi va daraxtida uzoq saqlanadi. Urug’lari mayda, tuxumsimon
shaklga ega. [4,5]
Evkaliptlar vegetativ yo‘l
bilan ko‘payadi. Kavkazda
o‘stirilayotgan turlari ichida
sovuqqa chidamli shakllarini
seleksiya qilish ishlari olib
borilmoqda. Hozir -10°C gacha
sovuqlarga chidashi mumkin
bo‘lgan turlari va duragaylari
mavjud. Evkliptlar Kavkazda kech kuzgacha o‘sadi, shu sababli ham bir yillik
novdalari yog‘ochlashishga ulgurmaydi va qishki sovuqlarda zararlanadi. Nam va
unumdor yerlarda yaxshi o‘sadi. Evkaliptlarning xalq xo'jaligida ahamiyati juda katta,
yog‘ochining sifati yuqori, pishiq, teksturasi chiroyli va chirimaydi. Shuning uchun
uning yog‘ochidan temir yo‘l shpallari telegraf ustunlari tayyorlanadi, vagonsozlik va
kemasozlikda foydalaniladi. Barglarida 1-4% qimmatbaho evkalipt moyi mavjud, u
farmatsevtika va parfyumeriya sanoatida qo‘llaniladi. Evkalipt daraxtining ildiz tizimi
kuchli rivojlangan bo‘lib, tuproq namini kuchli bug‘latib, yer ostki suvlarining sathini
9](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_9.png?v=1)
![pasaytirib yuboradi. Kavkazdagi Kolxida past tekisligidagi botqoqlangan yerlarga
ekilgan evkaliptlar botqoqlarni qurishiga sabab bo'lgan.[4,5]
Bugungi kunda Avstraliyaning evkalipt namunalari dunyodagi eng baland
daraxtlardan biri bo'lib, balandligi 92 metrga teng va barcha gulli o'simliklarning eng
uzuni hisoblanadi. Aksariyat evkalipt turlari qahratondan omon qolmaydi yoki faqat -
3 ° C dan -5 ° C gacha yengil sovuqlarga bardosh beradi. Eng kuchli evkalipt, masalan,
okaliptus pauciflorawh -20 ° C darajagacha sovuqqa chiidamli daraxtdir. Ushbu
daraxtning ikkita yovvoyi turlari hatto qish sovuqda ham yashashi mumkin.
Ko'p boshqa joylarda ayniqsa, baland tog'li va markaziy Tazmanya tog'larida juda
qattiq sovuqqa chidamli evkalipt daraxtlari shakllangan. Okkalipt barglarida topilgan
yog ' kuchli dori-darmon vositasi bo'lib, ba'zi dori vositalari tarkibida qo'llaniladi,
ammo juda ko'p miqdorda olinadigan bo'lsa zaharli bo'lishi mumkin.
Eucalypts ko'plab hasharotlar uchun oziq-ovqat ta'minlovchi ko'plab nektar ishlab
chiqaradi. Evkalipt turlarida o’zida efir moyi saqlaganligi tufayli janubiy
mamlakatlarda tezda alangalanuvchi xususiyatga ega o’simlik hisoblanadi shu tufayli
ham evkalipt o’suvchi o’rmonlarda tez tez yong’inlar kelib chiqib turadi. O’lik qobig’i
(p’osttlog’i) ayniqsa tez yonadi. [6,10]
O'sish va ishlatish
Evkaliptning juda muhim ko'plab qo'llanish sohalari mavjud. Tez o'sishi tufayli,
bu daraxtlarning asosiy qo’llanilish xomashyosi- bu yog'ochdir. Ular bog'larda
manzarali daraxt , o'tin va yog'ochidan uy joy qurilishida qo’llash kabi ko'plab
maqsadlarda foydalanishadi. Tez o'suvchi shuningdek,shifobaxshligi uchun ekiladigan
evkaliptlar ham mavjud.
Eucalypts tuproqdan juda katta miqdorda suv tortadi. Ular ba'zi joylarda suv
sathini tushirish va tuproqdagi tuz miqdorini kamaytirish uchun ekiladi. Evkalipt
turlari shuningdek, Aljir, Sitsiliya, Yevropa va Kaliforniya kabi joylarda tuproqni
bo'shatish orqali bezgak kasalligini kamaytirish usuli sifatida ham ishlatilgan.
10](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_10.png?v=1)
![Evkalipt yog'i bug 'bilan barglardan tozalanadi. Tozalash, deodorizatsiya va oziq-
ovqat qo'shimchalari, ayniqsa, shirinliklar, yo'tal tomchilari va dekonjestanlar uchun
juda oz miqdorda ishlatilishi mumkin. Evkalipt yog'i hasharotlarni oldini olish vositasi
ham hisoblanadi.[10,15]
Evkalipt yog'i bug 'bilan barglardan
tozalanadi. Tozalash, deodorizatsiya va
oziq-ovqat qo'shimchalari, ayniqsa,
shirinliklar, yo'tal tomchilari va
dekonjestanlar uchun juda oz miqdorda
ishlatilishi mumkin. Evkalipt yog'i
hasharotlarni oldini olish vositasi ham
hisoblanadi.
Ba'zi evkaliptning nektaridan yuqori
sifatli asal ishlab chiqaradi. G'arbiy Qo'shma Shtatlarda gullashi boshqa mevali
daraxtlarning gullashidan oldin yanvar oyining oxirlarida bo'ladi; Bu uning nektarini
osonlikcha o'z asaliga aylantirishi mumkinligini anglatadi. Uning nektari o’ziga xos
baliq tamiga ega.
Baliq tutish uchun Aboriginlar tomonidan quritilgan barglari ishlatilgan. Barglarni
suvga yuvish baliqni chalg'itadigan yengil tinchlantiruvchi modda ajratadi, ularni
tutish esa oson bo'ladi.
Evkalipt birinchi marta 1770 yilda Kuk ekspeditsiyasi bo'yicha Sir Jozef Banklar
tomonidan dunyoning qolgan qismiga keltrila boshlangan. Ulardan keyin dunyoning
ko'plab mamlakatlariga tanishtirildi. Bir nechta turlar invaziv bo'lib chiqdi (ular
ekilgan maydondan tarqalib ketdi) va mahalliy yovvoyi tabiat uchun katta
muammolarga sabab bo'ldi.[1,15]
1910-yilda Braziliyada yog'ochsozlik va ko'mir sanoati uchun evkaliptalar paydo
bo'ldi. Afsuski, uzoq muddatli ta'sirlari o'rganilmadi va bugungi kunda evkalipt
suvning yuqori iste'moli tufayli muammoga sabab bo’lmoqda. Bu tuproqni qurib
11](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_11.png?v=1)
![ketishiga olib keladi, mahalliy hayvonlarning istemoli uchun zarur bo’lgan boshqa
mahalliy o'simliklarni o'ldiradi.[1,5]
FOLIA ET OLEUM EUCALYPTI
O’simlikning nomi. Zangori evkalipt - Eucaliptus globulus Labill .
Kulrang evkalipt - Eu c alyptus c inerea F.et Mull .
Chiviqsimon evkalipt- Eu c alyptus viminalis Labill .
Oilasi: Mirtadoshlar - Myrtaceae
Chiviqsimon evkalipt 50 m gacha balandlikdagi doim yashil daraxt. Poya
po’stlog’ining po’kagi (probka qismi) silliq, oq rangli, deyarli butunlay ko’chib tushib
ketadi. Yosh barglari tor yoki keng lansetsimon, yaltiroq, och yoki to’q yashil, uzunligi
5-10 sm, eni 1,5-3 sm bo’lib, bandsiz (yoki poyani o’rab oluvchi) poyada qarama-
qarshi joylashadi. qari barglari lantsetsimon yoki o’roqsimon biroz qayrilgan, uzunligi
11-18 sm bo’lib, bandi bilan poyada ketma-ket o’rnashgan. Gullari barg qo’ltig’idan
o’sib chiqqan soyabonga to’plangan.[1]
Kulrang evkalipt bo’yi 25 m gacha bo’lgan doim yashil daraxt. Po’stloq po’kagi
to’q jigarrang, shoxlaridagi esa qizg’ish oq rangli bo’ladi. Bo’lak-bo’lak bo’lib
ko’chadi. Yosh barglari tuxumsimon, dumaloq yoki yuraksimon-lantsetsimon shaklli,
uzunligi 3,5-4,5 sm, eni 3-5,5 sm bo’lib, bandsiz yoki qisqa bandi bilan qarama-qarshi
o’rnashgan. qari barglari yuraksimon-lantsetsimon, tuxumsimon yoki lantsetsimon,
12](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_12.png?v=1)
![uzunligi 10-13 sm, eni 5 sm gacha bo’lib, bandsiz yoki bandi bilan qarama-qarshi
joylashgan. Gullari barg qo’ltig’idan o’sib chiqqan soyabonga to’plangan.[2]
Zangori evkalipt bo’yi 50-70 m ga yetadigan doim yashil daraxt. O’simlikning
yosh barglari zangori, tuxumsimon, qalin mum qavat bilan qoplangan bo’lib, poyada
bandsiz qarama-qarshi joylashgan, 3-4 yilgi barglari esa to’q yashil, ingichka
lantsetsimon, o’roqqa o’xshash egilgan bo’lib, qisqa bandlari bilan poyada ketma-ket
va yerga nisbatan tik o’rnashgan. Shuning uchun evkalipt daraxti soya bermaydi. Guli
yakka-yakka, bandsiz, barg qo’ltig’iga joylashgan. Gulkosachasi naychasimon, onalik
tuguni bilan birlashgan. Gul g’unchasida kosacha qopqoq bilan yopilgan bo’lib,
otaliklari va 4 ta tojbargini berkitib turadi. Gul ochilganidan keyin qopqoq tushib
ketadi. Otaligi ko’p sonli, onalik tuguni pastga joylashgan. Mevasi - to’rt qirrali
chanoq.[1,4]
Evkalipt turlari juda tez o’sadigan yirik daraxt bo’lib, 3 yoshdagisining uzunligi
8m, 10 yoshdagisi - 25m keladi. Ba’zi turlarining bo’yi 150m gacha, tanasining
yo’g’onligi esa 25m gacha bo’ladi. Evkalipt 3,5 yoshdan gullay boshlaydi. Evkalipt
turlari asosan barglarining tashqi tuzilishi bilan bir-biridan farq qiladi.
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot har ikkala tur evkaliptdan
tayyorlangan barglar aralashmasidan iborat.
Zangori evkaliptning barglari bandli, o’tkir uchli, qalin lantsetsimon, kulrang
yashil, uzunligi 10-30 sm, eni 3-4 sm bo’lib, o’roqqa o’xshab qayrilgan. Yosh barglari
esa bandsiz, tuxumsimon, zangori rangli, yumshoq, uzunligi 7-16 sm, eni 1-9 sm.
Kulrang evkaliptning barglar plastinkasi tekis qirrali, tuksiz, nihoyatda ko’p
dog’lari bo’lib, xushbo’y hidi va achchiqroq mazasi bor.
Kimyoviy tarkibi . Evkalipt barglari tarkibida 1,5 - 3% gacha efir moyi, 10%
oshlovchi moddalar va boshqalar bor.[1,2]
13](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_13.png?v=1)
![O
Sineol
Ishlatilishi. Bargdan tayyorlangan damlama va efir moyi kuchli antiseptik
xossaga ega bo’lib, me’da–ichak kasalliklari, ginekologik kasalliklarda hamda yiringli
yaralarni davolashda qo’llaniladi. Bundan tashqari tomoq og’riganda, bo’g’ma,
qizilcha, bezgak kasalliklarida hamda gijja haydashda ishlatiladi. Nastoykasi isitmaga
qarshi, bronxit, gripp kasalliklari hamda yo’tal tutganda ishlatiladi. Evkalipt moyi
nafas yo’llari kasallanganda va xonalarga purkash uchun hamda gripp kasalliklarida
ishlatiladigan ingafen tayyorlashda qo’llaniladi.
Dori turlari. Bargdan efir moyi, damlama, nastoyka tayyorlanadi. Efir moyi –
pektussin, evkatol, ingakam, evkamon, ingalipt tarkibiga kiradi. Bargidan xlorfilipt
tayyorlanadi. [2,10]
2.3 Evkalipt o’simligining tibbiyot va farmasevtikada ishlatilishi
Bargdan tayyorlangan damlama va efir moyi kuchli antiseptik xossaga ega bo’lib,
me’da–ichak kasalliklari, ginekologik kasalliklarda hamda yiringli yaralarni
davolashda qo’llaniladi. Bundan tashqari tomoq og’riganda, bo’g’ma, qizilcha, bezgak
kasalliklarida hamda gijja haydashda ishlatiladi. Nastoykasi isitmaga qarshi, bronxit,
gripp kasalliklari hamda yo’tal tutganda ishlatiladi. Evkalipt moyi nafas yo’llari
kasallanganda va xonalarga purkash uchun hamda gripp kasalliklarida ishlatiladigan
ingafen tayyorlashda qo’llaniladi.
Bargdan efir moyi, damlama, nastoyka tayyorlanadi. Efir moyi – pektussin,
evkatol, ingakam, evkamon, ingalipt tarkibiga kiradi. Bargidan xlorfilipt tayyorlanadi.
[10]
14](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_14.png?v=1)
![III. Tajriba qismi .
3.1 Evkalipt bargining anatomik tuzilishi
Bargi juda qalin va qattiq bo’lganligi uchun uni bir necha kunga glitserin bilan suv
aralashmasiga solib qo’yib yumshatiladi. Bunday bargni marjon daraxti o’zagi yoki
probkasi orasiga qo’yib qo’yib ko’ndalangiga kesib preparat tayyorlanadi. Preparatni
sudan eritmasi bilan bo’yab xloralgidrat eritmasi yordamida mikroskopning katta va
kichik obyektivlarida ko’rildi. Sudan III tasirida kutikula qavati va efir moyi bor joylar
sariq qizil rangga bo’yaladi. Barg izolaterial tipda tuzilgan. Qoziqsimon to’qima 3
qator bo’lib bargning har ikkala tomoniga bulutsimon to’qima esa bargning o’rta
qismida joylashgan. Bergning yumshoq mezofil qismida tarqoq druzlar, ba’zi prizma
shaklidagi kristallar, efir moyi yuqorigi va pastki epidermis oraliqlarini butunlay
egallab olishi mumkin. Ular ichida efir moylari ishlab chiqaruvchi hujayralar bir qator
bo’lib joylashgan.[1]
Har ikkala (pastki va yuqori) epidermis to’qimasi qalin kutikula qavati bilan
qoplangan. Barg tomirlarimayda kristallar bilan o’ralgan. Epidermis hujayralari barg
plastinkasining yuqorisidan qaraganda yurli shakldagi ko’pburchak holida ko’riladi.[2]
Evkalipt bargining ko’ndalang kesilishi:
1-epidermis; 2-qoziqsimon to’qima; 3-bulutsimon to’qima; 4-o’tkazuvchi to’qima bog’lamlari; 5-
kollenxima; 6-ustitsa; 7-efir moyli joy; 8-po’kaklangan (probkalagan) joy; 9-druzlar; 10-ichki
kristallar;
15](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_15.png?v=1)
![3.2 Evkalipt o’smiligi tarkibidagi efir moyi miqdorini aniqlash
(XI DF b o’ yicha)
Buning uchun 700 - 800 ml xajmdagi dumaloq kolbaga 10 - 20 g mahsulot
solib, ustiga 300 ml suv quyilib, ustiga sovutgich (xolodilnik) o’rnatildi. Sovutgichini
pastki kolbaga kirib turgan qismiga Ginzb е rg asbobchasini o’rnatildi va kolba
qizdirildi Ginzb е rg asbobchasi U shaklda bo’ladi. Suv qaynaganda o’zi bilan birga efir
moyini uchirib chiqardi va sovutgichda sovugandan so’ng suyuqlikka aylanib
Ginzb е rg asbobchasiga oqib tusha boshla di. [1]
A – keng og‘izli tubi dumaloq kolba; B – rezinali tiqin;
V – sharikli qaytar sovutkich; G – darajalangan qabul qilgich.
O’simlikning texnik torozida tortib olingan va maydalangan namunasi sig’imi
1000 ml bo’lgan tubi yumaloq bo’lgan keng og’izli kolbaga ( A ) joylashtirildi.
Kolbadagi namunaning ustiga 300 ml suv solinib, sharikli qaytar sovutkich ( V ) bilan
rezinali tiqin ( B ) yordamida yopildi. Tiqinga pastdan metall ilgaklar mahkamlandi va
ularga nozik sim yordamida darajalangan qabul qilgich ( G ) osib qo’yildi. Bunda
darajalangan qabul qilgichning voronkasimon kengaytirilgan ustki qismi
sovutkichning tugashiga unga tegmagan holda mos kelishi lozim. Qabul qilgich
16](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_16.png?v=1)
![kolbaning og’zida uning devorlariga tegmagan holda erkin va suv sathidan 50 mm dan
kam bo’lmagan masofada joylashgan bo’lishi kerak. Qabul qilgich darajalangan qismi
bo’lagining qiymati 0,025 ml. Kolba uning ichidagi namuna bilan qizdirildi va dorivor
o’simlik xomashyolarining me’yoriy-texnik hujjatlarida ko’rsatilganga mos holdagi
vaqt davomida (1 soat) qaynatildi. Namunadan efir moyini aniqlash 5 marta
takrorlandi. Oxirgi 10-20 minut ichida efir moyi miqdori oshmasa d е mak efir moyini
hammasi mahsulotdan ajratib olingan hisoblanadi . Efir moyining hajmiy-og’irlik
miqdori mutlaq quruq xom-ashyoga nisbatan quyidagi formula yordamida hisoblandi:х= a⋅d⋅100
p
; yoki
x= a⋅d⋅100 ⋅100
p (100 − n)
x - E.M. % miqdori;
a - E.M. Ginzb е rg asbobchasidagi ml xajmi;
d - E.M. zichligi;
p - analiz uchun olingan o’simlik organining miqdori.
Ajratib olingan efir moyi undagi turli qo’shimchalar va suvdan ajratildi va
quritiladi .[1,2]
17](https://docx.uz/documents/7e1b7275-a287-41b4-9ca5-0624dafb95ab/page_17.png?v=1)
Evkalipt turlari- subtropiklarning qimmatbaho dorivor o’simliklari