• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Farg’ona o’rta asr yodgorliklari

vodiyni ikkiga ajratgandek bo'ladi. Janubda Turkiston - Oloy tog'laridan, shimolda
Chotqol-Qurama   va   sharqda   Farg'ona   tog'laridan   bir   necha   o'nlab   katta-   kichik
soylar   Sirdaryoga   qo'shilib   ketgan   bo'lsa,   ba'zilari   suvining   ozligidan   unga
yetolmay   adirlar   orasida   qolib   ketgan   bo'lib,   qadimshunosh   olimning   fikricha,bu
o'z  navbatida   har  bir   soyning  havzasida  o'ziga   xos  tabiiy  geografik  sharoitga  ega
bo'lgan mikrovohalarni vujudga keltirgan. Ushbu daryo va soylar havzasidagi eng
qulay   joylarda   ilk   sug'orma   dehqonchilik   yo'lga   qo'yilib,   dastlabki   dehqonlar
manzilgohlari  paydo   bo'lgan.  Millodan  avvalgi   III  ming  yillikning  o'rtalarida  (ilk
bronza   davrining   oxirlarida)   sug'orma   dehqonchilik   vujudga   kelganligi   natijasida
Chust   madaniyatiga   kiruvchi   Chust   manzilgohi   dehqonalar   manzilgohi
shakillanadi.  O'troq   dehqonlarning   bunday   manzilgohi   vodiyning   ko'pchilik
soy havzalarida shakillana boshlagan. Shuni takidlash kerakki qadimshunos olimni
fikricha   hozircha   bunday   manzilgohlar   topilmagan.   Bunga   sabab   shuki,   ularning
aksariyati tabiiy ofatlar oqibatida yer ostida qolib ketgan. Tadqiqotlardan ma 'lum
bo'ldiki(arxeoseysmologik   tadqiqotlar),   Vodiyning   shimoliy   qismi   aktiv   seysmik
hududga kiradi. Bu hududda qadimdan har 400 500 yilda kuchli yer qimirlashi (9-
10 balli) bo'lib turgan. Shunday yer qimirlashlarining birida ilk bronza davriga oid
dehqon   qarorgohlarning   ko'pchiligi   yer   ostida   qolib   ketgan.   Demak,   O'rta
Osiyoning   boshqa   hududlarida   aholi   manzilgohlari   dastlab   daryo   deltalari
havzalarida   shakillangan   bo'lsa,   qadimshunos   olimarimiz   tadqiqotlariga   ko'ra
Farg'ona   vodiysida   aholi   manzilgohlari   daryo   deltalrida   emas,   balki,   adir   orti
mikrovohalar   o'zlashtirilgan.   Bronza   davrining   oxiri   va   ilk   temir   davrining
boshlarida   magistral   kanallarning   paydo   bo'lishi   bilan   daryo   va   soylarning   delta
qismidagi   katta   yer   maydonlari   o'zlashtirilib   sug'orma   dehqonchilik   kengaya
boshlanadi.   Bularga   misol   uchun   Dalvarzintepa,   Chust,   Ashqoltepa   va   boshqa
arxeologiya yodgorliklarni keltirib o'tishimiz mumkin.
Qadimgi   Farg'ona   vodiysida   vujudga   kelgan   eng   qadimgi   yodgorliklar
Dalvarzintepa,   Sho'raboshat,   Axsikent,   Mingtepa,   Yuchen   shahar   arxeologiya
yodgorliklari   hisoblanadi.   Farg'ona   vodiysi   shaharlarining   birinchilar   qatorida
arxeologik   jihatdan   tadqiq   etgan   izlanuvchilardan   Yu.A.Zadneprovskiy   bu   yerda
10 mustaqillik   yillarida   Vatanimiz   olimlarining   sa‘y-harakatlari   tufayli
O‘zbekistonning,   jumladan   Farg‘ona   vodiysining   bronza,   temir   davri   bo‘yicha
o‘tmish tariximizning bir qator sahifalari yangi tadqiqotlar asosida qayta tiklandi.
Lekin,   shunga   qaramasdan   vodiyning   o‘rta   asrlar   tarixi   bo‘yicha   hali   ko‘p
masalalar   borki,   ularni   hozirgi   zamon   talabi   asosida,   xolisona   yoritish   olimlar
oldida turgan muhim masalalardan biridir. 
Tadqiqot   obyekti.   Farg‘ona   vodiysida   o‘rta   asrlarda   yuz   bergan   siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   jarayonlar.   Tadqiqotning   maqsad   va   vazifalari.
Ushbu   kurs   ishining   maqsadi   Farg‘ona   vodiysida   o‘rta   asrlarda   kechgan   siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni  tadqiq qilishdan  iboratdir. Ushbu  maqsaddan kelib
chiqqan   holda,   ishda   quyidagi   vazifalarni   hal   etish   nazarda   tutilgan:     Farg‘ona
vodiysida   Eftaliylar   va   Turk   xoqonligi   davridagi   siyosiy   ahvolini   ko‘rsatish;
Farg‘ona   vodiysida   arablar   istilosi   davridagi   siyosiy   jarayonlarni   yoritib   berish;
Somoniylar va Qoraxoniylar davrida vodiyning siyosiy taraqqiyotini tadqiq etish;
O‘rta asrlarda Farg‘ona vodiysidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni kuzatish; V-
XIII   asrlarda   Farg‘ona   vodiysidagi   madaniy   jarayonlarni   tadqiq   etish.
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi.   Mazkur   ishda   ilk   marotaba   yozma   va   arxeologik
manbalar   asosida   Farg‘ona   vodiysining   o‘rta   asrlar   tarixi   tizimli   va   kompleks
tarzda maxsus o‘rganilmoqda. 
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mustaqillik sharoitida jamiyat a‘zolarini 
erkin,   demokratik   tafakkur   va   milliy   g‘oya   ruhida   tarbiyalash   vazifalarini
bajarishda   tarix   fanining   ahamiyati   ortib   bormoqda.   Milliy   istiqlol   yillarida
Vatanimiz   tarixini   haqqoniy,   ilmiy   asosda   o‘rganish   davlat   siyosati   darajasiga
ko‘tarildi   va   O‘zbekiston   tarixining   ko‘pgina   masalalari   o‘zining   yangi,   ilmiy
jihatdan   xolis   va   haqqoniy   yechimini   topa   boshladi.   Chunki,   respublikamizning
birinchi   Prezidenti   Islom   Karimov   ta‘kidlab   o‘tganidek,   «O‘z   tarixini   bilmagan
jamiyat   istiqbolga   eltuvchi   yo‘lni   topa   olmaydi.   Tarixga   bepisand   xalqning
kelajagi   yo‘q.   Farg‘ona   vodiysining   o‘rta   asrlar   tarixi   davlatchiligimiz   tarixida
muhim   o‘rin   tutadi.   Bu   davrda   vodiyda   Eftaliylar,   Turk   xoqonligi   va   arablar
ketma-ketlikda   hukm   surganlar.   Farg‘ona   vodiysining   ilk   o‘rta   asrlar   tarixi   hali
3 14 Shuningdek,   uning   izlari   Namangan,   Andijon,   Samarqand   va   Qashqadaryo
hududlaridan   ham   topilgan.   Xozirgacha   ularning   10   dan   ortiq   yodgorliklarida
arxeologik   qazishmalar   o'tkazilgan.   Chust   madaniyatining   ikkinchi   davrida   ilk
shaharlar   vujudga   kela   boshlagan.   Shasharlar   ikki   qismdan   iborat   bo'lib,   ark   va
shahriston   ham   mudofaa   devoir   bilan   o'ralgan.”   Qadimshunoslar   fikricha,
Dalvarzinepa   yodgorligi   hududining   18   gektari   aholi   turar-joylar,   5   gektari   xavf
tug'ilgan paytda atrof aholi jon saqlaydigan boshpana qism, 2 gektari esa maxsus
alohida   ajratilgan   qism   bo'lib,   bu   yerda   hukmdorlar   yashaganlar. 1
  Dalvarzintepa
shaharning   devorlarini   asosan   paxsa   va   xom   g'ishtlardan   foydalanib   tiklangan.
Shundan   kelib   aytish   mumkin-ki,   Dalvarzintepa   puxta   o'ylangan   reja   asosida
qurilgan   aholi   manzilgohi   bo'lib,   ushbu   yodgorlikda   ilk   shaharsozlikning   deyarli
barcha belgilari aniqlangan.
Ummuman ołganda, Dalvarzintepa shahar  yodgorligi  kabi  shaharlar  bronza
davrida   ilk   shaharlarning   shakillanishi   va   rivojlanishi   tufayli   dastlabki
davlatchilikning   ilk   ko'rinishlari   paydo   bo'ladi.   Buni   biz,   mudofaa   devorlarining
qurilishi,   arkning   alohida   ajralib   turishi   va   turar   joylarning   farqlanishida
ko'rishimiz mumkin. Demak, Dalvarzintepa puxta o'ylangan reja asosida qurilgan
aholi   manzilgohi   bo'lib,   ushbu   yodgorlikda   ilk   shaharsozlikning   deyarli   barcha
belgilari aniqlangan. Farg'ona vodiyidagi qadimiy yodgorliklarning yana bir o'ziga
hos   jihati   shundan   iborat-ki,   qadimshunoslar   Olib   borgan   tadqiqotlardan   bilish
mumkin aksariyat yodgorliklar bir tomoni tabiiy mudofaa devori, tog', daryo, ko'l,
yoki botqoqliklardan iborat bo'lgan. Hududda Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar
natijasida   ma   'lum   bo'lishicha   Farg'ona   vodiysida   miloddan   avvalgi   III   ming
yillikning   ikkinchi   yarimidan   boshlangan   sug'orma   dehqonchilik,   miloddan
avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarimiga kelib ilk shaharlarning shakillanishiga
Olib  keladi.   Qadimgi   shaharlar   tarixini   o'rganishning   eng  asosiy   xususiyatlaridan
yana   biri   shundaki,   sivilizatsiya   bilan   bog'liq   bo'lgan   yangi   shaharsozlik
madaniyati   markazlarining   turli   hududlarda   paydo   bo'lishi   o'zining   ahamiyatiga
1
  Ablat   Xo ' jaev   Farg ' ona   tarixiga   oid   malumotlar  ( Qadimiy   va   ilk   O ' rta   asr   Xitoy   manbalaridan   tarjimalar   va   ularga  
sharxlar ) « Farg ' ona »  nashiryoti . 2013  yil .   B . 288
12 15   sm.   qalinlikda   saqlanib   qolgan.   Utxona   ichidagi   qatlamlar   xilma   xil:   yuqori
qismida   ayrim   g’isht   bo’laklari,   yirik   idish   parchalari   (xum?),   loy   va   boshkalar;
quyida   esa   (qalinligi   40-50   sm)   katta   yog’och   quyindilari   bilan   aralashgan   xolda
asosan   kul   qatlami   uchraydi.   Xumdon   utxonasi   va   tayanch   ustuni   devorlarining
sirti kuchli harorat ta’siri bilan 7-12 sm qalinlikda zangori rangli toshkolga aylanib
ketgan. 1
  Xumdonning   utxona   qismida   arxeologik   topilmalar   juda   kam,   u   yerdan
bir necha sopol parchasi va mankaldon (jarovnya) bulagi topildi xalos. Topilmalar
ichida   xumlarning   pishirilmagan   parchalari   (4   ta)   uchraydi.   Ushbu   xumlar
xumdonga   tug’ridan   tug’ri   kulolchilik   ustaxonasidan   (etnografiyada   do’qon   deb
ataladi)   tushgan   bo’lishi   mumkin.   Bulardan   tashqari   xumdon   to’lamida   va   o’nga
yakdn joylarda ko’plab toshkol parchalari uchraydi.
Xumdon   o’z   tuzilishiga   asosan   uch   qismidan   iborat:   utxona,   o’nga   borish
yulagi, pishirish kamerasi.  Xumdon kovlab ochilayotgan paytda uning yer ostiga
kovlab kurilgan va yaxshi  saqlanib qolgan utxonasi  aniqlandi. Utxona yumal  oqr
oq   shaklga   ega,   bo’lib   o’zunligi   210   sm,   balandligi   140   sm.   Uning   poli   ham
qisman   saqlanib   qolgan.   Utxona   yuza   qismida,   devor   sirti   buylab   kuydirish
kamerasiga   yuqori   haroratni   utkazib   beruvchi   maxsus   teshiklar-   «novlar»   (ular
etnografik   xumdonlarda   tojikcha   "dudbaro"   deb   atalgan   va   o’zbekchadagi
"mo’riga"   tug’ri   keladi)   ham   saqlanib   qolgan.   Bunday   teshiklar   soni   9   ta,   ammo
ularning   saqlanishi   bir   xil   emas. 2
  Teshiklar   ulchamlari:   o’zunligi   18-65   sm.,
diametri 8-14 sm. Utxonaning yulagi yoki uning ogiz qismi 170 sm o’zunlikda va
60-70 sm  kenglikda qayd etildi. Yulak shifti gumbazsimon  ko’rinishga ega, buni
gumbazning   saqlangan   bir   bulagi   ham   isbot   etadi.   Poldan   gumbazning   yuqori
no’qtasigacha   bo’lganoralik   122   sm.   Utxona   og’zi   g’isht   bo’laklari,   toshkol
parchalari,   shuningdek   kul   uyumi   bilan  to’la.  Utxona   o’rtasida   bakuvvat   tayanch
ustuni   tiklangan   bo’lib   uning   asosidagi   o’zunligi   100   sm,   eni   30-35   sm;   yuqori
qismida   esa   o’zunligi   98   sm,   eni   esa   31-35   sm.   Kuchli   harorat   ostida   devorlari
1
 Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И. Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т. 
1971
2
  Abdulhamid   Anorboyev .  Farg ' onaning   qadimgi   shaharlari   va   ularning   Markaziy   Osiyoda   tutgan   O ' rni . - Toshkent : 
" Fan "  nashiryoti , 2022  y . B . 139
21 36
Movarounnahr shu jumladan Farg‘ona arab xalifaligi tarkibiga kiritilganidan so‘ng
bu   yerlarda   xalqning   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotida   biror   muddat   turg‘unlik   yuz
beradi.   Bu   yerda   kushonlar   davridayoq   boshlangan   feodallashish   jarayoni   arablar
istilosi   davrida  biroz  to‘xtab  qoladi.   Bu   davrda   xalifalikning  markaziy   qismlari   –
Iroq, Suriya va Misrda feodal munosabatlar jadal rivojlanadi. VII asr boshida arab
jamiyati   hali   ijtimoiy   tuzumning   qabila   –   urug‘chilik   bosqichida   turgan   bo‘lsa,
markazlashgan   yagona   xalifalik   shakllanishi   bilan   xalifalikning
ilg‘orviloyatlarining   xo‘jalik   ,   iqtisodiy   va   madaniy   yutuqlarini   o‘zlashtirish
natijasida   u   feodal   munosabatlarga   to‘laqonli   kirishadi.   Shunga   ko‘ra,   VIII   asr
o‘rtalarida   xalifalikning   markaziy   viloyatlarida   feodalizm   Movarounnahrdagiga
nisbatan ancha yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan edi. 
36 38
15. Исамиддинов М.Х. Хасанов М.Х. История древнего и средневекового 
керамического производства Нахшеба. Т. 2000.
16. Лунина С.Б. Археология Средней Азии. Учебное пособие. Ташкент. 
1986.  pdf .
17. Матбабаев Б.Х. и др. Отчет Узбекско-Китайской совместной 
археологической экспедиции о проделанных работах на городище 
Мингтепа в 2012 году. - Самарканд, 2013
18. Матбобоев Б. Мингтепа: археологик қазишмалар ва уларнинг таҳлили. 
Водийнома А 2019 №3(14) Б.57.; 
19. Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья. Средняя Азия 
в раннем средневековье.  Отв. ред. Г.Л. Брыкина. М., «Наука» 1999.
38 I.BOB. Farg’ona o’rta asr yodgorliklari tarixi.
I.1. Suv manbalari asosida ajratilgan irrigasiya rayonlari va ularda ilk
o’rta asr yodgorliklarining joylashish tizimi .
Turli   fan   yunalishlari   buyicha   Farg’ona   vodiysini   rayonlashtirish   ishlari
mavjud.   Ayniqsa,   tabiiy   geografik   asosda   rayonlashtirish   ancha   mo’qammal
amalga   oshirilgan.   Ular   haqida   Yu.A.   Zadneprovskiy   to’la   to’xtalib   o’tgan.
Shuning uchun biz vodiyning tabiiy geografiyasiga to’xtalmay, bevosita mavzuni
yoritishga o’tamiz.
Farg’ona  vodiysi  -  atrofi  tog’lar  bilan  o’ralgan  o’lkan  makondir.  Vodiyning
birgina g’arbiy tomoni ochiq bo’lib,   kenglik bilan Mirzacho’lga tutashgan. Vodiy
atrofidagi tog’lar bir tomondan uni issiq va sovuq iqlim oqimidan saqlasa, ikkinchi
tomondan,   o’z   bag’rida   O’rta   Osiyoning   asosiy   suv   manbai   -   Sirdaryoning
boshlanishiga   zamin   yaratgan.   Baland   tog’   tizmalaridan   boshlangan   jil g’ alardan
soylar   va   ularni   birlashuvidan   daryolar   tashkil   topadi.   Ular   Chotqol   va   Qurama
tog’   tizmalari   yonbagirlarida   tarkib   topgan   Fovasoy,   Kosonsoy,   Poshshootasoy;
Farg’ona tog’ tizmasining janubiy-g’arbiy yonbagirlarida Moylisu, Ko’gart, Yassi;
Oloy   va   Turkiston   tog’   tizmalarida   Kurshob,     oqbura,   Arovon,   Isfayram,
Shoximardonsoy   (Margilonsoy),   So’x,   Isfara,   Xujabaqirgansoy,     oqsuv.   Bu   suv
manbalari o’z xavzalarida tog’, tog’ oldi, tekislik qismlarda unumdor vodiyni hosil
qilgan   va   bu   hududlarda   qadimdan   birinchi   navbatda   sug’orma   dehkonchilikka
asoslangan xo’jalik va turmush tarzi vujudga kelgan. 1
Vodiyning   daryo   va   soylari,   butun   O’rta   Osiyoda   bo’lgani   kabi,   suv
manbalarining tuyinishiga ko’ra quyidagi xillarga bulinadi:
1. Abadiy mo’zliklardan bosh oladigan daryolar;
2. Kor aralash mo’zliklardan va bul oq suvlaridan tuyinadigan daryolar;
3. Abadiy korlardan suv oladigan daryolar;
4. Aralash kor-yomgirlardan tuyinadigan daryolar.
Mutaxassislar vodiydagi daryo-soylarning   birinchi xiliga   Norin va uning irm
oqlari,     oqbura,   Aravonsoy,   Isfayramsoy,   Shoximardonsoy,   Sux,   Isfara   soylarini
1
  Abdulhamid Anorboyev. Farg'onaning qadimgi shaharlari va ularning Markaziy Osiyoda tutgan O'rni. -Toshkent: 
"Fan" nashiryoti, 2022 y.B.125
5 o’rganayotgan   ilk   o’rta   asrlar   uchun   ham   ushbu   masala   buyicha   dastlabki
izlanishlar amalga oshirilgan .
Bular   hisobga   olinib ,   Farg’ona   vodiysidagi   barcha   ilk   o’rta   asrlar   davri
yodgorliklarini   to’la   ro’yxati   ishlab   chisildi   va   haritaga   tushirildi.   Ta’kidlash
joizki, mavzuga tegishli yodgorliklar respublika hududiy chegarasi doirasida emas,
balki   uch   respublikaga   qarashli   hududlardagi   (O’zbekiston,   Qirg’iziston,
Tojikiston   respublikalari)   barcha   arxeologik   yodgorliklar   kiritildi.   Hamasi   bo’lib
ilk   o’rta   asrlar( 5 - 6   asr )ga   oid   217   ta   axeologik   yodgorlik,   zardushtiylik   udumi
bilan   ko’milgan   ostadonli   sabristonlar   va   22   manzilda   kuxna   turkiy   yozuv
namunalari topilgan joylar haritaga tushirildi.
Yodgorliklar   davrini   belgilashda   asosiy   manba   sifatida   kulolchilik
maxsulotlari   xizmat   qildi.   Nisbiy   va   mutlak   yoshi   aniqlangan   yodgorliklar
materiallarini taxlil etish va ularni ma’lum suv manbalari bilan bog’lab, Farg’ona
vodiysi   ilk   o’rta   asrlar   davri   yodgorliklarini   14   ta   irrigasiya   rayonlariga   bo’lib
o’rganish   imkoniyati   tug’ildi.   Sho’nga   ko’ra,   har   bir   gurux     arxeologiya
yodgorliklari aniq suv manbalari asosida voxa(voxacha)larga va voxalar irrigasiya
rayonlariga   birlashtirildi.   Suv   manbalarini   aniqlashda,   o’tgan   XX   asrning   20-50
yillarida   to’zilgan   haritalar,   statistik   ma’lumotlar   ham   xisobga   olindi   va   boshka
hududlarda   olib   borilgan   arxeologik   rayonlashtirish   tajribalaridan   foydalanildi.
Odatda  har   bir  irrigasiya  rayonida  (III  rasmda   ular  rim   rakami  bilan  kursatilgan)
bir   necha   voxa   va   kichik   voxalar   bo’lishi   mumkin.   Natijada   dissertasiyada
yodgorliklarni   suv   manbalari   asosida   rayonlashtirishda   quyidagi   iyerarxik   tizim
vujudga keldi: 1)   Voha, voxalar - irrigasiya rayoni:  yodgorliklar va suv manbalari;
2)   Irrigasiya   rayonlari   -   hudud(yoki   viloyat).   Har   bir   irrigasiya   rayoni   va   voxasi
uchun   muxim   bo’lganmarkaziy   yodgorlik   aniqlandi. 1
  Bunday   markaziy
yodgorliklar   irigasiya   rayonining   (balkim   voxaning)   hunarmandchilik   va   savdo-
sotik     markazi   vazifasini   bajargan.   Qadimgi.   Farg’ona   hududiy   doirasida   olib
borilgan   izlanishlar   suv   manbalari   bo’yicha   quyidagi   14  ta   irrigasiya   rayonlariga
ajratildi.
1
 Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И. Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т. 
1971.144  c
7 gurux   ga   ro’yxatdagi   92   ta   qishloq   yodgorliklaridan   26   tasi   ilk   o’rta   asrlarda
(ro’yxatda   soraytirib   kursatilganlari)  bunyod etilgan.
Qu rlgan   66   tasi   antik   davrda   kurilgan   bo’lib   keyingi   davrlarda   ham   ularda
xayot   davom   etgan.   Bulardan   Kushtepa   (№4   -   maydoni   3   gektar),   Mardaktepa
(J№26   -   maydoni   100x150   m.),   Sartepa   (J№28   -   maydoni   1,9   ga),   Izboskan   (№
№60   -   maydoni   2,5   ga),   Gorbobo   (№2157   -   maydoni   2   ga)lar   katta   qishloqlar
safiga   kiradi.   Bular,   yuqorida   aytganimizdek,   shaharlar   shakllanmagan   ayrim
voxalarning markazi vazifasini bajarganlar.
3. Qal’alar (Koravul qal’alar)   13 ta qad ko’targan .   Sal’alar strategik jixatdan
muxim   manzillarda   joylashib,   mudofaaga   aloxida   e’tibor   beriladi,   binolar
qurilishida   ularning   vazifasi   (askarlar   va   soravullar   yashashi,   ko’zatuv   joylari   va
x.) xisobga olingan.
Vodiyda koravul-qal’alarning ikki xili uchraydi: birinchisi voxalar yoki katta
shaharlar kiraverishida o’ ziga xos ximoya chizigi vazifasini bajaruvchi   qal’alar,
ikkinchisi suv manbalari yoki suv ayirgich boshlarida suv nazorati uchun kurilgan
maxsus   qal’a-istexkomlar   Kal’alarning   uchinchi   xili   ya’ni,   qir-qoyalardagi
nazorat-   qal’alari   bo’lib   ular   haqida   N.G.   Gorbunova   muxim   ma’lumotlarni
keltirib   o’tadi.   Bu   urinda   ikkinchi   gurux     qal’alarning   ahamiyati   katta   bo’lgan.
B.A.Latinin   fikriga   ko’ra,   bu   qal’a   egalari   yaqin   atrofdagi   yerlarni   ham   nazorat
qilgan. Bu tadqiqotchi bunday qal’alarga Koradaryodagi Shoshtepa, Isfarasoydagi
Qal’ai   Bolo,   Suxsoydagi   Sariqo’rg’onlarni   kiritadi.   Sariqo’rg’on   va   Qal’ai   Bolo
antik   davrda   kurilgan   va   keyingi   davrlarda   ham   ulardan   keng   foydalanilgan.
Shoshtepa   -   Koradaryoning   Kampirravot   darasidan   chiqaverishidagi   Savay,
Andijonsoy,   Shaxrixonsoylarning   suv   boshiga   joylashgan   muxim   arxeologik
yodgorlik   xisoblanadi. 1
  U   mil.   avv.   III-   II   va   milodiy   III - IV   asrlari   bilan
davrlanadi.   Uning   asosiy   vazifasi   magistral   kanallar   suv   oladigan   suv   ayirgichni
kuriklash   edi.   Xuddi   shunday   kuriklash   vazifasini   Kurgoshintepa   ,     oqtepa
(Batken) ar ham bajargan.
1
  Ablat   Xo ' jaev   Farg ' ona   tarixiga   oid   malumotlar  ( Qadimiy   va   ilk   O ' rta   asr   Xitoy   manbalaridan   tarjimalar   va   ularga  
sharxlar ) « Farg ' ona »  nashiryoti . 2013  yil .   B . 166
30 4.   Qal’a   -   qo’rg’onlar.   Ularning   soni   27   ta.   Bu   qal’alar   asosan   ilk   o’rta
asrlarda   dehkonzodalarning   qasri   sifatida   qad   ko’targan   va   tevarak-   atrof
qishloqlari   uchun   markaz   vazifasini   utagan.   Qal’a-qo’rg’onlar   ikki   xil   bo’lib
ularning   birinchisi   mudofaa   devorlari   bilan   urab   olingan   qasrlar   (feodal   qasrlar)
bo’lsa,   ikkinchisi   mudofaa   devorlarisiz   qal’a   qo’rg’onlardir.   Birinchi   xil   qal’a
egalari   o’z   ekin   maydonlari   atrofini   mudofaa   devorlari   bilan   urab   olganlar   va
qal’ada   yersiz   dehkonlarni   -   qadivarlarni   ishlatganlar.   Albatta,   har   ikki   xolatda
ham binolar bir-ikki qavatli bo’lgan. Ayrim xolatda donjonlar atrofiga kurilgan bir
ikki   qavatli   binoli   qal’a-qo’rg’onlar   ham   uchraydi.   Qal’a   -   qo’rg’onlar   14   tasi
urganilayotgan ushbu davrda paydo bo’ladi, ularning aksariyati ilk o’rta asrlarning
so’nggi (VII-VIII) bosqichida bunyod etilgan.
5. Yakka   xolda   qad   ko’targan   turar-joylar   va   ular   gurux   i   (mavzelar   yoki
ovullar).   Ularning 29 tasi ro’yxatga olingan bo’lib bularga maydoni, diametri 15-
20 metr bo’lgantepaliklar kiritilgan. Bu turar-joylar oddiy kashovarzlarga tegishli
bo’lishi   kerak.   Ular   doimiy   istikomat   qiladigan   turar-joy   va   yordamchi   xo’jalik
binolardan   iborat   bo’lgan.   Ularning   ba’zilari   devor   bilan   urab   olingan.   Shunday
turar-joy   massivlari   o’z   ekinzor   uchastkalari   bilan   qadimgi.   Xorazmda   ham
o’rganilgan. Farg’ona vodiysida o’rganilgan bu gurux ning yarmidan ko’progi (17
ta) ilk o’rta asrlarda, qolganlari antik davrida qad ko’targan. Aloxida uy yoki uy-
joy   mavzelari   (massivlari?)   asosiy   dehkonchilik   rayonlarida   -   axoli   eng   zich
joylashgan   hududlarda   uchraydi.   Masalan,   ular   Aravonsoy,   Shaxrixonsoy   va
Norin-K,oradaryo irrigasiya rayonlarida qayd kilingan.
6. Qabristonlar   (mozorlar)   kam   uchraydi   va   bir   xil   xususiyatlarga   ham   ega
emas. Ular asosan tog’, tog’ oldi va ayrim xollarda adirlik qismlarda qayd etildi va
ular   kuchmanchi,   yarim   kuchmanchi   axoliga   tegishlidir.   Ammo,   dehkonchilik
bilan   shugullangan   axoliga   tegishli   mozorlar   juda   kam   saqlangan.   Bir   oq,
vodiydagi   bu   davr   qabristonlarida   kumish   marosimlarida   aralashgan   urf-odatlar
ham   uchraydi.   Ya’ni,   kuchmanchi   axoli   va   ular   yaqinidagi   dehkon   axoli   ham
birgalikda qabristonlardan foydalanaverganlar. Shuning uchun bir mozorda har xil
dafn   etish   usullari   (yorma,   laxad,   ura   go’rlar)   uchraydi.   X,ozircha   barcha
31 etnomadaniy   va   siyosiy   jarayonlar   bilan   bog’lik   xolda   kechgan.   Xitoy   manbalari
VII   asrda   vodiyda   «6   ta   katta   va   100   ga   yaqin   shaharlar   bo’lgan»   deb   xabar
beradi   ].   Istaxriy   va   al-Muqaddasiy   vodiyda   40   ta   shahar   (ba’zida   jome’   masjidi
mavjud   yirik   qishloqlar)   bo’lganini   qayd   etadilar.   Bu   kiyosiy   solishtirmalardan
kelib   chiqadigan   xulosa   sho’qi,   Farg’onada   shaharlar   soni   biz   o’rganayotgan
davrda   nisbatan   kam   bo’lsada,   ammo   Istaxriylar   zamonasiga   (IX-X   asrlar)   kelib
ko’paygan.   Bu   tabiiy   xoldir.   Yirik   shaharlarni   ilk   o’rta   asrlar   davrida   kamayib,
mayda   shaharlarni   ko’payishi   kuzatiladi.   Shu   holatga   yaqin   manzara   ko’shni
Choch va Iloqda ham kuzatilgan. O’nga asosan, VI-VIII asrlarda mayda shaharlar
ko’paygan.     Qolaversa,   O’rta   Osiyoning   boshka   joylarida   ham   antik   davrda
o’zlashtirilgan maydonlarni ilk o’rta asrlarda kamayishi kuzatiladi.
3.   Qishloq   makonlari.   Farg’ona   vodiysining   ilk   o’rta   asrlar   qishloq
makonlari   Sug’d   va   Xorazmdagi   kabi   keng   ko’lamda   o’rganilmagan.   Sug’d
qishloqlari   atrofida   mudofaa   devorlari,   o’ziga   xos   arki   va   ancha   zich   joylashgan
uy-joylari   borligi   aniqlangan.     Ayni   paytda   xuddi   shunday   qishloqlarning
kuxandizi   yo’qlari   ham   bo’lgan.   O’rta   Osiyo   qishloqlarining   me’moriy   jixatdan
klassifikasiyasi   V.   A.   Nilsen   tomonidan   ishlab   chiqilgan.   Ularni   muallif   uchta
gurux   ga   bo’ladi:   1)   Katta   yer   egasi-feodalning   qal’a-qo’rg’oni   va   uni   atrofida
oddiy   dehkonlar   (qadivorlar)   uy-joylari;   2)   Katta   yer   egasi   qal’a-qo’rg’onining
aloxida   joylashuvi;   3)   Oddiy   dehkonlarning   aloxida   joylashgan   uy-joylari.
Ta’kidlash   joizki,   aloxida   olingan   bir   hududda   qishloqlar   xil   (tip)lari   ishlab
chikilmagan.   Sho’nga   karamay,   Farg’ona   vodiysi   qishloqlari   tiplarini   urganib,
ularda quyidagi belgilar borligi aniqlandi. 1
Farg’onaning ilk o’rta asrlar davri sishl oqdari maydoni 4 gektargacha boradi.
Ularning   atrofi   mudofaa   devorlari   bilan   urab   olingan,   shuningdek   mudofaa
devorisiz qishloqlar ham uchraydi. Ularning ba’zi birlari katta maydonni egallab,
axolisi zich joylashgan va ba’zi bir tovarlarni ishlab chisarishga ixtisoslashgan.   Bu
1
 Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И. Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т. 
1971. 
29 a’zolari Barkiz, Munchoqtepa kabi antik davr shahar harobalari bilan tanishadilar .
1983   yili   M.X.   Isomiddinov   Balandtepada   tadkikot   ishlari   olib   borib,   yodgorlik
tarxini   oldi   va   kichik   qazuv   ishlari   utkazdi.   Bu   yodgorlikni   Farg’ona   tarixini   va
madniyatini o’rganishdagi muxim ahamiyatini sezib, M.X. Isomiddinov muallifga
bu   yerda   Qazishma   utkazishni   tavsiya   etdi.   1987   yilda   Axsiket   otryadining
moliyaviy   yordami   bilan   dissertant   ushbu   yodgorliklarda   arxeologik   Qazishma
ishlarini   boshladi   va   1987-1994   yillari   davomida   bu   yodgorliklar   majmuasida
ilmiy kidiruv ishlari olib bordi. Asosiy e’tibor Pop shaxrining tarixi bilan bog’lik
yodgorliklarni   o’rganishga   karatildi.   Asosan   Qazishma   ishlari   Balandtepada
utkazildi.   Yodgorlik   to’rtburchak   shaklli   tarxga   ega,   balandligi   ba’zi   joylarda   13
metrgacha   boradi. 1
  Yodgorlikning   uchdan   birini,   ayniksa   arkning   katta   bulagini
Sirdaryo yuvib ketgan, ammo uning saqlanib qolgan qismining relyefida uning ark
ekanligi kuzatiladi. Natijada bizga shahar tuzilishining quyidagi tarkibiy bo’laklari
ma’lum bo’ldi:
1. Ark   -   Balandtepaning   janubiy-sharq   tomonida   joylashgan,   deyarli   yarmi
buzilib ketgan tepa xolida saqlangan.
2. Shaxriston (yoki ichki shahar) - Balandtepaning shimol va shimoliy-g’arb
tomonida saqlangan, ammo uning shimol, g’arb va janub tomonlari buzilib ketgan.
Ark   bilan   shaxriston   o’rtasidagi   qadimgi.   xandak   o’rnida   xozir   chuqur   jarliklar
paydo bo’lgan.
3. Rabod   (yoki   tashki   shahar)   -   Balandtepadan   shimol   va   g’arbdagi   hudud,
uni   maxalliy   axoli   Munchoqtepa   -   Ayrtom   shaxri,   Temirkasm   oqtepa   deb   ham
yuritadi. Shaharning bu qismidan o’rta asrlarga oid materiallar borligi aniqlangan.
Ammo   xozirda   buzilib   ketgan   tepaning   o’rnida   "Krovlya"   nomli   xususiy   g’isht
zavodi faoliyat kursatmoqda.
3A. Shaharning bu qismini shartli ravishda "shahar qabristoni" (Munchoqtepa
I, II) deb ajratildi.
Balandtepada   5   ta   Qazishma   va   bir   necha   stratigrafik   shurflari   solindi.
Ulardan ayrimlaridagi Qazishma tafsilotlarini keltirib utamiz.
1
 Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья. Средняя Азия в раннем средневековье. Отв. ред. 
Г.Л. Брыкина. М., «Наука» 1999
16 ajraladi.   Ular   hunarmandchilik,   savdo-sotis,   diniy   va   siyosiy-madaniy   markaz
vazifasini   bajargan.   Bunday   yirik   shaharlar   qatoriga   Quva   -   maydoni   12   ga,
Dunbul   oq   -   13,6   ga,     oqbura   -   5,7   ga,   Jonodil   -   16,5   ga,   To’rtkultepa   -   12   ga,
Balandtepa   va   Axsiket   kabi   shaharlarni   kiritish   mumkin.   Bu   shaharlarda,   albatta
kuxandiz,   shaxriston   uning   tarkibida   monumental   binolar   mavjud   bo’lgan.
Shaharlarning   umumiy   maydoni   hunarmandchilik   daxalariga   bulingan   va
maxobatli   diniy   markaz-ibodatxonalar   joylashgan.   Shahar   ichki   bozori   va
aslzodalar xonadoniga oid binolar qad ko’taradi. Bu shaharlar antik davr shaharlari
asosida qad ko’tarib, ular hududiy doirasidan sekin-asta karvonsaroylar shaharning
rabod  qismiga   ko’cha  boshlaydi.   Kichik   shaharlarning  ko’pchiligi   ilk   o’rta  asrlar
davri   maxsulidir.   Chunki   so’nggi   antik   davrdan   boshlangan   sinfiy   va   mulkiy
tabaqalanish jarayoni, kashovarzlar tarkibidan dehkonzodalarni ajralib chiqishi va
buning   oqibatida   ularning   qasrlarini   yangi   joylarda   qad   ko’tarishiga   olib   kelgan.
Bu   jarayon   ba’zi   bir   antik   shaharlarni   inkirozga   yuz   tutishiga   sabab   bo’lgan.
Qoradaryo (10 ga), Jilandi (7 ga), Shimoliy Kurshob (5 ga), Yangibozor (10 ga),
Uchqo’rg’on   I   (12   ga),   Kaynovot   (15   ga),   Kalamishtepa   (12ga),     oqtepa   (12   ga)
kabilarda bu inkiroz izlari arxeologik jixatdan qayd etilgan. Bir oq antik davrining
hamma shaharlarining takdiri shunday tugamagan. Asosi  antik davrda qurilib, ilk
o’rta asrlarda rivoj topgan shaharlar ham vodiyda kam emas. S.P. Tolstov qadimgi
Xorazmning arxeologik materiallariga asoslanib  "ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda
shaharlar   kamayib   ketdi,   bu   kuldorlik   tuzimining   inqirozidan   dalolat   beradi"   deb
e’tirof   etadi.   Bu   xolatni   ayrim   arxeologik   materiallar   ham   tasdiqlaganday
ko’rinadi.   Ya’ni,   I   ming   yillik   o’rtalaridan   ba’zi   katta   axoli   punktlarida   mudofaa
devorlaridan   foydalanilmagan.   Aslida   unday   emas.   Ba’zi   bir   antik   davr
shaharlarining   inqirozi   ilk   o’rta   asrlar   davrida   yuz   bergan   etnik   masalalar   bilan
bog’lik   edi.   Xaqiqatda   vodiyda   antik   davr   yirik   shaharlarining   soni   16   ta   bo’lsa,
ularning   soni   ilk   o’rta   asrlarga   kelib   22   taga   yetgan.   Biroq,   bu   davr   shaharlari
nafaqat   vodiyda,   balki   butun   O’rta   Osiyoda   maydon   jixatidan   maydalashadi.
Qiyosiy   tadkikotlarga   ko’ra,   V-VIII   asrlarda   shahar   bilan   qishloq   o’rtasidagi
farqlar   yanada   kamaygan   .   Bu   jarayon   ilk   o’rta   asrlar   davri   ijtimoiy-iqtisodiy,
28 o'zlashtiriligan.   Farg'ona   vodiysi   qadimgi   tarixiga   oid   arxeologiya   yodgorliklar
oxirgi   80   yil   moboynida   ko'plab   olimlar   (A.N.Bernshtam,   Yu.A.Zadneprovskiy,
V.I.Gorbunova, G.A. Brikina, V.I. Kozenkova, A.A. Anarboyev, S.S. Qudratov, B.
Abdulg'oziyeva,   X.Matboboyev,   G.P.Ivanov   va   boshqa   mutaxasis   olimlar)
tomonidan   o'rganilib,   ularda   shaharsozlik   va   davlatchilik   bo'yicha   so'ngi   bronza
davridan o'rta asrlargacha bo'lgan davrlarga oid ko'plab materiallar to'plangan.
Vodiydagi arxeologikya yodgorlilaridan Dalvarzintepa (Yu.A.Zadneprovskiy
va   B.X.   Matboboyev   qazishmlari),   Eylaton   (B.   Latinin,   T.   Obolduyeva,   S.
Qudratov),   Mingtepa   (A.N.   Bernshtam,   Yu.A.   Zadneprovckiy   va   B.X.
Matboboyev), Axsikent (A.N.Bernshtam, Yu.Chulanov, I.Axrorov, A.Anarboyev),
Pop(Balandtepa,   Munchoqtepa   A.N.   Bernshtam,   B.X.Matboboyev),   Quva(Yu.A.
Zadneprovskiy, V.A. Bulatova, G.P.Ivanov, T.Sh.Shirinov, B.X.Matboboyev) kabi
shahar yodgorliklari hududlaridagi madaniy qatlamlarida olib borilgan arxeologik
qazishmalar qadimgi va antik davr materiallarini to'planishiga sabab bo'ldi. Yozma
manbalarda qadimgi  Farg'onada  (Dovon davlati)  hududida 70 dan  ortiq shaharlar
bo'lganligi   keltirilgan.   Yurtimizning   qadimgi   tarixidan   guvohlik   beruvchi
arxeologiya yodgorliklarida tadqiqotlami olib borish natijasida, qadim tariximizga
oid   ko'plab   moddiy   va   yozma   manbalar   olimlarimiz   tomonidan   qo'lga   kiritilib,
tahlil qilinib, yozma manbalarsiz davrlarni uzoq o'tmishdan so'zlovchi arxeologiya
yodgorliklari   joylashgan   o'rinlari   aniqlanib,   arxeologik   qazishma   ishlari   olib
borilyabdi. Shu bilan birga bu yodgorliklami joylashgan joyini geolakatsiyasi ham
aniqlanib, arxeologik tadqiqotlarni xaritasi ham tuzilmoqda.
Vodiyda   shaharlami   paydo   bo'lishi   va   taraqqiysiga   hududdagi   o'ziga   xos
tabiiy   sharoit   ham   katta   o'rin   tutadi.   Qadimshunos   olimlarimizdan   Abdülhamid
Anorboyev
tadqiqotlariga ko'ra, miloddan avvalgi  III ming yillikka kelib, Farg'ona vodiysida
hozirgi   tabiiy   sharoitga   yaqin   holat   shakillanadi.   Hozirgi   kunlarda   Farg'ona
vodiysida   Markaziy   Farg'onaning   qum   barxanlaridan   tortib   Pomir   va   Tyanshan
(Tangritog')   tog'laridagi   Alp   o'tloqlarigacha   uchratish   mumkin.   Norin   va
Qoradaryoning qo'shilishidan vujudga kelgan Sirdaryo Sharqdan G'arbga yo'nalib,
9 borgan   B.A.   Latinin   ham   ta’kidlagan.   Tadkikotchining   fikricha,   arxeologik
yodgorliklari   gurux   i   uchta,   ba’zida   to’rtta,   ba’zi   xollarda   bundan   ham   ko’pr   oq
yodgorliklar gurux ini tashkil etadi. Ular orasidagi masofa 300-500 metr atrofida.
Yodgorliklarning ushbu davrda gurux -gurux  bo’lib (3-4 ta), bitta katta yodgorlik
atrofida   joylashganini   T.G.   Obolduyeva   ham   Katta   Farg’ona   kanali   qurilishi
davridagi   arxeologik   ko’zatishlari   asosida   kursatib   o’tgan.   Ilk   o’rta   asrlar   davri
yodgorliklari   atrofdagi   tog’lardan   bosh   olgan   daryo-soy   suvlari   bilan   bog’lik
ekanligini   B.A.   Latinin   aloxida   ta’kidlaydi.   Uning   ko’rsatishicha,   asosiy
dehkonchilik   makonlari     oqbura,   Isfayram,   Shoximardon,   Sux,   Isfara   (janub),
Kosonsoy (shimol) xavzalarida joylashgan va V-VIII asrlarda axolining aksariyat
qismi shu atrofda istikomat qilgan.
Vodiyning 14 ta irrigasiya rayonida jamlangan 217 ta arxeologik yodgorliklar
o’z   navbatida   quyidagi   30   ga   yaqin   katta-kichik   daryo-soylarning   suv   zaxiralari
bilan   bevosita   bog’liqdir:   Yassi,   Kurshob,     oqbura,   Aravonsoy,   Isfayramsoy,
Margilonsoy,   Suxsoy,   Isfarasoy,   Morguzarsoy,   Jabborsoy,   Bovasoy,   Sumsarsoy,
Dastarsoy,   Toldisoy,   Olabo’qasoy,   Kosonsoy,   Poshshootasoy,   Chort   oqsoy,
Krlgandaryo,   Ishtirxonarik,   Moylisuv,   Chartaksoy,   Tentaksoy,   Andijonsoy,
Shaxrixonsoy, Quvasoy, Akshar, Kirg’izsoy, Chekobodsoy va boshkalardir.
Arxeologik   yodgorliklar   tipologiyasi.   Yodgorliklarning   joylashuv   tizimida
ularning funksional vazifasi e’tiborga olingan. Bu masalada bronza davri, ilk temir
va   antik   davri   yodgorliklari   tipologiyasi   buyicha   ishlanmalar   bo’lib   ularda   antik
davr   yodgorliklari   tipologiyasi   Yu.A.   Zadneprovskiy   va   N.G.   Gorbunovalar
tomonidan   yaxshi   ishlab   chiqilgan.   Bu   yodgorliklarni   tiplarga   bulish,   funksional
jixatdan gurux larga ajratish masalalari xal kilingan. Boshka hududlardagi mavjud
tajribalarni  xisobga  olib, ushbu satrlar muallifi ilk o’rta asrlar  davri  yodgorliklari
tipologiyasini   ilk   bor   amalga   oshirdi.   Yodgorliklar   tipologiyasiga   asos   sifatida
arxeologiya   harobalarining   mo’qim   aniqlangan   belgilari   bajargan   vazifalari
o’rtasidagi   uygunlashuvi   olindi.   Bu   belgilar   yodgorlikning   ulchamlari,   uni   ichki
tuzilishi (planirovkasi) va topilmalar tarkibida namoyon bo’ladi.
26 ko'ra, jamiyat rivojlanishining o'zaro aloqalari va umummadaniy ananalarida ham
kuzatiladi.  
13 Qazishmada   ko’zalarning   ko’pr   oq   yuqori   (ogiz,   bugiz   va   uning   ostki)
qismlari   saqlanib   qolgan.   Bu   kompleksda   bo’g’zi   o’zunch   oq   va   gardishlari
tashqariga   bir   oz   kayrilgan   ko’zalar   yuqori   qismi   mavjud.   Kosalar   yarimsferik
shaklga   ega   va   ularni   gardishi   tashqariga   ajralib   turadi.   Piyolalar   shakli   ham
kosalardan   farq   kilmasada,   ularning   ulchami   kichik.   Yoglogi   (krujka)   shakli
jixatidan   piyolalardan   farq   kilmasada,   bir   oq   tanasiga   nisbatan   katta   va   ko’pol
dasta yasalgan. II bosqich kulolchilik maxsulotlari ichida xurmalar soni ko’p. Ular
ko’rinishlari   bilan   ko’zalarga   yaqin   tursada,   etnografik   ma’lumotlariga   ko’ra   sut
maxsulotlari   uchun   foydalanilgan.   Bu   davrda   ikki   xil   xurmalar   ishlatilgan.   Biri
ulchamlari kichikr oq, gardishlari tashqariga salgina qayrilgan boshkalari yirikr oq
va gardishlari tashqariga chikib yakkol ajrab turadi .
III bosqich Balandtepaning oxirgi qurilish gorizontlarini ya’ni yodgorlikning
ustki   qatlamini   o’z   ichiga   oladi.   Uning   qalinligi   o’z   davrida   kancha   bo’lganligi
bizga   ma’lum   emas.   Chunki   ustki   qatlam   zamona   o’tishi   bilan   buzilib,   yuvilib
ketgan. Bu qatlamlar keyingi vaqtlarda buzilib ketgan. Ammo madaniy qatlamlar
yomon   saqlangan   va   murakkab   bir   ko’rinishga   ega   ekanligiga   karamay,   ayrim
qurilish   bo’laklariga   karab   uning   materialarini   aloxida   olishga   erishdik.   Ulardan
topilgan   sopol   idishlar   texnologik   belgilariga   karab   ikkiga   bulinadi:   kulolchilik
charxida va qo’lda yopma usulda yasalgan idishlar.
Kulolchilik charxida yasalgan sopol idishlarning loyi toza va ular xumdonda
bir maromda pishirilgan. Idishlarning sirtiga suyuk, sifati yomonr oq angob bilan
ishlov berilgan, ba’zida angob ranggi korar oq. Koramtir, ayrim joylarida angobi
ko’chib ketgan ko’za-ajralib turuvchi gardish va bo’g’zida dastasining mavjudligi
bilan   harakterlanadi.   Gardish   bo’g’zida,   tashqari   tomondan   taram-taram   aylana
chiziklar naqsh sifatida solingan. Bu idish shakli va sirtini tekis, nafis ishlanishiga
ko’ra,   metall   idishlarga   taklidan   yasalganga   uxshaydi.   Yarimsferik   shaklli,
gardishi   tik,   tug’ri   va   uchi   tumt   oq   kosagul   ham   oldingi   idishga   uxshab   ishlov
berilgan.   Gardishidan   quyir   oqda   chekma   usulda   gul   solingan.   Ushbu   qatlamdan
bir   necha   yirik   xumlar   aniqlandi.   Bo’g’zi   kiska,   gardishi   tashqariga   kayrilgan   va
kirkimda yumal oq ko’rinishga ega. Tanasi yumal oq shaklga ega bo’lgan.
19 Xullas,   Balandtepadagi   xumdon   va   u   bilan   bog’lik   kulolchilik   ustaxonasi
(etnografiyada   do’qon   deb  ham   ataladi)   Farg’ona   vodiysi   uchun   kovlab   ochilgan
yagona   arxeologik   yodgorlikdir.   Xumdon   Balandtepa   qurilish   davrining   III
bosqichiga tug’ri keladi. Xumdon qurilishi munosabati bilan uni yaqin- atrofidagi
xonalar   o’nga   moslashtirib   qayta   quriladi,   yangilari   tiklanadi.   Shu   tariqa,   uch
qismli xumdon va o’nga xizmat qiluvchi do’kon paydo bo’ladi. Afsuski, xumdon
ichida   pishirishga   muljallangan   idishlar   topilmadi,   kuydirish   kamerasi   buzilib
ketgan.   Ammo   xumdon   va   do’kon   atrofidagi   qatlamlarda   uchragan   topilmalar,
ushbu   ustaxona   katta   xajmdagi   idishlar   (extimol   xumlar)   ishlab   chiqarishga
muljallanganidan darak berm oqda. 1
  Balandtepadagi xumdon o’z tuzilishiga ko’ra
qo’shni   Ustrushonadagi   Galatepa     va   Munchoqtepalardagiga     o’xshab   ketadi.
Vodiyda   xumdon   Andijon   viloyatidagi   Xilla   kishlogida   topib   o’rganilgan   edi.   U
ham   ba’zi   sifatlari   bilan   Munchoqtepadagi   xumdonga   uxshaydi,   lekin   Xilladagi
xumdonda   tayanch   ustuni   yo’q,   ulchamlari   ham   katta.   Xilla   xumdonining   davri
haqida ham bir xil fikr yo’q. Bu yerda Qazishma o`tkazgan V.I.Kozenkova uni V-
VII asrlar bilan belgilaydi. 1959 yilgi ishida V.I. Kozenkova Xilladagi xumdonni
kazish   paytida   oyna   parchalari   va   sirlangan   sopol   bo’laklari   topilganligi   haqida
yozadi.   Agar   mantiqan   xulosa   qilsak,   shisha,   sirlangan   sopol   buyumlari   o’rta
asrlarga oidligini ko’rsatmoqda. 2
Balandtepadagi xumdon o’zining ko’plab belgilariga ko’ra VII-VIII asrlarga,
ya’ni Balandtepa stratigrafiyasini oxirgi bosqichiga tug’ri keladi. Xumdonda va u
bilan bog’lik ustaxonada ish faoliyatining to’xtashi ham bu yerdagi axolini kuchib
ketishi   bilan   bog’lik   bo’lishi   kerak.   Chunki,   bu   qazishmada   va   umuman
Balandtepadagi   madaniy   qatlamlarda   VIII   asrning   ikkinchi   yarmidan   keyingi
materiallar uchramaydi.
3-4-5-   Qazishmalarda   qurilish   qoldiqlari   yomon   saqlangan   va   topilmalar
kam.   Shu   sababli   ular   30-40   sm   chuqurlashgach   ishlar   tuxtatildi.   Faqat   5-
Qazishmaning 3-xonasida meva danaklari, o’simlik urug’lari yig’indisi aniqlandi.
1
 Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Т. 1982 144  c
2
 Матбобоев Б. Мингтепа: археологик қазишмалар ва уларнинг таҳлили. Водийнома А 2019 №3(14) Б.57.
24 II. BOB.  Farg’ona o’rta asr yodgorliklari arxeologik jihatdan o’rganilishi.
II.1 .   Farg’ona ilk o’rta asrlar arxeologik yodgorliklari.  
Farg’onaning  ilk  o’rta  asrlar  davri  arxeologik materiallarini  salmogi  keyingi
un   yilliklarda   ancha   ko’paydi.   Ayniksa,   Axsiket,   Koson   (Mug’   qal’a),   Pop
(Balandtepa),   Quva   (Kubo)   yodgorliklari,   O’sh   va   Andijon   shaharlari
hududlaridagi   madaniy  qatlamlar,  Munchoqtepa  I, II  va  Ko’qtosh  qabristonlarida
olib borilgan arxeologik Qazishmalarda ilk o’rta asrlar davri materiallari tuplandi.
Yuqoridagi yodgoriliklarda Ularda o’tkazilgan ilmiy tadkikot ishlarining natijalari
bu davr tarixini o’rganishda muxim yangi manba bo’lib xizmat qiladi. Quyida ana
shu arxeologik tadkikotlarning natijalariga tuxtalamiz.
Pop (Bob) shahar harobasida o’tkazilgan arxeologik izlanishlar
Munchoqtepa qabristonidagi arxeologik Qazishmalar chogida uning yaqinida
joylashgan   Balandtepada   ham   ilmiy   izlanishlar   olib   borildi.   Munchoqtepa
mozoridagi   qabrlarni   o’rganishda   Balandtepa   I   da   kilingan   ishlarning   ahamiyati
juda   muximdir.   Buning   sababi   -   Balandtepadan   ham   xuddi   Munchoqtepadagi
materiallarga o’xshash topilmalar aniqlangan.
Bu   yodgorliklarni   ilk   bor   1939   yili   Katta   Farg’ona   kanali   kazilishi   paytida
tashkil   etilgan   arxeologik   ekspedisiyasi   ochgan.   Keyinr   oq,   Balandtepada
Namangan   viloyat   o’lkashunoslik   mo’zeyi   xodimlari   I.  Malenkov   va  A.   Shlezlar
izlanishlar   bilan   shugullandilar.   Arxeologik   kidiruv   ishlari   esa,   1946-1948   va
1950-1952 yillar A.N. Bernshtam raxbarligida Ayrtom, Munchoqtepa, Balandtepa
yodgorliklarida olib borildi. 1
Munchoqtepada   M.E.   Vorones   arxeologik   Qazishmalar   olib   bordi     va
Qazishma   natijalariga   ko’ra   Balandtepa   X-XI   asrlarga   oid   shahar   harobasi   deb
aniqladi.   Shunday   xulosaga   A.N.   Bernshtam   ham   kelib,   xozirgi   Pop   shaxri
yaqinida   taxminan   12   kv.km   maydonda   yirik   shahar   qad   ko’targanligini   e’tirof
etgan .
Arxeolog   I.  Axrorov   ham   Balandtepada   ayrim   arxeologik  ko’zatuv   ishlarini
olib   borgan.   Aqademik   Ya.   Bulomov   raxbarligidagi   Farg’ona   arxeologik   otryadi
1
 Матбабаев Б.Х. и др. Отчет Узбекско-Китайской совместной археологической экспедиции о проделанных 
работах на городище Мингтепа в 2012 году. - Самарканд, 2013
15   1989   yilda   yodgorlikning   stratigrafiyasi   va   qurilish   qoldiqlarini   aniqlash
maksadida   uning   shimoliy-   g’arb   tomonida   ushbu   Qazishma   o’tkazildi.   Dastlab
uning   ulchamlari   10x10   m.   bo’lganbo’lsa,   keyinr   oq   xumdon   ochilishi   tufayli
Qazishma sharqiy va shimoliy tomonga kengaytirildi.
Madaniy qatlamlarning xususiyatlari.  2-Qazishma solingan joyning yuqori
qatlamlari bo’zib tashlangan bo’lsa-da, ayrim joylarda toshkol(shlak), kuygan loy
parchalari,   ularni   kizarib   ketgan   bo’laklari   ko’zga   tashlanadi.   10-15   sm
qalinlikdagi   axlat,   birlamchi   aralashgan   qatlamlar   olib   tashlangach,   asta-   sekin
chuqurlasha   boshlandi.   X,ar   10   sm.   da   ochilayotgan   qatlamlar   tozalanib,   qayd
etildi. Natijada axyon-axyonda yirik sopol idishlarning parchalari uchray boshladi.
Ana   shunday   no’qtalar   30-40   sm.   chuqurlikda   Qazishmaning   janubiy   va   sharqiy
qismlarida   aniqlandi.   O’tkazilgan   tozalashlardan   so’ng   Qazishmaning   g’arbiy
tomonida   turar-joy   bulagining   izlari   aniqlandi.   Bu   joy   unchalik   tekis   emas,
shimoldan   janubga   taxminan   20-25   sm   pasayib   boradi.   Qazishmaning   janubida
reper   no’qtasidan   582   sm.   chuqurlikda   o’rnida   pachaklanib   ketgan   kozon
aniqlandi.   U   pol   satxiga   o’yib   joylashtirilgan   (d=45   sm),   undan   narida   xumning
quyi   qismi   topildi   (d=40   sm).   Reper   no’qtasidan   434   sm.   chuqurlikda   ikkita
xumning osti qismi  topildi. Ikkilasining ham diametri  bir xil - 55 sm. bo’lib ular
pol satxidan biroz chuqurr oqka urnatilgan.
Qazishmaning   markaziy   qismida   yuqoridan   ko’rinishda   yumal   oq,   diametri
250-260   sm.   qo’yib   kizarib   ketgan   joy   aniqlandi.   Uning   chegaralari   aniqlab,
Qazishma   chuqurlashtirildi.   Dastlab   qo’yib   ketgan   g’isht   parchalari   va   ko’plab
toshkol   (shlak)   bo’laklari   chika   boshladi.   Bisht   ulchamlarini   maydaligi   uchun
aniqlab   bulmadi,   lekin   qalinligi   8   -   9   sm.ga   boradi.   Ko’zatuvlar   "bu   g’isht
parchalari   xumdon   gumbazidan   tushgan   bo’lishi   kerak   va   shuning   uchun
kovlanayotgan   joy-xumdon   bo’lishi   kerak"   degan   xulosani   berdi.   Gumbaz
shaklining   buzilib   ketgani   uchun   uning   ko’rinishi   noma’lum.   Reperdan   667   sm.
chuqurlikda   qo’yib   toshkolga   aylanib   ketgan   xumdon   tayanch   ustunining   yuqori
qismi  aniqlandi. Reperdan 547 sm. chuqurlikdagi no’qtada utxona devorining bir
chekkasi  topildi. Utxona og’zining (xumdonning shimol tomoni) yuqoriqismi 10-
20 axolisining   tarixiy   manbalardagi   rakamlarga   (ya’ni,   bu   yerda   Syanxanshu
manbasida   kursatilgan   Farg’ona   axolisi   soni   -   300   ming   ekanligi   ko’zda   tutilm
oqda. Bu tarixiy mlumotlarga zid kelmaydi. 1
Farg’ona   vodiysining   ilk   o’rta   asrlar   arxeologiya   yodgorliklari   birinchi   bor
to’la   ro’yxatga   olinib,   ular   haritaga   tushirildi.   Yodgorliklarni   suv   manbalari
asosida irrigasion rayonlashtirish va tasniflash quyidagi yakuniy fikrlarni aytishga
imkon beradi:
1. 250   ga   yaqin   no’qtada   V - VIII   asrlar   bilan   bog’lik   materiallar   xisobga
olindi.   Ushbu   davr   arxeologiya   yodgorliklarini   suv   manbalari   buyicha   gurux   -
gurux     bo’lib   voxalarda   joylashishi   aniqlandi.   Ishda   ularning   joylashuvi   buyicha
quyidagi   iyerarxik   tizim   taklif   etildi,   ya’ni,   suv   manbasi   buyicha   yodgorliklar
gurux i voxalarni, bir necha voxa esa irrigasiya rayonini tashkil etgan (suv manbai
voxa, kichik voxa irrigasiya rayoni). Tashki belgilari va ulchamlari asosida har bir
irrigasiya rayoni uchun markaziy yodgorlik aniqlandi.  Yodgorliklar 14 ta irrigasiya
rayonidagi voxa va kichik voxalarga joylashgan.
2. Ilk   o’rta   asrlar   arxeologik   yodgorliklarini   tipologiyasi   birinchi   marta
ishlab   chiqildi   va   ular   belgilangan   xusussiyatlariga   ko’ra   6   gurux   ga   ajratildi:
shahar   va   o’nga   tenglashtirilganlar   (22   ta),   qishloqlar   (92)   ,   qal’alar   (13),   qal’a-
qo’rg’onlar (27), yakka xolda qad ko’targan turar-joy masssivlari (29), qabristonlar
(23). X,ar bir gurux ga funksional jixatdan ta’rif berildi.
3. V - VIII   asrlarda vodiy axolisining soni  250-300 ming b o’ lsa, shundan  65-
70   minggi   shaharlarda   yashagan   (23-26%).   Shaharlar   soni   bir   oz   ortadi,   ya’ni
arxeologik  ma’lumotlarga   ko’ra,   antik  davrda   16  ta   shahar   aniqlangan  bo’lsa,   ilk
o’rta   asrlarda   ularning   soni   22   taga   yetadi.   Shaharlar   ayrim   olingan   voxa   yoki
irrigasiya   rayonining   hunarmandchilik,   savdo-sotik   va   diniy   markaz   vazifasini
bajarganlar.
4. Yodgorliklarning 80% vodiyning sharqiy va janubiy-sharqiy qismida 
joylashgan va axoli asosan dehkonchilik bilan shug’ullangan.
1
 Булатов М. Мавзолей Саманидов – жемчужина архитектуры Средней Азии. Т. 1978 49  c
33 Rossiya   FA   N.I.   Vavilov   nomidagi   o’simlikshunoslik   institutining   katta   ilmiy
xodimi   A.   A.   Filatenkoning   aniqlashicha,   qoldiqlar   asosan   arpa,   mosh,   loviya,
nuxat,  tarik  kabi   donlarga  taallo’qli.  Bu   yodgorlikdan  birinchi   bor   aniqlangan   va
yaxshi   saqlangan   usimliklar   urugi   to’plamidir.   Shu   munosabat   bilan   3   -   xonani
"omborxona" yoki "kichkina tegirmon" deb aniqlash mumkin.
II.2 .  Dehqonchilik voxalaridagi ilk o’rta asr arxeologiya yodgorliklarining
klassifikasiyasi .
Arxeologiya   yodgorliklari   majmuasini   yaratish   va   ularning   xronologik
doirasini   aniqlash   yulida   olib   borilgan   izlanishlar   davomida   ilk   o’rta   asrlarga
taallo’qli   250   ga   yaqin   yodgorlik   ro’yxatga   olindi   (shundan   217   tasi   arxeologiya
yodgorligi). Bu  yodgorliklarning  geografik  joylashishi   asosan   so’nggi  bronza,  ilk
temir   davri,   antik   zamonda   o’zlashtirilgan   hududlar   doirasiga   tug’ri   keladi.   Bu
davrda o’zlashtirilgan maydonlar axolini usish xisobiga kengaygan. Agar vodiyni
to’rtta   teng   qismlarga   bo’lsak,   uning   sharqiy   bulagida   ilk   o’rta   asrlar   davri
yodgorliklarining 80 foizdan ortig’i to’g’ri keladi. Shu manzara oldingi davrlarga
ham xos bo’lib Farg’ona vodiysining sharqiy hududlari  qadimdan bobodehkonlar
dikkatini   tortgan.  Bunday   manzarani   yuz   berishida   bu   tomonlarni   Koradaryo   suv
xavzalari   bilan   bog’likligida   bo’lsa   kerak.   Ayniksa   yodgorliklarning   zich
joylashishi Margilonsoy (Shoximardonsoy) va Poshshootasoy yunalishlari buyicha
sharqqa   tomon   kuzatiladi,   ya’ni:   22   ta   dehkonchilik   voxasidan   19   tasi   ushbu
hududlar   yunalishida   joylashgan.   Yirik   shaharlarning   ko’pchiligi   I - XI   irrigasiya
rayonlari   hududida   joylashgan. 1
  Albatta,   bundan   Axsiket,   Balandtepa   (Bob)   va
Mug   kala   mustasno.   Margilonsoy-Poshshootasoyning   g’arbiy   yunalishi   buyicha
yodgorliklar   siyraklashib   boradi.   Tog’   va   tog’   oldi   hududlarda   esa   yarim
kuchmanchi   va   kuchmanchi   axoli   koldirgan   mozor   qo’rg’onlar   soni   orta   boradi.
Yodgorliklarning bunday joylashish manzarasi  albatta tabiiy geografik sharoitdan
kelib   chikkan.   Bu   xolat   antik   davrga   ham   xos   ekanligi   qayd   etilgan.   Bunday
xolatni o’tgan asrning 30- yillarida vodiyning Kizil Yor dashtida ilmiy qidiruv olib
1
  Ablat   Xo ' jaev   Farg ' ona   tarixiga   oid   malumotlar  ( Qadimiy   va   ilk   O ' rta   asr   Xitoy   manbalaridan   tarjimalar   va   ularga  
sharxlar ) « Farg ' ona »  nashiryoti . 2013  yil .   B . 155
25 kiritadilar. Ushbu daryo-soylarda suv asosan issik yoz paytlarida ko’payadi (ya’ni
mo’zliklarning   faol   erishi   payti),   kish   va   ko’zda   esa   ularning   suvi   kamayadi.
Ikkinchi   xil   daryolar   turkumiga   Koradaryo   va   uning   irm   oqlari:   Kurshob,
Koragulja,   Tar   kabilar   kiradi.   Bular   asosan   baxor-yoz   oylari-   may-iyun   oylarida
sersuv   bo’ladilar.   Uchinchi   xil   daryo-   soylariga   Yassi,   Kugart,   Korao’ngo’r,
Moylisu,   Poshshootasoy,   Kosonsoy,   Fovasoy   kabilar   kiradi.   Ular   asosan
mavsumiy   korlardan   suv   oladilar,   mart-may   oylarida   suv   zaxiralari   ko’payadi.
To’rtinchi   xil   daryolar   Qurama-   Chotkol   va   Janubiy   Farg’onadagi   tog’
tizmalaridan   boshlanadigan   ko’plab   muvaqqat   soylardan   iborat   bo’lib   mavsumiy
qor,   baxorgi   sel-yomgirlardan   tuyinadilar.   Xisob-kitoblarga   ko’ra,   bu   daryolar
yozni birinchi yarmidayoq suvining 80-100 foizini oqizib tugatadi, so’ngra deyarli
qurib qoladi.
Vodiyning   asosiy   suv   manbalaridan   biri   Norin   daryosi   Mingbuloq   qishlog’i
yaqinida janubiy-sharq tomondan oqib kelgan Qoradaryo bilan qo’shilib Sirdaryo
nomini   oladi   va   shu   tariqa   O’rta   Osiyoning   azim   daryosi   tashkil   topadi.   Norin
daryosining suv xavzasi  59110 km , Qoradaryoniki esa 28630 km . Ana shunday
katta   hududda   eng   qadimgi.   davrlardan   boshlab   axoli   o’rnashgan   va   ikki   xil
xo’jalik (dehkonchilik va chorvachilik) yuritishgan.
Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra vodiyda eng qadimgi. de h konlar  makonlari
mil.   avv.   II   ming   yillikka   taalluqli   va   ular   Chust   madaniyati   yodgorliklari   deb
yuritiladi.   Aynan   shu   davrdan   boshlab   paydo   bo’lgan   ziroatchilik   an’analari
sug’orma   dehkonchilikning   eng   oddiy   usullari   asosida   keyingi   ming   yilliklarda
ham   davom   ettirildi.   Tabiiy   ravishda   mazkur   arxeologiya   yodgorliklari   suv
manbalari   buyida   yoki   uning   yaqinida   joylashgan.   Farg’ona   vodiysidagi   ilk
dehkonchilik   manzillarining   daryo   va   soylar   yaqinidagi   voxalarda   joylashishi
arxeologik jixatdan ham qayd etilgan .
Suv   manbalariga   qarab   yashash   makonlarining   joylashgani   keyingi   tarixiy
davrlarda   ham   kuzatiladi.   Bu   haqda   Shurabashot   va   Marhamat   madaniyatlari
yodgorliklari buyicha B. A. Latinin, A.N. Bernshtam, Yu.A. Zadneprovskiy, N.G.
Gorbunova,   B.   Abdulgaziyeva   asarlarida   yaxshi   ma’lumotlar   berilgan.   Biz
6 K I R I SH
Mavzuning asoslanishi  va dolzarbligi. Yurtimizda hayotbaxsh o‘zgarishlarni
amalga oshirish jarayonida jamiyat a‘zolarini erkin, demokratik tafakkur va milliy
g‘oya   ruhida   tarbiyalash   vazifalarini   bajarishda   tarix   fanining   ahamiyati   ortib
bormoqda.   Mustaqil   O‘zbekistonda   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va   ma‘naviy
sohalarda   sodir   bo‘layotgan   barcha   o‘zgarishlar,   tarix   fani   oldida   ham   o‘ta
ma‘suliyatli   va   shu   bilan   birga   murakkab   vazifa   qo‘ydi.   Tarix   fani   jamiyatning
ma‘naviy   yangilanishida   harakatlantiruvchi   kuch   va   tarixiy   haqiqatni   tiklashda,
milliy g‘oyani shakllantirishda bitmas-tuganmas manba bo‘lish vazifasini bajarishi
kerak . Tarix fanining jamiyatni tizimli ravishda qayta qurish jarayonida egallagan
muhim   mavqei   haqida   O‘zbekiston   Respublikasining   birinchi   Prezidenti
I.A.Karimov   republika   tarixchi   olimlari   bilan   bo‘lgan   uchrashuvda   (1998-yil,
iyun)   hamda   milliy   g‘oya   va   milliy   mafkurani   ilmiy   jihatdan   ishlab   chiqishga
bag‘ishlangan   boshqa   ma‘ruza   va   suhbatlarida-…tarix-xalq   ma‘naviyatining
asosidir,-o‘zlikni   anglash   tarixni   bilishdan   boshlanadi ,   deb   alohida   ta‘kidlagan‖
edi.   Binobarin,   O‘zbekiston   tarixining   ajrajmas   qismi   bo‘lgan   Farg‘ona
vodiysining o‘rta asrlar  tarixini yozma va arxeologik manbalar asosida kompleks
ravishda   qayta   o‘rganish   va   konseptual   asosda   qayta   baholash   ham   ilmiy,   ham
siyosiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. 
Mustaqillik   yillarida   O‘zbekiston   asrlarga   tatigulik   yo‘lni   bosib   o‘tdi.
Iqtisodiyotda,   ijtimoiy   sohada,   fan   sohasida   ko‘plab   yutuqlar   qo‘lga   kiritildi.   Bu
Farg‘ona vodiysi  tarixini o‘rganisha ham o‘z ifodasini  topdi. Jumladan,  Farg‘ona
davlat   universitetida   2012-yildan   boshlab-Farg‘ona   vodiysi   tarixi   yangi
tadqiqotlarda mavzusida muntazam ravishda ilmiy-nazariy konferensiyalar o‘tazib
kelinmoqda.   Ilmiy   anjumanlarda   Farg‘ona   vodiysi   tarixining   ko‘p   qirralarini
yoritib beruvchi ilmiy ma‘ruzalar qilinmoqda Ma‘lumki, Farg‘ona vodiysining ilk
o‘rta  asrlar   tarixini   o‘rganish  dastlab  rus  tadqiqotchilari   tomonidan olib  borilgan.
Mustaqillik davriga kelib esa ushbu mavzu bo‘yicha A. Xo‘jayev, A.Otaxo‘jayev,
Sh.Kamoliddin,   B.X   Matboboyev,   A.   Anorboyev   va   G.   Ivanov   singari   olimlar
tomonidan   ilmiy   tadqiqodlar   olib   borilmoqdalar.   Shuni   alohida   ta‘kidlash   joizki,
2 35
olinishi   iqtisodiy,   siyosiy,   ijtimoiy   va   madaniy   hayotda   dastlab   bir   qancha
qiyinchilliklarga   olib   kelganbo‘lsada,   ko‘p   fursat   o‘tmay   G‘arbda   Ispaniyadan
Sharqda   to   Xitoy   chegaralarigacha   bo‘lgan   mintaqani   o‘z   ichiga   olgan   buyuk
davlat – Xalifalikning bir  qismi  bo‘lganligining ijobiy tomonlari mayda davlatlar
o‘rtasidagi nizolarning bartaraf etilishi umumjahon savdo aloqasida ishtirok etish,
umumiy pul muomalasi kabi tomonlarini ko‘rsatish mumkin. Shunday qilib, O‘rta
Osiyoga hududiy va madaniy jihatdan taalluqli  bo‘lgan Farg‘ona davlati va unda
hukm surgan qadimiy Kushon sulolasi  to IX asr  boshlarigacha o‘z mustaqilligini
saqlab   qolgan   holda,   istilochilarga   doimo   qarshilik   ko‘rsatib   vodiyni   muhofaza
etib   kelishgan.   Turkiy   xalqlarning   vodiyga   ko‘chib   kelishi   bilan   bu   yerda   o‘ziga
xos ijtimoiy, madaniy hayot, o‘ziga xos davlatchilik tuzumi shakllangan. 
Somoniylar davriga kelib Farg‘ona alohida davlat maqomini yo‘qotdi. Endi u
markazlashgan davlatning bir bo‘lagi sifatida oliy hukmdorning vodiydagi voliysi
idora   eta   boshladi.   Shuni   alohida   aytish   kerakki,   somoniylar   davrida   vodiy   turli
udellarga   bo‘lib   yuborilmay   yaxlit   mulk   sifatida   boshqarildi.   Shuningdek,   aynan
Somoniylar davrida vodiyda turkiy qabilalarning nufuzi oshib, ular vodiy hayotida
yetakchi   kuchga   aylandi.   Turk   xoqonligi   davrida   vodiy   xoqonlikka   bo‘ysunib
mahalliy sulolalar saqlab qolingan bo‘lsa, X asrga kelib Turk sipohsolorlarining bir
necha   avlodi   vodiyni   boshqardi.  Yuqoridagilardan  shuni   xulosa   kilish   mumkinki,
Somoniylar   zamonida   Farg‘ona   viloyati   arab   mualliflari   tomonidan   O‘rta
Osiyoning,   xususan,   Movarounnahrning   o‘troq   viloyati   sifatida   qayd   etilgan.   U
Yuqori Nasya, Quyi Nasya, Asbara, Naqod, Miyon Rudon, Jidg‘il, Urast, Biskand
va Salot  kabi  tumanlarga bo‘lingan. Axsikat,  Qubo, O‘sh, O‘zgand, Xaylam  kabi
shaharlar   IX-X   asrlarda   Farg‘onaning   eng   yirik   shaharlaridan   bo‘lgan.
SHuningdek,   Farg‘ona   viloyatida   Vankat,   Suj(x),   Xuvokand,   Rishton,   Koson,
Karvon, Madvo, Marg‘inon, Andukon va boshka shaharlar xam mavjud bo‘lgan.X
asr   oxiriga   kelib   vodiy   Qoraxoniylar   tomonidan   zabt   eliladi.   Movarunnahrning
darvozasi   hisoblangan   Farg‘ona   vodiysining   egallanishi,   O‘rta   Osiyo   taqdirini
amalda   hal   etdi.   Sharqiy   Turkiston   va   Movarounnahr   orasida   alohida   udelga
aylangan   Farg‘ona   X-XIII   asrlarda   siyosiy   tarqqiyotda   o‘ziga   xos   taraqqiy   etdi.
35 1-qazishma   (R-1).   Yodgorlikning   eng   baland   sharqiy   qismida,   shimoliy-
sharqiy burchagida 15X10 m. maydonda utkazildi. Joyning mikrorelyefiga ko’ra,
shaharnig bu qismi arkning bir bulagi bo’lishi bo’lishi kerak. Qazishmaning yuza
qismidan   Balandtepaning   so’nggi   davriga   oid   sopol   parchalari   terib   olindi   (24-
rasm).
Qazishma   doirasidagi   yuqori   qatlamlar   buzilib,   uni   yomgir   va   qor   suvlari
yuvib   ketgan.   Ba’zi   joylarida   qatlam   qalinligi   faqat   5-10   sm.ga   boradi.   Madaniy
qatlamda kul, sopol parchalari va suyak bo’laklari uchraydi. Ustki qatlam ostidan
35-40   sm.   chuqurlikda   pol   ochildi.   Uning   yuzasida   xum   bulagi,   sopol   va   suyak
parchalari qorishib yotibdi. Pol satxida o’choq qoldig’i, g’isht devor va ikki joyda
axlat   ura   ochildi.   Axlat   uralarning   chuqurligi   reper   no’qtadan   430   sm.ga   boradi.
Ularning   ichi   turli   sopol   va   tosh   yorgo’choq   parchalari,   kul   va   sinik   g’isht
bo’laklari bilan to’la. Reper no’qtasidan 250 sm. chuqurlikda ikkinchi pol ochildi.
Pol   ustida   sopol,   g’isht   parchalari   va   kul   qatlamlari   qayd   etildi.   Pol   satxi   bilan
bog’lik,   qalinligi   168   sm.   li   devor,   hamda   o’nga   tirkab   kurilgan   kushdevor   va
ko’plab sopol parchalari uyumi qayd etildi. Ikkinchi polning shimoliy qismida pol
yuzasiga g’ishtlar terilgan. Aynan shu uchastqada qalin devorga tirkab solingan 1-
xonaning bir qismi ochildi. Birinchi pol yuzasidagi madaniy qatlam bir oz yomgir
suvlari   bilan   yuvilgan,   loyka   aralash   bo’lsa,   birinchi   va   ikkinchi   pol   oraligidagi
qatlam   kattik   g’isht   parchalariga   to’la   guyo   zichlanganday   kattik   qatlam   edi.   Bu
qatlamning qalinligi reper no’qtasidan 310 sm. chuqurlikgacha, ya’ni uchinchi pol
yuzasigacha   davom   etgan. 1
  Uning   ostidan   ikki   joyda   xona   devorlari,   uchinchi
joyda qalin o’q devor topildi. Pol ostida ham madaniy qatlam davom etgan. Uning
ichida   ko’kish   rangli   kul   va   loyka   aralash   qatlamda   sinik   g’isht   parchalari,
ko’kimtir   tusdagi   sopol   parchalari   va   suyak   siniklari   uchraydi.   Ushbu   qatlam
ostida, reper nuqtasidan 360 sm. chuqurlikda to’rtinchi pol satxi ochildi. Bir oq, bu
pol yuqoridagilardan farq qilib, bo’zilgan. Faqat uning izlari saqlangan. Pol ustida
yana   kul,   sopol   va   suyak   parchalari,   yorgo’choq   siniklari   uchraydi.   To’rtinchi
1
 Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1973
17 Bunda   mavjud   arxeologik   yodgorliklar   ulchamlari,   xususiyatlari   (devorlari,
qismlarga   bulinishi,   shakli   va   x)   xisobga   olinib,   yodgorliklarning   funksional
jixatdan quyidagi gurux larga bulish mumkinligi aniqlandi:
1 . Shaharlar.   Shahar   makomiga   ega   bo’lganva   ularga   tenglashtirilganlar
(mudofaa   inshootlari   mavjud   shaharchalar)   Ularning   soni   vodiy   buylab   22   ta
yodgorlik (10,14%).
2. qishloq makonlari  (selskiye poseleniye), ular vodiy buylab 92 ta yodgorlik
(42,40%).
3. qal’alar (koravul qal’alar?)  - 13 ta yodgorlik (5,99%).
4. qal’a-kurg’onlar(yoki   qasrlar),   ular   ikki   xil   ko’rinishda,   ya’ni   mudofaa
devorlari   bilan   uralgan   qasrlar   (o’qreplennoye   poseleniye   s   zamkom)   (ilovada
«PZ»)   va   mudofaa   devorlarisiz   qasrlar   (neo’qreplennoye   poseleniye   s   zamkom)
(ilovada «ZP») - 27 ta yodgorlik (12,44%).
5. Yakka   xolda   qad   ko’targan   turar-joylar   va   ular   gurux   i   (mavze   yoki
ovullar?)    (13,36%).
6. Yana ikki gurux  yodgorliklar umumiy ro’yxatga kiritilgan va ular ham ilk
o’rta   asrlar   madaniyatini   ajralmas   qismi   xisoblanadilar.   q abristonlar   (mogilniki)
(ilovada   «M»)   -   23   ta   (10,60%).   Bularga   qushimcha   va   shartli   ajratilgan   gurux   ,
ya’ni ularda madaniy qatlamlari bor, ularni biror tipga kushish esa munozarali ( 11
ta).
1.   Shaharlar   gurux   iga   shahar   makomiga   ega   yoki   sho’nga   tenglashtirilgan
yodgorliklar birlashtirilgan, ularning soni yuqorida ta’kidlaganimizdek 22 ta bo’lib
ular   ko’pr   oq   vodiyning   sharqiy   qismida   uchraydi.   Ularning   ichki   tarkibi   odatda
kuxandiz,   shaxriston   va   shakllanib   borayotgan   rabodlardan   iborat.   Ular   ilk   o’rta
asrlarda   shaharga   xos   qator   belgilarni   o’zida   mujassam   etgan.   Yodgorliklarni
statistik taxlilini kursatishicha, shaharlar o’z maydoniga ko’ra ikki xilga bulinadi:
1) Maydoni 5 gektargacha bo’lgankichik shaharlar. Tarixiy topografiyasiga ko’ra,
ular   ikki   tarkibiy   sismlarga   bulinadilar   va   ular   ayrim   olingan   voxa   markazi
vazifasini   bajargan.   2)   Maydoni   5-15   gektargacha   bo’lgankatta   shaharlar.   Ular
atrofi   maxobatli   mudofaa   inshootlari   bilan   o’ralgan   va   uch   tarkibiy   sismga
27 37
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Abdulhamid Anorboyev. Farg'onaning qadimgi shaharlari va ularning 
Markaziy Osiyoda tutgan O'rni. -Toshkent: "Fan" nashiryoti, 2022 y.B. 139.
2. Ablat Xo'jaev Farg'ona tarixiga oid malumotlar (Qadimiy va ilk O'rta asr 
Xitoy manbalaridan tarjimalar va ularga sharxlar) «Farg'ona» nashiryoti. 
2013 yil.  B. 288
3. B.Matboboev. Mingtepa: arxeologik qazishmalar va ularning tahlili. 
Ijtimoiytarixiy, ilmiy va ommabop jurnal 2019 YIL N03 (14)
4. Bahodir Eshov. Qadimgi O'rta Osiyo shaharlari tarixi. (Oliy o'quv yurtlari 
talabalari uchun o'quv qo'llanmasi).Toshkent-2006.-b.235.
5. Baxtiyorjon Abdullaev. Qadimiy Farg'ona urbanizatsiyasining ayrim 
xususiyatlari. vodiynoma 2016 Ng2. B.25-32.
6. Ibragimov R.Z. O'rta Osiyo arxeologiyasi.Toshkent-2020. -B. 163
7. Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И. 
Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т. 1971. 
8. Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый 
город Средней Азии. Л., 1973
9. Булатов М. Мавзолей Саманидов – жемчужина архитектуры Средней 
Азии. Т. 1978. 
10. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры 
Ташкентского оазиса. Т. 1982. 
11. Древний и средневековый город Восточного МавераннахраОтв.ред. 
д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990. 
12. Древняя и средневековая культура Чача. Т. 1979. 
13. Живопись древнего Пянджикента / Отв.редакторы А.Ю. Якубовский и 
М.М. Дьяконов. М. 1954. 
14. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы МИА. 
М. 1962. № 118.
37 alohida   tadqiqot   mavzusi   sifatida   olinmagan   va   ilk   o‘rta   asrlar   tarixi   bo‘yicha
fundamental asar yaratilmagan. O‘tgan asrda A.N Bernshtam tomonidan-Qadimgi
Farg‘ona   nomli   risolasida   turklar   va   arablarning   vodiydagi   faoliyati   haqida
to‘xtalib   o‘tilgan.   2013-yili   esa   A.Xo‘jayev   tomonidan-Farg‘ona   tarixiga   oid
ma‘lumotlar   kitobi   nashr   etildi.   Unda   Farg‘ona   vodiysi   tarixiga   oid   xitoy
manbalari tarjimalari va sharhlari keltirilgan. Shuningdek, A. Otaxo‘jayev va M.M
Xatamovalar   ushbu   davr   bo‘yicha   jiddiy   ilmiy   tadqiqot   olib   borishmoqda.
Mavzuni   o‘rganishda   Prezident   I.A.Karimovning   asarlari,   ayniqsa,   uning-Tarixiy
xotirasiz   kelajak   yo‘q   va-”Yuksak   ma‘naviyat   –   yengilmas   kuch”   asarlarida
O‘zbekiston   tarixi   haqida   bildirilgan   fikrlar,   milliy   istiqlol   g‘oyasi   muhim
metodologik ahamiyatga ega bo‘ldi.
Mavzu   tarixiylik,   obyektivlik,   qiyosiy   tahlil   kabi   ilmiy   tamoyillar   asosida
o‘rganildi.   Tadqiqot   manbalari.   Mavzuni   o‘rganishda   o'rta   asrlarda   musulmon
Sharqida   yaratilgan   asarlar   manba   bo‘lib   xizmat   qilgan.   Jumladan,   Abu   Bakr
Narshaxiyning-Buxoro   tarixi ,   Al-Balazuriyning-Kitob   futuh   al-buldon ,   Ibn‖ ‖
Xurdodbehning-Kitob   masolik   al-mamolik,   Tabariyning-Tarix   ar-   rusul   va-l-
muluk,   Is‘hoqxon   Junaydullohxo‘ja   o‘g‘li   Ibratning-Farg‘ona   tarixi ,   Ibn	
‖
Xavqalning. Kitab surat ul-arz asarining o‘zbek va rus tillaridagi nashridan, Ibn al-
Asirning   -Al-kamil   fi-t-Ta‘rix,   Abu-l-Fadl   ibn   Muxammad   Djamal   ad-Din
Qarshiyning. Mulkahat  as-surox asarlaridan foydalanildi. Shu bilan birga mazkur
asarlar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ham mavzuni o‘rganishga jalb etildi. 
4 topilmalar   asosan   sopol   buyumlar,   tosh   qurollar   va   albatta   ishlab   chikarish   bilan
bog’lik yarim tayyor narsalar-idishlar va loy zuvalalaridan iborat.
III   bosqich   materiallari   ( VII - VIII   asrlar).   Topilmalar   orasida   yirik   idish
parchalari-ko’pr   oq   katta   xum,   kozonlar   uchraydi.   Ular   ishlab   chikarish   faoliyati
ya’ni ko’p mikdorda suv saklash yoki ovkat tayyorlash bilan bog’lik bo’lgan.
Kulolchilik charxida tayyorlangan idishlar. Loyining sifati yaxshi, xumdonda
kuydirilish   me’yori   ham   bir   xil.   Sopollar   sirtidagi   angoblar   kizil,   kizgish   va
ba’zida ochr oq ranglarga ega. Yirik xumlarning asosan gardish qismi saqlangan,
ular   kirkimda   yumal   oq,   to’rtburchak   ko’rinishga   ega.   Xumlar   gardishini   ichkari
yoki   tashqari   tomonidan   ko’rsatgich   barmoqda   bosish   yuli   bilan   tushirilgan
naqshlar   bilan  bezatilgan.  Ba’zida  xumlarning  ostki   qismi   ham  shunday  naqshlar
bilan   bezatilgan   .Ularning   bo’g’zi   kalta   va   ba’zida   ular   tana   devorlari   bilan
kushilib   ketgan.   O’zun   va   ajralib   turuvchi   bugizli   va   dastali   yoglogi   ham   shu
gurux   ga   kiradi.   Dasta   idish   o’rta   qismiga   urnatilgan   va   sinib   ketgani   uchun   uni
shakli noma’lum . Ulchamlarida bir oz farq kiluvchi ikki kushkul oqning tuzilishi
bir   xil.   Idish   gardishining   biriga   karama-karshi   ikki   tomonida   ikkita   dasta
yasalgan.   Bu   davrning   sopol   idishlari   orasida   kozonlar   gurux   ini   aloxida   ta’kid
etish   kerak.   Ularning   loylari   bir   oz   ko’polr   oq,   sirti   gadir-budir;   sababi   -   loyga
shamot   va   mayda   tuyilgan     oqtosh   va   chigan   oqlar   kushilgan.   Bu   kushilmalar
kozonlarning   olovga   bardoshliligi   va   olov   darajasi   keskin   o’zgarganda   ham   ular
sifatini   kafolatlaydi   .   Ularga   charx   yordamisiz,   faqat   ayrim   qismlariga   charx
yordamida shakl berilgan. Kozonlar shakli ko’pr oq yumal oq va shar shakllariga
ega bo’lib gardishlari kirkimda yumal oq, to’rtburchak va uchburchak ko’rinishga
ega.   Gardishlar   bir   vaqtni   o’zida   ushlagich-kul   oq   vazifasini   ham   bajargan.
Xumlar   yoki   kozonlardagi   kopk   oqlar   ham   uchinchi   bosqichga   tegishlidir.
Charxsiz   (yopma   usulda)   tayyorlangan   idishlarga   banka   ko’rinishidagi   dastali
yoglogi   qushquloq, mankaldon   kiradi. Yuqorida tilga olingan do’qondan o’zun-
o’zun   loy   zuvalalari   ham   chiqdi.   III   bosqichda   kizil   angobga   botirilgan   urchuq,
ilgichi bor uchli surmatosh kabi mayda topilmalar ham qayd etildi.
23 Mundarija :
Kirish  ………………………………………………………………………….3-5
I. BOB. Farg’ona o’rta asr yodgorliklari tarixi.
I.1.   Suv   manbalari   asosida   ajratilgan   irrigasiya   rayonlari   va   ularda   ilk   o’rta   asr
yodgorliklarining joylashish tizimi ……………..........................................…..6-9
I.2.  Farg'ona vodiysi arxeologiya yodgorliklari qurilish tarixi ……………..…9-14
II. BOB.  Farg’ona o’rta asr yodgorliklari arxeologik jihatdan o’rganilishi.
II.1 .   Farg’ona ilk o’rta asrlar arxeologik yodgorliklari   … …………………….15-26
II.2.  Dehqonchilik voxalaridagi ilk o’rta asr arxeologiya yodgorliklarining 
klassifikasiyasi ………………………………………………………………..26-35
Xulosa  ……………………………………………………………...…………36-38
Adabiyotlar ro’yxati  ……………………………………………………. .. …39-40
1 toshkolga aylanib ketgan. Uning tug’ri burchakli g’ishtlardan ko’tarilganini g’isht
qatori izlaridan yakkol bilish mumkin. Agar quyidan yuqoriga xisoblasak, kamida
un qator g’isht izlarini sanasa bo’ladi, ularning saqlangan balandligi 140 sm.
II   bosqich   materiallari   ( V - VI   asrlar).   Kulolchilik   charxida   yasalganlarining
loyi   sifatli   qilib   tayyorlagan.   Ular   xumdonda   bir   tekis,   sifatli   pishirilgan.   Ba’zi
birlari   ikki   tomonlama   angob   bilan   buyalgan   bo’lsa,   ayrimlari   qisman   yoki
angobda   xoshiya   qilib   bezatilgan.   Dastasiz   ko’zalarni   bo’g’zi   kalta,   gardishi
tashqariga ajralib turadi va ayrimlari gardishi va bo’g’zi sirtiga angobdan xoshiya
berilgan.   Dastali   ko’za,   tanasi   «tuxumsimon»   shaklga   ega.   Dastasi   gardishidan
salgina ko’tarilib turadi. Kosa va piyolalar bir birlariga aynan uxshaydi, faqat ular
orasidagi   farqni   ulchamlarida   ko’zatish   mumkin.   Kosalar   yarim   sferik   shaklda,
gardishi   tashqariga   ajralib   turadi   va   ba’zilari   gardishi   ostiga   angob   xoshiya
berilgan.   Xuddi   shunday   kosalarni   zeb   berilmaganlari   ham   bor.   Xozirdagi
«likopcha»ni   eslatuvchi   idish   shaklan   oldingilardan   farq   qiladi.   Gardishi   bilinar-
bilinmas   darajada   va   uchi   tumtoqroq   Kosalarni   yana   bir   xili   borki,   ularni   katta
kosa (sh oqosa) deb atash mumkin. Yarim sferik ko’rinishdagi piyolalarni yuqori
qismiga   sirtining   gardishi   ostidan   angob   berilgan.   Xurmalar   kosa,   piyolalarga
nisbatan ko’proq uchraydi. Ularning ko’plari gardish shakllariga ko’ra farqlanishi
mumkin.   Odatda   xurmalarni   bo’g’zi   kalta,   shakli   yumal   oq   yoki   banka
ko’rinishida   bo’lishi   mumkin.   Qadaxlarning   (paymona)   ostki   qismi   saqlangan.
Charxsiz  (yopma usulda)   qo’lda  tayyorlangan sopol  idishlar   unchalik  ko’p  emas.
Ular loyining tarkibida har xil   q ushimchalar bor, xumdonda tobida pishirilmagan,
sirtiga ishlov ham berilmagan, silli q  emas, kulrang va  oqish ranglarga ega.
III   bosqichda   binolarga   bir   oz   o’zgartirish   kiritiladi   va   uning   yaqinidan
xumdon   ko’riladi.   Xumdon   va   ustaxonadan   iborat   kulolchilik   kompleksi   bunyod
etiladi.   Ustaxonada   idishlarni   yasash   va   ularni   dastlab   birlamchi   kuritib,   keyin
xumdonga   kiritish   uchun   sharoit   kilinadi.   Ya’ni   1-xonaning   janub   tomoni   ochib
tashlanib,   xumdonning   karama-karshi   tomonidan   maydon   ochiladi.   Kulolchilik
maxsuloti   ishlab   chikarishga   muljallangan   yaxlit   kompleks   barpo   etiladi.   Xullas,
ustaxona   shu   davrda   faol   o’z   vazifasini   bajargan.   Bu   qazishmadan   aniqlangan
22 ilk   shaharlar   (1952-yil   Farg'onaning   shimliy   qismidagi   yodgorliklarda
(Dalvarzintepa,)   tadqiqot   ishlarini   olib   borgan)   uchun   xos   bo'lgan   bir   necha
xususiyatni   ajratadi   va   Farg'ona   shaharlarining   yirik   maydonga,   taraqqiy   etgan
mudofaa tizimiga, hukmdor saroyiga ega bo'lganini, dehqonchilik markazi sifatida
hamda hunarmandchilik va tijort markazi sifatida faoliyat yuritganini takidlaydi. 1
Arxeologik ma'lumotlarga tayangan holda Shuni aytish mumkin-ki, Farg'ona
vodiysidagi   eng   qadimgi   shaharlardan   biri   hisoblangan   Dalvarzintepa   arxeologik
yodgorligi   bo'lib,   yodgorlikda   arxeologik   tadqiqotlar   olib   borilishi   natijasida
shaharning tuzilishi, aholi ijtomoiy, iqtisodiy, madaniy hayoti haqida ko'plab ilmiy
asoslangan ma'lumotlar to'plangan. Arxeologik qazishmalar Chust madaniyatining
markaziy   shahri   Dalvarzintepada   2003-2005   yillari   olib   borilgan   tadqoqotlari
natijasida   qadimshunos   olib   B.M.   Abdullayev   Dalvarzintepa   yodgorligi   haqida
quyidagi   fiklarni   ilgari   suradi:   "Yodgorlik   Andijon   viloyatining   Jalaquduq
tumanida   joylashgan   bo'lib,   maydoni   24   ga   va   zamonaviy   yer   satxidan   3-5   m
baland. 2
  Qo'lga   kiritilgan   topilmalarni   o'rganish   bizning   Dalvarzintepa   shahri
uning barcha faol davrlarida muntazzam kengayib va ta'mirlanib turgani haqidagi
farazlarimizni tasdiqladi". Olib borilgan tadqiqotlar natijasida Dalvarzintepa shahri
tarixiy   topografiyasi   uch   bosqichdan   iborat   bo'lganligi   aniqlanadi.   Odatda   Chust
manzilgohlari   tabiiy   mudofaalangan   (bir   tomondan   suv   havzasi   boshqa   tarafdan
botqoqliklar bilan o'ralib, faqatgina bir tomondan kirish imkonini beradigan) daryo
yoki   soy   deltalarida   joylashardi   va   asosiy   mudofaa   inshootlari   shu   yo'l   ustida
turishi   mantiqan   to'g'ri   edi.   Dalvarzintepadagi   dastlabki   manzilgohning   o'troq
aholisi   Qoradaryoni   qadimgi   deltasida   joylashgan   va   bu   an'ana   boshqa
yodgorliklarda   ham   qo'llanilgan.   Qadimshunos   olim   Solijon   Qudratov   ilmiy
tadqiqotlarida   Dalvarzintepa   yodgorligiga   oid   quyidagi   ma'lumotlar   keltiriladi:
"Bugungi   kungacha   Farg'ona   vodiysida   Chust   madaniytatiga   oid   80   dan   ortiq
yodgorlik topilgan.
1
  Abdulhamid   Anorboyev .  Farg ' onaning   qadimgi   shaharlari   va   ularning   Markaziy   Osiyoda   tutgan   O ' rni . - Toshkent : 
" Fan "  nashiryoti , 2022  y . B . 139
2
 Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1973
11 Farg’ona   vodiysida   ilk   o’rta   asrlar   davrida   uning   axolisi   suv   manbalari
(daryolar, soylar va ular irm oqlari xavzalari) buyida gurux - gurux  bo’lib voxa va
kichik   voxalarni   tashkil   etib   xo’jalik   yuritganlar.   Ro’yxatga   olingan   arxeologik
yodgorliklar majmuasiga ko’ra, ular 22 ta voxa va kichik voxalarga, Xujand atrofi,
Isfanasoy, Isfarasoy va Eski Novkat atrofi rayonlarini ham kushganda vodiyda 26
ta   voxa   tarkib   topganini   ko’zatamiz.   Albatta   irrigasiya   rayonlarining   moddiy
madaniyatida   qator   o’xshashliklar   bilan   birga   ma’lum   farqlar   borligi   shubxasiz.
Jumladan, tadkikotchilar tomonidan kulolchilik maxsulotlari asosida I ming yillik
birinchi   yarmida   vodiyda   7   ta   kulolchilik   markazlari   bo’lganligi   ta’kidlanadi   va
ular   o’   ziga   xos   belgilarga   ega   bo’lgan.   Navbatdagi   bo’limda   ushbu   irrigasiya
rayonlardagi arxeologik yodgorliklarni tasnifi haqida gap boradi.
I.2. Farg'ona vodiysi arxeologiya yodgorliklari qurilish tarixi.
Dunyo bo'yicha turar joylar qurilishi, va ulami tadrijjiy rivojlanishi, o'ziga xos
shaharsozlik   madaniyati   vujudga   kelish   jarayoni   uzoq   o'tmishga   borib   taqaladi.
Shaharning   yuzaga   kelishi,   uning   morfologiyasi,   rivojlanish   dinamikasi   va
urbanizatsiya   jarayonlarining   muammolari   doim   tarixchi,   arxeolog,   geograf,
sotsiolog,   demograf,   iqtisodchi   olimlarning   diqqatini   tortib   kelgan.   Dunyoning
qadimiy   mashhur   shahar   yodgorliklari   qatori   Yurtimiz   qadimiy   shahar
yodgorliklari   ham   jahon   xalqlarining   madaniy,   Ijtimoiy-iqtisodiy,   siyosiy
markazlari bilan uzviy aloqada o'ziga xos rivojlangan. O'lkamiz tarixining ajralmas
va muhim qismi bo'lgan shaharlar tarixini o'rganish nihoyatda katta ahamiyat kasb
etadi.   Takidlash   joizki,   o'lkamiz   hududlarida   ilk   shaharlarning   paydo   bo'lishi,   bu
jarayonning   asosiy   omil   va   sabablari   hamda   taraqqiyot   bosqichlarini   tahlil   etib,
Yurtimiz tarixini o'rganishga, ularni asli holicha saqlab, kelajak avlodga yetkazish
bugungi   kunda   dolzarb   mavzusi   hisoblanadi. 1
  Yurtimizni   shunday   qadimgi
yodgorliklari   joylashgan   hududlaridan   biri   Farg'ona   vodiysi   hisoblanadi.
Arxeologik   tadqiqotlarning   guvohlik   berishicha   Farg'ona   vodiysi   daryo   va
soylarning   delta   qismi   bronza   davrining   oxiri   va   ilk   temir   davridan   boshlab
1
 Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1973
8 poldan 60 sm. chuqurlikda, ya’ni reper no’qtasidan 420 sm. chuqurlikda beshinchi
pol ochildi. Pol ostida chamasi 20 sm. qalinlikda madaniy qatlam uchraydi, hamda
440   sm.   chuqurlikda   materik-soz   tupr   oq   satxi   ochildi.   Oxirgi   polning   ostiga
ko’milgan   va   o’choq   oldiga   joylashgan   2   ta   xum   topildi.   O’choq   aylanasining
diametri   42   sm,   saqlangan   devor   balandligi   45   sm,   o’choq   oldi   kulxonasining
ulchami 20x45 sm. edi. Kulxonada 5 sm. qalinlikda kul uyumi saqlangan.
Shunday   qilib,   R   -   1   Qazishmasida   uch   bosqichga   birlashtirilgan   beshta
qurilish gorizontlari aniqlandi. Har bir  bosqich materiallari  qurilish gorizontlarini
xisobga olgan xolda komplekslarni aloxida ajratishga harakat kilindi. Topilmalarni
aksariyatini   kulolchilik   maxsulotlari   tashkil   etadi.   Kulolchilik   idishlari   tavsifi   va
taxlilini   bayonida   ularning   tayyorlanish   usuligi   (charxda   yoki   charxsiz),
shakllariga   etibor   karatildi.   Sopol   buyumlar   bajargan   vazifasiga   ko’ra   1)   ovkat
pishirishga,   2)   oshxonada   ishlatishga,   3)   oziq-ovkat   va   suvni   saklash   hamda
tashishga   muljallangan   idishlarga   bulinadi.   Diniy   urf-odatlar   bilan   bog’lik   sopol
buyumlar kam uchraydi va ular shakli va ishlanishiga ko’ra aloxida ajralib turadi. 1
Balandtepadagi   Qazishmalardan   aniqlangan   sopol   idishlarni   asosiy   qismi   butun
saklanmagan va shuning uchun ularni funksional jixatdan bu qazishmada quyidagi
xronologik   manzara   olindi:bosqich   -   yodgorlikning   eng   quyi   qatlamlari   bo’lib
yaxshi   saklanmagan.   Buning   sababi   keyingi   qurilishlar   paytida   buzilib   ketgan.
Biror   topilma   aniqlanmadi.   Birinchi   bosqich   -   pollar   va   ular   ustida   tuplangan
madaniy qoldiqlar. Bu bosqich ikkita qurilish gorizontini o’z ichiga oladi. Ya’ni,
bu   davrning   qurilish   ishlari,   devorlar   madaniy   qatlamlar   ustidan   ko’tarilgan,
shuning   uchun   ularning   bo’zilishi   oson   kechgan.   Tashki   mudofaa   devorining
bunyod etilishi, 3, 5-xonalarni qurilishi ham shu davrda amalga oshirilagn.
II   bosqich   kulolchilik   idishlari   .   Kulolchilik   charxida   yasalganlari   loyining
tarkibi   toza   ya’ni   sof   lyoss(ona)   tupr   oqdan   korilgan.   Ular   xumdonda   obi-tobida
yaxshi pishirilgan. Sirti och sargish, sarik va kizil ranglarga buyalgan. Ma’lum bir
gurux    idishlarning  sirtiga  esa  angob  berib  sirlangan.  Bu   bosqich  idishlari  ichida
ko’za,kosa, piyola, yoglogi, xurma kabilar qayd etildi.
1
 Матбобоев Б. Мингтепа: археологик қазишмалар ва уларнинг таҳлили. Водийнома А 2019 №3(14) Б.57.; 
18 34
Xulosa
Xulosa qilib aytadigan  bo’lsak   Farg’ona vodiysi  nafaqat  O’zbekistonda,  shu
bilan   birga   Markaziy   Osiyodagi   yirik   tarixiy-madaniy   hudud   hisoblanadi.   Bu
mintaqa   ham   barcha   hududlarda   bo’lganidek,   tarixiy   taraqqiyotning   jamiyki
rivojlanish bosqichlarini boshdan kechirgan. Vodiydagi shunday tarixiy taraqqiyot
bosqichlaridan   biri   Farg’ona   vodiysining   o’rta   asrlar   tarixi   hisoblanadi.   Farg’ona
vodiysining   o’rta   asrlar   tarixi   V-XIII   asrlarni   o’z   ichiga   oladi   va   shu   davr
oralig’idagi   moddiy   madaniyatning   rivojlanishidagi   o’ziga   xos   xususiyatlarini,
shuningdek,   yuritmizning   davlatchilik   tarixida   muhim   o’rin   tutgan   Farg’ona
davlati   davridagi   ijtimoiy-iqtisodiy   munosabatlarni,   moddiy   va   madaniy
taraqqiyotni qay darajada rivojlanganligini yozma manbalar arxeologik topilmalar
misolida   ko’rsatib   beradi.   Ushbu   davr   umuman   Farg’ona   tarixi   bo’yicha
tadqiqotlar  o’tgan asrning 30-yillarida boshlangan.  Farg’onaning qadimgi  tarixini
o’rganish   bilan   B.A.   Latinin,   A .N.   Bernshtam,   N.G.   Gorbunova   kabi   olimlar
shug’illanishgan. Barchasi o’zlarining tadqiqotlari asosida xulosalarini berishgan.  
Farg’ona   vodiysining   o’rta   asrlar   tarixi   Eftaliylar   hukmronligi   davrida
mintaqa   xalqlari   o‘rtasidagi   iqtisodiy   integratsiya   uchun   muayyan   imkoniyatlar
paydo   bo‘lgan   edi.   Eftaliy   hukmdorlarining   mahalliy   hokimliklar   (Sug‘d,
Farg‘ona, Choch, Usrushona, Tohariston va b)ning ichki ishlariga aralashmasligi,
ularning   faol   tashqi   aloqalar   olib   borishlari   uchun   zamin   yaratdi.   Qolaversa,
Eftaliylarning   O‘rta   Osiyo   hududlarini   Sosoniylar   xurujidan   himoya   etganligi,
mahalliy   hokimliklarning   barqaror   rivoji   uchun   muhim   omil   bo‘lgan   edi.
Farg‘onada   VII   asr   boshlariga   kelib,   Turk   xoqonligining   Ashina   xonadoniga
mansub sulola tashkil topadi va bu sulola arablar istilosidan keyingi davrlarda ham
o‘z   mavqeyini   yo‘qotmaydi.   Farg‘onadagi   turkiy   sulolaning   boshqaruv
markazlarini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. VII asrga kelib mintaqamizga
Arab   xalifaligi   qo‘shinlari   bostirib   keldi   va   islomlashtirish   harakati   boshlandi.
Ammo   oradan   bir   asr   o‘tgandan   so‘ng   ham   ayniqsa   vodiy   aholisi   islomni   qabul
etmay,   o‘z   e‘tiqodlarida   sobit   turdilar.   Mintaqamizning   arablar   tomonidan   bosib
34 belgilariga   ko’ra   Munchoqtepa   I,   II   shahar   qabristoni   sifatida   e’tirof   etilishi
mumkin. Chunki, u shaharning yonginasida joylashgan bo’lsa, yana ikkinchi jixati
qabriston shahar  bilan bir davrda faoliyat  kursatgan. Bu gurux   mozorlar  juda oz
mikdori   saqlangan.   Shuning   uchun   ilk   o’rta   asrlar   urf-odatlarini   (ayniksa   shahar
axolisini) o’rganishda har bir aniqlangan mozor katta ahamiyatga egadir.
Farg’ona   vodiysining   ilk   o’rta   asrlar   davri   yodgorliklari   suv   manbalariga
ko’ra   oltita   katta   guruxga   bulindi.   Bunday   tasniflashga   asoslangan   fikr-
muloxazalarimiz   shaxsiy   tadkikotlarimiz   hamda   O’rta   Osiyodagi   ushbu   davr
yodgorliklarini   o’rganish   natijasida   kilingan   xulosalarga   asoslandi.   Albatta,   biz
ibodat   bilan   bog’lik   binolarni,   uy-   joylarni,   shuningdek   ishlab   chikarishga   doir
binolarni   (chunonchi   vino   ishlab   chikaruvchi,   kulolchilik)   aloxida   ajratmadik.
Chunki,   ular   uchun   materiallar   xozircha   kam.   Bir   oq,   voxalardagi   arxeologik
yodgorliklarni gurux lar buyicha joylashuvi shubxasiz muxim ma’lumotlar berishi
mumkin.   Chunki   antik   davr   yodgorliklarini   ayrim   olingan   hududda   o’rganish
muxim   xulosalarga   olib   kelgan,   ya’ni   janubiy-sharqiy   Farg’onani   Karkidon   va
Nayman   qishloqlari   orasidagi   15   km   maydonda   10   ta   yodgorlik   aniqlangan.   Bu
gurux da: 3-4 ta aloxida uy, ikkita atrofi devor bilan uralgan makon (biri markaz
vazifasini   utagan,   ikkinchisi   vino   ishlab   chikarishga   ixtisoslashgan),   bitta   voxa
istexkomi, bitta diniy ibodatga muljallangan bino va bir qabriston qayd etilgan.
Nixoyat,   ushbu   voxalarning   shahar   va   qishloqlarida   yashagan   axoli   nisbati
ham   muxim   xisoblanadi.   Agarda   G.   Chayldni   katta   shaharda   5000   kishi,   mayda
shaharda   1000   kishi   yashagani   haqidagi   xisob-kitobini   nazarda   tutib,   Xitoy
manbalaridagi   Farg’onada   ilk   o’rta   asrlarda   6   ta   katta   shahar   va   100   ga   yaqin
kichik shahar borligi haqidagi xabarga asoslansak, yirik shaharlarda 30000, mayda
shaharlarda esa 100000 kishi yashagan bo’lib chiqadi. Agar o’z materiallarimizni
shu xisob bilan takkoslasak, quyidagi ma’lumotlarni olish mumkin: 22 ta shaharda
o’rtacha   3000   dan   axoli   yashagan   bo’lsa,   vodiy   shaharlarida   65-70   ming   axoli
yashagani ma’lum bo’ladi. Endi bu rakamga Samarkand va Buxorodagi shahar va
qishloqlar   axoli   nisbati:   ya’ni   1:6   va   Farg’onaning   antik   davrdagi   nisbati   1:4
kullanilsa vodiy axolisi  250-300 mingta ekani oydinlashadi. Bu Farg’ona vodiysi
32

Farg’ona o’rta asr yodgorliklari