Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	46.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	История

Farǵg'ona vodiysi tarixi

baylanıslar hám sawda oraylarınan biri bolǵanın dálilledi. Ekspediciya
dawamında alın
ǵan ma ǵlıwmatlar ǵa bola, Fer ǵana oypatlı ǵı áem ǵi waqıtlarda
awıl xojalı
ǵı hám suw ǵarıw sistemaları menen bel ǵili bol ǵan. Bul jerde
suw
ǵarıw kanalları hám e ǵislik maydanları tabıl ǵan bolıp, bul aymaqtıń a ǵrar
ekonomikasın qollap-quwatlawshı elementlerdi kórsetedi.Fer
ǵana ekspediciyası
sonıń menen bir
ǵe din hám mádeniyat baylanısların da úyrendi.
Bul aymaqta tabıl
ǵan diniy estelikler hám ibadat orınları, atap aytqanda,
zoroastrizm hám buddizm
ǵe tiyisli elementler, sol dáwirde ǵi diniy kóp
mádeniyattı tastıyıqlaydı. Fer
ǵana ekspediciyasınıń ilimiy nátiyjeleri tek ǵana
arxeolo
ǵiya emes, al tariyx, antropolo ǵiya, mádeniyattanıw tarawlarında da
úlken áhmiyetke iye. Bul ekspediciya Fer
ǵana oypatlı ǵı hám ulıwma Oraylıq
Aziyanıń áyyem
ǵi tariyxın sáwlelendiriwde hám jańa ilimiy dereklerdi
jaratıwda áhmiyetli rol oyna
ǵan.Ekspediciyanıń nátiyjeleri dańqqa eristi hám óz
waqtında ilimiy jámiyechilikte úlken qızı
ǵıwshılıq oyattı. Bul arxeolo ǵiyalıq
jumıslar zamana
ǵóy Ózbekstan hám Oraylıq Aziyanıń tariyxıy miyrasın
úyreniwde tiykar
ǵı dereklerden biri esaplanadı. Fer ǵana ekspediciyası - Fer ǵana
oypatlı
ǵınıń áyyem ǵi tariyxı hám mádeniyatın úyreniwde áhmiyetli ilimiy
izertlewlerden biri bolıp, ol kóple
ǵen arxeolo ǵiyalıq, etno ǵrafiyalıq hám
tariyxıy juwmaqlardı usındı. Ekspediciya dawamında alın
ǵan tabılmalar hám
nátiyjeler sol dáwirde hám házir
ǵi waqıtta Oraylıq Aziya tariyxın úyreniwde
tiykar
ǵı dereklerden biri bolıp esaplanadı.
Fer
ǵana ekspediciyası 1947-1949-jılları Vladimir Rudenko basshılı ǵında
shólkemlestiril
ǵen.Ol Fer ǵana oypatlı ǵınıń tariyxıy, mádeniy hám ekonomikalıq
ótmishin úyreniw
ǵe qaratıl ǵan arxeolo ǵiyalıq jumıslardı ámel ǵe asırıwdı
maqset etken edi. Ekspediciyanıń tiykar
ǵı wazıypası - Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı
áem
ǵi qalalar hám úlke ǵe baylanıslı basqa da arxeolo ǵiyalıq esteliklerdi
úyreniw, sonıń menen bir
ǵe, re ǵionda ǵı sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy
baylanıslardı anıqlaw edi.Fer
ǵana oypatlı ǵı áemnen sawda hám mádeniyat orayı
bol
ǵan, sonıń ushın onıń arxeolo ǵiyalıq esteliklerinde júdá kóp qızıqlı hám
6

tastıyıqlaydı. Xankaran esteliǵinde tabıl ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar, sociallıq
stratifikaciya hám klasslıq ayırmashılıqlardı úyreniw
ǵe járdem beredi. Xankaran
esteli
ǵinde ǵi joqarı sapalı buyımlar, sonıń ishinde zer ǵerlik hám qurallar, sol
dáwir jámiyetinde joqarı sociallıq klass hám tómen
ǵi sociallıq klass arasında ǵı
ayırmashılıqlardı kórsetedi.Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵan joqarı sapalı zer ǵerlik
buyımları hám qurallar, joqarı sociallıq klasstıń turmıs tárizin sáwlelendiredi.
Bul buyımlar tek
ǵana material mádeniyatı emes, al kórkem óner hám
texnolo
ǵiyanıń joqarı dárejesin kórsetedi. Ápiwayı keramika buyımları hám
ámeliy ásbaplar, tómen
ǵi klasqa tiyisli xalıqtıń turmısın sáwlelendiredi. Bul
buyımlar, xalıq massasınıń kúndelikli talapların qanaatlandırıw ushın
paydalanıl
ǵan. Xankaran esteli ǵi, Fer ǵana oypatlı ǵı hám onıń átirapında ǵı
aymaqlar arasında
ǵı bar bol ǵan sawda hám mádeniy baylanıslardı kórsetedi.
Bul jerde tabıl
ǵan bronza hám mıs buyımları, sonday-aq, keramika na ǵısları,
basqa re
ǵionlardan kel ǵen mádeniy tásirlerdi sáwlelendiredi.Xanqarań
esteli
ǵinde tabıl ǵan materiallar, sawda baylanısları hám sırtqı baylanıslar
haqqında ma
ǵlıwmat beredi. Mis hám bronza buyımlarınıń tabılıwı, bul
aymaqtıń ekonomikalıq jaqtan rawajlan
ǵanlı ǵın hám sawda jollarınıń bar
ekenli
ǵin kórsetedi.Xanqarannan tabıl ǵan keramika na ǵısları hám bezewleri,
basqa re
ǵionlardan kel ǵen mádeniy tásirlerdi kórsetedi. Bul, óz ǵeze ǵinde,
Fer
ǵana oypatlı ǵı hám onıń átirapında ǵı re ǵionlar arasında mádeniy
baylanıslardıń bar ekenli
ǵin tastıyıqlaydı. Xankaran esteli ǵi, Fer ǵana oypatlı ǵı
hám onıń átirapındaģı aymaqlarda bronza dáwiri sociallıq, ekonomikalıq hám
mádeniy proceslerdi úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Bul estelik, sawda,
texnolo
ǵiya, kórkem óner hám sociallıq strukturalardıń rawajlanıwın
kórsetedi.Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵan materiallar, sol dáwir jámiyetiniń
sociallıq strukturasın hám klassalıq ayırmashılıqların kórsetedi.
Mádeniy almasıwlar: Xankaran esteli
ǵi, Fer ǵana oypatlı ǵı hám onıń
átirapında
ǵı mádeniy baylanıslardı kórsetedi. Bul baylanıslar, tek ǵana sawda
jolları emes, al mádeniy almasıwlardı da óz ishine aladı. Xankaran esteli
ǵinde
19

esteliǵi, bronza dáwiriniń soń ǵı basqıshlarında Fer ǵana oypatlı ǵınıń sociallıq,
ekonomikalıq hám mádeniy dúzilisin jaqsıraq túsiniw
ǵe járdem beredi. Bul
estelik, Fer
ǵana oypatlı ǵı hám onıń átirapında ǵı aymaqlarda sawda hám
mádeniy baylanıslar, metallur
ǵiya, keramika islep shı ǵarıw, zer ǵerlik kórkem
óneriniń rawajlan
ǵanlı ǵın kórsetedi. Xankaran esteli ǵi, sol dáwirde ǵi sociallıq
dúzilisi hám ekonomikalıq xizmetin úyreniwde úlken áhmiyetke iye.
Xanqaran esteli
ǵinde tabıl ǵan metallur ǵiya buyımları, bronza hám mısqa
islew beriw texnolo
ǵiyasınıń joqarı dárejede rawajlan ǵanlı ǵın kórsetedi.
Tabıl
ǵan mıs hám bronzadan islen ǵen qurallar, ásbaplar hám basqa buyımlar,
sol dáwirdiń texnolo
ǵiyalıq rawajlanıwın hám metall islep shi ǵarıwdıń joqarı
dáreje
ǵe kóteril ǵenli ǵin dálilleydi.Xanqaranda keramika islep shi ǵarıw da joqarı
dárejede rawajlan
ǵan bolip, keramika naģıslarının hár túrlili ǵi hám sapasın
kórsetedi.Xankaran esteli
ǵi, Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı bronza dáwiri mádeniyatın
úyreniw ushın áhmiyetli dárek esaplanadı. Alıp barıl
ǵan arxeolo ǵiyalıq
qazıwlar, sol dáwirdiń texnolo
ǵiyası, ekonomikalıq jumısı, sociallıq strukturası
hám mádeniy baylanısların túsiniw
ǵe járdem beredi. Bul estelik, Fer ǵana
oypatlı
ǵı hám pútkil Orta Aziya bronza dáwiri mádeniyatınıń rawajlanıwında ǵı
áhmiyetli qádemlerdi kórsetedi.Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı áhmiyetli arxeolo ǵiyalıq
esteliklerden biri bolıp, bronza dáwiri hám erte temir dáwiriniń mádeniyatın
úyreniwde úlken áhmiyetke iye.Qaratepe esteli
ǵinde ǵi qazıwlar, birneshe
arxeolo
ǵlar tárepinen ámel ǵe asırıl ǵan.Qaratepe esteli ǵi Xanqarań rayonında,
Fer
ǵana wálayatınıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan. Bul estelikte alıp barıl ǵan
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar, áyyem ǵi Fer ǵana oypatlı ǵı mádeniyatı haqqında bahalı
ma
ǵlıwmatlardı usın ǵan. Qaratpede ǵi qazıwlardı birinshi bolip Ózbekstan
arxeolo
ǵı A.N.Bernshtam 1940-jıllarda ótker ǵen. Onıń dáslepki qazıwları,
estelikte
ǵi qatlamlar hám tabılmalar haqqında tiykar ǵı bilimlerdi ber ǵen.
Ózbekstannıń áem
ǵi qalalarınan biri bolıp, Samarqand wálayatınıń Aqtepa
rayonı ayma
ǵında jaylasqan. Qaratpede ǵi arxeolo ǵiyalıq qazıw jumısların 1946-
jildan baslap, tiykarınan sovet arxeolo
ǵi, akademik Vladimir A.A.Rudenko alıp
21

alıp bardı. Ol Kurǵantepede ǵi áyyem ǵi estelikti úyreniwde ózi basshilıq etken
arxeolo
ǵiyalıq ekspediciya arqalı tabıl ǵan materiallar menen bul aymaqtıń
mádeniyatı, ekonomikası hám sawda baylanısların keńnen úyreniw
ǵe imkaniyat
jarattı. Valeriya P. Grishmanova: Kur
ǵantepede alıp barıl ǵan qazıwlardı dawam
ettir
ǵen basqa bir arxeolo ǵ - Valeriya P. Grishmanova bolıp, ol da Fer ǵana
oypatlı
ǵınıń erte temir dáwiri esteliklerin úyreniw ǵe úlken úles qosqan. Onıń
jumısı tiykarınan Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı áyem ǵi qalalardıń arxitekturasın hám
mádeniyatın úyreniw
ǵe qaratıl ǵan. Grishmanova Kur ǵantepeda ótkeril ǵen
qazıwlardı áhmiyetli ilimiy ma
ǵlıwmatlar ǵa aylandırdı.
Kur
ǵantepede ǵi qazıwlar nátiyjesinde tabıl ǵan bir qansha qızıqlı hám ilimiy
áhmiyetke iye materiallar Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı erte temir dáwiri mádeniyatı,
ekonomikası hám sawda baylanısları haqqında kóp ma
ǵliwmat beredi.
Gerbishten quril
ǵan jaylar, kishi imaratlar hám keń tarqal ǵan turmıslıq
obeyktler tabıl
ǵan.Kur ǵantepede tabıl ǵan keramika buyımları, ıdıslar hám basqa
turmıslıq materiallar, sol dáwirde xalıqtıń kúndelikli turmısı qanday bol
ǵanlı ǵın
kórsetedi.Temir hám bronzadan islew óneri rawajlan
ǵanlı ǵın kórsetiwshi metall
buyımlar, sonıń ishinde qural-jaraqlar, diyqanshılıq ásbapları hám basqa da
buyımlar tabıl
ǵan.Áyyem ǵi zer ǵerlik buyımları, ǵáwharlar, baslıqlar hám
bezewler, sol dáwirde estetikalıq qádiriyatlardıń joqarı bol
ǵanlı ǵın kórsetedi.
Kur
ǵantepe Fer ǵana oypatlı ǵınıń áem ǵi mádeniyatı hám tariyxın úyreniwde
áhmiyetli esteliklerden biri bolıp esaplanadı bul jerde
ǵi qazıwlardı alıp bar ǵan
arxeolo
ǵlar, sonıń ishinde, Alim Suyunbaev hám Valeriya P. Grishmanova bul
aymaqtıń tariyxın sáwlelendiriw ushın úlken miynet etken. Olardıń jumıslarınıń
nátiyjesi sıpatında Qor
ǵantepe Fer ǵana oypatlı ǵınıń erte temir dáwiri hám
onnan keyin
ǵi dáwirler tariyxın úyreniwde eń áhmiyetli dereklerden biri
sıpatında tán alın
ǵan.
11

PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR.
1.Ahmedov, A. (Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵiyasi. Toshkent
2.Bobodjonov, B. (2006Far
ǵ'ona vodiysinin ǵ tarixi va madaniy obidalari.
Toshkent
3.Borisov, V. (O'rta Osiyo arxeolo
ǵiyasi: Far ǵ'ona vodiysi. M
4.G‘ulomov, Sh. (2007)Far
ǵ'ona vodiysida ǵi madaniyatlar. T
5.Komilov, A. (2010).Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵik obidalarinin ǵ
o'r
ǵanilishi.Toshkent: Muxlis
6.Mamedov, M.(2003)O'rta Osiyo qadimiy arxeolo
ǵiyasi. Tosh
7.Mansurov, R. (2005). *Far
ǵ'Far ǵ'ona vodiysi va unin ǵ tarixiy arxeolo ǵiyasi. F
8.Markov, I. (198Far
ǵ'ona vodiysinin ǵ arxeolo ǵik yod ǵorliklari. Le
9.Muxtarov, T. (2007)Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵik obidalarinin ǵ tadqiqoti va
ahamiyati. Ta
10.Nazarov, D. (2009Far
ǵ'ona vodiysi xizmati qadimiy qishloq xo'jali ǵi va
madaniyatlar. Toshkent:
11.Polosmak, N. (2011)Far
ǵ'ona vodiysinin ǵ arxeolo ǵik rivojlanishi: yan ǵiliklar
va istiqbollar.Tas
12.Shomurodov, X. (2012)Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵiyasi va unin ǵ tarixiy
merosi.Tosh
13.Yusupov, A. (2014)O'rta Osiyo va Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵiyasinin ǵ
asoslari. T
Internet derekleri.
1.https://www.archaeolo
ǵycentralasiafar ǵ‘ona__vodiysi42278278hj ǵhj ǵu
2.https://herita
ǵe_Kur ǵantepe_arxeolo ǵik80%ccvdfb5657678
3.http://culturalherita
ǵeqoqanestaliklari%_22vodiyhjhk25,,jkilk
4.https://whc.unescoQiziltepe____estaliklari____hjkhkku kuzatish
25

Feǵana oypati son ǵi bronza hám erte temir dawirinde.
MAZMUNI
KIRISIW............................................................................................................3
I-BAP Fer
ǵana oypatli ǵinda ǵi bronza ham temir dawrine tiyisli esteliklerdi
uyreniwli .
1.1 Fer
ǵana oypatli ǵi estelikleri uyrenliwinde Fer ǵana ekspeditsiyasiniń
orni......................................................................................................................4
1.2. Fer
ǵana oypatli ǵinda ǵi bronza dawrine tiyisli estelikeri uyreniw...............11
II-BAP Mińtepe esteli
ǵi Qaratpe ham Xanqaron makanlariniń uyrenliwi.
2.1 Mińtepe esteli
ǵi ham oniń uyreniliwi..........................................................15
2.2 Qaratpe ham Xanqaron esteli
ǵi uyrenliwi hám uluwma klasifikatsiyasi.....21
JUWMAQ.........................................................................................................24
PAYDALANIL
ǴAN ÁDEBIYATLAR..........................................................25
1

alıp barılǵan qazıwlar, ásirese, 1970-jillardan baslap sistemalı túrde ámel ǵe
asırıldı. Bul qazıwlar dawamında estelikten alın
ǵan materiallar bronza dáwiriniń
texnolo
ǵiyalıq, ekonomikalıq hám mádeniy táreplerin úyreniw ushın áhmiyetli
dárek boldı.Xanqaranda
ǵı qazıwlardı ótkeriwdiń maqseti, bárinen burın, sol
dáwir xalqınıń turmıs tárizin, texnolo
ǵiyalıq rawajlanıwın, sawda baylanısların
hám mádeniy tásirlerdi anıqlawdan ibarat edi. Qazılıwlar, tiykarınan, tómende
ǵi
tallaw imkaniyatların jarattı Xankaran esteli
ǵinde alıp barıl ǵan qazıwlar
dawamında tabıl
ǵan tiykar ǵı arxeolo ǵiyalıq materiallar, bronza dáwiriniń hár
qıylı táreplerin úyreniw
ǵe imkaniyat jarattı. Olar tómende ǵilerdi óz ishine aladı:
Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵan keramika ıdıslar hám ıdıslar naģısları, sol dáwirde
xalıqtıń kúndelikli turmısında paydalanılģan ıdıslardıń forması hám naģısların
kórsetedi. Keramika na
ǵıslarınıń hár qıylılı ǵı hám bezewleri, jámiyettiń
estetikalıq hám mádeniy rawajlanıwın sáwlelendiredi.Xanqarań esteli
ǵinde
tabıl
ǵan mıs hám bronzadan islen ǵen qurallar, ásbap-úskeneler, bezew hám
zer
ǵerlik buyımları, sol dáwirde metallur ǵiyanıń rawajlan ǵanlı ǵın kórsetedi.
Bul buyımlar tek
ǵana óndiris texnolo ǵiyasınıń emes, al sociallıq hám
ekonomikalıq sistemanıń joqarı dárejede shólkemlestiril
ǵenli ǵin tastıyıqlaydı.
Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵan qurallar, atap aytqanda, qılıshlar, nayzalar
hám basqa jawın
ǵerlik qurallar, jámiyettiń áskeriy iskerli ǵi hám qáwipsizli ǵin
támiyinlewde qalay paydalanıl
ǵanın kórsetedi.Gúmis, ǵúmis hám bronzadan
islen
ǵen marjanlar, júzikler hám sır ǵalar, joqarı klass wákilleriniń sociallıq
statusın sáwlelendiredi. Bul buyımlar tek zer
ǵerlik óneri emes, al sociallıq
stratifikaciyanı túsiniw
ǵe járdem beredi.Sawda hám ekonomikalıq baylanıslar:
Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵan mis hám bronza buyımları, olardıń sırtqı
dereklerden kel
ǵenli ǵin kórsetedi. Bul, óz ǵeze ǵinde, bul aymaqta sawda hám
mádeniy almasıwlar bar bol
ǵanın tastıyıqlaydı.Xanqarań esteli ǵinde tabıl ǵan
materiallar, sociallıq stratifikaciyanı anıqlaw
ǵa járdem beredi. Joqarı sapalı
zer
ǵerlik buyımları hám qurallar joqarı klasqa, ápiwayı keramika buyımları
bolsa tómen
ǵi klasqa tiyisli adamlar ushın qollanıl ǵanlı ǵın kórsetedi.Xankaran
20

1.2. Ferǵana oypatli ǵinda ǵi bronza dawrine tiyisli estelikeri uyreniw.
Qızıltepe – Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı jáne bir áhmiyetli arxeolo ǵiyalıq estelik. Ol
erte temir dáwiri hám áyyem
ǵi qala mádeniyatı ushın áhmiyetli oray bolıp,
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar dawamında tabıl ǵan materiallar aymaqtıń mádeniy,
ekonomikalıq hám siyasiy tariyxın úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Qiziltepe
mákanı Fer
ǵana wálayatınıń Qoqan wlayatinda jaylasqan hám sol dáwirde
áhmiyetli bir jer úlkesi bolıp, hár qıylı sociallıq hám mádeniy baylanıslar noqatı
sıpatında ajıralıp turadı. Bul estelik sol dáwirde jasap atır
ǵan xalıq ushın
strate
ǵiyalıq jaqtan o ǵada áhmiyetli aymaq bol ǵan. Qızıltepe tóbesinde ǵi
arxitekturalıq estelikler, sol dáwirde sawda, ónermenshilik hám mádeniyattıń
rawajlan
ǵanlı ǵın kórsetedi. Qiziltepe, ásirese, Baxtar mádeniyatı menen
baylanıslı hám arxeolo
ǵlar tárepinen úyreniw ushın úlken qızı ǵıwshılıq oyatqan
orınlardan biri bolıp esaplanadı.Qiziltepe qazıwları 1960-jıllardan baslap
ámel
ǵe asırıla baslan ǵan. Bul qazıwlar ǵa tiykarınan Alim Suyunbaev hám basqa
da arxeolo
ǵlar basshilıq etken. Qızıltepe ayma ǵında alıp barıl ǵan qazıwlar
dawamında bir qansha qızıqlı tabılmalar hám estelikler ashıldı. Bul tabılmalar,
sol dáwirde jasa
ǵan xalıqtıń turmis tárizin, sociallıq dúzilisin, ónermenchilik
hám sawda iskerliklerin úyreniw ushın áhmiyetli dereklerdi usınadı. Qızıltepe
qazıwların alıp bar
ǵan arxeolo ǵlar arasında Alim Suyunbaev, Valeriya P.
Grishmanova hám Shuxrat Turaev sıyaqlı alımlar bar. Olar bul aymaqta
ǵı
qazıwlardı keń kólemde alıp barıp, tabıl
ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar arqalı
áem
ǵi Qızıltepe mádeniyatın úyreniw ǵe úlken úles qosqan.Qızıltepe mákanı
Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı eń áhmiyetli áem ǵi esteliklerden biri bolıp esaplanadı.
Kur
ǵantepe – Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı áhmiyetli arxeolo ǵiyalıq esteliklerden biri
bolıp, erte temir dáwirine tiyisli tabılmalar menen ajıralıp turadı. Kur
ǵantepe,
tiykarınan, Fer
ǵana wálayatınıń Quva rayonında jaylasqan hám bul aymaqta ǵı
eń úlken áyyem
ǵi jasaw orınlarınan biri. Kur ǵantepe tóbesinde alıp barıl ǵan
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar, sol dáwirde jasa ǵan xalıqtıń turmis tárizin,
mádeniyatın, sociallıq dúzilisin hám ekonomikalıq xızmetin úyreniw ushın júdá
8

Aziya reǵionınıń basqa mádeniyatları menen mádeniy almasıwlardı kórsetedi.
Bul, óz
ǵeze ǵinde, re ǵionlar arasında mádeniy hám texnolo ǵiyalıq óz-ara
tásirlerdiń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Mińtepe esteli ǵi, bronza dáwiriniń soń ǵı
basqıshına baylanıslı áyyem
ǵi mádeniyatlar, sociallıq strukturalar hám
ekonomikalıq sistemalar haqqında bahalı ma
ǵlıwmatlardı usınadı. Mıńtepeden
tabıl
ǵan bronza hám mıs buyımları, keramika, zer ǵerlik buyımları, qurallar hám
basqa da arxeolo
ǵiyalıq materiallar, Fer ǵana oypatlı ǵınıń sociallıq hám mádeniy
tariyxın úyreniwde áhmiyetli dárek bolıp xızmet etedi. Bul ashılıwlar tek
ǵana
Fer
ǵana oypatlı ǵı emes, al pútkil Orta Aziya re ǵionında ǵı áyyem ǵi jámiyetler
hám mádeniyatlar haqqında jańa bilimler
ǵe erisiw ǵe xızmet etedi. Mińtepe
esteli
ǵi Fer ǵana wálayatınıń Qushtepe rayonında, Ózbekstannıń shıģis
bóliminde jaylasqan. Bul jer, Fer
ǵana oypatlı ǵı óziniń tábiy ǵıy hám sociallıq
áhmiyeti menen áemnen kóple
ǵen mádeniyatlardıń orayına aylan ǵan. Mińtepe
jaylasıwı óziniń strate
ǵiyalıq áhmiyetin saqlap qal ǵan hám sawda jollarınıń iri
túyinlerinen biri bol
ǵan.Fer ǵana oypatlı ǵınıń orayında jaylasqanı, aymaqtı
sawda hám mádeniy almasıwlar ushın ideal aymaqqa aylandır
ǵan.Esteliktiń
átirapında
ǵı tábiy ǵıy sharayatlar, atap aytqanda, suw ǵarılatu ǵın diyqanshılıq
hám qoyshılıq ushın qolaylı bol
ǵan. Mıńtepeden tabıl ǵan Arxeolo ǵiyalıq
materiallar
Mińtepe qazıwlarında tabıl
ǵan materiallar, aymaqtıń bronza dáwiri
mádeniyatı, ekonomikası hám sociallıq dúzilisin jaqsıraq túsiniw
ǵe járdem
beredi. Mińtepeda ótkeril
ǵen arxeolo ǵiyalıq qazıwlar nátiyjesinde kóple ǵen
bahalı tabılmalar ashıldı.Mińtepeda mıs hám bronzadan islen
ǵen qurallar,
ásbap-úskeneler, tastan islen
ǵen ásbaplar hám zer ǵerlik buyımları tabıl ǵan. Bul
materiallar, Fer
ǵana oypatlı ǵı hám onıń átirapında ǵı aymaqlarda texnolo ǵiya,
ónermenchilik hám sawda baylanıslarınıń rawajlanıwın kórsetedi.Mińtepeda
tabıl
ǵan keramika buyımları, ıdıslar hám naģıslar sol dáwirdiń kórkem óneri
hám mádeniyatın sáwlelendiredi.
15

klasslardıń bar ekenliǵin de tastıyıqlaydı.Fer ǵana oypatlı ǵınıń bronza dáwirinde
áskeriy texnolo
ǵiyalardıń rawajlanıwın kórsetiwshi qurallar - oqlar, qılıshlar,
nayzalar hám basqa da urıs quralları tabıl
ǵan.Mińtepe esteli ǵi, sonday-aq,
Fer
ǵana oypatlı ǵı hám onıń átirapında ǵı basqa da aymaqlar arasında ǵı sawda
hám mádeniy baylanıslar haqqında
ǵı ma ǵlıwmatlardı da óz ishine aladı.
Mińtepe jaylasıwı onıń áyyem
ǵi sawda jollarında áhmiyetli noqat bol ǵanlı ǵın
kórsetedi. Arxeolo
ǵiyalıq materiallar, sonıń ishinde, sırt mámleketlerden kel ǵen
qolaylı materiallar, Fer
ǵana oypatlı ǵınıń sawda orayları menen baylanısta
bol
ǵanlı ǵı haqqında dálillerdi usınadı.
Mińtepe esteli
ǵinen tabıl ǵan materiallar, bronza hám mis islep
shi
ǵarıwdıń joqarı dárejede rawajlan ǵanlı ǵın kórsetedi. Bul dáwirde Fer ǵana
oypatlı
ǵı mıs hám bronzanı qayta islewde jetekshi aymaqlardan biri
bol
ǵan.Mıńtepeden tabıl ǵan zer ǵerlik buyımları hám qurallar, sociallıq
stratifikaciyanıń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Bul demek, jámiyette joqarı klass hám
tómen
ǵi klass ortasında ayırmashılıqlar bar edi. Zer ǵerlik buyımları hám qımbat
bahalı metallar joqarı klasqa tiyisli adamlarģa tiyisli bol
ǵan bolıwı múmkin.
Mińtepe esteli
ǵi, óziniń bay arxeolo ǵiyalıq materialları menen, Fer ǵana
oypatlı
ǵınıń bronza dáwiriniń sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy turmısın
tereńirek túsiniw
ǵe járdem beredi.Mińtepe arqalı Fer ǵana oypatlı ǵı hám onıń
átirapında
ǵı aymaqlar arasında keń mádeniy hám ekonomikalıq baylanıslar
ornatıl
ǵanlı ǵın kóriw múmkin. Bul baylanıslar sawda, texnolo ǵiya almasıwı
hám mádeniy inte
ǵraciyanı óz ishine al ǵan.
Bronza hám mıstan islen
ǵen buyımlar, qurallar hám basqa da buyımlar
Fer
ǵana oypatlı ǵınıń ózine tán ónermenchilik hám texnolo ǵiyaların
sáwlelendiredi. Bul dáwirde óndiris hám sawda joqarı dárejede rawajlan
ǵan edi.
Zer
ǵerlik buyımları hám joqarı sapalı ásbap-úskeneler óziniń sociallıq
stratifikaciyasın sáwlelendiredi, ya
ǵnıy joqarı sociallıq klass hám tómen ǵi
sociallıq klass arasında ayırmashılıqlar bar edi.Mińtepe arxeolo
ǵiyalıq esteli ǵi,
Fer
ǵana oypatlı ǵınıń bronza dáwiri mádeniyatın úyreniw ushın júdá bahalı
13

JUWMAQ.
Juwmaq etip aytatin bolsaq Ferǵana oypatlı ǵı, Orta Aziya re ǵionınıń
áyyem
ǵi mádeniyatlarınıń oraylarınan biri bolıp, tariyxıy hám arxeolo ǵiyalıq
izertlewler ushin júdá bay materiallar
ǵa iye.Qiziltepe Xonqaron Min ǵtepe Shust
bul estelikler, tek Fer
ǵana oypatlı ǵınıń emes, al pútkil Orta Aziya re ǵionınıń
sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy tariyxın úyreniwde áhmiyetli derek
esaplanadı.
Min
ǵtepe esteli ǵi Fer ǵana oypatlı ǵınıń qubla bóliminde jaylasqan hám
onıń arxeolo
ǵiyalıq áhmiyeti úlken. Min ǵtepe alıp barıl ǵan qazıwlar, bronza
dáwiriniń aqırı hám erte temir dáwiriniń baslanıwına bay material tabıl
ǵan.
Min
ǵtepe tabılmalar, sol dáwirde bul aymaqta jasa ǵan xalıq mádeniyatınıń
rawajlan
ǵanlı ǵın kórsetedi.Min ǵtepe tabıl ǵan keramika buyımları, zer ǵerlik
buyımları (marjanlar, baslıqlar) hám metall ásbaplar bronza hám temir islewdiń
joqarı dárejesin tastıyıqlaydı. Bul jerde ótkeril
ǵen qazıwlar arqalı, Min ǵtepede
jasa
ǵan áyyem ǵi xalıqtıń turmis tárizin, sociallıq dúzilisin hám ónermenshili ǵin
úyreniw múmkin. Atap aytqanda, Shustta tabıl
ǵan tas te ǵislikleri hám awıl
xojalı
ǵı ásbapları bul jerde diyqanshılıq hám sharwashılıqtıń rawajlan ǵanlı ǵın
kórsetedi. Áyyem
ǵi xalıq, sonıń menen bir ǵe, sawda-satıq hám mádeniy
baylanıslardı da rawajlandır
ǵan, bul bolsa Fer ǵana oypatlı ǵınıń basqa aymaqları
menen baylanısların jáne de bekkemle
ǵen. Xonqaron Fer ǵana oypatlı ǵınıń basqa
da áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq esteliklerden biri bul jerdi qazıwları tek ǵana
Ózbekstan emes, al pútkil Orta Aziya tariyxın úyreniwde úlken áhmiyetke iye.
tabıl
ǵan ǵerbishten quril ǵan imaratlar hám mebel buyımları sol dáwirde jasa ǵan
xalıqtıń qala qurılısı mádeniyatı joqarı dárejede rawajlan
ǵanlı ǵın kórsetedi.
Gerbishten quril
ǵan jaylar hám jámiyetlik imaratlar, sonday-aq, arxitektura, sol
dáwirde jámiyetlik shólkemlerdiń quramalılı
ǵın hám xalıq arasında ǵı
baylanıslardı kórsetedi.
24

jan’a basqıshqa alıp shıqtı. Bul ekspediciya nátiyjeleri eleǵe shekem Oraylıq
Aziya arxeolo
ǵiyası tarawında áhmiyetli dárek bolıp xızmet etpekte. Fer ǵana
ekspediciyası sheńberinde alıp barıl
ǵan qazıwlarda birneshe áhmiyetli
arxeolo
ǵiyalıq estelikler ashıl ǵan.Bul jerde eramızģa shekem ǵi 4-3 ásirler ǵe
tiyisli úlken qala qaldıqları tabıl
ǵan.
Qaratepe arxeolo
ǵiyalıq qazıwları júdá úlken áhmiyetke iye bolıp, usı
aymaqta
ǵı áyyem ǵi qala turmısı hám mádeniyatı haqqında ǵı ma ǵlıwmatlardı
keńeytken. Arxeolo
ǵlar bul jerde qımbat bahalı metallardı qayta islew ǵe
baylanıslı buyımlar, úyler hám ibadat orınlarınıń qaldıqların tapqan.Kulyabda
tabıl
ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar, atap aytqanda, keramika, metalldan islen ǵen
buyımlar, háykel hám basqa da áyyem
ǵi artefaktlar bul jerdiń orta ásirler yaki
onnan aldınģi dáwirlerde rawajlan
ǵan qalalardan biri bol ǵanlı ǵın
kórsetedi.Shustta ótkeril
ǵen qazıwlar bul aymaqtıń áyyem ǵi xalqının
ekonomikalıq hám mádeniy iskerli
ǵin úyreniw ǵe járdem berdi. Bul jerde
tabıl
ǵan keramika buyımları hám buyımları xalıqtıń turmıslıq turmısı hám
kommerciyalıq baylanısların kórsetedi.Bul aymaqlar da Fer
ǵana oypatlı ǵınıń
áyyem
ǵi mádeniyatların úyreniw ushın úlken áhmiyetke iye. Marhamatta
tabıl
ǵan tariyxıy estelikler óz dáwirinde bul aymaqta rawajlan ǵ’an a ǵrar
ekonomika hám sawda oraylarınıń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Fer ǵana
ekspediciyası óziniń ilimiy nátiyjeleri menen júdá úlken áhmiyetke iye boldı.
Onıń járdeminde Oraylıq Aziya hám ásirese Fer
ǵana oypatlı ǵınıń tariyxıy
mádeniyatına baylanıslı kóple
ǵen jańa ma ǵlıwmatlar alındı. Fer ǵana oypatlı ǵı
orta ásirler hám antik dáwirlerde bol
ǵan áyyem ǵi qalalardıń orayı sıpatında
izertlen
ǵen. Bul jerde bar bol ǵan ekonomikalıq baylanıslar, sawda jolları,
mádeniy hám diniy óz
ǵerisler haqqında ǵı bilimler keńeytildi.Ekspediciya
nátiyjeleri Fer
ǵana oypatlı ǵı hám basqa Oraylıq Aziya aymaqları arasında
sawda hám mádeniy baylanıslar bar ekenli
ǵin kórsetti. Mısal ushın, Fer ǵana
oypatlı
ǵında ǵı arxeolo ǵiyalıq tabılmalar, sonıń ishinde, ǵrek, hind hám qıtay
mádeniyatlarına tiyisli elementler, bul aymaqtıń áyyem
ǵi zamanlarda ǵı ǵlobal
5

áemǵi mádeniy tariyxqa iye aymaq sıpatında ajıralıp turadı. Shust, Qızıltepe
sıyaqlı estelikler arqalı ótkeril
ǵen qazıwlar, Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı xalıqtıń
turmıs tárizin, sociallıq strukturasın, sawda baylanısların hám mádeniy
baylanıslardı úyreniw
ǵe úlken imkaniyat jaratadı. Tómende ǵi tárepleri
Kur
ǵantepenıń áhmiyetin jáne bir márte atap ótedi.Qala qurılısı hám sociallıq
dúzilis Kur
ǵantepeda tabıl ǵan arxitektura hám imaratlar, qala qurılısınıń
rawajlanıwın hám sociallıq dúzilistiń quramalılı
ǵın kórsetedi. Bul estelik,
Fer
ǵana oypatlı ǵında sociallıq ayırmashılıqlardıń bar ekenli ǵin hám qala
turmısınıń joqarı dárejede shólkemlestiril
ǵenli ǵin tastıyıqlaydı.Kor ǵantepeden
tabıl
ǵan sırtqı mádeniyat buyımları, Fer ǵana oypatlı ǵınıń áyyemde Orta Aziya,
Hindstan, Iran hám Qıtay menen sawda baylanısların keńeyttir
ǵenli ǵin
kórsetedi. Bul baylanıslar arqalı Fer
ǵana oypatlı ǵı óziniń ekonomikalıq hám
mádeniy áhmiyetin arttırdı. Suyunbay
ǵulı Alimjan (Alim Suyunbaev): Fer ǵana
oypatlı
ǵında arxeolo ǵiyalıq izertlewler alıp barıwdıń pionerlerinen biri, sonday-
aq, Qor
ǵantepe qazıwlarına basshılıq etken bel ǵili arxeolo ǵlardan biri. Alim
Suyunbaev 1950-jillardan baslap Fer
ǵana oypatlı ǵınıń túrli bólimlerinde, sonıń
ishinde, Qur
ǵantepede qazıwlar alıp bardı. Ol Kur ǵantepede ǵi áyyem ǵi estelikti
úyreniwde ózi basshilıq etken arxeolo
ǵiyalıq ekspediciya arqalı tabıl ǵan
materiallar menen bul aymaqtıń mádeniyatı, ekonomikası hám sawda
baylanısların keńnen úyreniw
ǵe imkaniyat jarattı. Valeriya P. Grishmanova:
Kur
ǵantepede alıp barıl ǵan qazıwlardı dawam ettir ǵen basqa bir arxeolo ǵ -
Valeriya P. Grishmanova bolıp, ol da Fer
ǵana oypatlı ǵınıń erte temir dáwiri
esteliklerin úyreniw
ǵe úlken úles qosqan. Onıń jumısı tiykarınan Fer ǵana
oypatlı
ǵında ǵı áyem ǵi qalalardıń arxitekturasın hám mádeniyatın úyreniw ǵe
qaratıl
ǵan. Grishmanova Kur ǵantepeda ótkeril ǵen qazıwlardı áhmiyetli ilimiy
ma
ǵlıwmatlar ǵa aylandırdı.
23

dárek bolıp xızmet etedi. Tabılǵan materiallar arqalı biz Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı
áyyem
ǵi jámiyetler haqqında kóple ǵen áhmiyetli ma ǵliwmatlar ǵa iye bolamız.
Mıńtepeden alın
ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar Orta Aziya tariyxında ǵı eń
qızıqlı dáwirler hám mádeniyatlar menen baylanıslı bolıp, bul dáwirdiń
texnolo
ǵiyalıq hám mádeniy rawajlanıwın jaqsıraq túsiniw ǵe járdem beredi.
Mińtepe bronza dáwiriniń soń
ǵı basqıshlarınan bolıp, bul estelik Fer ǵana
oypatlı
ǵınıń mádeniy hám ekonomikalıq turmısın úyreniwde júdá áhmiyetli rol
oynaydı. Mıńtepeden tabıl
ǵan qurallar, zer ǵerlik buyımları, keramika hám
basqa da arxeolo
ǵiyalıq materiallar, Fer ǵana oypatlı ǵınıń ózine tán sociallıq
hám mádeniy sistemaların, sonday-aq, re
ǵionallıq sawda hám texnolo ǵiyalardı
tereń túsiniw
ǵe járdem beredi.
Mińtepe esteli
ǵi Fer ǵana wálayatınıń Qushtepe rayonında jaylasqan. Bul
jerde ámel
ǵe asırıl ǵan qazıwlar 20-ásirdiń 80-90-jıllarınan baslap jedel dawam
etpekte. Mińtepe qalası mánzili, óziniń strate
ǵiyalıq jaylasıwı menen áem ǵi
sawda jolları hám mádeniyatlar kesilisiw noqatında jaylasqan bolıp, sol dáwirde
bul aymaqta
ǵı ekonomikalıq hám sociallıq óz ǵerislerdi sáwlelendiredi.Mińtepe
Fer
ǵana oypatlı ǵınıń orayında, oypatlıqtıń te ǵislik bóliminde jaylasqan bolıp, ol
óziniń qolaylı tábiyiy sharayatları hám sawda jollarına jaqınlı
ǵı menen áyyem ǵi
xalıq ushın strate
ǵiyalıq áhmiyetke iye edi. Bul aymaq, Xorezm, So ǵd, Baqtriya
hám basqa Orta Aziya re
ǵionlarına ótiw jollarında jaylasqan bolıp, sawda hám
mádeniy almasıwlar
ǵa baylanıslı edi. Mińtepe esteli ǵi, sawda hám mádeniy
baylanıslardı ornatıw ushın strate
ǵiyalıq áhmiyetke iye edi. Arxeolo ǵiyalıq
qazıwlar, bul aymaqtıń basqa áyyem
ǵi mádeniyatlar menen sawda hám mádeniy
baylanıslarınıń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Mińtepe esteli ǵi, Orta Aziya
re
ǵionında ǵı sawda jollarınıń oraylıq noqatlarınan biri sıpatında áhmiyetke iye
bol
ǵan.Mińtepede tabıl ǵan materiallar, sonıń ishinde, mis, bronza hám ǵúmis,
sırtqı sawda baylanıslarınıń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Bul materiallar Fer ǵana
oypatlı
ǵı arqalı basqa re ǵionlar menen sawda almasıwların
sáwlelendiredi.Mińtepeda tabıl
ǵ’an keramika hám zer ǵerlik buyımları, Orta
14

II-BAP.Mińtepe esteliǵi Qaratpe ham Xanqaron makanlariniń uyrenliwi.
2.1.Mińtepe esteli
ǵi ham oniń uyreniliwi.
Mińtepe - Fer
ǵana wálayatında jaylasqan áyyem ǵi esteliklerden biri
bolıp, ol bronza dáwiriniń aqır
ǵı basqıshlarına (eramız ǵa shekem ǵi 2-mıń jıllıq
aqırı - 1-mıń jıllıq basları) tiyisli qızıqlı arxeolo
ǵiyalıq materiallardı óz ishine
aladı. Mińtepe esteli
ǵi Fer ǵana oypatlı ǵınıń sociallıq, ekonomikalıq hám
mádeniy turmısın úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Bul estelikten tabıl
ǵan
tabılmalar, aymaqtıń ózine tán mádeniyatı hám sociallıq sisteması haqqında
kóple
ǵen ma ǵlıwmatlar beredi. Mińtepe áyyem ǵi esteli ǵi Fer ǵana oypatlı ǵınıń
oraylıq bóliminde, Fer
ǵana wálayatınıń Qushtepe rayonında jaylasqan.
Arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar bul estelikte XX ásirdiń aqırınan baslap ámel ǵe asırılıp
atır
ǵan bolıp, onda bronza dáwiriniń soń ǵı basqıshına baylanıslı bir qatar qızıqlı
materiallar tabıl
ǵan. Mińtepe esteli ǵi tek Fer ǵana oypatlı ǵı emes, al pútkil Orta
Aziya tariyxında áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq derek bolip xızmet etedi.Estelik
áem
ǵi qala hám awıl ortasında jaylasqan.Dáslepki qazıwlar kórsetkenindey, bul
jerde áyyem
ǵi xalıqtıń turmıs tárizin sáwlelendiretu ǵın qızıqlı tabılmalar bar.
Mińtepe esteli
ǵinen tabıl ǵan materiallar bir neshe túrli sociallıq toparlar hám
olardıń mádeniyatın sáwlelendiredi. Qazılmalardan tabıl
ǵan zatlar Fer ǵana
oypatlı
ǵı hám onıń átirapında ǵı basqa da aymaqlar menen mádeniy hám
ekonomikalıq baylanıslardı tastıyıqlaydı.
Mińtepe qazıwlarında bronza hám mıstan islen
ǵen ásbap-úskeneler,
qurallar, zirh hám zer
ǵerlik buyımları tabıl ǵan. Bul buyımlar óz dáwiriniń joqarı
texnolo
ǵiyalıq rawajlanıwın kórsetedi. Mıńtepeden tabıl ǵan keramika
buyımlarınıń formaları hám na
ǵısları Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı bronza dáwiri
mádeniyatınıń ózine tán óz
ǵesheliklerin sáwlelendiredi. Kóple ǵen keramikalıq
ıdıslardıń sırtqı kórinisi hám ózine tán dizayni, aymaqtıń sociallıq hám sawda
baylanısların kórsetedi. Mińtepe qazıwlarında hár túrli zer
ǵerlik buyımları,
máselen, altın hám
ǵúmisten islen ǵen bilezikler, marjanlar, júzikler hám
basqalar tabıl
ǵan. Bul buyımlar tek ǵana kórkemlik dárejesin emes, al sociallıq
12

qımbatlı materiallar beredi.Kurǵantepe tóbesiniń jaylasıwı Fer ǵana oypatlı ǵınıń
orayında, Zarafshan dáryasınıń oń jaģası janında jaylasqan.Bul aymaq Fer
ǵana
oypatlı
ǵı úlkesinde orta ásirlerden áyyem ǵi tariyxqa shekem sawda hám
mádeniy almasıwlar ushın oraylıq oray bol
ǵan. Kur ǵantepe tóbesinde ǵi
áyyem
ǵi orın, arxeolo ǵiyalıq qazıwlar arqalı sol dáwirde bul aymaqta qanday
ekonomikalıq, mádeniy hám sociallıq óz
ǵerisler júz ber ǵenli ǵin kórsetedi.
Kur
ǵantepe tóbesinde alıp barıl ǵan qazıwlar 1955-jıllardan baslan ǵan hám
olardıń dawamında bir qansha qızıqlı tabılmalar ashıl
ǵan.Qazılıwlarda
ǵ
erbishten quril ǵan qurılmalar, keramika buyımları, metall ásbaplar, zer ǵerlik
buyımları hám basqa túrli mádeniy qatlamlar
ǵa tiyisli materiallar tabıl ǵan.
Kur
ǵantepe qazıwlarında tabıl ǵan ǵerbishten quril ǵan jaylar hám arxitektura
estelikleri, sol dáwirde xalıqtıń turmis tárizinin joqarılı
ǵın kórsetedi. Tabıl ǵan
imaratlar, ásirese, sol dáwirde qala qurılısınıń rawajlan
ǵanlı ǵın hám sociallıq
strukturalar sıpatında úlkenirek hám quramalıraq arxitekturalıq sistemalardıń
bar ekenli
ǵin bildiredi. Bul jerde tabıl ǵan ayırım imaratlar, sawda hám islep
shi
ǵarıw ushin mólsherlen ǵen bolıp, olardıń jaylasıwı hám shólkemlestiriliwi
Kur
ǵantepenıń ekonomikalıq oray sipatında qanday xizmet kórsetkenli ǵin
kórsetedi.Kur
ǵantepe qazıwlarında tabıl ǵan keramika ıdıslar, ǵerbishten
islen
ǵen ıdıslar, keń tarqal ǵan tas ıdıslar hám basqa da turmıslıq buyımlar, sol
dáwirde xalıqtıń kúndelikli turmısı qanday bol
ǵanlı ǵın kórsetedi. Keramika
ıdıslarınıń forması hám bezewleri, sol dáwirde ónermenshilik hám kórkem
ónerdiń joqarı dárejede bol
ǵanlı ǵın kórsetedi. Sonday-aq, ayırım keramika
ıdıslarınıń sırtqı mádeniyatlar menen baylanısların kórsetetu
ǵın qásiyetler ǵe iye
ekenli
ǵi anıqlan ǵan qazıwlarında tabıl ǵan temir hám bronza ásbaplar, qurallar
hám mebel buyımları Fer
ǵana oypatlı ǵında metallur ǵiya hám qural-jaraqlar
islep shı
ǵarıwdıń rawajlan ǵanlı ǵın kórsetedi. Temir ásbaplar, atap aytqanda,
diyqanshılıq ásbapları, qural-jaraqlar hám mebel bólekleri tabıl
ǵan. Bul ásbap
hám qurallar, sol dáwirde xalıq tárepinen paydalanılģan buyımlardı ózinde
sáwlelendiredi hám olardıń turmis tárizi, áskeriy xizmet hám miynetti
9

siyrek ushırasatuǵın tabılmalar ashıl ǵan. Ekspediciya dawamında alıp barıl ǵan
qazıwlar hám úyreniwler nátiyjesinde, bul aymaqtıń áyyem
ǵi tariyxına
baylanıslı jańa bilimlerdi alıw imkaniyatı tuwıldı. Fer
ǵana ekspediciyası
dawamında alın
ǵan materiallar, sonıń ishinde, kóple ǵen Grek, Qıtay hám Hind
mádeniyatlarına tiyisli buyımlar, Fer
ǵana oypatlı ǵı sol dáwirde xalıqaralıq
sawda hám mádeniyat orayı bol
ǵanın dálilledi. Sonıń menen bir ǵe,
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlarda tabıl ǵan estelikler hár qıylı mádeniyatlardıń bir-birine
tásir etkenin kórsetedi. qazıwlar nátiyjesinde Fer
ǵana oypatlı ǵı ayma ǵında ǵı
suw
ǵarıw sistemaları hám a ǵrar ekonomikanıń rawajlanıwı haqqında áhmiyetli
ma
ǵlıwmatlar alın ǵan. Bul aymaqta suw ǵarıw kanalları hám awıl xojalı ǵı
jumısları ádewir rawajlan
ǵan bolıp, olardıń tariyxı hám islew mexanizmleri
úyrenil
ǵen. Fer ǵana ekspediciyası Oraylıq Aziya mádeniyatınıń kóp milletli
hám kóp mádeniy tábiyatı haqqında jańa túsinikler jarattı. Sonıń menen bir
ǵe,
tabıl
ǵan diniy estelikler hám ibadat orınları sol dáwirde aymaqta ǵı kóple ǵen
diniy a
ǵımlar hám isenimler haqqında ma ǵlıwmat beredi.Fer ǵana ekspediciyası
- Ózbekstan hám Oraylıq Aziya tariyxın úyreniwde
ǵi eń áhmiyetli ilimiy
izertlewlerden biri. Bul izertlewler tek
ǵana Fer ǵana oypatlı ǵınıń áyyem ǵi
tariyxın emes, al pútkil Oraylıq Aziya ayma
ǵında ǵı tariyxıy, mádeniy hám
ekonomikalıq baylanıslardı úyreniwde jańa kózqaraslardı jarattı. Ekspediciya
nátiyjeleri tek
ǵana arxeolo ǵiyalıq emes, al mádeniyattanıw hám tariyxshanıw
tarawlarında da áhmiyetli úleslerdi qosqan.
7

Orta Aziya mádeniyatları menen óz ara tásirin kórsetedi. Qaratepe esteliǵi,
bronza dáwiriniń sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwına baylanıslı
bahalı ma
ǵlıwmatlardı usınadı. Bul estelikte tabıl ǵan materiallar, Fer ǵana
oypatlı
ǵı hám onıń átirapında ǵı aymaqlarda sawda, texnolo ǵiya, mádeniyat hám
sociallıq strukturanıń qalay rawajlan
ǵanın kórsetedi. Qaratpe, sonday-aq,
Fer
ǵana oypatlı ǵı bronza dáwiri tariyxın úyreniwde eń áhmiyetli dereklerden
biri.
Xankaran esteli
ǵi (yamasa Xankaran esteli ǵi) - Fer ǵana oypatlı ǵında jaylasqan
áyyem
ǵi arxeolo ǵiyalıq esteliklerden biri. Xanqarań esteli ǵi bronza dáwiriniń
aqır
ǵı basqıshlarına, ya ǵnıy eramız ǵa shekem ǵi 2-mıń jıllıqlardıń ekinshi
yarımına tiyisli bolıp, ol sol dáwirde Fer
ǵana oypatlı ǵınıń sociallıq,
ekonomikalıq hám mádeniy turmısın úyreniwde úlken áhmiyetke iye.Xankaran,
óziniń arxeolo
ǵiyalıq materialları hám ol jerde ótkeril ǵen qazıwlar nátiyjeleri
menen bronza dáwiriniń aqır
ǵı basqıshlarında ǵı xalıqtıń turmısı hám
mádeniyatınıń óz
ǵesheliklerin úyreniw ushın bahalı dárek esaplanadı. Xanqaron
esteli
ǵi Fer ǵana wálayatınıń qubla bóliminde, áyne Xanqaron rayonında
jaylasqan. Bul aymaq áyemnen iri sociallıq hám ekonomikalıq oraylar bol
ǵan
hám arxeolo
ǵiyalıq izertlewler bul aymaqtıń bronza dáwiri mádeniyatınıń
áhmiyetli bóle
ǵi ekenli ǵin kórsetedi. Bul aymaqtıń ótkeril ǵen qazıwları, sol
dáwirdiń ekonomikalıq turmısı hám mádeniy baylanısların tereńirek túsiniw
ǵe
imkaniyat beredi.
Xankaran esteli
ǵinde alıp barıl ǵan arxeolo ǵiyalıq qazıwlar kóple ǵen
keramika, bronza hám mis buyımlar, ásbap-úskeneler, zer
ǵerlik buyımları hám
qurallardı óz ishine aladı. Bul materiallar bronza dáwiri jámiyetiniń sociallıq,
ekonomikalıq hám mádeniy strukturasın anıqlaw
ǵa járdem beredi.Xanqarań
esteli
ǵinde tabıl ǵan bronza hám mıstan islen ǵen qurallar, ásbap-úskeneler hám
bezewler, sol dáwirde metall islep shı
ǵarıw texnolo ǵiyasınıń rawajlan ǵanlı ǵın
kórsetedi. Tabıl
ǵan metall buyımlar, ásirese, qurallar hám qayta islew ásbapları,
sol dáwirde
ǵi óndirislik hám ekonomikalıq xizmettiń joqarı dárejesin
18

KIRISIW
Kurs isınıń aktuallıǵı: Fer ǵana alabı - Oraylıq Aziyanıń áyyem ǵi
tariyxıy hám mádeniy oraylarınan biri. Bul aymaq óziniń bay arxeolo
ǵiyalıq
estelikleri hám mádeniy miyrası menen ajıralıp turadı. Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı
áyyem
ǵi qalalar, awıllar hám estelikler (arxeolo ǵiyalıq estelikler) bul aymaqta
uzaq waqit dawamında rawajlan
ǵan sociallıq hám ekonomikalıq sistemalardı,
sonday-aq, aymaqlar aralıq baylanıslar hám mádeniyatlar arasında
ǵı óz ara
tásirdi kórsetedi. Fer
ǵana oypatlı ǵında jaylasqan Min’tepe, Xankaran, Shust
hám Qiziltepe estelikleri de bul dáwirdiń áyyem
ǵi tariyxın úyreniwde áhmiyetli
rol oynaydı.Bul kurs jumısında Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı Mıńtepa, Xankaran,
Shust hám Qiziltepe estelikleriniń arxeolo
ǵiyalıq úyreniliwi, olardıń tariyxıy
áhmiyeti, mádeniy miyrası hám ilimiy izertlewler
ǵe qosqan úlesi tallanadı. Hár
bir esteliktiń óz aldına ornı, tabıl
ǵan estelikler hám olardıń Fer ǵana oypatlı ǵı
tariyxına tásiri boyınsha izleniwler alıp barıladı. Fer
ǵana oypatlı ǵı orta ásirlerde,
ásirese, biziń eramız
ǵa shekem ǵi hám eramız ǵa shekem ǵi dáwirlerde óziniń iri
ekonomikalıq hám mádeniy orayları menen bel
ǵili. Fer ǵana oypatlı ǵı tariyxıy,
Hindstan, Iran, Qıtay hám basqa da Oraylıq Aziya aymaqları arasında
ǵı sawda
jollarında jaylasqan, bul bolsa onıń ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwına
tásir kórsetken. Sol sebepli, Fer
ǵana oypatlı ǵınıń áyyem ǵi qalalarında hám
arxeolo
ǵiyalıq esteliklerinde bir qatar xalıqlardıń mádeniy izleri, sonıń ishinde,
Grek, Qıtay, Hind hám Irannan kel
ǵen tásirler bar. Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı eń
áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq esteliklerden biri bolıp, bul jerde eramızdan aldınģı 4-3
ásirler
ǵe tiyisli kóple ǵen estelikler tabıl ǵan. Min’tepe qalasınıń qaldıqları qala
qurılısı hám ekonomikalıq rawajlanıwdıń joqarı dárejesin kórsetedi. Bul jerde
tabıl
ǵan keramika, metall buyımlar, zer ǵerlik buyımları hám keramika ıdıslar
arqalı olardıń sawda baylanısları hám mádeniy baylanısları haqqında ma
ǵlıwmat
alıw múmkin. Min’tepe qalasınıń tabılıwı Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı orta ásirlerdiń
áem
ǵi qala qurılısı miyrasın anıqlaw ǵa imkaniyat berdi.Xankaran - bul da
Fer
ǵana oypatlı ǵında jaylasqan áem ǵi qala esteli ǵi bolıp tabıladı. Xankaran
2

barǵan. Ol 1947-jıllardıń aqırınan baslap, Qaratpeda ǵı qazıwlardı
shólkemlestir
ǵen hám ol jerde kóple ǵen áem ǵi estelikler hám ma ǵlıwmatlardı
tapqan. Qazıwlar nátiyjesinde bul jerde hár qıylı dáwirler
ǵe tiyisli qurılıslar,
keramikalar, estelikler, arxeolo
ǵiyalıq materiallar tabıl ǵan. Bul tabılmalar biziń
eramız
ǵa shekem ǵi 5-4 ásirler átirapına tiyisli bolıp, Qaratepe sol dáwirde
ekonomikalıq hám mádeniy oray sıpatında isle
ǵenli ǵin kórsetedi. Qiziltepe
esteli
ǵi de Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı bronza hám erte temir dáwiri mádeniyatların
úyreniw ushın áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq dárek esaplanadı. Qızıltepe
qazıwlarınan tabıl
ǵan ǵerbishten quril ǵan jaylar hám turmıslıq buyımlar,
sonday-aq, keramika buyımları hám temir ásbaplar bul jerde jasa
ǵan xalıqtıń
miynet hám mádeniyatınıń joqarı dárejesine jetkenli
ǵin kórsetedi. Qızıltepede ǵi
tabılmalar, sol dáwirde bul aymaqta sociallıq strukturanıń quramalılı
ǵı, sawda
hám ónermenshiliktiń rawajlan
ǵanlı ǵın tastıyıqlaydı.
Qiziltepede tabıl
ǵan zer ǵerlik buyımları (marjanlar, baslıqlar, sırģalar)
hám metall ásbaplar sol dáwirde estetikalıq qádiriyatlardıń joqarı bol
ǵanlı ǵın
kórsetedi. Sonday-aq, Hindstan, Iran hám Qıtaydan keltiril
ǵen materiallar
Qızıltepenıń mádeniy hám sawda baylanısları ornatıl
ǵan oray sıpatında
áhmiyetin kórsetedi. Bul estelikte ótkeril
ǵen qazıwlar, Fer ǵana oypatlı ǵınıń
basqa aymaqları menen sawda-satıq hám mádeniy baylanıslardı jáne de
bekkemlew
ǵe járdem beredi. Fer ǵana oypatlı ǵında ǵı Shust, Kur ǵantepa hám
Qiziltepe sıyaqlı estelikler, aymaqtıń bronza hám erte temir dáwirine baylanıslı
mádeniy miyrasın sáwlelendiriwde úlken áhmiyetke iye. Bul esteliklerde
tabıl
ǵan materiallar, sol dáwirde jasa ǵan xalıqtıń turmis tárizin, sociallıq
dúzilisin hám ekonomikalıq xizmetin kórsetedi. Sonday-aq, bul orınlar, Fer
ǵana
oypatlı
ǵı hám onnan tısqarı re ǵionlar arasında ǵı mádeniy hám sawda
baylanıslarınıń rawajlanıwın tastıyıqlaydı. Shust, Qur
ǵantepe hám Qızıltepe
arxeolo
ǵiyalıq estelikleriniń hár biri, óziniń ózine tán tabılmaları menen,
Fer
ǵana oypatlı ǵınıń áyyem ǵi tariyxın úyreniw ushın úlken áhmiyetke iye.
Fer
ǵana oypatlı ǵı, bronza hám erte temir dáwirine tiyisli estelikler ǵe bay hám
22

shólkemlestiriwde qanday texnoloǵiyalar ǵa tiykarlan ǵanlı ǵın kórsetedi.
Kur
ǵantepe tabıl ǵan zer ǵerlik buyımları, máselen, sırģalar, marjanlar, baslıq
hám bezewler, sol dáwirde xalıq arasında zer
ǵerlik óneri hám estetikalıq
qádiriyatlardıń joqarı bol
ǵanlı ǵın kórsetedi. Bul buyımlar tek estetikalıq emes,
al sociallıq statusın kórsetiwshi bel
ǵiler bolip esaplanadı.Zer ǵerlik buyımları,
sonday-aq, sawda hám mádeniy almasıwlar arqalı basqa aymaqlardan alıp
kelin
ǵen materiallar menen bezetil ǵen.Kur ǵantepeden tabıl ǵan sırtqı mádeniyat
buyımları, máselen, Iran, Hindstan hám Qıtaydan kel
ǵen materiallar, bul
aymaqtıń sawda hám mádeniy baylanısları rawajlan
ǵanlı ǵın kórsetedi. Sonday-
aq, bul tabılmalar Kur
ǵantepenıń sol dáwirde Orta Aziya hám onıń átirapında ǵı
aymaqlar menen qanday sawda baylanısların ornatqanın
tastıyıqlaydı.Kur
ǵantepe arxeolo ǵiyalıq esteli ǵi Fer ǵana oypatlı ǵı tariyxın
úyreniwde úlken áhmiyetke iye.Kur
ǵantepeden tabıl ǵan arxeolo ǵiyalıq
materiallar, sol dáwirde jasa
ǵan xalıqtıń turmis tárizin, ekonomikalıq xizmetti,
sawda baylanısların hám mádeniy almasıwlardı tereńirek úyreniw
ǵe imkan
beredi.
Tómende
ǵi tárepleri Kur ǵantepenıń áhmiyetin jáne bir márte atap ótedi.Qala
qurılısı hám sociallıq dúzilis Kur
ǵantepeda tabıl ǵan arxitektura hám imaratlar,
qala qurılısınıń rawajlanıwın hám sociallıq dúzilistiń quramalılı
ǵın kórsetedi.
Bul estelik, Fer
ǵana oypatlı ǵında sociallıq ayırmashılıqlardıń bar ekenli ǵin hám
qala turmısınıń joqarı dárejede shólkemlestiril
ǵenli ǵin
tastıyıqlaydı.Kor
ǵantepeden tabıl ǵan sırtqı mádeniyat buyımları, Fer ǵana
oypatlı
ǵınıń áyyemde Orta Aziya, Hindstan, Iran hám Qıtay menen sawda
baylanısların keńeyttir
ǵenli ǵin kórsetedi. Bul baylanıslar arqalı Fer ǵana
oypatlı
ǵı óziniń ekonomikalıq hám mádeniy áhmiyetin arttırdı. Suyunbay ǵulı
Alimjan (Alim Suyunbaev): Fer
ǵana oypatlı ǵında arxeolo ǵiyalıq izertlewler
alıp barıwdıń pionerlerinen biri, sonday-aq, Qor
ǵantepe qazıwlarına basshılıq
etken bel
ǵili arxeolo ǵlardan biri. Alim Suyunbaev 1950-jillardan baslap
Fer
ǵana oypatlı ǵınıń túrli bólimlerinde, sonıń ishinde, Qur ǵantepede qazıwlar
10

esteliǵi Xankaran oazisiniń orayı bol ǵan hám ol orta ásirler ortalarına tiyisli.
Xanqaranda tabıl
ǵ’an arxeolo ǵiyalıq tabılmalar, sonıń ishinde, metall buyımlar,
áyyem
ǵi ásbaplar hám keramika buyımları arqalı qala xalqınıń ekonomikalıq
turmısı, ónermenshilik hám sawda iskerli
ǵiniń rawajlanıwın úyreniw múmkin.
Kurs isınıń maqseti :Bul kurs jumısında Fer
ǵana oypatlı ǵında jaylasqan
Min’tepe, Xankaran, Shust hám Qiziltepe esteliklerinde
ǵi arxeolo ǵiyalıq
qazılmalar hám tabıl
ǵan estelikler analizlenedi. Sonday-aq, hár bir esteliktiń
sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy áhmiyeti, Fer
ǵana oypatlı ǵı tariyxında ǵı
ornı, qalalararalıq baylanıslar hám sawda jolları menen baylanıslı óz
ǵerisler
úyrenedi. Kurs jumısı Fer
ǵana oypatlı ǵı arxeolo ǵiyasın jáne de tereńirek túsiniw
hám onıń mádeniy miyrasın tallaw
ǵa qaratıl ǵan.
Kurs isınıń predmeti :Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı Min’tepe, Xankaran, Shust
hám Qiziltepe estelikleriniń arxeolo
ǵiyalıq qazıwların talqılaw: Bul esteliklerdiń
hár birinde alıp barıl
ǵ’an qazıwlar hám tabıl ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar
tiykarında, olardıń tariyxıy, mádeniy hám ekonomikalıq áhmiyetin úyreniw.
Kurs isınıń wazıypaları :Esteliklerde tabıl
ǵan estelikler arqalı Fer ǵana
oypatlı
ǵınıń áyyem ǵi qala qurılısı hám sociallıq strukturaların anıqlaw: Hár bir
estelikte anıqlan
ǵan qala qurılısı, ónermenchilik hám sawda sistemaları
haqqında
ǵı ma ǵlıwmatlardı talqılap, olardıń Fer ǵana oypatlı ǵı tariyxında ǵı ornı
hám áhmiyetin bel
ǵilew.
Kurs isınıń dúzilisi :K urs jumisi. Kirisiw, 2 bap, 4 para
ǵraf, juwmaqlaw
hám paydalanıl
ǵan ádebiyatlardan ibarat.
3

2.2 Qaratpe ham Xanqaron esteliǵi uyrenliwi hám uluwma klasifikatsiyasi.
Qaratpe - Ózbekstannıń Fer
ǵana oypatlı ǵı ayma ǵında jaylasqan hám
bronza dáwiri mádeniyatın úyreniw ushın áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq esteliklerden
biri. Bul estelik, ásirese, Fer
ǵana oypatlı ǵınıń Bronza dáwiriniń soń ǵı
basqıshları hám mádeniy-ónermenchilik rawajlanıwın úyreniwde úlken ilimiy
áhmiyetke iye. Qaratepe, estelik sıpatında, eski sociallıq hám ekonomikalıq
strukturalardıń, sonday-aq, mádeniyatlardıń óz
ǵerisleri hám evolyuciyasın
kórsetedi. Qaratepe esteli
ǵi Fer ǵana wálayatınıń Taslaq rayonında jaylasqan,
ótkeril
ǵen qazıwlar bolsa bul aymaqtıń bronza dáwirinde áhmiyetli oraylarınan
biri bolıwın tastıyıqlaydı. Esteliktiń jaylasıwı, áem
ǵi sawda jollarına jaqınlı ǵı,
tábiy
ǵıy sharayatları, suw ǵarılatu ǵın diyqanshılıq hám sharwashılıq ushın
qolaylı
ǵı onıń áhmiyetin jáne de arttıradı.Qaratpe jaylasıwı óziniń ǵeo ǵrafiyalıq
jaylasıwı menen áem
ǵi sawda jolları hám mádeniy almasıwlar kesilisken
noqatta jaylasqan. Bul sawda hám mádeniy baylanıslardı rawajlandırıw
ǵa
imkaniyat jarattı. Qaratepeden alın
ǵan materiallar, tiykarınan, bronza, mis,
keramika, zer
ǵerlik buyımları hám ásbap-úskenelerden ibarat bolıp, olar sol
dáwirdiń ekonomikalıq hám mádeniy turmısın úyreniwde áhmiyetli dárek
esaplanadı.
Bronza hám mis buyımlar: Bronza qurallar, ásbaplar hám bezewler, sol
dáwirde metall
ǵ’a islew beriw texnolo ǵiyasınıń rawajlan ǵanlı ǵın kórsetedi.
Qaratpeda tabıl
ǵan mıs hám bronzadan islen ǵen buyımlar, sonday-aq, sol
dáwirdin sawda baylanısları haqqında kóp ma
ǵ’liwmat beredi. Qaratepeden
tabıl
ǵan keramika ıdıslar, na ǵıslar hám bezewler, Fer ǵana oypatlı ǵı
mádeniyatınıń ózine tánli
ǵin hám kórkem ónerin sáwlelendiredi. Keramika,
sonday-aq, diyqanshılıq hám azıq-awqat saqlaw menen baylanıslı hár qıylı
ámeliyatlardı kórsetedi.Mis,
ǵúmis hám altın materiallardan islen ǵen zer ǵerlik
buyımları, sol dáwirde joqarı klasqa tiyisli adamlardıń turmıs tárizin
sáwlelendiredi. Marjanlar, sırģalar, júzikler hám basqa bezewler zer
ǵerlik
óneriniń rawajlan
ǵanlı ǵın kórsetedi.Qoratepeden tabıl ǵan qurallar, máselen,
16

I-BAP. Ferǵana oypatli ǵinda ǵi bronza ham temir dawrine tiyisli
esteliklerdi uyreniwli.
1.1.Fer
ǵana oypatli ǵi estelikleri uyrenliwinde Fer ǵana ekspeditsiyasiniń
orni.
1946-1947-jılları Ózbekstannıń Fer
ǵana oypatlı ǵında alıp barıl ǵan
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar hám izertlewler toplamı bolıp, oni sovet arxeolo ǵi
Vladimir A.A.Rudenko basqar
ǵan. Bul ekspediciya Fer ǵana oypatlı ǵınıń áem ǵi
qalaları hám mádeniy orayların úyreniw maqsetinde shólkemlestiril
ǵen.Fer ǵana
ekspediciyasınıń tiykar
ǵı maqseti - Fer ǵana oypatlı ǵınıń tariyxıy- ǵeo ǵrafiyalıq
óz
ǵesheliklerin anıqlaw, sol aymaqta jasa ǵan áyyem ǵi xalıq mádeniyatın
úyreniw, sonday-aq, re
ǵionda ǵı arxeolo ǵiyalıq estelikler, sonıń ishinde qalalar,
qoyımshılıqlar, áyyem
ǵi jerler hám olardıń tariyxıy áhmiyetin anıqlaw edi.
Fer
ǵana ekspediciyası sheńberinde Qaratepe (Shahrisabz janında jaylasqan)
arxeolo
ǵiyalıq esteli ǵi de úyrenildi. Qaratepe - áem ǵi qalanıń qaldıqları bolıp,
biziń eramız
ǵa shekem ǵi IV-III ásirler ǵe tiyisli estelikler tabıl ǵan. Bul qala,
bálkim, Fer
ǵana oypatlı ǵında ǵı eń áhmiyetli oraylardan biri bol ǵan. qazıwlar
dawamında Qaratepada hár qıylı dáwirler
ǵe baylanıslı ma ǵlıwmatlar,
arxeolo
ǵiyalıq tabılmalar, sonıń ishinde, keramika, metall buyımlar, súwretler
hám basqa estelikler tabıl
ǵan. Bul tabılmalar Fer ǵana oypatlı ǵı ayma ǵında ǵı
áyyem
ǵi qala turmısı hám onıń sociallıq-ekonomikalıq dúzilisin túsiniw ǵe
járdem berdi. Fer
ǵana ekspediciyası Ózbekstan hám Oraylıq Aziya tariyxın,
arxeolo
ǵiyasın hám mádeniyatın úyreniwde úlken áhmiyetke iye boldı. Bul
ekspediciya nátiyjeleri hám tabıl
ǵan materiallar sol dáwirde ǵi antik hám
áyyem
ǵi mádeniyatlar haqqında jana ilimiy ma ǵliwmatlardı usındı.
Sonday-aq, ekspediciya dawamında tabıl
ǵan tabılmalar, Fer ǵana oypatı
ayma
ǵınıń eski xalqı hám mádeniyatına baylanıslı jańa ilimiy qatnaslardı
rawajlandırıw
ǵa járdem berdi. Fer ǵana ekspediciyası hám onıń alıp bar ǵan
qazıwları, óz waqtında Fer
ǵana oypatlı ǵınıń áyyem ǵi tariyxın ashıwda
áhmiyetli rol oyna
ǵ’an hám Oraylıq Aziyada ǵı arxeolo ǵiyalıq izertlewlerdi
4

qılıshlar hám nayzalar, bronza dáwiriniń jawinǵerlik texnolo ǵiyaların kórsetedi.
Bul ásbaplar sol dáwirde xalıq qáwipsizli
ǵi hám áskeriy xizmettiń rawajlanıwın
kórsetedi.Qaratepeda tabıl
ǵan materiallar, sol dáwir jámiyetiniń sociallıq
strukturasın túsiniw
ǵe járdem beredi. Bul jerde joqarı klassqa tiyisli adamlardıń
material mádeniyatı, qurallar hám zer
ǵerlik buyımları arqalı anıq súwretlenedi,
bul bolsa sol dáwirde
ǵi jámiyettiń sociallıq stratifikaciyasın kórsetedi. Bul
buyımlar, bálkim, joqarı sociallıq klass wákilleri tárepinen paydalanil
ǵan.
Keramika buyımları hám ápiwayı ásbaplar, xalıq massasınıń kúndelikli
turmısın sáwlelendiredi. Bul buyımlar tómen
ǵi klass wákilleriniń ekonomikalıq
iskerli
ǵin kórsetedi. Sawda hám mádeniy almasıwlar Qaratepe esteli ǵi, Fer ǵana
oypatlı
ǵı arqalı ótkeril ǵen áem ǵi sawda jolları hám mádeniy baylanıslardıń
oraylıq noqatlarınan biri sıpatında óz áhmiyetin kórsetedi. Bul estelikten
tabıl
ǵan materiallar, sol dáwirde sawda hám mádeniy almasıwlardıń
rawajlanıwın tastıyıqlaydı.Qaratepeda tabıl
ǵan mıs hám bronza buyımları, sol
dáwirde Fer
ǵana oypatlı ǵı hám basqa da re ǵionlar arasında metall sawdasınıń
bar ekenli
ǵin kórsetedi. Bul sawda arqalı tek ǵana materiallar emes, al mádeniy
hám texnolo
ǵiyalıq bilimler almasıladı.Qaratepeda tabıl ǵan keramika na ǵısları
hám zer
ǵerlik buyımları, basqa re ǵionlardan kel ǵen mádeniy tásirlerdi
kórsetedi. Bul, óz
ǵeze ǵinde, Fer ǵana oypatlı ǵı hám onıń átirapında ǵı re ǵionlar
arasında
ǵı mádeniy hám ekonomikalıq baylanıslardı atap ótedi.
Qaratepe esteli
ǵi, Orta Aziya tariyxın úyreniwde, ásirese, bronza
dáwiriniń sońģi basqıshları hám sociallıq rawajlanıwdı túsiniwde ayrıqsha
orin
ǵa iye. Qaratpeden alın ǵan materiallar tek Fer ǵana oypatlı ǵı emes, al pútkil
Orta Aziya mádeniyatların úyreniw ushın áhmiyetli dárek bolip xızmet
etedi.Qaratpe, Fer
ǵana oypatlı ǵınıń sawda jollarında jaylasqan strate ǵiyalıq
noqat bolıp, aymaqta
ǵı ekonomikalıq baylanıslar hám mádeniy almasıwlardı
kórsetedi.Qaratpedan tabıl
ǵan materiallar, bronza dáwiriniń sociallıq
strukturasın, joqarı klass hám tómen
ǵi klass Qaratpeden tabıl ǵan texnolo ǵiyalıq
hám mádeniy materiallar, Fer
ǵana oypatlı ǵınıń mádeniy miyrasın hám oniń
17

33

Купить