Fakultativ mashg’ulotlarda boshlang’ich sinf o’quvchilariga qadimgi vaqt o’lchov birliklari haqida tushunchalarni o’rgatish - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	209.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Fakultativ mashg’ulotlarda boshlang’ich sinf o’quvchilariga qadimgi vaqt o’lchov birliklari haqida tushunchalarni o’rgatish

Sotib olish

Fakultativ mashg’ulotlarda boshlang’ich sinf o’quvchilariga qadimgi vaqt
o’lchov birliklari haqida tushunchalarni o’rgatish
R E JA:
I.Kirish
II.Asosiy qism
I.BOB. Qadimgi vaqt o’lchov birliklari haqida tushunchalar
1.1. Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalendarlar .
2. Vatq tushunchasini o‘rgatish metodikasi.
Boshlang‘ich sinflarda miqdor tushunchasini o‘rgatishning umumiy metodikasi.
II.BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan
tanishtirish metodikasi
2 . 1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan
tanishtirish metodikasi.
2 . 2 Uzunlik va uning o‘lchov birliklari.
2 . 3 Yuza va uning o‘lchov birliklari.
III. Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Boshlang‘ich maktabda bolalarga uzunlik, yuza, sig‘im, massa, vaqt
haqida dastlabki tasavvurlar beriladi.
Har bir miqdorni o‘rganish uslubiyotining o‘ziga xos hususiyatlari
mavjud bo‘lsada, biroq narsa yoki hodisaning hossalarini o‘rganishga umumiy
yondashish miqdorlarni o‘rganishning umumiy uslubiyoti haqida chiniqish
imkonini beradi. Bu uslubiyot asosida amaliy usul yotadi. Narsalar bilan ishlash
asosida aniq xissiy qabul qilish qobiliyatiga tayanib, kichik yoshdagi maktab
o‘quvchilarini miqdorlar uchun umumiy bo‘lgan xossalar bilan tanishtirish.
Boshlang‘ich sinflarda miqdorlarni o‘rganish bo‘yicha darsni tashkil etish
rejasi taxminan quydagi bosqichlardan iborat.
Boshlang‘ich sinflar dasturida arifmetik material bilan uzviy bog‘liqlikda turli
miqdor o‘rganish nazarda tutiladi. Bularsiz tabiatni, borliq olamni o‘rganish
mumkin emas. Miqdorlarda turli obyektlarning borliq dunyoning xossalari aks
etgan.
Miqdor bu narsa yoki xodisaning biror xossasi bo‘lib, uni boshqa narsa
yoki hodisaning shunday xossasi bilan taqqoslash mumkin va ulardan qaysi biri
shu xossaga ega ekanligini bilish katta ahamiyatga ega.
Miqdor tushunchasi murakkab tushuncha bo‘lib, boshlang‘ich
maktabning vazifasi shuki, u bolalarda miqdorlarni o‘rganishning tushunish
usulini tadbiq qilishdir. Natijada bolalarda miqdorlar narsalar va hodisalarning
o‘lchash bilan bog‘liq bo‘lgan xossalari ekanligi haqida tasavvurlar hosil bo‘lishi
kerak
2

I.BOB. Qadimgi vaqt o’lchov birliklari haqida tushunchalar
1.1 Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalendarlar
Vaqt tushunchasi. Vaqtning eng muhim xususiyatlaridan biri, uning bir
tomonlama, ya`ni olg`a, kelajak tomonga yurishidir. Matematiklar ta`biri bilan
aytganda, manfiy vaqt bo`lishi mumkin ham emas. Vaktni o`lchash uchun soniya,
daqiqa, soat, sutka, hafta, oy va yil birliklari kabul qilingan. Olingan va butun dunyo
mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqtning asosiy manbai astronomik
kuzatishlardir. Maxsus asboblar yordamida yulduzlarni kuzatib, aniq vaqtni
(soniyaning mingdan bir ulushlari aniqligida) topiladi.
Hafta va uning turlari. Vaqt - tabiatdagi davriy hodisaga, Yerning o`z o`qi
atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan o`lchov birligidir. O`rta asr
solnomachisi Dostopochtenniy, «yilning uzunligini - tabiat, oyning uzunligini -
an`analar, haftaning uzunligini belgilaydi», - deb yozgan edi. Vaqtning sun`iy birligi
bo`lgan haftalar, qadimda uch, besh va yetti kundan iborat bo`lgan. Bobil va Shumer
matnlarida yetti kunlik hafta mavjudligi haqida ma`lumotlar berilgan. Yetti kushshk
hafta vaqt o`lchovi sifatida Sharkda Bobilda ishlatilgan. Rimda ham dastlab sakkiz
kunlik hafta bo`lib, unga A harfidan N harfigacha bo`lgan nomlar berilgan. Rimda
imperator Avgust davrida (miloddan avvalgi 63-milodning 14) yetga kunlik hafta
keng tarqalgan. Yetti kunlik hafta yaxudiylardan misrliklarga, ulardan rimliklarga va
so`ngra G`arbiy Yovropaga tarqalgan. Bobilliklar yettini «qutlug` soyu> deb
hisoblaganlar. Bu sig`inish o`sha davrda ma`lum bo`lgan beshta «sayyora» -
«planeta» yoki «daydib yuruvchilar» va ular katoriga qo`shib hisoblangan Oy va
Quyosh bilan bog`liq bo`lgan. O`lar Yer atrofida yetti sayyora - Oy, Merkuriy,
Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn aylanadi, deb hisoblaganlar. Haftalarga
sayyoralarning nomi berilgan. Bu nomlarni rimliklardan so`ngra, G`arbiy Yevropa
xalqlari ham ko`llashgan. Lotincha, fransuzcha va inglizchada ularning ko`rinish-
larini kuyidagi jadvalda ko`rish mumkin.
HAFTA KUNLARINING NOMLANISHINING ASTRONOMIK
IFODASI
3

Oy (dushanba) Venera (juma)
Mars (seshanba) Saturn (shanba)
Merkuriy (chorshanba) Quyosh (yakshanba)
Yupiter (payshanba)
Qadimda sayyoralarning nomi soatlarga ham berilgan. Bir haftada 168 soat
(24x7) bo`lgan. Shanbaning birinchi soatini (shuningdek, 8, 15, 22 soatlarini) 23
soatini Yupiter, 24 soatini Mars boshqargan.
Yetti kunlik hafta G`arbda imperator Avgust davrida keng tarkaldi. Miloddan
avvalgi 321 yilda Konstantin «Hamma fuqarolar Quyosh kuni dam olsin»,- deb
farmon berdi.
Slavyanlarda ham yetti kunlik hafta bo`lib yakshanba «nedeley», ya`ni «hech
narsa qilma», «ishlamaydigan kun» - deyilgan. Dushanba - «ponedelnik»
-«nedeley»dan keyingi kun, vtornik seshanba) - «nedeli»dan so`nggi ikkinchi, sreda
(chorshanba) - nedeli (haftaning o`rtasi), «chetverg», «pyatnitsa»-to`rtinchi va
beshinchi kun deb ataladi. «Subbota»- sabbat (shabat)-ya`ni dam olish so`zidan
olingan. Qadimgi Rusda zamonaviy yakshanba XVI asrgacha «nedeli» deb atalgan.
Hafta so`zining o`rnida esa «sedmitsa» ishlatilgan.
Qadimgi Skandinaviya xalklarida shanba - «kidagzyau» «hammom kuni»
degan ma`noni bildirgan. Bu shvedlarda (lorsdau va lagsdau) ham sakdanib qolgan.
Ba`zi xalqlarda eston, latish, arab, yunon va xitoyliklarda hafta nomlari tartib raqami
bo`yicha atalgan. Haftalarni raqamlash Qadimgi Bobilda ham mavjud bo`lgan.
Masalan: Saturn kuni baxtsiz hisoblangan bois, shu kuni ular biror bir ish bilan
shug`ullanishmagan «shabbat» - «osudalik» nomini olgan. Shu nom keyinchalik arab
va slavyan tillarida ham ishlatilgan.
Ba`zi xalqlarda haftalarning tartib raqami boshqacharoq qo`yilgan. Masalan,
gruzin tilida beshta shanba mavjud. Haqiqiy shanba - «shabati»dan tashqari yana,
ikkinchi shanba (orshabati) - ya`ni dushanba, uchinchi shanba (samshabati seshanba,
to`rtinchi shanba (otxshabati) - chorshanba,beshinchi shanba (xutshabati) payshanba,
juma - paraskevi va yakshanba - kriva deb ataladi. Forschada ham hafta nomlarida
"shanba, so`zi olti marta takrorlanadi. Yakshanba - birinchi shanba, dushanba -
4

ikkinchi shanba, seshanba-uchinchi shanba, chorshanba - to`rtinchi shanba va
payshanba-beshinchi shanba tarzida. Juma - muqadsas kun hisoblanadi. Haftalarning
forscha nomlari Kavkaz Osiyo xalqlari tomonidan ham ishlatiladi. Ozarbayjon tilida
«bozor» - yakshanba, turkchada xam yakshanba - «pazar», «pazartesi» - bozordan
keyin-gi kun deb ataladi. Angliyada vaqtlar shanba haftaning oxirgi kuni
hisoblangan. Galfrid Monmutskiy1 (XP asr) asarlaridan bunga bir talay misol
topishimiz mumkin.
1.2 Vaqt tushunchasini o‘rgatish metodikasi .
Boshlang‘ich sinflarda miqdor tushunchasini o‘rgatishning umumiy
metodikasi.
Matematikada o‘rganiladigan asosiy tushunchalardan biri miqdor
tushunchasidir. Boshlang‘ich sinflarda uzunlik, jismning massasi va hajmi, vaqt,
figuraning yuzi kabi miqdorlar o‘rganiladi. Boshlang‘ich sinflarda bu miqdorlarni
asosiy miqdorlar deyiladi. Bundan tashqari boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ba’zi
hosilaviy miqdorlar (tekis harakat tezligi va boshqalar) bilan ham tanishadilar.
Hosilaviy miqdorlarni o‘rganishda ularni o‘lchash masalasi o‘rganilmaydi.
Miqdorlar, xuddi raqamlar kabi boshlang‘ich sinflarda matematika
mashg‘ulotlarining asosiy tushunchasi bo‘lib, bolalarda miqdor haqida predmetlar
va voqiylikka aloqador va o‘lchov bilan bog‘liq sifat tasavvur hosil qilish uchun
foydalaniladi.
1-2-sinflarda o‘quvchilar uzunlik, massa, (og‘irlik) hajm, vaqt haqida va
ularning o‘lchov birliklari haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. Misollarni yechish
jarayonida ular baho, qiymat, miqdor, narx, tezlik, masofa, unumdorlik
tushunchalari bilan tanishadilar 1
.
Mavzuni o‘rganish jarayonida shunga erishish zarurki, o‘quvchilar o‘zaro
bog‘liq, ammo mutlaqo boshqa-boshqa mazmunga ega bo‘lgan “Miqdor va raqam”
tushunchalarini aniq farqiga bora olishlari kerak. Masalan, sim o‘ramidan bir
bo‘lak kesib olib, o‘lcham birligi detsimetrdan foydalanib, 1 dm, 2 dm, 3 dm, ...,
1
5

20 dm kabi uzunliklarni belgilab boramiz. Ya’ni mazkur o‘lcham birligini sim
uzunligi bo‘yicha ketma-ket qo‘yish bilan o‘lchaymiz va tegishli nomi bilan – (20
dm) yozib qo‘yamiz.
Agar boshqa o‘lcham birligi, masalan, santimetrdan foydalangan bo‘lsa,
miqdorning raqam belgisi o‘zgacha bo‘lganiga erishamiz. Bu raqamni ham
tegishli nomi bilan (20 sm) yozib qo‘yamiz. Metr o‘lcham birligidan foydalansak
mazkur miqdorning yana bir raqami ko‘rinishga ega bo‘lamiz (2 m).
Raqam va o‘lchamlar tushunchalarini o‘zaro farqlash uchun bu bosqisda
mazkur yordamlardan nixoyatda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak bo‘ladi.
78,40,11,99 kabi misollardan belgilarni qo‘llash bilan bog‘liq mashqlarni
shakllantirishda, aynan raqamlarning (sonlarning) o‘zini solishtirish zarurligi
23 sm, 2 dm, 5dm, 1m kabi mashqlarni yechishda esa miqdorlar
taqqoslashayotganini qayta-qayta takidlanishi lozim.
Miqdor va son (raqam) iboralarni qo‘llash bilan bog‘liq boshqa
mashqlar ham shu kabi aniq va tushunarli ifodalanishi kerak. Masalan; “385 va
481 sonlarini qo‘shing”, yoki “3 m 85 sm hamda 4 m 81 sm miqdorlarni
qo‘shing” kabi.
U yoki bu miqdor haqida tasavvurni shakllantirish va ularni o‘lchash
usullari o‘ziga xoslikka ega bo‘lsa ham, har bir miqdorni o‘rganishda umumiy
bosqichlarni aloxida takidlash maqsadga muvofiq bo‘lar edi O‘qituvchi harbir
miqdorni o‘rganish jarayonida ana shularga tayanib,o‘quvchilar faoliyatini
quyidagicha tashkil etish mumkin.
Vaqt o‘rgatish bo‘yicha metodik sxema
1. Bolalarda mavjud mazkur miqdorlar haqidagi tushunchalarni aniqlash
(bolalarni hayotiy tajribasiga murojaat etish).
2. Bir xil nomli miqdorlarni solishtirishi (chamalab ko‘rinish, o‘lcham va
boshqa xil usullar bilan).
3. Mazkur miqdorning o‘lchov birligi va o‘lchov asboblari bilan tinishtirish.
4. O‘quvchilarda o‘lcham ko‘nikmalari hosil qilish.
6

5. Bir xil nomdagi miqdorlarni qo‘shish va ayrish (masalalarni yechish
jarayonida).
6. Miqdorlarni yangi o‘lchov birliklari bilan tanishtirish, bir nomdagi
miqdorlarni boshqa o‘lchov birliklariga aylantirish. Ikki bir xil nomli o‘lchov
birliklarini bitta ikki nomli o‘lchov birligiga aylantirish va aksincha.
7. Ikki xil nomli miqdorni qo‘shish va ayirish.
8. Miqdorlarni sonlarga ko‘paytirish va bo‘lish.
Turli miqdorlar haqida tasavvurlarni shakllantirish maqsadida turli amaliy
mashqlar va misollar bajariladi, namoyish etiluvchi va alohida ko‘nikmali
vositalardan foydalaniladi. Bu ish barcha o‘quvchilar ishtirokida, alohida-alohida
har bir o‘quvchi bilan va guruh usulida amalga oshiriladi. O‘quvchilar “Miqdor”
tushunchasining asosiy belgilarini turli xil amaliy mashg‘ulotlar davomida va turli
xil muammoli sharoitlar tufayli o‘zlashtirib oladilar.
Miqdorlar va ularning o‘lchov birliklari bilan tanishuv nafaqat amaliy
ahamiyatga mashq, ayni vaqtda u o‘quvchilarda hayotiy muammolarni ko‘ra bilish
imkoniyatini shakllantirish va shu bilan ularning bilishga qiziqish ishtiyoqini
rivojlantirishga imkon beradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Miqdor” tushunchasini o‘rgatishda
Oliygohni endi bitirgan yangi o‘qituvchidan quyidagi talablarga amal qilishi talab
etiladi:
- maktabning qaysi sinflarida matematikakursi (fani) o‘quvchilar qanday
miqdorlar va ularning o‘lcham birliklari bilan tanishishlarini lozimligini;
- boshlang‘ich sinflarda miqdorlar haqida tushunchalar tasavvurlarini
shakllantirishga umumiy yondashishni bilishi kerak va shuningdek;
- uzunlik,massa,hajm, vaqt va maydonlarni o‘rganishda o‘quvchilarda
miqdorlar haqida tasavvurni shakllantirishi uchun umumiy yondashuvni qo‘llay
ola bilishi;
- maqsad sari yo‘naltirilgan amaliy ishlarni tashkil eta bilishi;
7

- miqdorlarni o‘rganishda turli xil vositalardan foydalanishi,o‘quvchilarda
o‘lchash bilan bog‘liq ko‘nikmalarni shakllantirish metodikasini amalda ko‘llay
olishi lozim.
8

II.BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan
tanishtirish metodikasi
2 . 1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari
bilan tanishtirish metodikasi
1 asr 1 yil 1oy 1 kun 1 soat 1min
100 yil 12oy 30yoki 31 24 60 min 60 sek
Mavjud dastur b o‘ yicha va q t va uning o‘lchov birliklari bilan tanishuv 2-
sinfda amalga oshiriladi. Vaqt haqidagi tushunchani shakllantirish jarayonidagi
murakkablikni nazarda tutib, bu sohadagi tshlarni birinchi sinfdanoq boshlamoq
lozim.
2-sinfda “Vaqt o‘lchovlari” mavzusini o‘rgatishda bolalar vaqt o‘lchovining
asosiy birliklari haqida konkret tasavvurga ega bo‘lishlari kerak. Bular yil, h afta,
sutka, soat, minut.
Ma’lumki, vaqt o‘lchovlari, o‘lchovlarning metrik tizimidan farqli o‘laroq
bevosita o‘lchash imkoniyatini bermaydi. Bu xol turli ko‘rsatmali qo‘llanmalardan
foydalanish kerakligini ko‘rsatadi.
1. Tabel-kalendar. Joriy yil uchun bunday tabel-kalendarni o‘quvchilarning
o‘zlari o‘qituvchi raxbarligida mehnat darslarida tayyorlaydilar.
2. Soatlarning namoyish modellari.
3. Maktab o‘quvchisining kundalik rejimli jadvallari.
Sutka tushunchasi sutkaning bolalarga tanish bo‘laklari bo‘lgan ertalab,
kunduzi, kechqurun, tun tushunchalari orqali kiritiladi. O‘quvchilarga kalendardagi
chislolar sutkalarni ifodalashni, sutkalar kechasi soat 12 da boshlanishini
tushuntirish kerak.
9

S h undan keyin soat va minut qaraladi. Soat va minut bilan tanishtirishga
bag‘ishlangan birinchi darsdayoq vaqt o‘lchovlari orasidagi munosabatlar aytiladi:
bir sutka 24 soatdan, 1 soat 60- minutdan iborat.
2-sinfda esa yil, oy, sutka (kecha-kunduz), soat va minut kabi birliklar
o‘rganiladi.
3-sinfda esa sekund va asr tushunchalari o‘tilishi bilan bolalarda vaqt
haqidagi tushunchalarni yanada aniqlashtirishga erishiladi. Vaqt birliklari haqida
tasavvurni shakllantirish uchun turli mashg‘ulotlar o‘tkazish yaxshi samara berish
mumkin, masalan: o‘qituvchi o‘zi qarsak chalgandan so‘ng bir minut o‘tgach,
bolalar ham qarsak chalishni tushuntiradi 2
. (bolalar bir minut vaqt o‘tish uchun 60
gacha sanashlari kerak.). Kalendar bilan ishlash ham yaxshi natija beradi.
Darslikda berilgan mashqlarni bajarish davomida bolalar yil davomida qancha oy,
haftada qancha kun borligini va ularning davomiyligini bilib oladilar. Quyida 3-
sinf “Matematika” darsligidan 587-masalani echamiz. 587-masala. Soat qaysi
vaqtni ko‘rsatmoqda? Bir vaqtni har xil bayon eting:
Javoblar:
1. Soat 3 dan 5 minut o‘tdi yoki soat 3 u 5 minut:
2. Soat 6 dan 15 minut o‘tdi yoki saot 6 yu 15 minut, yoki 6 dan chorak soat
o‘tdi;
3. Soat 5 u 30 minut yoki besh yarim
2
Bikboyeva N.U. va boshqalar. ”Matematika” 2-sinf uchun darslik Toshkent:”O`qituvchi” -2003 yil
10

2.2 Uzunlik va uning o‘lchov birliklari
Bolalar uzunlik jismning davomiyligini narsaning o‘lchamlarini
tasvirlaydigan xossasi ekanini maktabgacha bo‘lgan davrdayoq tassavur qila
oladilar. Bolalar uzunroq–qisqaroq, keng-tor, baland-past, yo‘g‘on-ingichka,
munosabatlarni to‘g‘ri aniqlay oladilar. O‘qitishning navbatdagi vazifasi-o‘lchash
ishining mohiyatini ochib berish, uzunlikning turli o‘lchov birliklarining
ahamiyatini ko‘rsatish va o‘lchov asboblaridan foydalanishga o‘rganishdan
iborat. Tayyorgarlik bosqichining birinchi davridayoq o‘qituvchi “miqdor”
tushunchasini rivojlantirish imkoniyatiga ega. “Miqdor” so‘zining o‘zi ko‘pchilik
bolalarga tushunarli emas, chunki bu so‘zni ular kam ishlatadilar. O‘qituvchining
vazifasi narsalarning hossasi taqqoslanayotganda bu taqqoslashni miqdor jihatdan
ifoda qilish mumkinligini miqdor haqida so‘zlash mumkinligini har doim
ko‘rsatib berishdan iborat.
“Uzun qisqa ” mavzusi bo‘yicha dars parchasini keltiramiz.
Darsning maqsadi. Uzunlik tushunchasini jismning o‘lchamlarini
tavsiflaydigan hossasi sifatida shakllantirish.
Ish narsalarning uzunliklarini ko‘z bilan chamalab va ustiga qo‘yish usuli
bilan taqqoslashdan boshlanadi.
Amaliy ish. Gorizantal tortilgan ipcha eni bir xil, lekin rangi va
uzunliklari turlicha bo‘lgan tasmalar ilingan.Bolalar qaysi tasma uzunroqlinini,
qisqaroqligini, bir xil uzunlikda ekanligini ko‘z bilan chamalab aniqlaydilar.
O‘qituvchi esa tasmalarni ip bo‘ylab surib ularni ustma-ust tushiradi.
Bolalarning e’tiborini quyidagilarga qaratadi: tasmalarning bir uchlari ustma-ust
tushgan bo‘lsa, endi ularning oxiriga, ya’ni ikkinchi uchiga qaraymiz va qaysi
xolda “Uzunroq”, “Qisqaroq”, “Bir xil uzunlikda” deb ayta olishmiz mumkinligini
aniqlaymiz. Mustaxkamlash uchun esa frontal amaliy ish o‘tkaziladi. Bolalarga
uchtadan qog‘oz tasmalar tarqatiladi. (ikkitasi bir xil uzunlikda, uchinchi tasma esa
uzunligi bo‘yicha ularga teng emas). Bu qog‘oz tasmalarni uzunliklari bo‘yicha
qanday taqqoslash mumkin?
11

Ustiga qo‘yish bilan taqqoslash mumkin. Tasmalarning bir birining ustiga
shunday qo‘yingki, qaysi tasmalar bir xil uzunlikda, qaysi tasma uzunroq ekani
ko‘rinib tursin. Keyin tasmalarni bir birining ustiga tushurish mumkin bo‘lmagan
xolat yaratiladi. Buning uchun uzunligi turlicha bo‘lgan ikkita tasma doskaning
turli qismlarida turli balandliklarda ilib qo‘yiladi. Uchinchi tasmani o‘qituvchi
ushlab turadi. Qaysi tasma uzunroq? Bolalar bilan birgalikda o‘qituvchi bunday
xulosaga keladi: uchinchi tasmani birinchi tasma ustiga qo‘yish kerak, ular
ustma-ust tushadi, demak bu tasmalar teng. Keyin uchinchi tasmani ikkinchi tasma
ustiga qo‘yiladi, u uchinchi tasmadan uzunroq ekan. Qaysi tasma uzunroq,
ikkinchi tasmami yoki birinchi tasmami? Bunday xulosa chiqariladi: agar birinchi
tasmaning uzunligi uchinchi tasmaning uzunligiga teng bo‘lsa, ikkinchi tasmaning
uzunligi esa uchinchi tasma uzunligidan katta bo‘lsa, u xolda birinchi tasmaning
uzunligi ikkinchi tasmaning uzunligidan kichikdir 3
.
SHunga o‘xshash sh ish va xulosani uzunligi bo‘yicha bir xil, biroq rangi
bo‘yicha turlicha uchta cho‘p ustida ham bajaramiz. Keyingi darsda frontal amaliy
ish o‘tkaziladi. Bolalar ichiga turli uzunlikdagi 5-6 ta qog‘oz tasma solingan
konvertlar oladilar.
Topshiriq: eng uzun tasmani, keyin qisqaroq tasmani va eng qisqa tasmani
toping.
Navbatdagi darslikda “Uzunlik” tushunchasi kengaytiriladi. Bo‘yi, eni,
qalinligi, balandligi so‘zlari kiritiladi.
O‘qituvchi: Sinfimizdagi doskaga qarang. Bu doskaning (uzunligi) bo‘yi
(qo‘li bilan chapdan o‘nga tomon ko‘rsatadi). Doskaning o‘lchamini yana qanday
ko‘rsatish mumkin? (yuqoridan pastga). Demak doskaning o‘lchamlarini ikki
yo‘nalishda ko‘rsatish mumkin. Ularni chalkashtirmaslik uchun doskaning eni
(kengligi) deb gapiriladi. O‘z ish o‘rningizga qarang. Qo‘lingiz bilan partaning
uzunligini (bo‘yini), partaning enini ko‘rsating. Darslikning bo‘yini, enini
ko‘rsating. Darslikning yana qanday o‘lchamini ko‘rsatish mumkin? O‘qituvchi
3
12

darslikni ikkita barmog‘i bilan ushlab ko‘tarib ko‘rsatadi. (qalinligini). Daftar va
darsligigingizni solishtiring. Qaysi biri qalin? Qaysi biri yupqa?
Xulosa: narsalarning o‘lchamlari haqida gapirilayotganda bu o‘lchamlarni
turli yo‘nalishlarda ko‘rsatish mumkin. Turli yo‘nalishdagi uzunlik turlicha ataladi:
bo‘y, eni, balandligi, qalinligi. Bu so‘zlar uchun qarama-qarshi ma’noli so‘zlar
bormi? “Teskarisiga” o‘yinini o‘ynaymiz. Men rasmlarni ko‘rsataman va
narsalarni bir so‘z bilan taqqoslayman, siz esa bu taqqoslashni qarama-qarshi
ma’noli so‘z bilan aytamiz.
1. Qizil qalam ko‘k qalamdan uzun (narsalar ko‘rsatiladi.).
2. Qayrag‘och archadan baland.
3. SHarf kamardan keng (narsalar ko‘rsatiladi).
4. Kundalik daftar darslikdan yupqa (narsalar ko‘rsatiladi).
5. Dars irmoqlardan keng.
6. Yo‘l so‘qmoqdan uzun va hakozo.
Darslik bo‘yicha ishlash bu tushunchalarni mustahkamlaydi. Atrofingizga
qarang va hossalarini yangi so‘zlar bilan taqqoslash mumkin bo‘lgan narsalarni
ayting.
Y a kunlab o‘qituvchi bunday deydi: Biz bugun yangi tushuncha-miqdor
bilan tanishdik. Narsalarning hossasini taqqoslash mumkin. Narsalarning hossasini
taqqoslash mumkin bo‘lgan holda miqdor haqida gapiriladi. Narsalarning
o‘lchamlari haqida gapirilganda miqdorni turli so‘zlar bo‘yi, eni, balandligi,
qalinligi deb aytiladi. Agar narsaning bir yo‘nalishdagi o‘lchami haqida
gapiriladigan bo‘lsa, ko‘pincha “bo‘yi”, uzunligi so‘zini aytadilar.
Navbatdagi darslarda og‘zaki sanoq ishiga miqdorlarni taqqoslashga doir
topshiriqlarni muntazam kiritib borish kerak 4
. Ustiga qo‘yishning amaliy
usullaridan ham vaqti-vaqti bilan foydalanib turish kerak.
4
13

2 . 3 Yuza va uning o‘lchov birliklari
Tekis figuralarning boshqa hossalari orasida yuzalarni o‘lchash
tushunchasini kiritish amaliy usulga asoslanadi. Yuza birliklari mavzusi 4-sinfda
o‘rganiladi. Yuza haqidagi boshlang‘ich tushunchalarni shakllantirishga
tayyorgarlik ishi 1-2-sinflardayoq boshlanadi.
Bosma aosdagi daftarlar bilan ishlashda figuralarni bo‘yash, mehnat
darslarida qog‘ozdan figuralar qirqib olish, tasviriy san’at darslarida rasm solish
figurani tekislikning yopiq siniq chiziq bilan chegaralangan bo‘lagi sifatida qabul
qilinishiga imkon beradi. Bolalar ko‘pincha yuzani o‘lchash tushunchasini uni
ratsional hisoblash bilan aralashtirib yuboradilar. “To‘g‘ri to‘rtburchak yuzini
o‘lchash nima?” olgan savolga ko‘pincha bolalar “ bu uning bo‘yini va enini
o‘lchab ularni ko‘paytirish ” deb javob beradilar. Biroq to‘g‘ri to‘rtburchakning
yuzini topish degan so‘z unda yuza birligi (sm 2
, m 2
) necha marta joylashgan
ekanini aniqlash demakdir. O‘qituvchi bolalarni yuza tushunchasi va yuza atamasi
bilan tanishtirishda amaliy ishdan foydalaniladi: stollar, partalar, kitob va daftarlar,
turli figuralar sirti, yuzasi birligini, ularni matematikada “yuza” (yuz) deb atalishini
suhbat mobaynida tushuntiradi. (17 rasm)
14

Umumlashtirish. Biz figuralar va narsalarning yangi hossasi-yuzasi bilan
tanishdik. Yuza figura qanday joy egallaganini ko‘rsatadi. Yuza-bu miqdordir,
chunki u bo‘yicha figuralarni taqqoslash mumkin.
Yuza o‘lchov birligi kvadrat santimetr bilan tanishtiruvchi dars fragmenti
(parchasi)ni keltiramiz. O‘qituvchi. Biz narsalarning bir necha hossalarini va ularni
ifodalaydigan miqdorlarni bilamiz (uzunlik, massa, sig‘im).
To‘g‘ri chiziq kesmasi uzunlikka ega to‘g‘ri to‘rtburchak, uchburchak, doira,
bayroqcha esa yuzaga ega. Yuzalarni o‘lchash uchun katakchalarga bo‘lingan
paletkadan foydalanamiz.
Agar paletkaning har bir katagi tomoni 1 sm dan bo‘lgan kvadrat bo‘lsa,
yoki 4 ta daftar katakchasini o‘z ichiga olsa, uni 1 kvadrat santimetr deyiladi. (18
rasm).
1 kvadrat
santimetr
18 rasm
15

O‘quvchilar bilan frontal ish tashkil etiladi. Ularga orqa tomonlari
katakchalarga bo‘lingan quyidagi shakllar tarqatiladi ( 18 rasm)
Topshiriq. Paletka yordamida (18 rasmdagi) quyidagi figuralar
yuzalarini o‘lchang. Ustma-ust tushadigan figuralar teng figuralar, ustma-ust
tushmaydigan figuralar (yuzalari teng) tengdosh figuralar deyiladi
1 2
1 2
3 3
18 rasm
16

Y u qoridagi I va II varianlardagi 1-figuralar teng , 2-figuralar tengdosh,
3-figuralar teng ham emas, tengdosh ham emas.
So‘ngra kvadrat detsimetr bilan tanishtiriladi. Buning uchun 10x10
(kvadrat santimetr) li taxtachadan foydalanamiz, u 100 ta 1 kv – sm li kataklarga
ega. Uning tomonlari 10 sm =1 dan bo‘lgani uchun uni 1 kvadrat detsimetr
deyiladi.
1 dm 2
10 · 10 = 100 sm 2
Kvadrat metr va kvadrat detsimetrlar orasidan munosabat ham shu tariqa
o‘rnatiladi.
1m 2
= 100 dm 2
. 1m 2
= 100 sm 2
· 100 = 10000 sm2
Kvadrat metr va kvadrat detsimetrlar orasidagi munosabat ham shu
tariqa o‘rgatiladi.
1m 2
= 100 dm 2
. 1m 2
= 100 sm 2
- 100 = 10000 sm2
Eng so‘ngi bosqichda to‘g‘ri to‘rtburchak yuzasini topish o‘rganiladi. To‘g‘ri
to‘rtburchakning yuzini topish uchun uning tomonlari (bo‘yi va eni) ni o‘lchab,
ularni ko‘paytiramiz. ( 19 rasm).

19-rasm
Yuza birligini kiritishga tayyorgarlik davrida beriladigan topshiriqlar
quyidagicha bo‘lishi mumkin 5
.
1. Quyidagi figuralar yuzalarini taqqoslang.
Bu ishni ular bo‘lingan kvadratchalar sonini sanash orqali amalga oshirish
mumkin.( 20-rasm )

5
Bikboyeva N.U. va boshqalar. ”Matematika” 3-sinf uchun darslik Toshkent: O`qituvchi” -2003 yil
17

20-rasm

21-rasm
SHu figuralar yuzalarini taqqosla. Buning uchun shu figuralar
qancha kvadratdan iborat ekanini aniqlang.
1 sm 2
– yuza birligi kiritilgandan keyin beriladigan topshiriqlar
quyidagicha bo‘lishi mumkin.
1. Uzunligi 5 sm va eni 1 sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak kvadrat
santimetrlarga 22 – rasmda ko‘rilgandek bshlgan. Nechta kvadrat santimetr
hosil bo‘ldi. Bu to‘g‘ri to‘rtburchak yuzi 5 sm

22-rasm
18

4*3=12
Yoki

3*4=12
javob: yuza 12 sm 22 . Quyidagi figuralar nechtadan kvadrat santitmetrlarga bo‘lingan. Ularning har
birining yuzalari nimaga teng?

2 3 -rasm
3. Rasmdagi figuralarning tomonlari uzunligini va yuzalarini aniqla.
(24 – rasm ).
To‘g‘ri to‘rtburchak (yuzini) topish qoidasini o‘rganishi uchun quyidagi
chizmalardan foydalanish mumkin.

1 2

3 4 24-rasm

19

25-rasm
Yuza birliklari orasidagi munosabatlarni o‘rganish va bu haqidagi
bilimlarni mustahkamlash uchun quyidagi mashqlarni kiritish foydali.
1. Kvadrat detsimetrlarda ifoda qil:8 m 2
; 14 m 2
; 40 m 2
; 6 m 2
35 dm 35 dm 2
;
18 m 2
70 m 2
; 200
m 2
; 1000
m 2
; 2768 sm 2
.
2. Kvadrat santimetrlarda ifoda qil:
5 m 2
; 7 m 2
; 9 m 2
; 8 dm 2
; 5 dm 2
; 35 dm 2
:
3 . Kvadrat metrlarda ifoda qil:
100 dm 2
; 300 dm 2
; 1000 dm 2
; 645 dm 2
; 916 dm 2
.
4. . Taqqosla
15 m 2
6 dm 2
va 156 dm 2
80sm 2
va
8 dm 2
3m 2
va 750 sm 2
1m 2
va 250 dm 2

4
6 m 2
va 6000 sm 2
5 dm 2
va 500 sm 2
4. Quyidagi figuralar yuzalarini top:

20

Xulosa
“Ta'lim to’g’risida”gi Qonun hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining
mohiyati barkamol avlodni tarbiyalashga qaratilgan bo’lib, unda quyidagi vazifalar
bеlgilab qo’yilgan. Xususan, yoshlarni ma'naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, yosh
avlodni ma'naviy-axloqiy tarbiya asosida yеtuk qilib tarbiyalash, talabalarning
ma'naviyatini milliy istiqlol g’oyasi asosida tarbiyalash va shakllantirishda
ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan kеng va samarali foydalanish,
yoshlarda Vatanga va xalqqa muhabbat, yurt farovonligi uchun kurashish,
insonparvarlik, o’zlikni anglash, milliy qurur, milliy iftihor, o’zga millat kishilari
va ularning sadriyatlarini xurmat qilish kabi fazilatlarni tarbiyalash, yoshlarda
vijdon erkinligi, ta'lim-tarbiya masalalari ustuvor vazifa sifatida amalga
oshirilmoqda.
Yurtboshimiz “Yuqori malakali, zamonaviy bilimlarga ega bo’lgan, hozirgi
kun talablari asosida fikrlay oladigan еtuk kadrlarni tayyorlash ham ijtimoiy-
siyosiy, ham iqtisodiy muammolarimizni hal etishning kaliti hisoblanadi”dеgan
edi.
Jamiyatda layo?atli, ishbilarmon, еtuk kadrlarga hamisha zarurat tu?iladi.
Insoniyat rivojining tarixi uning talablarini qondirish va mavjud muammolarni hal
etishga qodir munosib kadrlarga ehtiyoj sеzib kеlganidan guvohlik bеradi. Bu
jamiyatning hozirgi taraqqiyot bosqichida ham dolzarb masalalardan biri bo’lib
kеlmoqda. Buning uchun esa kadrlar siyosati nеgizida ma'naviyat va ma'rifat,
shaxsni muntazam kamol toptirish borasida uzluksiz ish olib borish talab etiladi.
Komil inson dеganda biz, avvalo ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-
atvori bilan o’zgalarga ibrat bo’ladigan, bilimli, ma'rifatli kishilarni tushunamiz.
Mustaqillikning dastlabki yilaridanoq yurtimizda ma'naviyatni yuksaltirishga
juda katta e'tibor bеrilishi bеjiz emas, iqtisodiyotni rivojlantirish, mustaqillikni
mustahkamlash, mamlakatni jarayon siyosati saqnasiga olib chiqish kabi
vazifalarni ma'naviyatni yuksaltirmay turib amalga oshirib bo’lmaydi.
Ma'naviyatni yuksaltirish sohada muayyan muvafaqqiyatlarga eishilgach,
jumladan, milliy tariximizni, xalqimizning g’ururi bo’lgan o’nlab va yuzlab
22

allomalar xotirasini qayta tiklash, milliy an'ana va marosimlarni el-yurtimizga
qaytarish kabi xayrli ishlar amalga oshirilgach, milliy mafkura va milliy istiqlol
g’oyasi va mafkura masalalarini kun tartibiga qo’yish uchun ma'naviy asos
yaratildi. Ana shu ma'naviy asos mamlakat taraqqiyotini ta'minlovchi yosh avlodni
ma'naviy kamol toptirish, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalash jarayonida mu?im
omil bo’lib xizmat qiladi. Bugungi kunda yangi jamiyat bunyodkori bo’lmish
komil insonni tarbiyalash jarayonida umuminsoniy va milliy qadriyatlarga
asoslanamiz.
Matematikada o’rganiladigan asosiy tushunchalardan biri miqdor
tushunchasidir. Shuning uchun “Matematika miqdorlar haqidagi fan, u miqdor
tushunchasidan kelib chiqadi” deb bejiz aytilmagan. Boshlangich sinfda quyidagi
miqdorlar qaraladi: uzunlik, yuz, massa, hajm, vaqt va boshqalar.
Boshlangich sinflarda asosiy miqdorlarni o’rganish arifmetik materialni
o’rganish bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshiriladi. Jumladan “o’lchashni
o’rgatish sanashni o’rgatish bilanbog’lanadi; yangi o’lchov birliklari tegishli sanoq
birliklari kiritilgandan so’ng kiritiladi; ismli sonlarni yozilishi va o’qilishi sonlarni
nomerlash bilan parallel o’rganiladi; arifmetik amallar abstrakt sonlar ustida va
isimli sonlar ustida bajariladi. O’quvchilarning o‘lchov birliklari to‘g‘risidagi
bilimlari va tasavvurlari ko’rgazmalilikning turli vositalari yani geometrik
figuralarning modellari, chizmachilik va o’lchash asboblaridan keng foydalanish,
kuzatishlar asosida va har qaysi o‘quvchining alohida miqdorlarni o‘lchashga doir
amaliy mashqlar ish natijalari asosida xulosa chiqarish o’rgatish maqsadga
muvofiqdir.
Atrof-borliqni o’z kashfiyotlari orqali bilib olish bolalar uchun juda
qiziqarlidir.
Matematikani tevarak atrof, kundalik turmush bilan bog ’ lab o ’ qitishda yetuk
olimlar, metodistlar, didaktiklar tomonidan asoslab berilgan nazariyalar hamda
ilg‘or tajribali o‘qituvchilarni dars jarayonida olib borgan amaliy ishlariga tayanib
bu mavzuni yoritib berishdagi 4 ta asosiy sabablarini ta’kidlab o ’ tish lozim :
1. Mahalliy materiallardan foydalanib darsni xayotiyligini ta’minlash.
23

2. Miqdorlar ustida ishlashda bu miqdorlarni turmush hayot bilan bog’lash.
3. Turli masalalar tuzish va yechish matematikani hayot bilan bog’lashdagi
muhim vosita ekanligi.
4. O’quvchilarni jamoa va yakka tartibdagi ishlarini tashkil qilish uchun
yahshi sharoit yaratadi.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Axmеdov M., .Abduraxmonova N., Jumaеv M.E. Birinchi sinf matеmatika
darsligi. Toshkеnt, “Sharq”, 2010 yil, 160 bеt.
2. Axmеdov M. va boshq. To`rtinchi sinf mat е matika darsligi. Toshk е nt:
“O`qituvchi”, 2010 y.
3. Axm е dov M., .Abduraxmonova N., Juma е v M.E. Birinchi sinf mat е matika
darsligi m е todik qo`llanma. Toshk е nt, “Uzinkoms е ntr”, 2009 yil, 96 b е t.
4. Bikbay е va N.U, R.I.Sid е lnikova, G.A.Adamb е kova. Boshlang`ich sinflarda
mat е matika o`qitish m е todikasi. (O`rta maktab boshlang`ich sinf o`qituvchilari
uchun m е todik qo`llanma.) Toshk е nt: “O`qituvchi”, 1996 y.
5. Bikboy е va.N.U. Yangibo е va E.Ya. Ikkinchi sinf mat е matika darsligi. Toshk е nt.
“O`qituvchi”, 2010 yil.
6. Bikboy е va.N.U. Yangibo е va E.Ya. Uchinchi sinf mat е matika darsligi.
Toshk е nt. “O`qituvchi” , 2010 yil.
7. Jumay е v M.E, Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish
m е todikasi. (O O`Y uchun darslik.) Toshk е nt. “Fan va texnologiyai”, 2005 yil.
8. Jumay е v M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasidan
praktikum. (O O`Y uchun ) Toshk е nt. “O`qituvchi”, 2004 yil.
9. Jumay е v M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasidan
praktikum. (O O`Y uchun ) Toshk е nt. “O`qituvchi”, 2004 yil.
10. Jumay е v M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasidan
laboratoriya mashg’ulotlari. (O’quv qo’llanma ) Toshk е nt. “Yangi asr avlodi”,
2006 yil. 256 bet.
11. Jumay е v M.E. va boshq. Birinchi sinf mat е matika daftari. Toshk е nt. “Sarq”,
2009 yil., 48 b е t.
12. Ta'lim taraqqiyoti. O`zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi Vazirligining
axborotnomasi. 7-maxsus son.1999 yil. 136-178 b е tlar. Toshk е nt. “Sharq”
Umumiy o`rta ta'lim Davlat ta'lim standarti va o`quv dasturi.
25

13. Haydarov M., Hasanbo е va O. P е dagogik amaliyotni tashkil etish
m е todikasi. Toshk е nt. TDPU, 2003 yil. 40 b е t
14. Juma е v M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasi
15. (KHK uchun ) Toshk е nt. “Ilm Ziyo”, 2003 yil.
16. Jumay е v M.E, Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi
va metodikasi. (KHK uchun ) Toshk е nt. “Ilm Ziyo” , 2005 yil.
17. Jumay е v E.E, Boshlang`ich mat е matika nazariyasi va m е todikasi. (KHK
uchun) Toshk е nt. “Arnoprint”, 2005 yil.
18. Jumay е v M.E, Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda mat е matikadan
fakultativ darslarni tashkil etish m е todikasi. Toshk е nt. “TDPU”, 2005 yil.
19. Jumay е v M.E, Bolalarda mat е matik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi
va metodikasi (KHK uchun ) Toshk е nt. “Ilm Ziyo”, 2005 yil.
20. “ Boshlang’ich ta’lim ”, “ Maktab va hayot ”, “ Ta’lim muammolari ”
“Uzliksiz ta’lim “ va boshqa ilmiy – uslubiy jurnallar, hamda “Ma”rifar”
gazetasi.
21. Ta’lim-tarbiya istiqlol ko’zgusida// Ma’rifat, 2010 yil
INTERNET SAYTLAR
22. www.edu.uz
23. www.ziyonet.uz
24. www.google.uz
25. www.kitob.uz
26

Fakultativ mashg’ulotlarda boshlang’ich sinf o’quvchilariga qadimgi vaqt o’lchov birliklari haqida tushunchalarni o’rgatish

Sotib olish