Дата регистрации 29 Март 2025
2 ПродажFarg`ona viloyatining iqdisodiy geografik tavsifi
![“Biz avvalo iqtisodiyotni isloh qilish va erkinlashtirish borasidagi
ishlarimizni yanada chuqurlashtirish,uning soha va tarmoqlarini tarkibiy jihatdan
o'zgartirish bo'yicha boshlangan ishlarni jadallashtirishimiz kerak.” [1]
Farg’ona viloyati respublikamizda 1938-yilda tashkil topgan 5 ta
viloyatlaridan biridir. Uning maydoni 6,76 ming kv km bo’lib, bu borada Sirdaryo,
Andijon va Xorazm viloyatlaridan oldinda turadi.
O’zbekiston Respublikasi maydoniga nisbatan esa Farg’onaning xududi atigi
1,5 foizga teng, xolos. Vaholanki, bu yerda, 2022-yil 1-yanvar ma’lumotlariga
ko’ra, 3896,4 ming yoki mamlakat aholisining 11 foizi yashaydi.
O’zining demografik salohiyati bo’yicha, u mamlakatimizda Samarqand
viloyatidan keyingi 2-o’rinda turadi. Ma’muriy tuzilishiga ko’ra viloyatga
buysunuvchi 4 ta shahar, 15 ta qishloq tumanlari mavjud.
Shunchalik qishloq tumanlari yana faqat Toshkent viloyatida mavjud, xolos.
Shaharchalar soni 197 ta, qishloq aholi punktlari - 1021 ta. Yuqorida keltirilgan
raqam va holatlar shundan dalolat beradiki, Farg’ona viloyatining demografik
“yuki” og’ir, aholisi zich, hududi yuqori darajada o’zlashtirilgan, boshqaruv tizimi
murakkab. Viloyat darajasida eng birinchi tashkil etilgan qishloq tumanlari -
Oltiariq, Beshariq va Uchko’prik sanaladi.
Ular 1926- yilda vujudga kelgan. Nisbatan “yangiroq tuman” esa - Furqat
tumani, u 1992- yilda ushbu maqomni olgan. Asosiy shaharlari, xususan, Qo’qon
za Marg’ilon ham 2000 yillik tarixga ega. Viloyat markazi Yangi Marg’ilon,
(keyinchalik Skobelev), Hozirgi Farg’ona 1877- yilda Farg’ona vodiysi Rossiya
tomonidan bosib olingandan sung barpo etilgan. Bu hozirgi mustaqil
mamlakatimiz xududida ruslar asos solgan 3 ta shaharlardan biridir.
Qolgan ikkitasi - Kogon (Yangi Buxoro) va To’rtko’l (PetroAleksandrovsk).
Viloyatning ma’muriy-siyosiy jihatdan “zichligi” uning qishloq tumanlarini uncha
katta emasligi va bir-biridan bu borada katta farq qilmasligiga sabab bo’ladi.
Darhaqiqat, mintaqaning har bir qishloq tumaniga o’rtacha 0,45 ming kv. km
maydon to’g’ri keladi.
3](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_3.png?v=1)
![I.BOB. FARG`ONA VILOYATI TABIATINING ASOSIY
XUSUSIYATLARI
1.1. FARG`ONA VILOYATINING GEOGRAFIK O`RNI, MAYDONI VA
CHEGARALARI
Viloyat Farg’ona vodiysining g’arbiy va janubiy qismida joylashgan. U
g’arbda va janubi-g’arbda Tojikiston Respublikasining So’g’d viloyati, janubda
Qirg’iziston Respublikasining O’sh va Botkent viloyatlari bilan chegaradosh,
respublikamizda esa, shimolda Namangan va sharqda Andijon viloyatlari bilan
chegaradosh.[13]
Viloyatning shimoli-g’arbidagi chegarasi Sirdaryo oqimi bo’ylab o’tadi.
Farg’ona viloyatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, uning hududi
geografik jihatdan yaxlit emas; Farg’ona tumanining bir qismi (Shohimardon) va
So’x tumani Qirg’iziston hududining ichida, eksklav holatda joylashgan.
Bunday geosiyosiy vaziyat xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirish, suv va
yer zahiralaridan foydalanish va, umuman, hududni boshqarish tizimida ayrim
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Viloyatning yer usti tuzilishi uncha murakkab emas, u janubdan shimolga
tomon pasayib boradi. Shimolda mutlaq balandlik dengiz sathidan 360-380 m,
janubda eng baland nuqtalar 2200 m dan ortadi (Turkiston tizmasining shimoliy
qismi, So’x tumani xududida Sariqamish davoni).
Relef shaklining bunday tuzilishi viloyat janubiy qismidagi yerlarni
tog’lardan oqib chiqadigan soylar suvi bilan- sug’orish uchun tabiiy qo’laylik
yaratadi.
Ular soy suvlarini yig’ib, vegetatsiya davrida pastki hududlarga suv beradi.
Farg’ona vodiysi, jumladan, Farg’ona viloyatida tabiat, aholi va xo’jaligi piramida
shaklida tasvirlansa, tabiati “yupqa” va nozik, demografik yuki katta, xo’jaligi
o’rtacha ko’rinishga ega bo’ladi. Aholi va xo’jalikning birgalikdagi ta’siri o’ziga
xos zo’riqish, kuchli antropogen bosimni keltirib chiqaradi.
Mintaqaning asosiy ijtimoiy geografik muammosi ham ana shu bosimni
yengillashtirish, aholi hayoti va faoliyati uchun tegishli shart-sharoitlar yaratishdan
5](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_5.png?v=1)
![iborat bo’lmog’i lozim. Sababi, ayni demografik bosim, yer-suv zahiralarining
yetishmasligiIsfayramsoy bilan birgalikda Farg’ona, Oltiariq, Qo’shtepa, qisman
Toshloq va Yozyovon tumanlarini suv bilan ta’minlaydi.
Isfara daryosining ta’sir doirasi esa asosan Beshariq tumani bilan
chegaralanadi. Ayni vaqtda, eng katta va sersuv So’x o’zining tipik geografik
yoyilmasi (konusini) hosil qilgan va uning suvlari bilan Quqon vohasi, ya’ni
Dang’ara, Yaypan, Uchko’prik, Buvayda, So’x Rishton, Furqat tumanlarining
yerlari sug’oriladi.
O’tgan asrning o’rtalarida qo’rilgan Sariqo’rg’on (Sirqo’rg’on) gidroo’zeli
So’x daryosini to’sib, uning suvini turli qismlarga taqsimlaydi.
Qizig’i shundaki, , ozligi mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida yangicha,
zamonaviy, industrial innovatsion rivojlanish strategiyasi va yo`nalishlarini taqoza
etadi.[13]
1-Rasm. Farg`ona viloyatining ma`muriy bo`linishi.
Manba:(Internet materiali)
6](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_6.png?v=1)
![II.BOB. FARG`ONA VILOYATI AHOLISINING HUDUDIY
JOYLASHISHI VA IQTISODIYOTI RIVOJLANISHINING IQTISODIY-
GEOGRAFIK JIHATLARI
2.1. FARG`ONA VILOYATINING AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI
Viloyatda aholi o’sish sur’ati o’rtacha darajada. Ko’rilayotgan davr
maboynida nisbatan yuqori o’sish Quva, Yozyovon va Toshloq tumanlarida qayd
etiladi. Shu bilan birga, Farg’ona, Beshariq, Rishton, Qo’shtepa va O’zbekiston
tumanlarida aholining o’sishi birmuncha pastroq bo’lgan.
Beshariq va Rishton tumanlarida bunday vaziyat asosan ularning tarkibidan
yangi ma’muriy birliklarni ajralib chiqishi - Furqat va So`x tumanlarining tashkil
etilishi tufayli yuzaga kelgan.
Farg’ona viloyati respublikamizda aholisi o’ta zich joylashgan
mintaqalardan biridir. Bu yerda har bir kv. km maydonga 544,9 kishi to’g’ri keladi.
(2019-y 1-yanvar) Bu xususda, ayniqsa, Toshloq (749 kishi), Uchko’prik (725
kishi) va Buvayda (724 kishi) keskin ajralib turadi. [2]
Mazkur tumanlarda yer maydonining tankisligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu
esa, o’z navbatida, yetarli ish o’rinlarning ozligi tufayli ichki va tashqi
migratsiyani zaruriyat qilib ko’yadi.
Zichlik ko’rsatkichi eng past So’x tumanida - 222 kishi. Biroq, bu daraja
respublika o’rtacha ko’rsatkichidan deyarli 3,5 marta ziyod. Farg’ona viloyatning
cho’l hududlarini o’zlashtirish asosida vujudga kelgan.
Yozyovon tumanida ham, mahalliy nuqtai nazardan qaraganda, aholi zichligi
pastroq (240 kishi).Umumdemografik salohiyatiga qaraganda Beshariq, Buvayda,
Uchko’prik va O’zbekiston tumanlarida aholi soni 200 mingdan ortiq. Eng kam
aholi Cÿx tumaniga tegishli - 69 ming kishi.
Viloyat aholisining milliy tarkibida o’zbeklar 89,0 %, tojiklar 5,8 foiz,
shuningdek, boshqa millat vakillari ham yashaydi. O’zbeklar barcha shahar va
qishloq tumanlarida, tojiklar asosan so`x tumanida yashashadi. Rus va mahalliy
bo’lmagan millatlar Qo’qon va, ayniqsa, Farg’ona shaharlarida ko’proq.Aholi soni
10](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_10.png?v=1)
![Qishloqlar geografiyasi o’ziga xos va betakror, ajoyib va g’alati nomli
qishloqlar, kanallar, soy va yullar bo’ylarida zanjirsimon, yirik shaharlar atrofida
ularga “yopishib” joylashgan. Qadimdan ko’p qo’l mehnatni talab kiluvchi
sug’orma dehqonchilik bu yerda katta-katta qishloqlarga hayot bag’ishlagan.
Aholi punktlarining g’uj joylashishi shaharlarning murakkab hududiy tizimi
– aglomeratsiyalar shakllanishiga olib kelgan. Viloyat aholisi va iqtisodiyoti, eng
avvalo, Farg’ona— Marg’ilon, shuningdek, vujudga kelayotgan Qo’qon
aglomeratsiyasida mujassamlashgan.[13]
1-Jadval
Tug‘ilganlar soni (2022-yilda; kishi)
Manba:(Farg`ona statistika qo`mitasi)
12](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_12.png?v=1)
![2.2. FARG`ONA VILOYATI SANOAT TARMOQLARINING
SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI
Farg’ona viloyati xo’jaligi ko’p tarmoqli hududiy ishlab chiqarish
majmuasini tashkil qiladi. Mintaqaviy iqtisodiyot, umuman olganda, industrial-
agrar yo`nalishga ega.
Sanoati. Mintaqa sanoati o’zining ko’p tarmoqli yunalishlari bilan
mamlakatimizning boshqa hududlaridan farq qiladi. Bu yerda an’anaviy yengil va
oziq-ovqat sanoati bilan bir qatorda, og’ir sanoat tarmoqlari korxonalari ham
mavjud. Xususan, kimyo va neft kimyosi, qurilish materiallari sanoati, oziq-ovqat
va boshqalar yaxshi rivojlangan.
Ko’pgina korxonalar Farg’ona iqtisodiy rayonida yagona hisoblanadi
(masalan, IEM, Farg’ona furan birikmalari zavodi, Quvasoytsement va b.).
2018yilda viloyatda jami 29529 ta korxona va tashkilotlar ro’yxatga olingan.
Bulardan 29128tasi faoliyat ko’rsatgan. Ularning yiriklari 46 ta. Xalq iste’mol
mollari ishlab chiqarish hajmi ham ancha katta. [8]
Uning tarkibida nooziq-ovqat mahsulotlari 59,5 foizga barobar, shundan
yengil sanoat - 12,0 %. Sanoat ishlab chiqarishining tarmoqlar tarkibi quyidagicha
Yoqilg’i-energetika sanoati - 33,5 %, kimyo va neft kimyosi - 10,4 %,
mashinasozlik va metallni qayta ishlash -2,4 %, qurilish materiallari sanoati - 10,5
%, farfor - fayans sanoati -4,1 %, yengil sanoat - 24,0 %, oziq-ovqat sanoati - 10,2
%, un-yorma va kombikorm sanoati - 3,9 %. Taqqoslash uchun: 2000 yilda
yoqilg’i sanoatining mahsulot qiymati 50,4 %, kimyo va neft kimyosi - 5,8 %,
qurilish materiallari - 5,0 %, yengil sanoat - 19,6 %, oziq-ovqat- 5,7 foizni tashkil
qilgan.
Umuman olganda, Farg’ona viloyati sanoat tarmog’ining
diversifikatsiyalanish ko’rsatkichi respublikamizda faqat Toshkent viloyatida
uchraydi, xolos. Viloyat og’ir sanoatining yirik korxonalari Farg’ona neftni qayta
ishlash zavodi (u Yaponiya firmalari bilan birgalikda qayta ta’mirlangan, buning
uchun 250 mln. AQSh dollariga yaqin mablag’ sarflangan), Farg’ona-azot,
Farg’ona kimyoviy tola zavodlari, Qo’qon superfosfat zavodi, “Yevraziya TAPO -
15](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_15.png?v=1)
![bu yerda spirt, Asaka avtomobillari uchun oyna (“Kvarts” Quvasoy), o’simlik
yog’i va xo’jalik sovunlari (Farg’ona va Qo’qon), konserva (Farg’ona), qandolat
va mebel (Quva) ishlab chiqarish ham rivojlangan. Paxta tozalash zavodlari barcha
qishloq tumanlari markazlarida mavjud. Viloyat sanoatini hududiy tashkil etishda
Farg’ona-Marg’ilon sanoat tuguni yetakchi mavqega ega. Bu yerda mintaqaning
asosiy sanoat korxonalari mujassamlashgani bois, ishlab chiqarishning
aglomeratsiya samaradorligi yuqori.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish geografiyasida Quqon sanoat tugunining
ham mavqei ko’zga ko’rinarli. Farg’onada qadimdan hunarmandchilik va
kosibchilik rivoj topgan. Do’ppi tikish, sopol buyumlar yasash (ko’lolchilik),
yog’ochda uymakorlik ishlarini bajarish kabilar Qo’qon, Marg’ilon, Rishton,
Bog’dod va boshqa shaharlarda tarixan shakllangan. Sanoat mahsulotining 42,0
foizi birgina Farg’ona shahri zimmasiga tushadi; Quvasoy viloyat yalpi sanoat
mahsulotining 12,0 %, Qo’qon -11,4%, Toshloq tumani - 8,6 % ni beradi. Ayni
vaqtda Buvayda, Yozyovon, Oltiarik, Qushtepa, So’x Uch ko’prik, Farg’ona,
Furqat tumanlarida qishloq sanoati nihoyatda sust darajada U viloyat sanoat
mahsulotining bor-yug’i 2,7 foizini beradi, xolos; Qo’qon paypoq ishlab chiqarish
korxonasining holati ham deyarli shunga o’xshash.[13]
4-Jadval
Tuman va shaharlar kesimida iste'mol mollari ishlab chiqarishning o‘sish sur'atlari (o‘tgan
yilga nisbatan foizda)
17](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_17.png?v=1)
![Xususan, neftni qayta ishlash va undan tegishli yonilgi va kimyoviy
mahsulotlarni ishlab chiqarish, paxta u bilan hududiy — davriy va texnologik
jihatdan uyg’unlashgan pillachilik hamda ularning xom ashyosini qayta ishlash,
gazlama, trikotaj va tikuvchilik, to’qimachilik mashinasozligining mavjudligi
agroindustrial energiya ishlab chiqarish siklini ham mukammal, to’liq darajada
shakllanganligini ko’rsatadi.[13]
2-Rasm. Farg`ona viloyatining iqdisodiy xaritasi.
Manba:A.Soliyev”O`zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy
geografiyasi”Universiteti.T.2019
21](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_21.png?v=1)
![2.4. FARG`ONA VILOYATINING TRANSPORTI VA TASHQI
IQDISODIY ALOQALARI
Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari . Viloyatda transport infratuz
ilmasining barcha turlari bor. Ammo yuk va yulovchi tashishda asosan avtomobil
transportining ahamiyati katta.
Qo’qon, Marg’ilon shaharlari yirik transport tugun va markazlari vazifasini
bajaradi. Viloyat hududidan O’zbekiston Respublikasini qo’shni Qirg’iziston
hamda Xitoy bilan boglovchi xalqaro avtomobil yullari o’tgan. 2013- yilda jami
tashilgan yuk 93,2 mln. tonna bo’lib, uning 89,8 foizi avtomobil transporti
zimmasiga tushdi. Shu yilda umumiy disobda 538. mln yulovchi tashilgan. Bu
miqdorni to’liq avtomobil transporti amalga oshirgan. Xususiy avtomobillarda
jami yulovchilarning 3/4 qismidan ortiqrog’i tashilgan.
Farg’ona viloyati mamlakatimiz tashqi iqtisodiy aloqalarida faol ishtirok
etadi. Bir yillik tashqi savdo aylanmasi, 2018-yilda 1353,6 mln AQSh dollariga
teng, shundan eksport hajmi – 484,3 mln, import – 869,3 mln. dollar.
2010-yilda ular, mos holda, 922,0; 475,0; 447,0 mln dollarni tashkil etgan.
Eksport tarkibida energiya resurslari 10,1 %, paxta tolasi-9,5 %, kimyo sanoati
mahsulotlari-20,9 %, oziq-ovqat mahsulotlari-6,4 % bo’lgan. Importda energiya
resurslari-51,6 %, mashina va uskunalar-16,4 %, kimyo sanoati oziq-ovqat
mahsulotlari-8,8 % ni tashkil etgan.
Jami tashqi savdo aylanmasining yarmidan ko’progi MDX mamlakatlari
bilan amalga oshiriladi. Ular orasida asosiy aloqalar Rossiya, Qozog’iston va
boshqa davlatlar bilan olib boriladi.
Ko’rinib turibdiki, Farg’ona viloyatining iqtisodiy munosabatlari
respublikamizning ba’zi mintaqalaridan farqli ravishda, MDX mamlakatlari bilan
faolrokdir.
Hududiy tarkibda eksportning 41,9, importning 62,3 foizi Farg’ona shahriga
to’g’ri keladi. Eksportda, shuningdek, Toshloq (24,6 %), Dang’ara (11,3 %) va
Qo’qon shahri (11,7 %) ham ishtirok etadi. Importda Qo’qon shahri hamda
Dang’ara tumani ajralib turadi.[13] Ijtimoiy sohalari. Aholi zich, uni ish bilan band
23](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_23.png?v=1)
![qilish muammosi keskin bo’lgan mintaqalarda ijtimoiy sohalarni rivojlantirish o’ta
dolzarb masaladir. Yangi ish o’rinlarining ko’proq qismini qishloq joylarda, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sohalarida tashkil etilishi ushbu muammoni, qisman
bo’lsada, yechishga yordam beradi. [2]
Nozogeografik vaziyat va aholi salomatligini yaxshilash har qanday
mamlakat yoki mintaqa ijtimoiy rivojlanishining muhim vazifasidir. Barkamol
avlod, sog’lom bolani tarbiyalashda ham bu sohaning ahamiyati beqiyos.
Farg’ona viloyatida jami 116 ta tibbiy muassasalar bor, har 10000 kishiga
to’g’ri keladigan bemor o’rinlari – 54,6 ta.(2018y) Aholi zich, soni nisbatan tez
ko’payib borayotgan hududda xalq ta’limi geografiyasi ham o’ziga xos.
Viloyatda umumta’lim maktablari 926 ta, o’quvchilar soni 627,7 ming kishi,
bitta maktabga o’rtacha 677 o’kuvchi to’g’ri keladi. (2018/2019 o’quv yili).
Akademik litseylar 9 ta, o’quvchilar soni 5,4 ming nafar, kasb-xunar kollejlari
147ta, o’quvchilar 72,9 ming kishi.
Farg’onada 7 ta, shu jumladan, universitet, Qo’qon shahrida
respublikamizning eng dastlabki oliy o’quv yurtlaridan biri - Pedagogika iistituti
bor.
Kelajakda Farg’ona shahri o’ziga xos industrial-innovatsiya markazi bo’lishi
mumkin. Shuningdek, Qo’qon, Quva kabi shaharlarda ham O’rta maxsus va oliy
ta’lim tizimi rivojlanib bormoqda.(2018/2019 o’quv yili).
24](https://docx.uz/documents/09ee5a63-5f81-42ac-8dc7-1099a763af0c/page_24.png?v=1)
Farg`ona viloyatining iqdisodiy geografik tavsifi