Faoliyatning moliyaviy natijalari statistikasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	1.7MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Faoliyatning moliyaviy natijalari statistikasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI
AGROLOGISTIKA VA BIZNES FAKULTETI

Statistika fanidan
”FAOLIYATNING MOLIYAVIY NATIJALARI
STATISTIKASI”
mavzusidagi
K URS ISHI
O’qituvchi:
1

M U N D A R I J A :KIRISH………………………………….……………………………….…3
I BOB. FAOLIYATNING MOLIYAVIY NATIJALARI STATISTIKASINI
O‘QITISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI
1.1. Faoliyatning moliyavijy natijalarini statistikasini o‘rganishning
maqsadi va asosiy vazifalari ……………………………………...……….4
1.2. “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘rganishning
o‘ziga xos jihatlari…………………………………………………………8
II BOB BOSHQA FAOLIYATNING MOLIYAVIY NATIJALARINI
TAHLIL QILISH.
2.1.Boshqa faoliyatning moliyaviy natijalari…………………………………….24
2.2. Savdo korxonalarida rentabellik mazmuni va mohiyati ……………………..25
2.3. Rentabellik darajasini tahlili……………………………………………… .. 26
XULOSA…………………………………………………………………............31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………...............33
2

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish, investisiya va moliyaviy
faoliyat samaradorligi moliyaviy natijalarda ifodalanadi.
Bozor sharoitida har bir xo'jalik yurituvchi sub'ekt iqtisodiy va huquqiy jihatdan
mustaqil bo'lgan alohida tovar ishlab chiqaruvchi sifatida faoliyat yuritadi. Xo'jalik
yurituvchi sub'ekt mustaqil ravishda faoliyat sohasini tanlaydi , mahsulot
assortimentini shakllantiradi, xarajatlarni belgilaydi , narxlarni shakllantiradi,
sotishdan tushgan tushumni hisobga oladi va shuning uchun faoliyat natijalariga
ko'ra foyda yoki zararni aniqlaydi. Bozor sharoitida foyda olish xo'jalik yurituvchi
sub'ekt ishlab chiqarishining bevosita maqsadi hisoblanadi. Bu maqsadni amalga
oshirish xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘zining iste’mol xususiyatlariga ko‘ra jamiyat
ehtiyojlarini qondiradigan mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarsagina mumkin
bo‘ladi. Jamiyatga rubl ekvivalentlari emas , balki aniq tovar va moddiy qadriyatlar
kerak. Mahsulotni (ishlarni, xizmatlarni) sotish akti ham jamoatchilik e'tirofini
anglatadi. Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar uchun daromad olish foyda
olishni anglatmaydi. Moliyaviy natijani aniqlash uchun daromadni ishlab chiqarish
va sotish xarajatlari bilan solishtirish kerak:
Har bir korxona faoliyatining mohiyati uning faoliyat ko'rsatish xususiyatlarini,
aktivlarning mazmuni va tuzilishini , xususan, asosiy vositalarni belgilaydi;
yakuniy moliyaviy natijaning muhim qismini tashkil qiladi.
Barqaror moliyaviy holat ishlab chiqarish rejalarining bajarilishiga va ishlab
chiqarish ehtiyojlarini zarur resurslar bilan ta'minlashga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Shuning uchun moliyaviy faoliyat iqtisodiy faoliyatning ajralmas qismi sifatida
moliyaviy resurslarning rejali ravishda kelib tushishi va sarflanishini ta'minlash,
hisob-kitob intizomini amalga oshirish , o'z mablag'lari va qarz kapitalining oqilona
nisbatlariga erishish va undan eng samarali foydalanishga qaratilgan.
Shunday qilib, xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy natijalarining mohiyati va
shakllanishi masalasini ko'rib chiqish bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim va
dolzarbdir.
3

I BOB. FAOLIYATNING MOLIYAVIY NATIJALARI
STATISTIKASINI O‘QITISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI1.1. Faoliyatning moliyavijy natijalarini statistikasini o‘rganishning
maqsadi va asosiy vazifalari
Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlil qilishdan asosiy maqsad sof foyda
tarkibini, mahsulot (ish, xizmat) lar sotishdan ko‘rilgan moliyaviy natija va
uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, asosiy ishlab chiqarish
faoliyati natijalari, moliyaviy va investitsiya faoliyatlari natijasi, favqulotdagi
vaziyatlar natijalari, soliq to‘lagunga qadar foyda va korxona ixtiyorida qolgan
yilning sof foydasi hajmini o‘rganishdan iboratdir.
Moliyaviy natijalar taxlilida daromad va harajatlarning o‘zaro farqlanishidagi
xolatga baxo beriladi. Moliyaviy natijalar tahlilida foyda va zararlarning
shakllanish qatorlari bo‘yicha o‘zgarishlari o‘rganiladi va foyda va zararlarning
omilli tahlili olib boriladi. Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili
jaroyonida natijaviylikni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarning
mavjudligi va ularni yo‘lga qo‘yishning chora va tadbirlari belgilanadi.
Korxonaning foydalilik darajasini harakterlovchi rentabellik ko‘rsatkichi va
uning omilli tahlili o‘tkaziladi.
O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish korxonalar faoliyatini tubdan
isloh qilish, ularni yuzaga kelgan yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida
rivojlanishini ta’minlash, mamlakatda kichik va o‘rta tadbirkorlikni
rivojlantirish korxonalarning moliyaviy barqarorligiga uzviy bog‘liq.
Korxonalarning moliyaviy jihatdan barqaror bo‘lishi ularning faoliyati
davomida olgan foydasining to‘g‘ri shakllantirilishi bilan bog‘liq. Chunki
korxonalarda foyda shu erda ishlovchilarning moddiy ta’minlanishining,
korxonalarda ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishning, ishlab chiqarishda
fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilish kabi ishlarning
asosiy moddiy manbasi hisoblanadi.
Bozor munosabatlarining rivojlana borishi korxonalarning moliyaviy
natijasining belgilovchi muhim omil sifatida foydaning rolini oshiradi. Chunki
foyda korxonalarning kelgusi ravnaqi, ishchi-xizmatchilarning ijtimoiy
4

himoyalashni ta’minlovchi asosiy manbadir. Shuningdek davlat byudjeti
daromadining aksariyat qismi ham foydadan to‘lanadigan soliq hisobidan
to‘ldiriladi. Shu tufayli ahamiyati muhimligini hisobga olgan holda moliya
organlari, soliq inspektsiyasi, auditor va ichki xo‘jalik (hisobchi,iqtisodchi)
mutaxassislaridan foydaning shakllanishi va ishlatilishini muntazam nazorat
qilib turish talab etiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi subekning oldiga
qo‘ygan asosiy maqsaddan biri bu foyda olishdir. Foyda ijtimoiy ishlab
chiqarishni hamma bosqichlarning iqtisodiy kategoriyasidir. Foyda iqtisodiy
kategoriya va moliyaviy yakun sifatida o‘zining eng yuqori ahamiyatiga bozor
munosabatlari, bozor iqtisodiyoti davrida ko‘tariladi. Foydani barpo etish, uni
realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishni, qiymat qonuni va
xo‘jalik yuritish usuli sifatida foydalanadigan xo‘jalik hisobining obektiv
talabidir.
Kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish shuningdek ishlab chiqarishning
doimo kengayishini, uning texnikaviy darajasini muntazam ko‘tarib turishni
talab etadi. Buning uchun ishlab chiqarishda hamma vaqt foydaga erishiladi,
realizatsiya qilinishi va undan ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalanish
lozim 2
.
5

Korxonaning yalpi foydasi vaunga tasir etuvchi omillarga baho
berish
Soliq to’lagunga qadar bo’lgan foydaning shakillanishiga va unga
tasir etuvchi omillarga baho berish
Foydaning shakllanishi va ishlatilishining asoslanganligini tekshirish
Foyda hajmining ko’payish yo’llari va omillarini belgilash
Olingan foyda mikdori har oyda hamda yil boshidan o’z vaqtida
va to’g’ri hisob-kitob qilinganligini tekshirish

Moliyaviy natijalarning shakillanishi to’g’ri ekanligi tekshirish
Moliyaviy natijalar bilan bog’liq operatsiyalarni va ularning
taqsimlanishini buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida va tegishli
registrlarda to’gri aks etganligini aniqlash va h.k.
Korxonaning rentabellik ko’rsatkichlarini o’rganish va ularga
tasir etuvchi omillarga baho berish
Korxonaning umumiy rentabellik darajasini oshirish chora-
tadbirarini ishlab chiqish
Moliyaviy natijani tahlil qilishda asosiy vazifalar 1
1
A.V.Vohobov, A.T.Ibrohimov, N.F.Ishonqulov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” darslik. T.:”Sharq”,2005.
242bet.
62
Q arang:Vohobov A.V.,Ibragimov A.T. «Moliyaviy tahlil». Darslik. T.,»O’zbekiston» 2002 yil.70 - betlar.MOLIYAVIY NATIJANI TAHLIL QILISHDA ASOSIY VAZIFALARI
Yilning sof foydasi hajmining o’zgarishiga baho berish
Foydaning ko’paygan yoki kamayganligiga mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan va
boshqa faoliyatlardan erishilgan natijaning ta’sir etishini aniqlash

Moliyaviy natijalar tug‘risidagi xisobotni tuzishda uning satrlar buyicha
kursatkichlar tartiblanishiga, moliyaviy natijaviylikni harakterlovchi umumiy
katorlarning qiymat ifodasi, xisobot davri va o‘tgan yilning shu davri buyicha
ma’lumotlarga umumiy izox beriladi.
2-rasm.
Vertikal taxlilda: moliyaviy natijalarning shakllanishini bir katorli va kup katorli
usullarida uzaro farqlanishlarga va nisbiy uzgarishlarga baxo beriladi.
Gorizontal taxlilida: moliyaviy natijalarning bo‘ylamasiga tarkiblanishi va
ularning o‘zgarishlari o‘rganililadi.
Asosli yoki trend: taxlilida moliyaviy natijalar va ularning yillar buyicha
o‘zgarishi, dinamikasi yoki asosiy yiliga nisbatan o‘zgarishlariga baxo beriladi 2
.
2
A.V.Vohobov, A.T.Ibrohimov, N.F.Ishonqulov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” darslik. T.:”Sharq”,2005.
241bet vertikal tahlil usuli
garizontal tahlil usuli
trendli tahlil usuli
ko‘rsatkichlarni aniqlash usuliMoliyaviy natijalar tug’risidagi xisobotni tahli li
usullari
7

1.2. “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini
o‘rganishning o‘ziga xos jihatlariBugungi erkin iqtisodiy mo‘nosabatlar sharoitida respublikamizdagi
amaldagi huquqiy meyorlarga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subeklarning
moliyaviy natijani shakillanishi Moliya Vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan
hamda 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot
(ishlar,xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tartibi hamda
moliyaviy natijalarni shakillantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga asosan
belgilanadi.
Nizomda keltirilgan xarjatlar tasnifi eng avvalo buxgalteriya hisobida
xarajatlarni to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishga, shuningdek xo‘jalik yurituvchi
subekning moliyaviy natijalarini (foyda va zararini) aniqlashga
yo‘naltirilgandir.
Ushbu Nizomning ahamiyati katta bo‘lib, u soliqqa tortiladigan foyda bilan
buxgalteriya schyotida (balans foyda) hosil bo‘ladigan foyda forqini aniqlash
imkoniyatini beradi.
Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom bir tomondan xo‘jalik yurituvchi
subektlarga hisobot davri ichida sodir bo‘lgan xarajatlar va daromadlar
to‘g‘risidagi aniq malumotlarni olish imkoniyatlarini bersa,ikkinchi tomondan
soliq qonunlariga binoan soliq organlariga hisobotlarni tuzib topshirish
imkoniyatini beradi.
8

3-rasm . Moliyaviy natijalar tug‘risidagi umumlashgan ma’lumotlar olish hamda
tahlilni amalga oshirishda asosiy axborot manba bo‘lib quyidagilar hisoblanadi 3
4-rasm. Maskur Nizomga muvofiq moliyaviy natijalarning shaklinish
qatorlariga quyidagilar kiritiladi 4
Xar bir korxona o‘z faoliyatini olib borishidan asosiy maksad bu foyda
olishdir. Daromadlar, xarajatlar, foyda hamda zarar tushunchalarining qo‘idagi
ta’riflari mavjud:
O‘zbekiston Respublikasi «Asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromadlar» nomli 2 –
buxgalteriya hisobi milliy standartida daromadlarga qo‘yidagicha ta’rif berilgan:
«Ushbu standartda daromad deyilganda xo‘jalik sub’ektlari oddiy faoliyati
davomida olingan daromadlar, shu jumladn, mahsulotni sotish (ishlarni
bajarish va xizmat ko‘rsatish)dan olingan daromadlar, olingan foizlar,
dividendlar, royatilar va boshqalar tushuniladi 5
».
Xarajatlar – bu aktivlarning kamayishi yoki foydani ko‘paytirish
maqsadida xo‘jalik faoliyatidan kelib chiqadigan majburiyatlarni o‘z
zimmasiga olish orqali ro‘y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir.
3
Vohobov A.V.,Ibrohimov A.T., Ishonqulov N.F “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” –T.:”Sharq”,2005. 242 bet.
4
A.V.Vohobov, A.T.Ibrohimov, N.F.Ishonqulov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” darslik. T.:”Sharq”,2005.
218bet.
5
O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobining Milliy Standartlari, Toshkent, 2002 y., 38-bet moliyaviy natijalarning shakllanish qatorlari
Mahsulot sotishdan olingan yalpi foydasi (zarari)
asosiy faoliyat ing foyda (zarar)si
moliyaviy faoliyat bo‘yicha daromad (harajat)lari
umumho‘jalik faoliyatining foyda (zarar) si,
favqulotdda foyda (zarar)lar
daromad (foyda) solig‘ining to‘langunga qadar
foyda (zarar)
xisobot davrining sof foydasi (zarar)
9

Foyda – bu xo‘jalik sub’ektiga ta’sir etadigan asosiy va asosiy
bo‘lmagan faoliyat, hodisalar, sharoitlar kapitalining ko‘payishi bo‘lib,
xususiy kapitalga to‘lanadigan badallar bundan mustasnodir.
Zararlar – bu asosiy faoliyat va barcha boshqa operatsiyalar, hodisalar,
sharoitlar natijasida xususiy kapitalning kamayishi bo‘lib, xarajatlar yoki
xususiy kapitalning taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir.
Daromadlar va xarajatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar «Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi hisobot» tarkibida aks ettirilib, ular xo‘jalik yurituvchi sub’ekt
faoliyatining hisobot davrdagi moliyaviy natijalarining foyda yoki zarar
ekanligini aniqlash uchun ishlatiladi. Foyda (zarar), daromadlar va xarajatlarni
bir-biri bilan solishtirish natijasida aniqlanadi, ya’ni:
Daromadlar –xarajatlar = foyda (zarar).
Moliyaviy natijalari tahlili tartibida «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi
hisobot»da aks ettiriluvchi ko‘rsatkichlarning shakllanish tartibini ko‘rib
chiqish kerak.
«Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi» hisobotda daromadlar, xarajatlar, foyda
va zararlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning qo‘yidagi faoliyat sohalari
bo‘yicha aks ettiriladi 6
.
5-rasm.
6
Qarang:Vohobov A.V.,Ibragimov A.T. «Moliyaviy tahlil». Darslik. T.,»O’zbekiston» 2002 yil.75-betlar. 1. • asosiy faoliyat
2. • investitsion faoliyat
3. • moliyaviy faoliyatxo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyat sohalari
10

Asosiy faoliyat yuzasidan daromad va xarajatlarni aks ettirish mahsulot yoki
tovar sotuvchi korxonalarda xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarga nisbatan farq
qiladi.
Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar
o‘zining anna shu asosiy faoliyatini yuritishi uchun 2 yo‘nalishda xarajatlarni
amalga oshiradilar.
asosiy faoliyatini yuritishdagi xarajatlarga:
 mahsulot ishlab chiqarish uchun
 umuman asosiy faoliyatni tashkil qilish, boshqarish hamda
unga xizmat ko‘rsatish yuzasidan.
Moliyaviy natijalarning asosiy qismi maxsulot ish va xizmatlarni sotishdan
olinganligi sababli tahlilda asosiy e’tibor ushbu katorning rejaga va o‘tgan
yillarga nisbatan o‘zgarishi va omillar ta’siriga karatiladi.
Maxsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan moliyaviy natija maxsulot ish
va xizmatlarni sotishdan olingan sof tushumdan shu maxsulot ish va
xizmatlarning ishlab chiqarish tannarxini chegirish asosida aniqlanadi. Savdo
tashkilotlarida moliyaviy natijalarni aniqlashda tovarlarni sotishdan olingan sof
tushumdan shu maxsulotlarni sotib olish qiymatini chegirish asosida
aniqlanadi.
6 - rasm . Tahlilda sotishning qatorlari 9
.Tahlilda sotishning uchta qatori
harakterlanadi
mahsulot ish va xizmatlarni sotishda
moliyaviy natija
asosiy vositalarini hisobidan chiqarish va
sotishdan natija
boshqa aktivlarni sotishdan olingan natija
11

Ularni buxgalteriya hisobida alohida hisob ob’ekti yoki
daromadlarning yuzaga chiqish shakli yoki o‘rni sifatida tarkiblanishi
belgilangan. Bunda asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi va sotilishi,
boshqa aktivlarni sotishdan olingan natijalar asosiy ishlab chiqarishning boshqa
jarayonlari sifatida qaraladi. O‘larni moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda
operatsion daromadlar va harajatlar qatori kursatilishi tartiblangan.
Maxsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan foyda yoki zarar o‘zgarishida
omilli tahlilga alohida ahamiyat beriladi. Maxsulot sotishdan olingan foyda
o‘zgarishiga quyidagi omillar ta’sir etishi mumkin.
7-rasm . Mahsulot sotishdan olingan foyda o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi
omillari. 7
Firma va kompaniyalarning hisobot davri sof foydasini aksariyat qismi
mahsulot (bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat)lar sotishdan olingan yalpi
moliyaviy natija tashkil etadi. Bu quyidagi tartibda hisoblanadi:
7
A.V.Vohobov, A.T.Ibrohimov, N.F.Ishonqulov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” darslik. T.:”Sharq”,2005.
228bet. Mahsulot sotishdan olingan foyda
o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar
korxonaning o‘ziga bog‘liq omillar yoki ichki omillar
korxonaning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan yoki tashqi omillar
Ya F=M T - Q Q S – A k ts – I T
12

bunda: YaF – yalpi foyda; MT – mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan
tushum.
QQS - qo‘shilgan qiymat solig‘i; Akts – aktsiz solig‘i.
IT – sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxi.
Mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan olingan tushum hajmi firma va
kompaniyalarning qanday baholarda va kimlarga o‘zlari ishlab chiqargan
mahsulotlarini sotishligiga, shartnomada ko‘zda tutilgan baholarning miqdoriga
bog‘liqdir. Yalpi tushumni bilish uchun moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi
hisobotning tegishli satridan o‘tgan yilgi va hisobot davridagi ma’lumotlaridan
qaraladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i normasi esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining har yil uchun tasdiqlagan, soliq qonunida ko‘zda tutilgan
tartibda belgilangan qo‘shilgan qiymat solig‘i 20% deb ko‘zda tutilgan.
Sotilga mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish
tannarxini tashkil etuvchi harajatlar iqtisodiy mazmuniga
qarab quyidagi turlardan iboratdir
ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan
chiqitlat chiqarib tashlangan holda)
ishlab chiqarish hususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq
to‘lash xarajatlari
ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sog‘urtalarga
ajratmalar
asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega
bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi
ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa
13

harajatkar
8-rasm . Sotilga mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini tashkil
etuvchi harajatlar iqtisodiy mazmuniga qarab quyidagi turlardan iboratdir . 8
Bozor
iqtisodyotiga o‘tish davrida foyda ko‘rmasdan ishlaydigan korxonalar bo‘lmasligi
kerak. Xarajatlarni daromadlari qoplamaydiganlar qarz (kredit) hisobiga
yashashadi. Bu esa moliyaviy ahvolni og‘irlashtiradi va pirovard natijada korxona
sinadi. Shuning uchun foyda ko‘rish korxonalarning yashashi, raqobatlarga
bardoshligi kengaytirilgan ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy manbai
hisoblanadi.
Har bir firma va kompaniya mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish hajmini
ko‘paytirish imkoniyatiga egadir, lekin hajmning keskin oshishi tushumni
(foyda) kamayishiga ta’sir etadi. Foyda olishning eng quyi va yuqori chegara
hamda imkoniyatlarini aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Ya’ni,korxona
ushbu chegaraviylikdan quyi holatlarda zararga, yuqori holatlarda foyda
ishlashini xarakterlaydi. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik xajm darajasini
belgilash iqtisodiy harakatni boshqarishda va biznesni yo‘lga qo‘yishda muhim
masala hisoblanadi.
Kritik hajm darajasining o‘zarishiga ta’sir
etuvch omillar
mahsulotlar birlik baholarining o‘zgarishi
bir birlikka o‘zgaruvchan xarajatlar o‘zarishi

8
A.V.Vohobov, A.T.Ibrohimov, N.F.Ishonqulov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” darslik. T.:”Sharq”,2005.
230bet.
14

doimiy xarajatlarning o‘garishi kiritiladi
9-rasm. Tahlil etishda mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasining
belgilanishiga, uning o‘zgarish oraliqlariga va sabablariga ahamiyat beriladi 9
.
Bu omillar bevosita hisob-kitob qilinadigan omillar hisoblanadi.
Kritik hajm darajasini aniqlashning odatda bir necha usullari mavjud. Kritik
xajm darajasini grafik shaklida ifodalash uning mazmunini to‘liq anglashga
imkon beradi. Buni bevosita quyidagi ifodadan ham ko‘rish mumkin. Kritik
xajm darajasida mahsulot ishlab chiqarishning fizik xajmi qat’iy baholarda va
doimiy xarajatlarda belgilanadi. Uning o‘zgarishi esa ta’sir birliklari
farqlanishlari va bog‘lanishlari asosida aniqlanadi.
Asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromad va harajatlar tahlilida
asosiy ishlab chiqarish faoliyatining maxsulot ish va xizmatlarni sotishdan
tashqari faoliyatlardan olingan daromad va yo‘qotishlari tahlil etildi. Asosiy
faoliyatning boshqa jarayonlardan olingan daromad va xarajatlar ko‘pincha
operatsion daromadlar va xarajatlar deb ham aytiladi. Operatsion xarajatlar va
daromadlar qatoriga boshqa sotishlardan olingan daromadlar yoki ular bo‘yicha
yo‘kotishlar kiradi.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda yoki zarar bu mahsulotlar sotishdan
olingan yalpi foydadan davr xarajatlarning ayirmasi va boshqa asosiy
faoliyatdan daromadlar yoki zararlar xarajatlarning algebrik yig‘indisidan
iboratdir.
Bu quyidagi tartibda aniqlanishi mumkin:
9
Vohobov A.V., Ibragimov A.T. «Moliyaviy tahlil». Darslik. T.,«O’zbekiston» - 2002 yil.80-bet
15

bunda: AFF - asosiy faoliyatdan olingan foyda; YaF - yalpi foyda;
DX - davr xarajatlari. BX - asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar.
BZ - asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.
Davr xarajatlar deyilganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq
bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi.
10-rasm . Davr xarajatlar tushuniladi 10
.
Moliyaviy faoliyatdan olingan natija korxona faoliyat natijaviyligining alohida
xisob katori sifatida tarkiblanadi va taxlil etiladi. Moliyaviy faoliyatdan olingan
foyda va zararlar korxonaning fond bozori, moliya bozoridagi faoliyatidan
keladigan natijalarni o‘z ichiga oladi. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan
daromadlar qatori maxsulot ish va xizmatlar tannarxiga kiritiladigan xarajatlar,
maxsulot ish va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va
moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi tug‘risidagi Nizomga muvofik
10
A.V.Vohobov, A.T.Ibrohimov, N.F.Ishonqulov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” darslik. T.:”Sharq”,2005.
227bet Ya F=M T - Q Q S – A k ts – I T
Davr xarajatlari
Sotish harajatlari
Ma’muriy xarajatlar
Boshqa umumxo‘jalik xarajatlaru
16

tarkiblanadi. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarning korxonalarning
jami xisob foydasi tarkibidagi salmogi so‘nggi yillarda bir kadar o‘sib
bormoqda. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar qatoriga quyidagilarni
kiritish mumkin.
Taxlilda ularning rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlariga mutloq va
nisbiy o‘zgarishlariga baxo beriladi uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar
o‘rganiladi. Ta’sir etuvchi omillar har bir tarkib kator buyicha alohida va
umumiy asosda urganiladi.
Tahlil uchun zarur bulgan ma’lumotlar moliyaviy natijalar tug‘risidagi moliyaviy
hisobotdan va uning katorlari buyicha berilgan izoxlardan olinadi.
Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar, bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasiga moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar
qo‘shiladi va zararlar ayriladi, bu quyidagicha ko‘rsatilishi mumkin.
bunda: UF – umumo‘jalik faoliyatidan olingan foyda; AFF - asosiy
faoliyatdan olingan foyda; MD - moliyaviy faoliyatdan olingan
daromadlar; MX - moliyaviy faoliyat xarajatlari.
Moliyaviyiyatdan olinadigan daromadlar
mablag ‘ larni qarzga berish evaziga olingan foizlar va sho ’ ba
korxonalarga hissali qatnashishdan olingan daromadlar
O‘zbekiston Respublikasi huddudida va uning tashqarisida
boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ulush qo‘shgan
holda qatnashishdan olingandaromadlar
aksiyalar bo ‘ yicha dividentlar , obligatsiyalar va qimmatli
qog ‘ ozlar bo ‘ yicha daromadlarmol - mulkni uzoq muddatli ijara
berishda ( lizing ) olingan daromadlar
valyuta schyotlari , shuningdek chet el valyutalaridagi muomalalar
bo ‘ yicha ijobiy kurs tafovutlar
Qimmatbaho qog‘ozlarni qayta baholanishidan olingan
daromadlar U F = A F F + M D - M X
17

Boshqa moliya faoliyatdan daromadlar kiradi
11-rasm . Moliyaviy daromadlar 11
.
Korxona xisob foydasi yoki soliq tuloviga kadar bulgan foyda (zarar)
summasidan foyda daromaddan soliqlar va boshqa foydadan soliqlar, tulovlar
va ajratmalarni chegirish asosida korxonaning joriy davr buyicha sof foyda
(zarar) summasi aniqlanadi. Respublika soliq qonunchiligiga muvofik barcha
xo‘jalik xisobidagi korxonalar daromad solig‘i to‘lovchilari hisoblanadi va
ularning ayrim guruhi buyicha doimiy va vaqtinchalik imtiyozlar belgilangan.
Boshqa soliqli tulovlar qatoriga Respublika va maxalliy byudjetga
tushadigan ayrim turdagi soliqlar kiritiladi. Ularning turi va undirish tartibi
Davlat Soliq qumitasi tomonidan belgilanadi.
Yagona solik tuloviga o‘tgan korxonalarda ushbu soliq turi olingan
daromaddan qat’iy stavkalarda hisoblanadi va tulanadi.
Soliq to‘langunga qadar foyda, umumxo‘jalik faoliyatidan olgan foydaga
plyus yoki minus favqulotda (kutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda yoki
zarar sifatida aniqlanadi, bu quyidagicha ko‘rsatilish mumkin:
bunda: STF – soliq to‘langunga olingan foyda; UF – umumxo‘jalik
faoliyatidan olingan foyda; FP – favqulotda vaziyatlardan olingan foyda; FZ
– favqulotda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar.
Favqulodda foyda va zararlar moliyaviy natijaviylikning uchinchi tarkib
katori xisoblanadi. Uning qatoriga bevosita tasoddifiy xolatlardan kuriladigan
natijalar kiritiladi. Masalan Suv toshqini yoki er qimirlashi, engin oqibatida,
11
Vohobov A.V., Ibragimov A.T. «Moliyaviy tahlil». Darslik. T.,«O’zbekiston» - 2002 yil. 86-bet S T F = U F + F P - F Z
18

buronlar oqibatida yoki boshqa tabiat xodisalari asosida ruy beradigan
yuqotishlar kiritiladi. Favqulodda foyda yoki daromadalar qatoriga kiritiladigan
yoki zararlar qatoriga kiritiladigan alohida moddalar maxsulot ish va xizmatlar
tannarxiga kiritiladigan maxsulot ish va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish
harajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanishi tartibi tug‘risidagi
Nizomda aniq kursatilmagan.
Ularning faqat bitta sharti umumiy Nizomda belgilangan, ya’ni yaqin uch
yillik oraliuda korxona uchun odatiy xol xisoblanmagan xolatlardan olinadigan
daromadlar yoki foyda summasi korxona uchun kutilmagan xolatlardan olingan
daromadlar sirasiga kiritiladi.
Kutilmagan yoki favkulodda xolatlardan olingan daromadlar va ular
buyicha yukotishlar moliyaviy natijalar tug‘risidagi xisobotning alohida tarkib
katori sifatida belgilangan.
Ularni korxonada rejalashtirish amalga oshirilmaydi, ya’ni favkulodda
daromad va harajatlar rejalashtirilmaydigan katorga kiritiladi. Ularning xozirgi
paytda korxonalar faoliyat natijaviyligidagi salmogi sezilarli ta’sirga ega emas.
Firma va kompaniyalar moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning
2shaklida byudjetga to‘lanmalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltiriladi. Bunda
barcha byudjetga to‘lanadigan ajratmalarning turlari hisoblangan miqdor va
haqiqatda to‘langan summalar ko‘rsatiladi. Bunday to‘lanmalarga mulkdan
olinadigan soliq, foyda (daromad)dan soliq er solig‘i, qo‘shilgan qiymatdan
olingan soliq, aktsizlar, eksport va import bo‘yicha boj to‘lovlari, suvdan
foydalanish to‘lovlari, tashqi muhitni ifloslantirilganligi va chiqitlarni
chiqargani uchun to‘lanma, tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlar,
boshqa soliqlar, soliq qonunlarini buzilganligi uchun belgilangan iqtisodiy
ogohlantirishlar va mahalliy byudjetga to‘lanmalar kiradi. Har bir turdagi soliq
stavkalari O‘zbekiston Respublikasining soliq kodeksi va Vazirlar
mahkamasining mahsus qabul qilingan qarorlaridagi belgilangan stavkalarda
amalga oshiriladi.
Korxona ixtiyorida qolgan va uning erkin tasarrufidagi foyda deyiladi.
19

Ushbu ko‘rsatkich soliq to‘lovigv qadar bo‘lgan foyda summasidan
foyda(daromad) dan soliq va boshqa soliqlar, ajratmalar summasini chegirish
asosida aniqlanadi. Sof foyda tahlilda uning o‘tgan yillarga, shuningdek,
korxona biznes rejasi ko‘rsatkichlariga nisbatan o‘zgarishlari o‘rganiladi.
Moliyaviy natijaviylikning ushbu yakuniy qatori barcha ichki va tashqi
axborotdan foydalanuvchilar etiboridagi masala hisoblanadi.
Tashqi axborotdan foydalanuvchilarkorxonaning foydalilik darajasiga, o‘z
aktivlarini maqsadli boshqarishning shartlarini belgilashga ham jiddiy
ahamiyat berishadi. Masalan, korxona mulkida hissali qatnashuvchilar aktsiya
egalari kelishuviga yoki xususiy kapitaldagi ulushiga qarab taqsimlanadigan
hisob foydasining holatiga korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda bilan
qiziqsalar, invistitsiya homiylari esa korxona faoliyatining barqarorligi va
o‘sish darajasiga ko‘proq qiziqadilar.
12-rasm . Bugungi kunda korxona sof foydasining o‘zgarishiga tasir
etuvchi omillar mavjud 12
.
12
A.V.Vohobov, A.T.Ibrohimov, N.F.Ishonqulov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” darslik. T.:”Sharq”,2005.
234bet sof foydasining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar
Mahsulot, ish va xizmatlarni sotish hajmining
o‘zgarishi
Mahsulot, ish va xizmatlarni, bahosining o‘zarishi
Mahsulot, ish va xizmatlarni ishlab chiqarish
harajatlarining o‘zgarish
Davr xarajatlarining o‘zgarishi
Moliyaviy faoliyatidan olinganfoyda va zararlarning
o‘zgarishi
Favqulotda foyda va zararlarning o‘zgarishi
Foydadan olonadigan soliqlar va soliqli to‘lovlarning
o‘zgarishi
20

Agarda moliyaviy natijalarni aniqlashning xalqaro tajribasiga nazar
tashlaydigan bo‘lsak,foyda yoki zararlarni aniqlash,avvalo, xarajatlarni
kalkulyatsiya qilishga bevosita bog‘liq ekanligiga guvoh bo‘lamiz.Moliyaviy
natijani aniqlash xarajatlarni hisobga olishning usullariga bevosita bog‘liq
ekaligini derek-kosting va abzorshen-kosting usullari orqali ko‘rishimiz
mumkin. “Direk-kosting”usulida tannarx hisobi yuritishda faqat o‘zgaruvchan,
yalpi bevosita sarflangan material, mehnat va moliyaviy xarajatlar kiritiladi.
O‘zgarmas xarakterdagi umumxo‘jalik xarajatlari tannarxi tarkibiga kirmaydi,
bunday xarajatlar bevosita korxonaning moliyaviy natijalariga olib boriladi 13
.
“Direk-kosting” tizimi bo‘yicha moliyaviy natijani aniqlash mahsulot
sotishdan tushgan tushumdan o‘zgaruvchan xarajatlarni chiqarib tashlab
marjinal daromad hosil qilinadi, so‘ngra morjinal daromaddan doimiy
xarajatlar chiqarib tashlanadi va operatsion foydaga erishiladi.
“Direk-kosting” tizimida bilvosita umumxo‘jalik xarajatlari davr xarajatlari
hisoblanib, ular bevosita moliyaviy natijaga olib boriladi. Bu xarajatlarni
foydadan qoplash, shuningdek foydadan qilingan boshqa sarflarni alohida
hisobga olish moliyaviy natijalarni (foyda va zararlarni ) alohida faoliyat
turlari, jumladan, sotish, umumxo‘jalik, tasodifiy hamda boshqa faoliyat
bo‘yicha aniqlashga imkon beradi. Bundan tashqari, Direk-kosting soliqqacha
foyda, sof foyda kabi ko‘rsatkichlarni ham hisobda alohida aks ettiradi.
Moliyaviy natijalarni shakillanishi va hisobga olinishining bunday tartibi ham
mulk egasi uchun, ham davlat nazorat organlari uchun juda qulay hisoblanadi.
Aynan shu avzalliklari Direk-kosting usulini dunyo mamlakatlari amaliyotiga
tez kirib borishi va tarqalishiga sabab bo‘lmoqda.
Milliy ishlab chiqarishning rivojlanishi, uning xalqaro standartlarga
yaqinlashishi bozor iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlangan mamlakatlarning
hisob va tahlil tizimlarini chuqur o‘rganishni taqoza qiladi. Bunda, avvalo,
13
Xorigren Ch.T., Foster Dj. Buxgalterskiy uchet. Upravlencheskiy aspekt: Per s ang./
od.red.Ya.V.SokolovaM.:Finansi i statistika, 2003,-s.169-179(416s)
21

abzorpshen-kosting (Absorption costing) hamda AVS (Activity based cjsting)
tizimini chuqur o‘rganish lozim.
Abzorpshen-kosting usuli to‘liq xarajatlarni chegirgan holda hisobga
olishni ifodalaydi. Ushbu usul barcha xarajatlarni sotilgan mahsulot va
mahsulot qoldig‘i o‘rtasida taqsimlashni bildiradi. Shundan kelib chiqqan holda
xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, sotish va mamuriy xarajatlarga ko‘ra
taqsimlanadi.
Bu usul bo‘yicha moliyaviy natija tushumdan sotilgan mahsulot tannarxi
chiqarib tashlanadi va yalpi foydaga erishiladi, so‘ngra yalpi foydadan sotish va
mamuriy xarajatlar chiqarib tashnanib sof foydaga erishiladi.
22

II BOB BOSHQA FAOLIYATNING MOLIYAVIY NATIJALARINI
TAHLIL QILISH.
2.1.Boshqa faoliyatning moliyaviy natijalari
Mahsulot (tovar, ish, xizmatlar) sotish bilan bir qatorda mahsulot sotish bilan
bog'liq bo'lmagan korxona faoliyati ham foyda manbai bo'lishi mumkin. Bu
qo'shma korxonalarda o'z hissasini qo'shishdan olingan foyda; yer va asosiy
vositalarni ijaraga berishdan olingan daromadlar; olingan va to'langan penyalar,
jarimalar, jarimalar; da'vo muddati o'tgan undirib bo'lmaydigan debitorlik
qarzlarini hisobdan chiqarishdan ko'rilgan zararlar; aktsiyalar, obligatsiyalar,
depozitlar bo'yicha daromadlar; valyuta operatsiyalaridan olingan daromadlar va
zararlar; joriy yilda aniqlangan o'tgan yillar foydalari (zararlari); boshqa
tashkilotlarning moliyaviy yordami; tabiiy ofatlardan ko'rilgan yo'qotishlar va
boshqalar.
Tahlil asosan har bir aniq holat bo'yicha yo'qotishlar va foydalarning
dinamikasi va sabablarini o'rganishga qisqartiriladi.
Jarimalarni to'lashdan ko'rilgan zararlar boshqa korxonalar, tashkilotlar va
muassasalar bilan tuzilgan shartnomalarning buzilishi munosabati bilan yuzaga
keladi. Tahlil majburiyatlarni bajarmaslik sabablarini aniqlaydi, xatolarning oldini
olish choralarini ko'radi.
Qabul qilingan jarimalar miqdorining o'zgarishi nafaqat etkazib beruvchilar
va pudratchilar tomonidan shartnoma majburiyatlarini buzishi natijasida, balki
ularga nisbatan korxona tomonidan moliyaviy nazoratning zaiflashishi natijasida
ham sodir bo'lishi mumkin. Shuning uchun, ushbu ko'rsatkichni tahlil qilishda,
shartnoma majburiyatlari buzilgan barcha hollarda etkazib beruvchilarga tegishli
jazo choralari ko'rsatilganmi yoki yo'qligini tekshirish kerak.
Yomon debitorlik qarzlarini hisobdan chiqarishdan ko'rgan yo'qotishlar
odatda hisob-kitoblar holatini buxgalteriya hisobi va nazoratini o'rnatish past
23

darajada bo'lgan korxonalarda sodir bo'ladi. Hisobot yilida aniqlangan o'tgan
yillardagi foyda (zarar) ham buxgalteriya hisobidagi kamchiliklarni ko'rsatadi.
Qimmatli qog'ozlar (aktsiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqalar)dan
olingan daromadlar alohida e'tiborga loyiqdir. Korxonalar - qimmatli qog'ozlar
egalari tahlil jarayonida dividendlar ko'rinishida ma'lum daromad oladilar,
dividendlar dinamikasi, aktsiyalarning bahosi, bir aksiyaga to'g'ri keladigan sof
foyda o'rganiladi, ularning o'sish va pasayish sur'atlari belgilanadi.
Olingan dividendlar miqdori sotib olingan aksiyalar soniga va bir aksiyaga
to‘g‘ri keladigan dividend darajasiga bog‘liq bo‘lib, uning miqdori aksiyadorlik
jamiyatining rentabelligi, davlatning soliq va amortizatsiya siyosati, foiz stavkalari
darajasi bilan belgilanadi. kreditlar uchun va boshqalar. xo'jalik yurituvchi kadrlar
malakasining etarli darajada yuqori bo'lmaganligi, bozor qonunlarini bilmaslik,
bozor qonunlarining taxminlarini baholay olmaslik korxonaga katta yo'qotishlar
olib kelishi mumkin. Moliyaviy faoliyat natijalarini baholashda xo‘jaliklararo
taqqoslashlar, qimmatli qog‘ozlar bozoridagi boshqa korxonalar tajribasini
o‘rganish katta foyda keltirishi mumkin.
Tahlil yakunida sotuvdan tashqari operatsiyalarda yo'qotishlar va
yo'qotishlarning oldini olish va kamaytirishga qaratilgan aniq chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi.
2.2. Savdo korxonalarida rentabellik mazmuni va mohiyati.
Savdo korxonalarining rentabelligi xo‘jalik faoliyatining natijalarini to‘la
va har tomonlama tasvirlab beradi. Rentabellik savdo korxonalari ishi
samaradorligini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichdir. Rentabellik korxonalar o‘z
daromadlari bilan hamma harajatlarni qoplaydilar va savdo korxonasi uchun
hamda butun halq xo‘jaligini rivojlantirish manfaati uchun sarflanuvchi
qo‘shimcha foyda kasb etadilar.
Iqtisodiy tahlil qilishda rentabellik darajasini bir qancha usulda aniqlash
mumkin.
Savdo korxonasining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lgan foyda
korxonaning samaradorligini bildirmaydi, chunki foyda summasi faqat yalpi
24

daromad va muomala harajatlarigagina bog‘liq bo‘lmay, balki tovar aylanish
hajmiga ham bog‘liqdir. Shu sababli foydaning mutlaq miqdori bilan bir qatorda
uning ko‘rsatkichi, rentabellik darajasi ham aniqlanadi. Rsntabellik savdoda foiz
hisobidagi foydaning tovar aylanishiga nisbatan hisoblab chiqiladi.
Savdo korxonalarining xo‘jalik faoliyatiga baho berish uchun yuqorida
tilga olingan rentabellikning asosiy ko‘rsatkichi bilan bir qatorda rentabellikning
boshqa ko‘rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich korxonalarda mavjud
bo‘lgan asosiy va aylanma mablag‘laridan foydalanish samaradorligini bildiradi.
Bu holda rentabellik darajasi foydaiing asosiy va aylanma mablag‘lariga nisbati
bilan aniqlanadi.
Agar rentabellikni foiz hisobidagi foydaning muomala harajatlariga nisbati
sifatida hisoblab chiqsak, u holda harajatlarning umumiy samaradorligini
ifodalovchi ko‘rsatkichiga ega bo‘lamiz.
Rentabellikning erishilgan darajasini to‘g‘ri baholash uchup korxoia,
tashkilot va tarmoqyaarning faoliyati natijalarini o‘tgan yillarning natijalari, o‘sha
ixtisosdagi boshqa xo‘jaliklar ko‘rsatkichlari bilan hamda nohiya, shahar va
jumhuriyat o‘rtacha ko‘rsatkichlari bilan solishtirilib ko‘rildi. Savdo
korxonasi bo‘yicha xo‘jalik rentabelligini ko‘rib chiqamiz.
2.3. Rentabellik darajasini tahlili.
2-jadval. Rentabellik darajasining bajarilishini tahlil qilish
Ko‘rsatkichlar Utgan
yili Hiso?
reja )OT
YILI
haqi-
qatda Farqi Илғор
корхона Шаҳар
бўйича
ўртачаси
1 . Foyda, ming so‘m 4400 4415 4227 -188 5720 5334
2. Tovar aylanishi, ming
so‘m 126653 13240
0 121824 -10576 155260 167700
25

3. Muomala harajatlari,
ming so‘m 3980 3975 3993 + 18 3550 3720
4. Asosiy va aylanma
mablag‘-larning o‘rtacha
qoldigi, ming so‘m 41200 41316 42897 1581 41480 45400
5. Tovar aylanishga
nisbatan hisoblangan
rentabellik darajasi, % 3,474 3,334 3,469 +0,135 3,684 3,180
6. Asosiy va aylanma
mablag-larga nisbatan
hisoblapgan rentabellik
darajasi, % 10,67 10,68 9,85 -0,83 13,78 11,74
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, o‘tgan yilda tovar aylanishiga nis-
4400 x 100 batan hisoblangan rentabellik darajasi 3,474% (4415 x
100/131800) ni, hisobot yilida reja bo‘yicha 3,334% (4415 x 100/100)ni,
haqiqatda esa 3,469% (4415x100/100) tashkil etgan. Shunday qilib, xo‘jalik
rentabsllik darajasi o‘tgan yilga nisbatan 0,005% (3,469-3,474) rejaga nisbatan esa
0,135% (3,469-3,334) oshgan.
Xo‘jalik rentabelligi yoki asosiy va aylanma mablag‘larga nisbatan
hisoblangan rentabelligi o‘tgan yili 10,67% (4400 x 100/41200) bo‘lib, reja
bo‘yicha 10,68% (4415 x 100/41316) ko‘rsatilgan; hisobotda esa 9,85%
(4227 x100/42897) bo‘lgan. Ko‘rinib turibdiki, bu ko‘rsatkich o‘tgan yilga
hamda rejaga nisbatan bir muncha past bo‘lgan. Asosiy va aylanma mablag‘lardan
foydalanishni yaxshilash, samaradorlik darajasini oshirish va korxona
rentabelligini oshirish tadbirlarini ishlab chiqish kerak.
2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tahlil qilinayotgan korxonadagi rentabellik
shahar korxonalarining o‘rtacha rentabelligidan yuqori bo‘lgan. Biroq bu korxona
rentabellik darajasi shunga o‘xshash ilg‘or savdo korxonaning ko‘rsatkichlariga
nisbatan orqada qolgan. Ilg‘or korxonada rentabellik darajasi 3,68% ni tashkil
etgan. Bu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, tahlil qilinayotgan xo‘jalikda rentabellik
26

darajasini oshirish uchun katta imkoniyatlar borligidan dalolat beradi. Shuning
uchun ham tahlilning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
• rentabellik darajasiga ta’sir etgan asosiy omillarni aniqlash va o‘rganish;
• rsntabellikni oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va ulardan
foydalanishga oid tadbirlarni ishlab chiqish.
Rentabellikni tahlil qilishning eng muhim tomoni ularga ta’sir etuvchi
omillarni o‘rganishdir. Tahlil jarayonida ayrim omillarning ta’sir etishini o‘rganish
davomida har bir omilning: tovar aylanishi, foyda va asosiy aylanma
mablag‘larining o‘rtacha qoldig‘i o‘zgarishning ta’sir etish darajasini alohida
aniqlash lozim. Tovar aylanishi bo‘yicha rentabellik darajasi rejaga nisbatan
0,135% oshgan. Bunga tovar aylanishining hisobot yilida rejaga nisbatan 10576
ming so‘mga kamayishi sabab bo‘lgan. Hisobot yilida tovar aylanishga shartli
hisoblangan rentabellik darajasi 3,624% (4415,7 x 100 / 121824) ni tashkil etdi. Bu
esa rentabellik darajasining 0,28% (3,624-3,334) ga ko‘payishiga olib keldi, lekin
yalpi foyda miqdorining rejaga nisbatan 188,0 ming so‘mga kamayishi rentabellik
darajasining 0,155% (3,469-3,624) pasayishiga olib keldi. Hisoblarning
to‘g‘riligini tekshirish +0,29-0,155=+0,135%.
Asosiy va aylanma mablag‘lari bo‘yicha hisoblangan rentabellik darajasi
hisobot yilida rejaga nisbatan 0,83% (9,85-10,68) kam bajarilgan (3-jadval).
3-jadval
Reja Haqiqatda Farqi Rejaning
bajarilishi %
1. Foyda 4415,7 4227 -188 95,7
2. Asosiy va aylanma
mablag‘larning o‘rtacha
yillik qoldig‘i, ming so‘m 41316
42897 + 1581 103,8
shu jumladan:
a) asosiy fondlarning
o‘rtacha yillik qoldig‘i, ming
so‘m 9192
8801 -391 95,7
b) rsjalashtirilgan aylanma
30696 30797 +101 100,3
27

mablag‘larning o‘rtacha
yillik qoldig‘i, ming so‘m
v) rsjalashtirilmagan ay-
lanma mablag‘larning
o‘rtacha yillik qoldig‘i, ming
so‘m 1428
2299 +871 160,9
3. Asosiy va aylanma mab-
lag‘larga nisbatan hisob-
langan rentabellik darajasi,
% 10,68
9,85 -0,83 X
4. Tovar aylanishi, ming
so‘m 132400 121824 -10576 92,0
5 . Tovar aylanishiga
nisbatan hisoblangan
rsntabellik darajasi,% 3,334 3,469 +0,135 X
Bu usulda rentabellik darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi omillar
aniqlanadi:
• foyda miqdorining o‘zgarishi;
• asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi;
• rejalashtirilgan aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik
qiymatining o‘zgarishi;
• rejalashtirilmagan aylanma mablag‘lar o‘rtacha yillik
qiymatining o‘zgarishi.
Yuqoridagi omillarning rentabellik darajasiga ta’sirini tahlilning asosiy
usullaridan biri bo‘lgan zanjirli bog‘lanish usuli bilan quyidagacha aniqlanadi.(4-
jadval)
4-jadval
Ko‘r
sat- Foyda
ming Asosiy
fond-larning Rejalashtiril-
gan aylanma Rejalashtiril-
magan Rentabsllik
darajasi, Rentabelli
k darajasi
28

kichl
ar
bogla
-
nishl
ar so‘m o‘r-tacha
yillik
qoldiga,
ming so‘m mablag‘larning
o‘rtacha yillik
qoldig‘i, ming
so‘m aylanma
mablag‘larning
o‘rtacha yillik
qoldivd, ming
so‘m % ta’sir
ko‘rsatdi
(+, -)
I
P III
IV
V 4415
4227
4227
4227
4227 9192 9192
8801 8801
8801 30696 30696
30696 30797
30797 1428 1428
1428 1428
2299 10,68 10,23
10,32 10,30
9,85 -0,45
+0,09 -
0,02
-0,45
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, rentabellik darajasining pasayishiga daromad
miqdorining rejaga nisbatan kam bo‘lishi, rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan
aylanma mablag‘larning rejaga nisbati ko‘payishi salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Faqat
asosiy fondlarning rejaga nisbatan kam bo‘lishi rentabellik darajasining bir
muncha o‘sishiga olib keldi. Ta’sir ko‘rsatuvchi omillar quyidagacha aniqlanadi.
Hulosa qilib aytganda, korxonada rentabellik darajasini ko‘tarish uchun
imkoniyatlar mavjud, u ham bo‘lsa foyda miqdorini yildan yilga oshirish, asosiy va
aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish.
29

XULOSA
Korxonaning moliyaviy natijalari foyda miqdori va rentabellik darajasi bilan
tavsiflanadi. Foyda - ortiqcha mehnat natijasida yaratilgan sof daromadning real
qismi. Mahsulot (ish, xizmat) sotilgandan keyingina sof daromad foyda shaklini
oladi. Foyda miqdori olingan daromad o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi iqtisodiy
faoliyat korxonalar (qo'shilgan qiymat solig'i, aktsiz solig'i va tushumlardan
byudjet va nobyudjet fondlariga boshqa chegirmalar to'langanidan keyin) va ushbu
faoliyat uchun barcha xarajatlar summasi.
Foyda olish har qanday tadbirkorlik sub'ektining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Bir tomondan, foyda korxona faoliyati samaradorligining ko'rsatkichidir, chunki. u
asosan korxona sifatiga bog'liq bo'lib, uning xodimlarining resurslardan eng
samarali foydalanishga iqtisodiy qiziqishini oshiradi, tk. foyda korxonaning ishlab
chiqarish va ijtimoiy rivojlanishining asosiy manbai hisoblanadi. Boshqa
tomondan, u davlat byudjetini shakllantirishning eng muhim manbai bo'lib xizmat
qiladi. Shunday qilib, korxona ham, davlat ham foyda miqdorining o'sishidan
manfaatdor.
Rentabellik korxona faoliyati samaradorligining asosiy sifat ko'rsatkichlaridan
biri bo'lib, mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish jarayonida
xarajatlarning rentabellik darajasini va mablag'lardan foydalanish darajasini
tavsiflaydi. Rentabellik ko'rsatkichlari koeffitsientlar yoki foizlarda ifodalanadi va
har bir pul birligidan olingan foyda ulushini aks ettiradi. Shunday qilib, foydadan
ko'ra to'liqroq boshqaruvning yakuniy natijalarini tavsiflaydi, tk. ularning qiymati
ta'sirning mavjud yoki foydalanilgan resurslarga nisbatini ko'rsatadi.
Foyda miqdori va rentabellik darajasi korxonaning ishlab chiqarish, marketing
va tijorat faoliyatiga bog'liq, ya'ni. bu ko'rsatkichlar boshqaruvning barcha
jabhalarini tavsiflaydi.
Moliyaviy natijalarni tahlil qilishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
mahsulot sotish va foyda rejalarining bajarilishini nazorat qilish, dinamikasini
o'rganish;
30

moliyaviy natijalarni shakllantirishga ham ob'ektiv, ham sub'ektiv omillarning
ta'sirini aniqlash;
foydaning o'sishi zahiralarini aniqlash;
foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlaridan foydalanish bo'yicha korxona
ishini baholash;
aniqlangan zahiralardan foydalanish chora-tadbirlarini ishlab chiqish.
Moliyaviy tahlilning asosiy maqsadi xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyati
samaradorligini oshirishga qaratilgan asosli boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va
qabul qilishdir.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Savitskaya G.V. Korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish. - Minsk:
Ekoperspektiv, 1998. P.340.
2. Baqoev M.I., Sheremet A.D. Iqtisodiy faoliyatni tahlil qilish nazariyasi. - M.:
Moliya va statistika, 1999 yil.
3. Efimova O.V. Moliyaviy tahlil. - M.: Buxgalteriya hisobi, 1996 yil.
4. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. / Ed. Sheremeta A.D. - M.: Taraqqiyot, 2002 yil.
5. Savitskaya G.V. . Korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish: 4-nashr, Qayta
ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - Minsk: "New Knowledge" MChJ, 2000 yil.
6. Kovalyov V.V. Moliyaviy tahlil: usullari va tartiblari. M.: Moliya va statistika,
2001 yil.
7. Sanoatdagi iqtisodiy faoliyat tahlili. / Rusak N.A., Strajev V.I. va boshqalar -
Mn.: Vysh.shk., 1998. P.104.
8. Savitskaya G.V. Korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish. - Minsk, 1998
yil.
9. O lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «Sharq»ʻ
nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006.
10. O lmasov A., Vahobov A.V. Iqtisodiyot nazariyasi.
ʻ Darslik. – T.: “Iqtisod-
moliya”, 2014. – 480 bet.
11. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19 th Edition. Mcgraw-
Hill Companies. USA. 2009.
12. Razzoqov A., Toshmatov SH., O rmonov N. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. T.:
ʻ
«Moliya». 2002.
13. SHodmonov SH.SH., G afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: «Fan va
ʻ
texnologiya». 2005.
Internet saytlari:
14. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi rasmiy
sayti
32

15. www.cisstat.com MDH davlari statistika qo’mitasi rasmiy sayti
16. www.unstats.un.org – BMT ning rasmiy sayti
17.www.worldbank.org – Xalqaro bankning rasmiy sayti
33

Faoliyatning moliyaviy natijalari statistikasi

Sotib olish