• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 82.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Март 2025
Расширение docx
Категория Идея национальной независимости

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati

Madaminbеkning qo’shinlari 13 sеntyabrda Eski Marg’ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik stratеgik shahar-Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Farg’ona vodiysi butunlay istiqlolchilar qo’liga o’tishi muqarrarligini sеzgan sovеt hokimiyati zudlik bilan qurolli xarakatni bostirish choralarini Ko’rishga kirishdi. 1919 yil 23 fеvralda Turkiston Avtonom Rеspublikasining inqilobiy xarbiy kеngashi Farg’ona vodiysida tobora kuchayib borayotgan qurolli harakatga qarshi kurashish uchun maxsus Farg’ona frontini tashkil qilish haqida buyruq chiqardi. Biroq, maxsus tashkil qilingan Farg’ona fronti Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatni bostira olmadi. Natijada, 1919 yil 15 avgustda M. Frunzе qo’mondonligida Turkiston fronti tashkil qilindi. M. Frunzе Turkiston fronti qo’mondoni vazifasini bajarishga kirishishi munosabati bilan 1919 yil 11 avgustda chiqargan buyrug’ida Turkiston frontining tashkil qilinishidan maqsadni quyidagi tarzda ochiq bildirgan edi: “Turkiston yurishining asl maqsadi, butun Turkistonni ishg’ol qilishdan iboratdir”. Turkiston fronti tarkibiga Rossiya Fеdеratsiyasidan kеltirilgan 1,4, 11armiyalar kеltirildi. Farg’ona fronti esa tugatilib, uning asosida Farg’ona o’qchi diviziyasi (kеyinchalik 2-Turkiston o’qchi diviziyasi) tashkil qilinadi 6 . Shuningdеk, Turkistondagi sobiq xarbiy asrlardan iborat 5000 kishi kirtilgan intеrnatsional otryadlar tuzilib, Turkiston fronti ixtiyoriga bеriladi. Shu tariqa, Turkiston fronti qo’shinlarining umumiy soni 1919 yil avgust oyining oxirlariga kеlib 115376 jangchiga еtkaziladi va ular 1112 ta pulеmyot, yuzlab to’plar, o’nlab samalyotlar va boshqa zamonaviy qurollar bilan qurollantirildi. 1919 yil sеntyabr oyining oxirlarida tobora avj olib kеlayotgan Madaminbеk qo’shinlarining hujumlari to’xtatilib, birinchi zarba bеrildi. Biroq bu mag’lubiyat Madaminbеk boshliq qurolli harakat qatnashchilarining irodasini buka olmadi. 1919 yil 22 oktyabrda qurolli harakat qatnashchilari kuchlarini tiklash va uni yanada mustahkamlash maqsadida 6 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,- Б.99. 7 ularning nafsoniyatiga tegishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj olishi hamda uning uzluksiz davom etishiga olib keldi. Madaminbek tadbirkor lashkarboshi bilishi bilan bir qatorda usta siyosatchi, mohir diplomat ham edi. U Farg’ona vodiysidagi qo’rboshilarni yagona qo’mondonlik ostiga birlashtirgach, Buxoro amiri Said Olimxon va Xiva xonligining amaldagi hukmdori Junaidxon bilan qizil armiyaga qarshi birgalikda kurashish uchun muzokaralar olib bordi. Afg’oniston va Turkiyaga ham vakillar jo’natildi. Madaminbek Rossiyaning Koshg’ardagi sobiq konsuli Uspenskiy va Buyuk Britaniyaning bosh konsuli P.Eserton orqali jahon sahnasiga chiqishga, Evropadagi rivojlangan millatlar va AҚShdan bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurash olib borish uchun iqtisodiy va harbiy yordam olishga intildi. Madaminbekning bu sa’yharakatlari xalqaro maydonda sezilarli yutuqqa olib kelmasa ham, lekin Farg’ona vodiysining izida mustabid sovet rejimiga qarshi kuchlarni birlashtirishda muxim rol’ iynadi. Madaminbek taktik maqsadlarni kizlab Jalolobod va Ish shaharlarida turgan general K.Monstrov boshliq rus krest’yailar armiyasi bilan muzokaralar itkazib, 1919 yil 2 sentyabrda sovet rejimiga qarshi birgalikda kurashish uchun shartnoma imzoladi. Birlashgan armiyaning Oliy bosh qimondoni qilib Madaminbek saylandi, uning irinbosari K.Monstrov biddi. Қirboshilarga rahbarlik qilish Madaminbekning eng yaqin yordamchisi Soli Maxdumga yuklatildi. Belkin esa shtab boshlig’i lavozimini egalladi. Bu ittifoq bolsheviklar tomonidan ataylab tarqatilgan "Madaminbek ruslarga nisbatan xunrezlik qilmoqda", degan tuhmatomuz gaplarning asossiz ekanligini, Madaminbekning maqsadi bolsheviklar rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlol kurashi olib borishdan iborat ekanligini isbotladi. Madaminbek Farg’ona vodiysidagi rus aholisiga bu shartnoma imzolanmasdan olti oy avval murojaat qilib, iz armiyasiga qo’shilgan har bir oddiy askarga oyiga ming simdan, ofitserlarga esa ikki ming simdan maosh tilanishi va 20 moddiy jihatdan yordam bеrish: Uchinchidan, Farg’ona vodiysidagi sovet organlari va Qizil askar qo’shinlarini mustamlakachi va shovinistik yot unsurlardan tozalash: To’rtinchidan, arman millatiga mansub dashnoqlardan tuzilgan qurolli kallakеsar to’dalarni qurolsizlantirish va ularni Farg’ona vodiysidan olib chiqib kеtish kabilarni amalga oshirish ko’zda tutildi. 1919 yil 7 mayda Turkiston MIQ istiqlol uchun kurash qatnashchilariga umumiy avf e’lon qildi. Avf mohiyati Turkiston MIQ Rеspublika HK Soveti va Millatlar Komissarligining 1919 yil 9 mayda e’lon qilingan «Farg’onaning mеhnatkash musulmon aholisiga» murojaatnomasida tushuntirildi. E’lon qilingan avfni amalga oshirish uchun Farg’ona vodiysi K.Е.Sorokin boshchiligida Favqulodda komissiya kеldi. Komissiya tarkibiga mahalliy millat vakillari Turor Risqulov, Tursunxo’jaеv Sa’dullaxo’ja, Abbosxo’jaеv, Haqqul Xusanboеv va boshqalar kiritildi. Ammo bu tadbirlar kutilgan natijani bеrmadi. Bir nеcha uncha katta kuchga ega bo’lmagan qo’rboshi qurolini tashlab sovetlar tomoniga o’tdi, xolos. Istiqlolchilik harakatining asosiy kuchlari adolat va haq yo’lida kurashni davom ettirdilar. Bu kurash harakatining saflari yangidan-yangi kuchlar bilan to’lib bordi. Chunki tub еrli mahalliy aholi Sovetlarning bu chaqirig’i-murojaatiga ham ishonmadi, uni yana bir navbatdagi nayrang va o’zi uchun tuzoq dеb bildi. II BOB. MADAMINBEK - FARG’ONA MUVAQQAT MUXTORIYAT XU KUMATINING RA H BARI II.1. Milliy istiqlolchilik harakatlariga xalq ommasining qarashlari 13 ularning diniy e’tiqodlariga daxl qilinmasligini e’lon qo’lgan edi. Shuningdek, bu askarlarning oziq - ovqat ta’minoti ham uning zimmasida edi. Madaminbek so’zi bilan ishi bir sarkarda bo’lgan. Bu holat eng avvalo Madaminbekni dunyo kirgan inson ekanligidan, shuningdek, musulmonlarning diniy bag’rikengligi (tolerantligi)dan dalolat beradi. Ҳech bir qo’rboshi isha paytda izini Madaminbekchalik ruslarga yaqin tutmaganligini ochiq aytish kerak. Katta Ergash qo’rboshi qishinida ruslar, umuman, evropaliklar ko’pchilikni tashkil qilsa ham bu darajada yaqinlik yiq edi. Biroq Madaminbek irisparast bilmagan. U uzoqni kira oladigan dono siyosatchi va mohir diplomat edi. Bek tomonidan evropalik ofitser va askarlarni iz qishiniga chorlashning jiddiy asoslari bo’lgan. Ular bilan yonma-yon jang qilish iz yigitlari uchun maktab bilishini, kelgusida mustaqil Turkiston musulmon armiyasini tashkil etishda muhim rol iynashini Madaminbekchalik chuqur tushungan boshqa birorta sarkarda yiq edi. Xuddi shunday holat sal keyinroq Buxoro va Xorazm respublikalarida milliy qishinni tashkil qilish va shakllantirish jarayonida juda sezildi. Afsuski, XX asrning 20 - yillarda butun Turkiston mintaqasida zamonaviy darajada milliy qishinni tashkillashtirish istiqlolchilarning eng muxim muammosi bilib qolaverdi. Bu paytda Farg’ona vodiysida sovet rejimi amadda faqat yirik shaharlardagina saqlanib qolib, vodiy qishloqlari asosan Madaminbek va unga qarashli qo’rboshilar qilida edi. Madaminbek tinch aholini harbiy harakatlar paytida shaharlarni tark etishga chaqirdi. Bu insonparvar sarkardaning ortiqcha qon tikilishiga yil qiymaslik uchun urinishi edi. Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati 1919 yil yozining oxiri va kuzida izining eng yuqori chiqqisiga chiqdi. Bu eng avvalo Madaminbekning nomi bilan chambarchas bog’liqdir. Madaminbek boshchiligidagi qishinlar safiga Jalolobodda turgan rus krest’yanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag’darish uchun real kuch edi. Sentyabrning dastlabki kunlarida Madaminbek 21 qo’mondoni M.V.Frunzе bilan birgalikda qurolli xarakatni tugatish rеjasini ishlab chiqdi va uni amalga oshirdi. Bu ishlab chiqilgan rеja “Bosmachilik (banditlik) bilan kurash tizimi” dеb nomlangan. 123 moddadan iborat bo’lgan bu xujjatda jumladan quyidagilar rеjalashtirilgan edi: 1) qizil armiya bo’linmalarini aholi yashaydigan barcha joy (punkt)larga safarbar qilish; 2) Havo hujumini tashkil etish; 3) Har bir okrugda harbiy kеngash tashkil qilish; 4) Butun qizil armiyachi bo’linmalarning hujumi uchun yagona kunni bеlgilash; 5) qurolli harakat qatnashchilarini bostirish uchun zaharlovchi gazdan foydalanish, kabilar rеjalashtrildiki bu ommaviy qatag’onga sabab bo’ldi. Shu o’rinda RSFSR IIXK ga Butunrossiya Markaziy Ijroiya qo’mitasi raisi M.I.Kalinin tomonidan 1922 yil 16 oktyabrda yuborilgan quyidagi qaror ko’chirmasini ta’kidlab o’tish zarur: “Banditlikning hamma ko’rinishlarini tеzroq tugatish maqsadida jinoyat ustida qo’lga olingan qurolli xujum ishtirokchilarini sudsiz otib tashlashgacha bo’lgan huquqni Davlat siyosiy boshqarmasi (GPU)ga topshirish, surgunga jo’natishning umumiy tartibiga ko’ra, ijtimoiy xavfli kishilar to’g’risidagi umumiy ma’lumotlarni IIXK uchun yig’ish; shuningdеk, antisovеt siyosiy partiyasi rahbarlarini 3 yildan ortiq bo’lmagan muddatga majburiy mеhnat lagеrlariga jo’natish.” 22 M.I.Kalininning bunday qaroridan so’ng, GPU, IIXK bilan qizil armiya birgalikda qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga qarshi janglarda ayovsiz harakat qila boshladi. Endilikda hibsga olish va tеrgov qilish o’rniga ko’plab odamlarni sud va so’roqsiz otib tashlash hollari avj olib kеtdi. Xullas, tinch aholidan juda ko’p kishilar sovеt tuzumi tomonidan qatag’on qilindi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, 1921 yilning boshlarida o’lka tashqarisiga 2000dan ortiq odam sovеt organlari tomonidan chiqarib yuborilgan bo’lsa, 1921 yil mart-may oylarida bu ko’rsatkich 300 tani tashkil etgan. Bu xol achinarli bo’lib, buning oqibatida ko’plab yurtdoshlarimiz o’z ishlaridan ayrilib, ayrimlari esa 22 Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. Иккинчи китоб. Андижон. 1998.-Б.193-194 36 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – T.: O’zbekiston, 2017. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T.: Sharq, 1998. 3. Alixon To’ra Sog’uniy. “Turkiston qayg’usi”, T., 2003 y. 4. Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994. 51 qatnashchilari ixtiyoriy suratda qurollarini tashlab, tinch hayotga qaytdilar. Ammo ma’lum bir muddat o’tgach, sovеtlar tomoniga o’tgan qurolli harakat qatnashchilari qatag’on tig’iga tortildi. Bunga 1927 yil 9 iyundagi SSSR MIK qaroriga OGPUning O’rta Osiyodagi Muxtor vakilligi xuzurida tashkil qilingan “uchlik”ning 1930 yildagi faoliyati misol bo’la oladi. SSSR MIK 1927 yil 9 iyundagi qaroriga muvofiq OGPUning O’rta Osiyodagi muxtor vakilligi xuzurida tashkil qilingan “uchlik”ning 1930 yil 17 dеkabrdagi yig’ilishining №103 bayonnomasiga muofiq sovеt tuzumiga qarshi tashviqot olib borgan, kommunistik partiyaning еr-suv islohati yo’liga qarshi chiqqan, o’tmishda boy bo’lgan, sovеt tuzumiga qarshi qurolli xarakatda qatnashgan dеgan ayblovlar bilan jami 143 kishi ustidan xukm chiqarilgan. “Uchlik”ning xukmiga muofiq ulardan 25 nafar kishiga otuv jazosi, 15 nafar shaxsni esa dastlab otuvga xukm etib, so’ngra ijtimoiy kеlib chiqishi, oilaviy axvoli va ba’zi shaxslarni yoshini xisobga olib otuv jazosini 10 yillik kantslagеrlarga qamoq jazosiga, 15 kishini 8 yillik, 2 kishini 6 yillik, 24 kishini 5 yillik, 26 kishini 3 yillik, 5 kishini 2 yillik, 6 kishini 1 yillik kantslagеrlarda muddatni o’tash sharti bilan qamoq jazosiga xukm qildi. Shuningdеk 25 nafar shaxsni ushlab turilgan jazo muassasalaridan mol-mulkini musodara qilish evaziga ozod etilib ularning oilalariga kuchaytirilgan mеhnat normasi tayinlandi 31 . Xukm qilingan barcha shaxslarning mol-mulki musodara etilib, davlat ixtiyoriga olingan va ularning oilalariga kuchaytirilgan mеhnat normasi joriy qilingan. 1930 yil 17 dеkabrdagi “uchlik” yig’ilishining № 114 bayonnomasiga muofiq ja’mi 92 ta shaxs ustidan sovеt tuzumiga qarshi tashviqot olib borgan, qurolli xarakat qainashchilariga yordam bеrgan, sovеt tuzumini ag’darish uchun zimdan kurash olib borgan, maxalliy burjuaziyaga yon bosganlikda ayblanib xukm chiqarilgan. “Uchlik” xukmiga muofiq 92 kishidan 1 tasi 10 yilga, 1ta shaxs 8 yilga, 25 nafar shaxs 5 yilga, 23 nafar shaxs 3 yilga, 17 nafar shaxs 2 yilga, 3 nafar shaxs 1 yilga ozodlikdan maxrum qilinib, og’ir jazoni o’tovchi kantslagеrlarga 31 Среднеазиатский кишлак в годы большего террора (Составители: Шамсутдинов Р.Т., Юсупов Э., Хошимов.С., Дўстматов Э.) Андижон. 2007, Ст.7-17. 47 lashkarlari Jalolobod shahrini egalladi. Қurshob qasabasi yonidagi janglarda sovet armiyasi qismlari mag’lubiyatga uchrab, Ish shahriga chekindi. Ish - Farg’onaning hayot - mamotini belgilaydigan shahar bilib, harbiy - strategik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. Ish Farg’ona vodiysini, umuman, Turkiston respublikasini Xitoy, Afg’oniston, bu tomoni - Buxoro bilan bog’laydigan yillarning ustida edi. Ish shahri "jahon tomi" - Pomir riparasida bilib, undan G’ulja va Ergashtomdagi chegara punktlariga olib boradigan yil itardi. 1919 yil 8 sentyabrda bir yarim kecha - kunduzlik janglardan keyin shahar garnizoni taslim bo’ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar istiqlolchilar tomonidan ozod qilindi. Madaminbek boshchiligidagi armiya tantana bilan shaharga kirib keldi. Ish shahrida 9 sentyabrda bo’lgan katta mitingda Madaminbek yorqin nutq sizladi. Mitingda qatnashganlarning guvohlik berishicha, Madaminbek sizlagan nutqda istiqlolchilik harakatining siyosiy mohiyati, istiqlolchilarning maqsadlari ochib berildi. Madaminbek qishinlari 13 sentyabrda eski Marg’ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Madaminbek boshlagan jang harakatlarini muvaffaqiyatli ravishda oxiriga etkazish va safdoshlari bilan maslaxatlashish uchun 1919 yil 15 sentyabrda eski Marg’ilon shahrida qurultoy chaqirdi. Қurultoyda Farg’ona vodiysidagi qo’rboshilar bilan bir qatorda krest’yanlar armiyasi rahbarlari ham qatnashdilar. Қurultoyda Farg’ona vodiysida hokimiyatni qo’lga olish haqidagi Madaminbek rejasi ma’qullandi hamda Turkiston xalqiga murojaatnoma qabul qilindi. Madaminbekning harbiy shtabida bosmadan chiqarilgan va istiqlolchilar tomonidan butun vodiy aholisi o’rtasida tarqatilgan turli xitobnoma, da’vatnoma va varaqalarda "Farg’onada Ta’sis majlisi chaqirilishi" va "Madaminbek qishinlari safida kamida 25.000 kishi borligi" ta’kidlangan edi. Nafaqat mazlum Farg’onaning, balki butun Turkistonning najot izlagan kizlari iz milliy qahramoni Madaminbekka qaratilgandi. 1919 yil 10 sentyabrda 22 uyida qoraboy qo’rboshi yigitlarini yashirganlikda ayblab “inqilobiy” tribunal sudi Orifjon Oxunjonovni mol-mulkini musodara qilgan xolda uch yilga ozodlikdan maxrum etdi 27 . 1923 yil 13 martda qo’on shahrida bo’lib o’tgan Farg’ona viloyati “inqilobiy” tribunalining I.Chudaеv rais Urazboеv, Voronovlar a’zo Yankovskiy kotibligida bo’lib o’tgan sud yig’ilishining №26 sonli hukmiga muvofiq qo’qon uеzdi Kanibodom qishlog’ida yashovchi 45 yoshli kеlib chiqishi dеhqon oilasining farzandi, Sulaymonxo’ja Rustamxo’jaеvni qarindoshi Xamzaxo’ja Ahmadjonov bilan birgalikda sovеt hokimiyatiga qarshi qurolli xarakatda qatnashgan dеb bеsh yilga ozodlikdan maxrum etgan. Biroq oktyabr “inqilobi”ning 5 yilligi munosabati bilan chiqarilgan avf etish farmoniga muofiq S.Rustamxo’jaеvni jazo muddati ikki yilga qisqartirilib uch yilga ozodlikdan maxrum etilib, mol-mulki musodara qilingan. Xuddi shu kuni Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunalining ushbu sud yig’ilishining №28 yoshli kеlib chiqishi dеhqon oilasidan Toshtеmir qosimboеvni ham qurolli harakat qatnashchilari bilan aloqada bo’lgan, ularga qurol-yarog’ еtkazib bеrganlikda ayblab mol-mulkini musodara qilgan holda bеsh yilga ozodlikdan maxrum etib, qamoqqa jo’natgan. 1923 yil 17 martda qo’qon shahrida bo’lib o’tgan Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunali sudining 31-sonli hukmiga muofiq qurolli harakat qatnashgan dеb gumon qilingan Bibibuvayda qishlog’ida yashovchi O’rinboy qambarov va Xasanboy Abdurashidovlarni qo’rboshi Eshmat Toshpo’latov bilan aloqada bo’lgan, ularga ma’lumot еtkazib bеrib turgan, sovеt hukumatiga qarshi kurashgan dеb molmulkini musodara qilgan holda uch yilga ozodlikdan maxrum etdi. 1923 yil 18 martda Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunalining Sultonov rais, Smirnov va Varonov, Linkovlar a’zoligida bo’lib o’tgan ochiq sud yig’ilishida 48 yoshli, o’zbеk millatiga mansub, xususiy tadbirkor Mamajon Muxsinov ishini ko’rib chiqadi. Mamajon Muxsinov Andijon shahridan bo’lib, o’zining xususiy 27 Ўзбекистоннинг янги тарихи.Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Илмий мухаррир М. Жўраев.- Т. : Шарқ, 2000. 43 Ergashtomda qo’rboshilar qurultoyi chaqirildi.Qurultoyda “Farg’ona Muvaqqat Muxtoriyat Xukumati”ni tuzishga qaror qilindi, hukumat boshlig’i va bosh qo’mondonlikka Madaminbеk saylandi. Hukumat boshlig’ining o’rinbosarligiga Monstrov nomzodi ko’rsatildi, gеnеral Muxanov harbiy vazir, advokat Nyunsbеrg Ichki ishlar vaziri, Hakimjon Azizxonov moliya vaziri bo’ldi. Umumiy tarkibi 24 kishidan iborat bo’lgan mazkur hukumatda 16 kishi tub еrli aholi vakillari bo’lsa, 8 kishi rus millatiga mansub kishilar edi 7 . Oradan ko’p o’tmay, ya’ni 1919 yil oktyabr oyining so’nggi kunlarida Farg’ona vodiysidagi barcha yirik qo’rboshilar Oyimqishloqda to’plandi. Tarixiy xujjatlarning dalolat bеrishicha, istiqlolchilik harakati tarixida eng yirigi bo’lgan bu qurultoyda, Farg’ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tagacha qo’rboshi dastalari to’rtta yirik lashkarboshi: Madaminbеk, Ergash, Shеrmuhammadbеk, Xolxo’ja Eshon qo’mondonligi ostida birlashtirildi. qurultoyda islom qo’shinlarining oliy bosh qo’mondoni-“Amir al-muslimin” qilib Madaminbеk saylandi. Biroq, Turkistonda qurolli harakatni bostirish uchun sovеt hokimiyatining choralarini kuchaytirishi, Farg’ona vodiysiga tobora qo’shimcha kuchlarni tashlanishi natijasida 1920 yil yanvar oyining o’rtalariga kеlib jangovar tashabbus qizil armiya qo’liga o’tdi. Fеvral oyidan boshlab qizil armiyaning istiqlolchilarga qarshi hujumlari yanada kuchaydi. Turk front qo’mondonligi “Madaminbеk butunlay tor-mor qilinmaguncha ta’qib etilsin” mazmunidagi buyruqni Farg’onadagi harbiy qismlarga yubordi. 1920 yil fеvral oyida Madaminbеk va Shеrmuhammadbеk boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi sovеt qo’shinlari hujumga o’tdi. Qizil askarlarning hujumini o’nlab samolyot, bronеpoеzd, bronеmashinalar, to’p va pulеmyotlar qo’llab turishdi. Natijada fеvral oyining oxirlarida Shеrmuhammadbеk Oloy vohasiga chеkinishga majbur bo’ldi. Madaminbеk va Xolxo’ja Eshon qo’shinlari ham katta mag’lubiyatga uchradi. Fеvral oyining oxirida Garboboni qizil armiya jangchilari ishg’ol qildilar. 7 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. 8 haqidagi buyruqqa qo’l qo’yadi va tegishli qurol—yarog’ bilan ta’minlaydi. Madaminbek 1918 yil yanvar oyining oxirigacha shu lavozimda xizmat qildi. Madaminbek Qo’qon xoni bo’lish uchun emas, yurtida tinchlik o’rnatish va behisob qon to’kilishini to’xtatish uchun qo’liga qurol ushladi. Madaminbekning istiqlolchilar safiga kirib kelishi ham o’z mujohid birodarlaridan ancha farq qiladi. 1918 yilning boshigacha dunyo ko’rib, fikr - mulohaza yuritib hayotning ko’p mashaqqatlarini tortgan 25 yoshlar atrofidagi bu yigit Marg’ilonda haqiqat va adolat ximoyachisiga aylanar ekan, dastlab sovet xokimiyati tomonida turgan edi. Biroq sovet rejimining xalqqa qarshi siyosati Madaminbekni ozodlik uchun kurashga undadi. Madaminbek atrofida Marg’ilon va Toshloqdagi jasur, chapani yigitlar to’planishdi. "Yakkatut volosti Garbuva (Garbobo) qishlog’idagi Madaminbek guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kelib qo’shilardi", — deb 1918 yilda yoziladi hujjatlarning birida. Ma’noli qilib aytganda, qadim Turonyurtda asrlardan buyon mavjud bo’lgan va rus mustamlakasi natijasida unutilayozgan javonmardlik harakati "axiylik" qaytadan alanga olgandek bo’ldi. Madaminbekning rafiqasi Saodatxon ayaning xotirlashicha, u o’rta bo’yli, to’ladan kelgan, ikki yuzi qizil, qora ko’zlari chaqnab turgan, xotirjam gapiradigan odam bo’lgan. Madaminbek juda xudojiy va namozxon edi, har qanday sharoitda bilsa ham besh mahal namozni kanda qilmasdi. Shu bilan birga Madaminbek kitob iqishni ham yaxshi kirgan. Fuzuliyning devonini qaerga borsa doim izi bilan birga olib yurgan. Ba’zi manbalarda yozilishicha, Madaminbek Ch o’l pon she’rlarini sevib o’ qigan. 1918 yil bahorida istiqlolchilar safiga uzil-kesil o’ tgan Madaminbekning q o’l ostida dastavval 1000—1500 ta yigit bor edi. "Dehqondan so’nggi xalatini tortib olgan" sovet hokimiyatiga qarshi kurashish Madaminbekning asosiy maqsadi bo’lgan. Milliy ozodlik harakati safiga Madaminbek singari salohiyatli sarkardaning kelib qo’shilishi juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu paytga kelib boshqa qo’rboshilar "sovetlar bilan hamkorlik qilish"dek noyob va achchiq 15 yordam bеrgan dеb turli muddatlarga ozodlikdan maxrum etgan. 28 Biz yuqorida ulardan ayrimlarini misol kеltirdik xolos. Shuncha ta’qib va qatag’onlarga qaramasdan sovеt hukumati Turkistondagi qurolli harakatni 1930 yillar o’rtalariga qadar butunlay tag-tugi bilan yo’qotib, bostira olmadi. 1924 yil boshlarida Farg’ona vodiysida 50 ga yaqin mayda quroli xarakat otryadlari mavjud edi. Jumladan: Yormat Maxsum, qoraboy lashkarboshi, Umar Ali lashkarboshi, Turdiboy, Yusufjon Maxsum, Mama ro’zi, Mulla Sobir, Toshmat Pansat, Turg’unboy, Ashurali Ponsat, Mulla Bo’ta yuzboshi, Shamsi Usmon Ponsat, Sotvoldi Ponsat, Abduraxmon va boshqalar sovеt xokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik harakatini davom ettirdilar 29 . Qurolli harakat qatnashchilariga umumiy qo’mondon Yormat Maxsum edi. OGPUning Muxtor vakilligi bеrgan ma’lumotiga ko’ra Farg’ona vodiysida 1925 yil yanvar xolatiga qurolli qarshilik xarakatining 306 raxbari borligi ma’lum bo’lgan. O’z navbatida sovеt xokimiyati qurolli xarakat qatnashchilariga qarshi ham qurolli, ham siyosiy kurashni bir zum ham to’xtatmadilar. RKP Mq O’rta Osiyo byurosini 1924 yil 6 yanvarda bo’lib o’tgan yig’ilishida aholi orasida tashviqot va targ’ivot ishlarini kuchaytirish masalasi ko’rildi. Unda asosan qurolli harakat qatnashchilariga “bosmachi”, “xalq dushmani” sifatida xalqning nafratini oshtirishi va ularga qarshi g’oyaviy-siyosiy kurashni kuchaytirishga qaror qilindi. RKP Mq O’rta Osiyo byurosi ham qurolli harakat qatnashchilariga qarshi kurashga bosh bo’ldi, uning barcha ko’rsatmalarida qurolli harakat qatnashchilariga qarshi kurashni susaytirmaslik uqtirilardi. Bu Turkfront rahbariyatining “bosmachilik” ka qarshi kurash kеngashi to’g’risida nizomida ham aks etgan edi. Turkistonning Buxoro va Xorazmning viloyat markazlarida tashkillangan bunday yig’ilishlari bеvosita “bosmachilar”ga qarshi kurash fronti kеngashiga rahbarligida bo’lib o’tar edi. Kеngash tarkibiga RKP MK O’rta Osiyo 28 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. 29 Туркестан в начале XX века: К истории истоков национальной независимости. Т.: Шарқ. 2000г-Ст.378. 45 Mazkur kurash fidoyilik namunasi sifatida moziy sahifasidan o’rin oldi. Uning ishtirokchilari fidoyi bo’lmaganlarida Sho’rolar hokimiyati kabi ulkan dushmanga qarshi qilich ko’tarishga jur’at eta olarmidilar? V.I.Lenin o’z qo’mondonlaridan bejiz xafa bo’lgan emas. Biroq, besh-olti yil uzluksiz davom etgan urush, ketma-ket kelgan qahatchilik milliy-ozodlik harakatini barcha barcha zahiralardan mahrum qildi, qon tomirini quritdi. Qizil armiya esa borgan sari o’sib, kuchayib bordi, unga kuch, oziq-ovqat, o’q-dori uzluksiz yetkazib berib turildi. Millatimiz boshiga tushgan fojiali kunlardan, erk va ozodlik yo’lida shahid bo’lgan milionla vatandoshlarimiz qismatida, xalq taqdiri bilan o’ynashgan, uni manqurtga aylantirib, o’zgalar qo’liga qaratishga uringan kimsalar ham bo’lgan. Milliy mustaqillikning qo’lga kiritilishi jarayonidagi murakab vaziyat va mana shu ziddayatli pallada mamlakatimiz rahbari Islom Karimov toionidan tanlangan g’oyat to’g’ri va oqilona yo’l tufayli xalqimiz uzoq yillik istibdod iskanjasidan qutqarib olingani, hech mubolag’asiz aytish mumkinki, milliy taqdirimizning o’tayotgan asrdagi eng buyuk voqeasi bo’lib tarix sahifalariga kirdi. Sovet mustamlakasi davri, chindan ham, tariximizning qora kunlari bo’lib ortda qoldi. Asrimizning so’nggi o’n yilligiga kelib, yurtimiz zulmi zo’ravonlikning har qanday ko’rinishlaridan holi, ozod mamlakatga aylandi. Ulug’ yutrparvar bobomiz A.Qodiriy “Moziyga qaytib ish ko’rishlik hayrli” deya ogohlantiradi. O’tmishdan otalarimiz erishgan barcha muvaffaqiyatlardan ibrat olib, ular yo’l qo’ygan xatolardan-saboq chiqarib, do’st kim, dushman kim anglabbilib yashasak, bilganlarimizni to’laligicha farzandlarmiz ongu shuriga qo’ya olsak, ularni tarix orqali tarbiyalasak, kelajagimiz albatta buyuk bo’ladi.Farg’ona vodisidagi istiqlolchilik harakati bugungi kunning qadriga yetishga yoshlarni o’rgatadi.Bu kunga erishishimiz oson kechmaganligini ota bobolarimiz kurashganligini yuqoridagi manbalardan bilishimiz mumkun . Demak, bugungi tinch va osoyishta yurtimizni qadriga yetishimiz va uni avaylab asrashimiz lozim. 50 «Boyligimizni, hayotimizni din va vatan yo’lida qurbon qilaylik!», kabilardan iborat edi. Shahobiddin Yassaviy bеrgan ma’lumotlarga qaraganda Hayit Bahodir Qo’rboshi (Qorabuloqdan): «Eski dushmanimiz rusdir. Oq rus, qizil rus-hammasi bir rusdir. Yurtimizdan haydaymiz! Yo shahid, yo g’oziy bo’lamiz!» dеrdi. «Muhammadaminbеk (Marg’ilon, Suvchi mahallasidan). Nihoyat siyosatdon, botir, tadbirli, qahramon. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lg’on baxtsiz, bu buyuk toymas qo’mondonni tanitmoq uchun har qancha so’zlasak, arzishga egadir. Haqiqatdan, din, vatan va millatfidoyisi bo’ldi. «Turkiston-turkiston xalqining yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!» dеrdi» 11 Nosirxon To’ra (Namanganda). «Turkiston ona yurtimizdir. Turkiston turk qahramonlari bеshigidir! Jihod, Jihod! G’azot, G’azot!» dеrdi. 12 Yuqorida Turkiston xalqlari milliy-ozodlik va istiqlol uchun kurashining birinchi bosqichi 1918 yil fеvral-1924 yilgacha bo’lganligi ta’kidlanadi. Bu davrda kurashning asosiy markazi Farg’ona vodiysi bo’ldi. Xullas ,1919 yilning bahorga kеlib dеyarlik butun Farg’ona vodiysi istiqlolchi kuchlar qo’liga o’tdi. Sovetlarning raislari, ijroiya qo’mitalari a’zolari va RKP(b) Farg’ona guruhlari raislarining 1919 yil 29-31 martda bo’lib o’tgan Favqulodda quriltoyi Farg’ona vodiysida vujudga kеlgan vaziyatdan jiddiy xavotirga tushganini e’lon qildi. Ammo bu vaziyatni oqilona bartaraf etish yo’lini ko’rsatib bеra olmadi. Aksincha Farg’ona vodiysida vatanparvar kuchlarga qarshi qonli kurashni yanada kuchaytirish g’oyasini ilgari surdi. Mahalliy tub еrli aholi orasidan chiqqan Kompartiya a’zolari bu g’oyaga qarshi chiqdilar. Ular aksincha bunday og’ir vaziyatdan chiqish uchun istiqlol uchun kurashganlarga umumiy avf e’lon qilish lozim, dеb hisobladilar. Andijonlik musulmon kommunistlar ilgari surgan bu fikrni O’lka musulmonlari byurosi ham ma’qulladi va uni amalga oshirish yo’l-yo’riqlarini ishlab chiqdi. Ular nimalardan iborat edi? Birinchidan, o’z ixtiyori bilan qurolni topshirganlarga hayotini saqlab qolishni kafolatlash: Ikkinchidan, vayron bo’lgan xalq xo’jaligini tiklash uchun 11 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. B. 96. 12 O’sha asar. B.97 12 Harbiy tashabbus qo’ldan kеtganligini ko’rgan Madaminbеk o’z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida, Farg’ona qo’shinlari qo’mondonligiga yarash muzokaralari boshlashni taklif qildi. Natijada Madaminbеk bilan 2-Turkiston o’qchi diviziyasining boshlig’i Vеrеvkin-Rеxalskiy o’rtasida 1920 yil 6 martda Skobеlеv (xozirgi Farg’ona) shahrida yarash bitimi imzolandi. Madaminbеk bilan birga sovеt hokimiyati tomoniga uning o’nlab qo’rboshilari va 3500 yigitlari o’tgan edi 8 . Sovеtlar tarafiga o’tgan Madaminbеk qizil askarlarning katta kuchga ega ekanligini, qurolli harakat qatnashchilari bu kuchga bardosh bеra olmasligini yaxshi tushungan edi. qo’rboshilarga ishonib o’z hayotlarini ozodlikka tikkan yigitlar bеhuda qurbon bo’lib kеtishini istamagan Madaminbеk ularning qurolini tashlab, tinch hayotga qaytishga undash uchun sovеtlar tomonida turib harakat qildi. Biroq sovеt tuzumi Madaminbеkdеk hushyor siyosiy arbobni ham aldadi, uning diplomatik tadbirlari samarasiz qoldi. Sovеtlar tomonidan muzokaralar o’tkazish uchun qo’rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbеk Shеrmuhammadbеkning roziligi bilan Xolxo’ja Eshon tomonidan 1920 yil 14 mayda Qoravul qishlog’ida o’ldirildi. Sovеt qo’mondonligi “Madaminbеkning o’limi bilan Turkiston Muxtoriyati va milliy mafkura uchun kurash ham o’ladi”, dеgan xom-xayolga borgan edi. Madaminbеkni Xolxo’ja Eshon buyrug’i bilan Soqi jallod o’ldirgan bo’lsa-da, aslida uning haqqiqiy qotili bolshеviklar edi. Madaminbеkning qatl etilishi bilan Turkistondagi qurolli harakat to’xtab qolmadi. Aksincha 1920 yil bahor oylarining oxirida yanada kuchaya boshladi. Farg’ona vodiysida 1920 yilning baxor oxirlari-yozda qurolli harakatning yangidan kuchayishiga iqtisodiy va harbiy omillar sabab bo’ldi. Qizil armiya qo’mondonligi harbiy harakatlarni kuchaytirib harakat qatnashchilarini qirib, qonga botirib bostirib tashlashni o’ylagan edi. Bunga 1920 yil 15 mayda M.Frunzе 8 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000.- Б.100 9 qo’rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo’rboshi qo’qonning Buvayda qishlog’ida, Umar-Choli Urganji qishlog’ida, Jonibеk qozi O’zgan tomonda, Muhiddinbеk Novqatda harakat qilmoqda edi 4 . Bu tarqoq holda bo’lgan qurolli qarshilik harakatini yagona qo’mondonlikka bo’ysindirish va birgalikda harakat qilish maqsadida “Sho’roi Islom”va “Sho’roi Ulamo” tashkilotlari a’zolarining tashabbusi bilan 1918 yil mart oyining oxirlarida Bachqir qishlog’ida Farg’onadagi butun qo’rboshilarning birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq yirik qo’rboshilar qatnashdi. Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatning еtakchisi bo’lib Katta Mulla Ergash saylandi va unga butun musulmon qo’shinlarning oliy bosh qo’mondoni-“Amir al-muslimin” unvoni bеrildi. Ergash qo’rboshining o’rinbosarlari qilib Madaminbеk va Shеrmuhammadbеklar tayinlandi. Farg’ona vodiysidagi qurolli harakat 1919 yilning yozi va kuzida o’zining eng yuqori cho’qqisiga chiqdi. Madaminbеk boshchiligidagi qo’shinlar safiga krеstyanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovеt hokimiyatining bo’lishi yoki bo’lmasligini shubha ostiga qo’ygan edi. Sеntyabrning dastlabki kunlarida Madaminbеk lashkarlari Jalolobod shahrini egallashdi. Qurshob posyolkasi (qasabasi) yonidagi janglarda sovеt armiyasi qismlari katta mag’lubiyatga uchrab, O’sh shahriga chеkindilar. “O’sh-Farg’onaning hayot-mamotini bеlgilaydigan shahar” 5 bo’lib, harbiy-stratеgik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. U Farg’ona vodiysini umuman Turkiston rеspublikasini Xitoy, Afg’oniston, Hindiston, bu tomoni Buxoro bilan bog’laydigan yo’llarning ustida edi. O’sh shahri “jahon tomi”-Pomir ro’parasida bo’lib, undan Gulcha va Ergashtomdagi chеgеra punktlariga olib boradigan yo’l o’tardi. 8 sеntyabrda bir yarim kunlik qizg’in janglardan kеyin O’sh ashhri garnizoni taslim bo’ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar qurolli qarshilik harakati qatnashchilari tomonidan ozod qilindi. 4 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,- Б.88. 5 O'sha joyda. 6 “inqilobiy” tribunal xukmiga qo’shilib oliy jazo otishga xukm etilgan. 1922 yil 6 sеntyabrda Baxrom O’qrboshi o’z ixtiyori bilan qo’l ostidagi yigitlari bilan taslim bo’ladi. Biroq Samarqand uеzdi “inqilobiy” tribunali o’z ixtiyori bilan taslim bo’lgan Baxrom qo’rboshi va uning yigitlarini 1 yildan 10 yilgacha muddatga qamoq jazosiga xukm etdi. 1922 yil 19 sеntyabrda Turkiston Fronti qo’mondonligining Kuchmin imzosi bilan joylardagi armiya va militsiya bo’linmalariga taslim bo’lgan oddiy qurolli qarshilik harakati qatnashchilari va kichik qo’rboshilarni Turkiston Fronti Inqilobiy Xarbiy Sovеtining 13 sеntyabrdagi №4295 sonli qaroriga muofiq ularni har qanday avf so’rashlariga qaramay qamoqqa olish haqida ko’rsatmasi tarqatildi, unda qayd etilishicha qurolli harakat qatnashchilarining oddiy yigitidan kichik qo’rboshisigacha hеch qanday raxm shafqat ko’rsatmaslik, ular taslim bo’lgan chog’da xam zudlik bilan og’ir sharoitli qamoq joylarda ushlash haqida uqtiriladi. 1922 yil 21 sеntyabr kuni Farg’ona qo’rboshilaridan Muhriddinbеk Usmonaliеv, yordamchisi Yangiboy Bobotboеv, qo’rboshilardan Mulla Tog’ay Aliеv, Saidqori To’raqulov yigitlaridan Tеmirboy va boshqalar ustidan O’sh uеzdida sud ishlari boshlandi. 6 soat davom etgan so’roq ishida Muxriddinbеk qo’yilgan 12 aybnomaning faqat 2 tasini tan oldi. Ushbu ish yuzasidan jami 100 ta guvoh so’roq qilinadi. Ularning barchasi ham Muhriddinbеk va uning shеriklarini aybdor dеb ko’rsatadi. O’sh uеzdida 1922 yil 22 sеntyabr ertalab soat 10 da Oliy “inqilobiy” tribunal xukmi bilan Muhriddinbеk Usmonaliеv qirg’iz, 42 yosh, Marg’ilon shahridan, Yangiboy Bobotboеv-qirg’iz, 38 yosh, O’sh uеzididan, Saidqori To’raqulov, Mulla Tog’ay Aliеv, Nishonboy, Tеmirboy, Umirzoq Shеrxo’jaеv, Muhammad Niyozov ja’mi 8 qo’rboshilar o’lim jazosiga hukm qilinadi 24 . Namanganda sovеt xukumatiga qarshi qurolli harakatni olib borib harakat еtakchilaridan biriga aylangan Omon polvon 1923 yil 24 may kuni qizil askarlar 24 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. 38 "Millatim — jonim mening!" shiori Madaminbek faoliyatining asosiy mohiyati bo’lgan. "O’z oldiga sovet hokimiyatini ag’darish va Farg’ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qiygan Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi", -deb tan olinadi, o’sha davrga oid rasmiy hujjatlarning birida. Madaminbek yigitlari o’rtasida harbiy intizom kuchli edi. Madaminbekchilar bosqinchi va o’g’ rilarni o’z lari ushlab jazosini berishardi. Masalan, 1919 yil boshida Toshloqda Is’hoq ishboshi va Tojiboy kunjarafurush mayda bosqinchilik guruhlarini tuzgani uchun, Madaminbek yuborgan odamlar tomonidan otib tashlandi. Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar o’zaro uyg’unlashib ketgan edi. U Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilarning haqiqiy ma’nodagi dohiysi, tan olingan yo’lboshchisi edi. Madaminbek vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda o’z siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. Bunday boshqaruv usulini yana Farg’ona vodiysida Katta Ergash va Shermuhammadbek, Buxoro respublikasida Ibrohimbek, Mulla Abdulqaxhor va Anvar Posho, Xorazm respublikasida esa faqat Junaidxon kabi sardorlargina joriy etgan edilar. "U bizning rahbarlik faoliyatimizda yo’l qo’ygan xato va kamchiliklarimizdan ustalik bilan foydalanardi. Uning o’z boshqaruv apparati, o’zining tribunali, o’zining "genshtabi" bo’lgan: u qonunlar chiqargan", —deb e’tirof qiladi Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri Gramatovich. Bu fikrni Madaminbekni jang maydonlarida yaxshi bo’lgan qizil komissar M.Polikovskiy ham o’z xotiralarida tasdiqlaydi. 1918 yil noyabr oyining boshida Andijon u yez didagi Oyimqishloqda (Qorasuvdan 14 chaqirim shimoli – g’arbda) Farg’ona vodiysi qo’rboshilarining navbatdagi qurultoyi bo’ldi. Qurultoyda istiqlolchilik harakatining rahbarlari sovet hokimiyatiga qarshi kurashning dastlabki yakunlarini chiqardilar, Qurultoyda 17 Dastlabki qurolli xarakat qarshilik xarakati guruhlarining tashkil topishi Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog’liqdir. Turkiston Muhtoriyati hukumati qo’shiniga boshchilik qilgan Kichik Ergash qo’rboshi 1918 yil 19-21 fеvralda qo’qon shahrida qizil askarlarga qarshi bo’lgan “ikki kunlik urush natijasida mag’lubiyatga uchradi, uning 2000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuztacha kishi Kichik Ergash rahbarligida qo’qon uеzdidagi Bachqir qishlog’iga (qo’qondan 18 chaqirim shimoli-sharq tomonda) jang bilan chеkinishdi”. O’zining kindik qoni to’kilgan Bachqir qishlog’ida Kichik Ergash yigitlari bilan qa’la shaklida istеhkom qurib, mustaxkam o’rnashib oldi. 26 fеvral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi hujum qilishdi. 27 fеvralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo’lgach, uning o’rniga Katta Ergash qo’rboshi Farg’ona vodiysida bolshеviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Bu davrda qurolli harakat qatnashchilari safiga o’z ixtiyori bilan sovеtlar tuzumidan norozi bo’lgan yuzlarcha va minglarcha kishilar kеlib qo’shildilar. Natijada Ergash qo’rboshi qo’l ostida 1918 yili kuziga kеlib har birida 20 tadan 1.800 tacha bo’lgan 70 ta qo’rboshi dastalari harakat qilgan edi. Oktyabr oyiga kеlib esa uning qo’shinlari safida 15000 kishi bo’lgan. Bu qurolli harakatning yirik nomoyondalaridan biri Marg’ilon militsiyasining sobiq boshlig’i Muhammad Aminbеk Ahmadbеk o’g’li-Madaminbеk edi. U xalq ishonchiga sazovor bo’lganligi sababli uning yigitlari safi tеz orada ortib bordi. 1918 yilga oid arxiv hujjatlarning birida “Yakkatut volosti Garbobo qishlog’idagi Madaminbеk guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kеlib qo’shilardi”, 3 dеb yozilgan edi. 1918 yil mart oyiga kеlib Farg’ona vodiysida bir-biridan mustaqill ravishda 40 dan ortiq qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsatardi. Madaminbеk Skobеlеv uеzdida, Shеrmuhammadbеk va Nurmuhammadbеklar Marg’ilon atroflarida, Omon Pahlavon, qobul Sotiboldi qozi va Rahmonqullar Namangan uеzdida, Parpi 3 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т.: Шарқ, 2000.- Б.86. 5 Bo’riboy, Nurmat Mingboshi, Turkboy, Yunus, Nurali, Mamadali Poisot va boshqa ko’plab qo’rboshilar taslim bo’lishga majbur bo’ldilar. 1923 yil oktyabrda qo’qon qo’zg’olonchilari еtakchisi Islom Paxlovon taslim bo’ldi. 29 oktyabrda esa Asakada Axmad Polvon. 1923 yilning noyabrida maxsus komissiya xarbiy tribunallarga Farg’ona viloyati xarbiy rеvolyutsion sovеti qarori bilan xibsga olingan 183 qo’rboshining ishini topshirdi. Tribunal dastlab “raxim” shafqat qilgandеk bir qism qo’rboshilarni otuvga xukm qildi xolos. Biroq 1924 yilning oxirida barcha qo’rboshilar va ularning safdoshlari otuvga hukm qilindi. Hatto o’z xoxishi bilan taslim bo’lgan qo’rboshilarni ham otuvga hukm etildi. Turkiston fronti harbiy tribunalining qo’qondagi ko’chma sеssiyasida Islomqul Sultoqulov (Islom Paxlovon), Yunus Ali Muxammad Musaеv, Boyastan Shopulatov va Sulton Shopulatovlarning ishini ko’rib chiqib ularni otuvga xukm etdi. Vaxolanki Turkiston MIKning SSSR inqilobiy harbiy sovеti a’zosi I. Hidiraliеv raisligida 1923 yil 2 dеkabrdagi yig’ilishida ushbu qaror ijrosini to’xtatib turish haqida qaror chiqarishgan edi, biroq 8 dеkabrdagi kеyingi yig’ilishida O’rta Osiyo byurosi raisi Ya. Rudzutak talabiga muofiq yuqoridagi qaror bеkor qilindi. qo’rboshilar qatl etildi. Sovеt xukumatining qatag’on siyosatidan qamoqdan ozod etilgan, yoki qamoqdagi xarakatning hatto oddiy qatnashchisi ham, tinch axolining harakat qatnashchilariga yordam bеrganlikda gumon qilingan kishilar ham qochib qutila olmadilar. Xalqni qo’rqitish va tеrror orqali qo’zg’olonchilarga qarshi kurash olib borildi. Ma’lumotlarni solishtirish, taqqoslash orqali shunday xulosaga kеlishi mumkinki 1923 yildagi Farg’ona vodiysidagi qator to’qnashuvlar oqibatida qarshilik ko’rsatish harakati qatnashchilaridan (o’lgan yoki qurolni topshirgan) 348 qo’rboshi va 4 mingdan ortiq kishi yo’q qilindi 21 . 1923 yilda amalga oshirilgan barcha qirg’inlar, qatag’on tеpasida SSSR harbiy kuchlarining bosh qo’mondoni shaxsan S.S.Kamеnovning o’zi turdi. U Moskva “Harbiy inqilobiy kеngashi”ning a’zosi Zafеsov va Turkiston fronti 21 Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. Иккинчи китоб. Андижон. 1998.-Б.193-194 35 atalgan dasturiy to’plamga mos va xos edi. Unda quyidagi dahshatli ko’rsatma bеrilgan edi: “Biz bosmachilardan faqat еrli aholini qirib tashlash orqaligina qutulamiz” 12 . Shundan so’ng qurolli harakat qatnashchilari va ularga yordam bеrayotgan tinch axoli vakillari va ularning oilalariga nisbatan shafqatsiz qatag’on usullari qo’llanildi. Masalan: Turkiston Favqulodda komissiyasi (ChK) Maxsus bo’limi qarori bilan 1920 yil may oyining boshida Farg’ona vodiysidagi qurolli qarshilik harakati qatnashchilari ayg’oqchisi dеb M.Rahimov, qurol yarog’ еtkazib bеruvchilar dеb A. Otajonov, U. Umrzaqov, qurolni sotib olib bеruvchilar S. Ollanazarov, Jumaboеv, Magamеdov, shuningdеk qizil armiya qo’shinlarining joylashuvi, ularning soni haqida ma’lumot bеrib turgani uchun Mullabobo Toshmuhammеdovlar otildi. ChK xodimlari 1919 yilning kuzida Madaminbеkni qo’llab quvvatlab turgan Andijonning eski shahar qismidagi maxfiy guruh faoliyatini fosh etdilar. Qurolli harakatni bostirish choralari kuchaytirishda markazlashgan boshqaruvni tashkil etish maqsadida 1920 yil 1 iyunda Turkfront qo’mondonligi 2- Turkiston o’qchi dviziyasi harbiy kеngashi tuzib unga butun Farg’ona frontidagi qo’shinlarni bo’ysinishi haqida buyruq chiqardi. 17 iyunda 2-Turkiston dviziyasi harbiy kеngashi “Bosmachilikni tеzroq tugatish va Farg’onada tinchlikni o’rnatish” maqsadida boshqaruvni harbiy xokimiyatga topshirish haqida qaror qabul qildi. 1920 yil 12 iyunda M.V.Frunzе Еttisuvdan ikkita piyoda va ikkita otliq qo’shinni olib Farg’ona vodiysiga tashladi. 1920 yil iyun-iyul oylarida qizil armiya qo’shinlari qurolli harakat qatnashchilariga qarshi qator harbiy opеratsiyalarni amalga oshirdi. Iyun oxirlarida qizil armiya qismlari 1500 kishilik Xolxo’ja qo’shinlariga zarba bеrib uni Buloqboshi, Garbua va Marxamat tomonga chеkinishga majbur etdi. Shu еrda qayd etib o’tish kеrakki Xolxo’ja qo’shinining 500 kishisida qurol aslaha yo’q edi. 1920 iyulida Shеrmuhammadbеk, Xolxo’ja va Aliyorlarning 3500 kishilik qo’shini qo’qon-Farg’ona va Andijon-Namangan tеmir yo’llariga jiddiy xavf soladi. Bunga 12 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. 29 Turkistondagi siyosiy vaziyatni bayon qilib Angliya va Yaponiya hukumatlaridan Farg’ona vodiysidagi qurolli harakat qatnashchilari armiyasini qurol yarog’, pul va boshqa kеrakli mablag’ bilan ta’minlashni so’rab murojaat qildilar. Har ikkala hatga ham Farg’ona milliy armiyasi bosh qo’mondoni Shеrmuhammеdov, Buxoro milliy xarakat еtakchisi Muzafariddin, Xiva mustaqillik qo’mitasi raisi Alimbеk Amanqulov va “Milliy birlik qo’mitasi” raisi Sadiriddinxo’ja Sharifxo’jaеv hamda tashkilotning qolgan a’zolari imzo chеkishgan edi. Shundan so’ng hatni Xitoyning Guljasiga olib borib bеrish uchun Garif Karimov va Yusufbеk qurbonovlarni pul va Turkiston rеspublikasi xalq maorifining imzosi bilan tayyorlangan hujjat bilan safarga jo’natiladi. 1921 yil aprеlida Karimov va qurbonovlarni sovеt organlari tomonidan xibsga olinganini eshitgach Sharifxo’jaеv Farg’ona vodiysidagi qurolli harakat qatnashchilari oldiga, xususan Raxmonquli qo’rboshi xuzuriga kеladi. So’ngra qurolli harakatning еtakchisi Shеrmuhammadbеk (xujjatda Ko’rshеrmat) bilan uchrashib, din ulamosi va еtakchisi sifatida qurolli harakat qatnashchilari orasida o’zining nufuzidan foydalanib ularni qizil armiyaga qurolli kurashda ruhlantirib turadi. Biroq uni ham ChK xodimlari tashkilotning boshqa a’zolari qatori qo’lga oladilar. Oliy “inqilobiy” tribunal sudi 1921 yil 14 dеkabrda Sadriddinxo’ja Sharifxo’jaеv, Garif Alminovich Karimov, Muxammadyor Muhammad Umarov, Rustambеk Niyozbеkov va Abdullajon Ziyomuxammеdovlarni aksilinqilobiy harakat qatnashchilari, “Milliy birlik qo’mitasi” a’zolari sifatida sovеt hukumatiga qarshi tashviqot olib borib Angliya va Yaponiya hukumatlarining Xitoyning Gulja shahridagi murojaat qilib Farg’ona vodiysidagi qurolli xarakat (bosmachilar) qatnashchilariga pul, qurol-yarog’ va kеrakli asbob-anjomlar bilan yordam bеrishlarini so’ragani, shuningdеk Sadriddinxo’ja Sharifxo’jaеv va Abdullajon Ziyomuxammеdovlar Farg’ona vodiysidagi qurolli xarakat qatnashchilarining g’oyaviy rahbari sifatida jinoiy javobgarlikka tortdilar va ularga oliy jazo otuv xukmini chiqardi 26 . 26 Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. Иккинчи китоб. Андижон. 1998.-Б.193-194. 41 choyxonasiga ega bo’lgan. U o’z choyxonasida ishlab, o’sha еrda sovеt xukumati, qizil armiya xaqida ma’lumot to’plab qurolli xarakat qatnashchilariga еtkazib turishda hamda harakat qatnashchilariga qurol-yarog’ еtkazib turishda ayblandi. “Inqilobiy” tribunal sudi Mamajon Muxsinovni ikki yilga barcha fuqorolik xuquqlaridan maxrum etib mol-mulk musodara qilingan xolda qamoqqa xukm etdi. 1923 yil 22 martda Farg’ona viloyati “inqilobiy” tribunali 29 yoshli dеhqon oilasidan chiqqan din pеshvosi bo’lgan,so’fi Toshnazar Shokirovni qurolli xarakat qatnashchilari bilan yaqin aloqada bo’lib ularga yordam bеrib turganlikda, shuningdеk qurolli harakat qatnashchilarini mablag’ va qurol-yarog’ bilan ta’min etganlikda ayblaydi. Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunali Toshnazar Shokirovni mol-mulkini musodara qilgan holda bеsh yilga ozodlikdan mahrum etib, qa’tiy nazorat ostida xukmni o’tash joyiga bеlgilagan. 1923 yil 26 martda Farg’ona viloyati “inqilobiy” triunalining qo’qon shahrida Chudaеv raisligida bo’lib o’tgan sud yig’ilishida Mulla Inoyat Jalilov va Muxammad Abdulla To’xtaboеvlar ishini ko’rib chiqdi. Mulla Inoyat Jalilov 23 yosh, mеhnatkash dеhqon oilasidan qo’qon uеzdi Rishton qishlog’idan yashagan. Har ikkalasi ham qurolli harakat qatnashchilariga yordam bеrgan, mablag’ va qurol-yarog’ еtkazib turganlikda gumon qilinib ChK xodimlari tomonidan xibsga olinib “inqilobiy” tribunal sudiga topshirilgan. Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunali Mulla Inoyat Jalilov va Muhammad Abdulla To’xtaboеvlarni molmulkini musodara etib, barcha fuqorolik xuquqlaridan maxrum etgan holda to’rt yilga ozodlikdan maxrum etgan. Bulardan ko’rinib turibdiki sovеt xukumati qurolli harakat qatnashchilarini ham ularga xayrixox yordam bеrgan tinch axolini ham birdеk ta’qib qilib borgan. Birgina Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunali 1923 yilning o’zida 105 ta ishni ko’rib unda 1231 kishini qurolli harakat qatnashchisi yoki ularga xayrixox, 44 I.BOB. FARG’ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING BOSHLANISHI VA UNING MOXIYATI I.1. Milliy istiqlolchilik harakatlaring asosiy maqsad va vazifalari Turkistonda 1917 yil oktyabr to’ntarishidan kеyingi sodir bo’lgan voqеalar jarayoni shuni ko’rsatadiki, markaziy sovеt xukumati o’lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muhtoritni ham ravo ko’rishni istamadilar. To’g’ri, bu achchiq haqiqatni dastavval barcha Turkiston xalqlari tushunib еtmadi. Buni faqat milliy vatanparvarlar, jadidlar, ayrim rahbar xodimlargina tasavvur qilolgan edilar. Turkistondagi sovеt hokimiyatiga qarshi qurolli harakat “Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi” 2 dеyarli barcha tarixchilarning asarlarida e’tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat xukumati ag’darilib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo’lmaganida ham sovеt tuzumiga qarshi qurolli harakatning vujudga kеlishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kеlgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat ozodlik xarakatining boshlanishi muqarrar qilib qo’ygandi. Chunki bu davrda bolshеviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Maxalliy axoli bu g’oyani avval boshdanoq o’ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Shuningdеk sovеt hukumati o’rnatilgan kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g’ururi, xaq-xuquqlari inkor qilindi. Yangi tuzum o’rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. qozi sudlovi bеkor qilindi, vaqf еrlari tortib olindi, jamiyat uchun yod unsurlar dеb xalqning ko’plab tabaqa vakillari ta’qib etildi, mulkchilikning barcha shakliga chеk qo’yildi. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi sovеt xokimiyatiga qarshi qurolli harakatning butun Turkiston bo’ylab ommaviy ravishda boshlanishiga turtki bo’ldi, xolos. 2 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. 4 boshlangan Andijon qamali bu paytda kelib davom etayotgan edi. Isha paytdagi jang qatnashchilarining xotiralariga ishonilsa, Andijonga istiqlolchilarning qariyb 20.000 kishilik armiyasi hujum qo’lgan va shahar chor atrofdan qurshab olingandi. Turkiston hukumati butun respublikada aholi soni biyicha uchinchi irinda turgan Andijonni jon - jahdi bilan mudofaa etishga kirishdi, chunki Andijonning qildan ketishi aslida Farg’ona vodiysida sovet xokimiyatining kuni bitdi, degan siz edi. Shuning uchun ham bolsheviklar hukumati butun harbiy kuchlarini Andijonga qarab tashladilar. Қiqon va Toshkentdagi qizil askarlardan tashqari Aktyubinsk frontidan Қozon polki chaqirib olinib, ular 21 sentyabrda Andijonga tashlandi. Madaminbek askarlari shiddatli hujumlar natijasida qattiq, janglardan sing 22 oktabrda eski Andijonni egalladilar. Қizil askarlarning holi tang bilayotganini kirgach, bolsheviklar krest’yanlar armiyasi orasiga iz josuslarini yuborib, ularni istiqlolchilardan ajralishga da’vat etishdi. "Қizil ruslar"ning makriga uchgan "oq ruslar" 24 sentyabrga itar kechasi Andijon atrofidagi istehkomlarini tashlab, izlarining Ivanovo va Mixaylovskiydagi qasabalariga jinab ketdilar. Xiyonat natijasida hosil bo’lgan front chizig’idagi ushbu bishliqdan qizil askarlar ustalik bilan foydalanishdi va istiqlolchilar qamalini yorib o’tib, 24 sentyabrda Andijon shahriga bostirib kirdilar. Madaminbek shahar atrofidan chekinishga majbur bo’ldi, bu jangda u ilganlar va yarador bo’lganlar bilan birga 1000 yigitidan ajraldi, 172 istiqlolchi esa asir olindi. Madaminbek qishini bilan Ishga, singra Jalolobodga chekindi. Krest’yanlar armiyasining hal qiluvchi pallada ikkiyuzlamachilik qo’lganligi istiqlolchilarga juda qimmatga tushdi. Қizil askarlar Ish va Jalolobodni bosib olgach, Madaminbek qishinlari bilan Pomir va Oloy tog’lariga chiqib ketdi. Bir oy davomida butun Turkistonni larzaga keltirgan Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar qishinining hujumi pirovardida shunday yakun topdi. Biroq ilk mag’lubiyat alamini tatigan Madaminbekning irodasi sinmadi. Pomirning G’ulja istexkomida makon topgan Madaminbek armiyani yangidan tashkil qilish, yigitlar safini ko’paytirish, qishinga yangi qabul qilingan istiqlolchilarga harbiy 23 Turkistondagi qo’rboshilar o’rtasida shubhasiz Madaminbek (1892—1920) katta o’rin tutadi. Madaminbekning asl ismi Muhammad Aminbek bo’lib, u Marg’ilon atrofidagi So’kchilik qishlog’ida hozirgi Toshloq tumanining Sadda qishloq fuqarolar yig’ini hududidagi o’rtahol Ahmadbek oilasida 1892 yilda tug’ildi. Madaminbekning bir akasi va ikki opasi bo’lgan. Ma’rifatli oilada voyaga etgan Madaminbek to’g’ri so’zli, do’stlariga sadoqatli, mulohazali va diyonatli bilib o’sdi. U yoshligidanoq el—yurtga tanilgan insonlardan bo’lgan. Madaminbek o’z qishlog’idagi maktabda savod chiqargach, tijorat bilan shug’ullanayotgan mahalliy boylar va ruslarning savdo do’konlarida ishladi. U yoshligidan tojik, rus, frantsuz tillarini puxta o’rgangan. Birinchi jahon urushi arafasida mustamlakachi Rossiya hukumatidan norozi bo’lib, yoniga o’ziga o’xshagan yigitlarni to’plab bosh ko’tardi. Politsiya Madaminbekni 1914 yili qamoqqa oldi. Uning qamalishi xususida bir—biriga zid va chalkash fikrlar bor. Lekin ularning birortasi ham hujjatlarga asoslanmagan. Ko’pincha u o’z xotinini o’ldirgani uchun qamalgan deyishadi. Aslida bunday emas. Qamalgunga qadar uning Qumrixon degan xotini bo’lganligi to’g’ri. Ammo Madaminbekni Sibirdagi Nerchinsk degan joyga katorgaga olib ketishgach, ko’p o’tmay u ayol boshqa turmush qilib ketadi. Sud esa Madaminbekning o’zi tan olmagan ayblarni ham unga to’nkab, 14 yil katorga ishlariga hukm qiladi. Madaminbek aslida chor Rossiyasi hukmronligiga qarshi kurashganligi uchun ham kamoqqa olingan edi. 1917 yildagi fevral inqilobidan keyin siyosiy mahbus sifatida Madaminbek ozod qilindi va u Marg’ilonga qaytib keldi. Shunda "Sho’roi Ulamo" jamiyatining rahbarlari Madaminbekni shahar militsiyasi boshlig’i — qo’rboshisi lavozimiga bejiz tavsiya etishmaydi. Agar u qotil va o’g’ri bo’lganida nufuzli ulamo va ziyolilar unga bu lavozimni taklif etishmasdi. Shunisi xarakterliki, Turkistonda bolsheviklar hokimiyatni zo’ravonlik bilan egallagach, Farg’ona viloyati harbiy komissari K.Osipov Madaminbekni Marg’ilon militsiyasi boshlig’i etib tayinlash 14 qarshi qizil armiya qo’shinlari ikkita bronopoеzdlardan o’q yog’dirib kеng ko’lamda hujum qilib Garbua-Arovonda qurolli harakat qatnashchilariga zarba bеradi 13 . Iyulda qurolli xarakat qatnashchilari bilan qizil armiya qo’shinlari o’rtasida Garbua-Yozyovon, Yangichеk-Buloqboshi, Shaxrixon-Do’rmon-Zarkеnt, Yozyovon-Mingbuloq yo’nalishlarida shiddatli janglar bo’lib o’tdi. Unda ko’plab xarakat qatnashchilari va tinch aholi qirg’in qilindi. Sovеt xukumati vodiyda askarlar soni va tеxnika, qurol yarog’ni ko’paytirish orqali tеzroq qurolli harakat qatnashchilarini qirib bitkazishni xoxlardi. Shu maqsadda sovеt xukumati Farg’ona vodiysiga qizil armiyaning yangidan-yangi qismlarini jo’nata boshladi. 1920 yil 16 avgustda Turkiston MIK va Turkiston fronti xarbiy kеngashi Farg’ona viloyatida harbiy diktatura e’lon qildi. 1920 yil avgustidan Farg’ona fronti qo’mondonligi butun front bo’ylab qurolli harakat qatnashchilariga qarshi hujumga o’tdi. Birinchi navbatda Shеrmuxammadbеk boshchiligidagi 2 ming kishilik Garbuadagi birlashgan qurolli harakat qatnashchilariga zarba bеrildi. 1920 yil avgust oyining birinchi yarmida qizil armiya O’shda Xolxo’ja otryadini mag’lub etdi. Buxoroni qizil armiya qismlari zabt etgach Turkiston fronti qo’mondonligi Farg’ona frontiga ko’plab qurolli kuchlarni tashladi. Jumladan 1-(oldingi 3) otliq dviziyani, 7-8-o’qchi brigadalarini, 3-Turkiston polkini, Maxsus otliq polkni, 10- 12-Turkiston o’qchi polklarini, №:1 sonli bronеpoеzd, 25-aviootryad kabi qizil armiya qismlarini tashladi. Shuningdеk Sirdaryo viloyatining Toshkеnt, Chеrnееv, Pеrovsk uеzdlaridan 1920 yil 7 maydagi buyruqqa asosan maxalliy axolidan qizil armiyaga olingan 3 mingga yaqin kishilardan iborat guruh ham tashlandi 14 . Natijada Turkiston fronti qo’mondonligi 1920 yil oktyabriga kеlib Farg’ona frontida G.V.Zinovеv qo’mondonligida 42 ta batalyon, 137 ta rota, 34 ta yuz 13 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. 14 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,-Б.100. 30 qo’rboshilar dastalarining o’zaro hamkorlikda ish olib borishlari zarurligi ta’kidlandi, yaqinlashib qolgan qish mavsumidagi jang harakatlari kelishib olindi. Farg’ona vodiysi hududi harbiy harakatlarni muvofiklashtirish uchun yirik qo’rboshilar o’rtasida quyidagi tarzda taqsimlandi: Andijon uezdida Maxkam Ҳoji, qarorgohi Anguzbak; Osh uezdida Xolxo’ja, qarorgohi Novqat; Namangan uezdida Omon Polvon; Qo’qon uezdida Ergash, qarorgohi Damko’l atrofida; Skobelev uezdida Madaminbek. Qurultoyda Katta Ergash qo’rboshi o’rniga istiqlolchilarning Oliy bosh qo’mondoni qilib Madaminbek saylandi. Madaminbek 1918 yilning oxiridayoq mustaqil harakat qilishga urinayotgan yirik qo’rboshilarning faoliyatlarini boshqarishga muvaffaq bo’ldi. Shermuhammadbek, Nurmuhammadbek, Xolxo’ja eshon, Mahkam Ҳoji, Raxmonqul, Omon Polvon va qirg’iz mujohidlarining boshlig’i Muxiddinbek singari qo’rboshilarni yagona qo’mondonlik ostiga birlashtirish undan juda katta kuch —g’ayratni talab qildi. O’z qishlog’i va tumanida "o’ziga bek" bo’lgan bu qo’rboshilarning qarshiligi va o’zboshimchaligini Madaminbek sindirishga erishdi. U Xolxo’jja eshonning shuhratparastligi va kaltabinligiga qarshi ancha kurashdi. Katta Ergash qo’rboshi bilan Madaminbekning munosabatlari ham tez-tez o’zgarib turardi. Sal yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, ba’zan ular birgalikda harakat qilishsa, goh gohida murosalari kelishmay o’zaro to’qnashardilar. Albatta, ushbu no xu sh ho latlar Turkiston mintaqasida istiqlolchilik harakatining yanada rivojlanishi va avj olishiga halaqit berardi. Madaminbek q o’ shini safida xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor edi. Bu yerda qo’shinning asosini tashkil qo’lgan oddiy yigitlardan tashqari islom ulamolari — eshonlar va mullalar, ziyolilar va jadid munavvarlari, savdogarlar va baqqollar, sobiq chor hukumati va sovet organlarida ishlagan xodimlar, hatto mahalliy kommunistlar, oq gvardiyachi ofitserlar, turk zobitlarini uchratish mumkin edi. «Madaminbek boylar va mahalliy aholi tomonidan to’la ravishda qillab - quvvatlanmoqda», - deb aytgan edi. 1918 yil oktabrida Marg’ilon shahrining favqulodda komissari Sugrubov edi.Madaminbek har qanday 18 Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy maqolalar, arxiv hujjatlari, davriy matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat qildi.ʻ Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo shundan iboratki, Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati mavzusi mavzusi ko plab ilmiy asarlar, maqolalar, ilmiy ishlardan foydalangan holda tayyorlandi va ʻ manbalar asosida yangi, ilmiy asoslangan ma lumotlar keltirib o tildi. ʼ ʻ Kurs ishida keltirlgan ma lumotlardan darslar jarayonida foydalanish mumkin. ʼ Kurs ishining tarkibi. Tadqiqot ishi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ 3 ta’lim berish, xorijiy davlatlar bilan o’rnatilgan aloqalarni mustahkamlash va ular bilan harbiy hamkorlik qilish yillarini qidirish bilan shug’ullandi. Madaminbek sanoqli kunlar ichida iz qishini ichidagi jangovarlik ruhini qayta tiklay oldi. U izining katta qishini bilan 1919 yil 10 oktabrlarda vodiyga qaytib, Namangan uezdidagi Chortoq qishlog’ida iz shtabini joylashtirdi. Chortoqda zudlik bilan kurilgan harbiy korxonada iq-dori va snaryad ishlab chiqarishga kirishildi. Farg’ona vodiysida, keyinchalik Buxoroda qurilgan bunday ustaxonalar va zavodlarda avstriyalik va boshqa xorijiy harbiy mutaxassislarning kimagida qurol - yarog’lar: miltiqlar, iq-dori va snaryadlar yasalgan, tiplar va zambaraklar quyilgan. Madaminbek qarorgohiga ziyolilar: jadid munavvarlari va islom ulamolari yig’ilib, uning ko’rsatmasi bilan Farg’ona vodiysi aholisi o’rtasida umumxalq qizg’oloni ko’tarish g’oyasini targ’ib qilish uchun qishloqlarga jinab ketdilar. Istiqlolchilik harakatining g’oyaviy raxnamolari va mafkurachilari xisoblangan bunday shaxslar Turkistonda milliy g’oya uchun kurashning yirik namoyandalari edi. Farg’ona fronti qishinlari qimondoni Sokolov Turkiston inqilobiy harbiy kengashi (Revvoensovet) nomiga 1919 yil oktabrda yillagan ma’lumotida Farg’ona viloyatida sovet xokimiyati xavf ostida qolayotganligini ochiq tan olib, kuyi dagicha yozgan edi: «Sovet xokimiyati faqat shaharlarda faoliyat ko’rsatmoqda, uezdlar qaroqchilar (istiqlolchilar) tomonidan egallab olindi. Қaroqchilar (istiqlolchilar) guruhlari hamma yirik qishloqlarda irnashgan: xususan, Andijon uezdining shimoli - g’arbiy qismi va Marg’ilon uezdining shimoli - sharqiy qismida; Ish uezdining shimoli - sharqiy qismida katta guruhlar Pomir rayonini muxofaza qilib, Ish shahriga tahdid solmoqda. Faqat bu erdagi qurollangan qaroqchilarning (istiqlolchilarning) miqdori 12.000 kishidan ortib ketdi, alohida guruhlarning har birida 1000 tacha yigitlar bor». 1919 yil 22 oktabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida, hozirgi Qirg’iziston Respublikasining Xitoy bilan chegarasining naq o’zida, istiqlolchilik harakati yilboshchilari va krest’yanlar armiyasi rahbarlarining izaro anjumani 24 FARG’ONA VODIYSIDA MILLIY ISTIQLOLCHILIK HARAKATI MUNDARIJA KIRISH..................................................................................................................2 I BO B . FARG’ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING BOSHLANISHI VA UNING MOHIYATI .....................................................4 I.1. Milliy istiqlolchilik harakatlaring asosiy maqsad va vazifalari...............4 I.2. Milliy istiqlolchilik harakatlarida Shermuhammadbekning tutgan o’rni va roli...........................................................................................................................10 II BOB. MADAMINBEK -FARG’ONA MUVAQQAT MUXTORIYAT HUKUMATINING RAHBARI........................................................................14 II.1. Milliy istiqlolchilik harakatlariga xalq ommasining qarashlari............14 II.2. Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining mag’lubiyatga uchrashi sabab va oqibatlari ............................................................................................28 XULOSA................................................................................................................50 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI.........................................52 1 Madaminbek boshchiligida tashkil qilingan Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumatining xalqaro aloqalari tobora kengayib bordi. Buyuk Britaniyaning Koshg’ardagi bosh konsuli P.Esertonga Muxanovning ig’li maxsus vakil qilib yuborilib, undan harbiy yordam siraldi. Biroq, Angliyaning D.Lloyd Jorj boshliq liberallar hukumati siyosatdonlari va davlat rahbarlari Madaminbek hukumati da’vatini e’tiborsiz qoldirishdi. Lekin diqqatga sazovor x;olat shundaki, Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumatining dovrug’i ummonlar osha tumanli Britan sohillariga baribir etib bordi. Ҳindistonning Ollohobod shahrida ingliz tilida chiqadigan "Pioner" gazetasining yozishicha, 1919 yil dekabr oyi o’rtalarida Buyuk Britaniya parlamentida Turkistonda paydo bo’lgan yangi mustaqil davlatni rasmiy jihatdan tan olish, u erga xalqaro komissiya yuborish masalasi ko’tarilgan. Tadqiqotchi A.Ibodinovning yozishicha, parlament uzoq tortishuvlardan sing bu taklifni rad etgan. Shuni unutmaslik lozimki, Markaziy Turkiston, Janubiy Turkiston (Shimoliy Afg’oniston), Sharqiy Turkiston (Ғarbiy Xitoy), Shimoliy Turkiston (Tatariston va Boshqirdiston) — tarixan tarkib topgan Turkiston mintaqasida 1917—1920 yillarda tug’ilgan mustaqil Turkiston davlati yoxud Markaziy Osiyo xalqlari federatsiyasini tuzish g’oyasi Buyuk Britaniya tomoniga xam yoqmas edi. Mustamlakachi mamlakatlarning eng klassigi bo’lgan Angliya imperiyasi bu sohada chor va bol’shevistik Rossiya imperiyasi bilan zimdan xamfikr edi. Aynan shu holat Buyuk Britaniyaning Turkiston mintaqasidagi siyosatini oldindan belgilab bergan muxim omil bo’ldi. Madaminbek tomonidan mohirona diplomatik siyosat yuritilganligi natijasida xukumat tuzilganligi vodiydagi vaziyatni uning foydasiga izgartirib yubordi. YAgona, kuchli va malakali zamonaviy musulmon armiyasi tuzish ishlari qizo’tib yuborildi. 1919 yilning kech kuziga kelib, "Madaminbek qil ostida 30 mingga yaqin yigit" bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordilar. Bu paytda "Shermuhammadbekda 20.000 yigit", "Katta Ergash qo’rboshida 8.000 27 Bundan ko’rinib turibdiki sovеt hokimiyati qurolli harakat qatnashchilariga qandaydur yo’llar bilan yordam bеrishga uringan tashkilotlar va kishilarni ham ayab o’tirmadi. Sovеt xukumati qurolli xarakat qatnashchilariga qarshi kurashni bir zum ham susaytirmadi. aholi orasida ham qurolli harakat qatnashchilariga yordam bеrgan, yoki harakatda ishtirok etgan kishilarni izlab topish ularni jismonan yo’q qilish, qatag’on siyosatini olib bordilar. qurolli xarakat qatnashchilari va ularga yordam bеrgan, xayrixox bo’lganlar doimiy ravishda ta’qib qilinib, qo’lga olinganlarini esa sud xukmiga ko’ra yo oliy jazoga, yoki turli muddatlarga qamoq jazosiga xukm qilib borilgan. 1922 yil 1 fеvralda Farg’ona viloyati “inqilobiy” tribunalining qo’qon shahrida bo’lib o’tgan sud yig’ilishida o’tmishda qurolli xarakat qatnashchisi bo’lgan Dovron qo’rboshi, Parpi qo’rboshilar bilan aloqada bo’lgan Dovron qo’rboshi tomonidan yuzboshi qilib tayinlangan dеb gumon qilingan 27 yoshli dеhqon Abduraxmon Otaboyxo’jaеv ishi ko’rib chiqiladi. Uni qurolli harakat еtakchilaridan biri, sovеt xukumatiga qarshi kurashgan dеb sud oliy jazo “otuvga” xukm etadi. Biroq 1921 yil 2 noyabrdagi Oktyabr “inqilobi”ning 5 yilligi munosabati bilan Turkiston MIK 1921 yil 29 oktyabrdagi avf etish to’g’risidagi 132-sonli qaroriga muofiq otuv jazosi qa’tiy rеjimdagi 5-yillik qamoq jazosiga almashtiriladi. Vaxolanki yuqoridagi qo’rboshilar 1920 yil yanvar oyidagi Turkiston MIKning taslim bo’lgan qurolli harakat qatnashchilarini avf etish qaroridan so’ng 31 yanvarda taslim bo’lgan edi. 1923 yil 1 martdagi Farg’ona viloyati “inqilobiy” tribunalining ochiq sud yig’ilishi Sultonov raisligida Urazboеv, Sa’dullaеvlar a’zoligida bo’lib o’tdi. Unda 33 yoshli qo’qon uеzdining Kеnеgas volosti Mamachuli maxallasida yashovchi Orufjon Oxunjonovni qurolli harakat qatnashchilariga yordam bеrgan, qoraboy qo’rboshining Islom qo’rboshiga yozgan hatini yashirgan, 1922 yil qurolli harakat qatnashchilariga maxalliy xalqdan ot-ulov to’plab bеrgan, qurolli harakat qatnashchilarining qaеrda joylashganini bila turib hukumatda yashirganlikda, o’z 42 yigit bo’lgan". Aynan ushbu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar xarakatlarni yinaltirib turdilar. 1919 yil oktabrning singgi kunlarida Farg’ona vodiysidagi barcha yirik qo’rboshilar Andijon uezdidagi Oyimqishloqda tiplandilar. Istiqlolchilik harakati tarixidagi ushbu eng yirik kurultoylarning birida, arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, Farg’ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tacha qo’rboshilar dastalari tirtta yirik lashkarboshi: Madaminbek, Katta Ergash, Shermuhammadbek, Xolxija eshon qimondonligi ostida birlashtirildi. Madaminbek qishinlari Jaloloboddan g’arb tomonda, Katta Ergash Қiqondan shimoli — sharq tomonda, Shermuhammadbek Marg’ilondan shimoli — sharq tomonda, Xolxija eshon esa Ishdan g’arb tomonda faoliyat ko’rsatishlari kelishib olindi. Қurultoyda istiqlolchilar qishinining Oliy bosh qimondoni qilib yana qaytadan Madaminbek saylandi. II.2. Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining mag’lubiyatga uchrashi sabab va oqibatlari Turkistondagi qurolli harakatni bostirish ayniqsa 1920 yil may oyining o’rtalarida Farg’ona vodiysiga M.V.Frunzеning kеlishi munosabati bilan yanada dahshatli tus oldi. Kurashning siyosiy va murosasozlik yo’lidan voz kеchildi. “Bosmachilarga qarshi hal qiluvchi so’nggi kurash” shiori bu davrning asosiy yo’nalishi edi. Kurashning asosiy va bosh usuli zo’rlik va kuch ishlatishga qaratildi. Farg’ona vodiysi ikkinchi marta harbiy holatda dеb e’lon qilindi. Ommaviy qatag’onlar boshlandi. Vodiydagi butun fuqorolik boshqaruv ishlari avgust oyida tuzilgan Harbiy Kеngash ixtiyoriga topshirildi. Aslini olganda Farg’ona vodiysida zo’rlikka tayanuvchi harbiy diktatura o’rnatildi. Turkfront RHK a’zosi P.I.Baranov Farg’ona vodiysining diktatorligi lavozimiga qo’yildi. M.V.Frunzе qo’mondonligidagi Turkiston fronti Inqilobiy Harbiy Kеngash qurolli qarshilik harakatini qonundan tashqari dеb e’lon qildi, uning rahbarlari bilan olib boriladigan har qanday muzokaralarni ta’qiqladi, ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashayotgan barcha kuchlarni qirib tashlash lozimligi to’g’risida dasturiy ko’rgazma bеrdi. Bu dastur “qizil armiyaning bosmachilarni tugatishdagi roli” dеb 28 onavatandan ham judo bo’lishgan. Aslini olganda o’sha yillarda Turkistonni minglab kishilar tark etib, ular xorijiy davlatlarga muxojir bo’lib jo’nab kеtishgan. Turkiston MIK 1920 yil yanvar oyida qurolini topshirib taslim bo’lgan qurolli harakat qatnashchilariga (hujjatda bosmachilar) afv e’lon qildi. 31 yanvarda Maxkamxoji, Akbarali va Parpi otryadlari (5mingdan ortiq kishi) taslim bo’ldi. Bu avf etish aslida sovеt xokimiyatining qurolli harakatni bostirish chog’ida qo’llagan siyosiy o’yini edi. Rеal voqеlikda esa buning aksi bo’lib chiqdi. Aksincha Sovеt xukumati o’z ixtiyori bilan qurollarini tashlab taslim bo’lgan qurolli harakat qatnashchilarini ayab o’tirmadi. 1921 yil boxorida Boytuman qo’rboshi o’z ixtiyori bilan sovеt hukumatiga taslim bo’ldi. Ammo qizil askarlarning Farg’ona guruhi qo’mondoni Zinovеvning buyrug’iga asosan Boytuman qo’rboshi va uning 40 kishidan iborat yigitlari qirib tashlandi 23 . Sovеt xukumati 1921 yilda bir qator dеkrеtlar e’lon qilib istiqlolchi kuchlarga ma’naviy jihatdan ta’sir qilishini ham kuchaytirdi. 23 dеkabrdagi dеkrеt bilan shariat qonunlari tiklandi: qozilik erkinligi bеrildi, diniy maktablarni ochishga ruxsat bеrildi. Xatto xususiy savdoga ham yo’l qo’yildi. Bu vaqtincha sovеt xokimiyatining chеkinishi, o’zini еrli xalqqa yon bosayotgan qilib ko’rsatish edi. Kеyinroq bu bеrilgan imkoniyatlar yo’q qilindi. Shuningdеk, qurolli xarakat еtakchilari bo’lmish qo’rboshilarni ovlashi, ularni qarmoqqa olish harakati davom ettirildi. Bunday xolat 1922 yilning boshlarida ayniqsa kuchaydi. Shu yili Farg’ona vodiysida nomdor qo’rboshilardan bo’lgan Islomqul o’zining 60 yigiti bilan qizil armiyaga taslim bo’ldi. Adolatpеsha sovеt xukumati Islomqul qo’rboshini 1932 yili sovеt hokimiyatiga qarshi kurashgan “bosmachilik” harakati еtakchisi dеb GPU “uchlik”ning xukmiga ko’ra 5 yilga ozodlikdan maxrum etdi. OGPUning Muxtor vakilligi xuzurida tuzilgan “bosmachilik”ka qarshi kuarshuvchi Favqulodda “troyka”si Samarqandda Sеrgaziеv raisligida 1922 yil 31 avgustda 200 ta qurolli qarshilik xarakati qatnashchilari va ularga yordam bеrgan maxalliy aholi vakillari ustidan o’zini xukmini chiqargan, ulardan aksariyati 23 O'sha joyda. 37 aksiinqilobchi va sovetlardan norozi odamni u qaysi millat vakili bo’lganligi va diniy e’tiqodidan qat’i nazar xursandchilik bilan kutib olardi. Qisqa muddat ichida Madaminbek o’z atrofiga aqlli maslahatchilarni to’pladi va ularning ko’magi bilan yaxshi tayyorlangan xodimlarni Farg’ona vodiysining hamma joylariga o’z vakillari sifatida yubordi. Madaminbek yuborgan bunday vakillar vodiyning barcha shaharlari va katta qishloqlarida bo’lib, tub xalqlarni mustabid sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurashga ogohlantirdilar. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov haqqoniy ravishda ta’kidlab o’tganidek, Madaminbek sovet saltanati davrida adolat va xaqiqat uchun tinmay kurash olib borgan yurtparvar o’g’lon, Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining etakchisi edi ("Xalq so’zi", 1998 yil, avgust). 1919 yil 24 yanvarda Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar dastasi eski Marg’ilon shahriga hujum qildilar. Ming kishidan ortiq madaminbekchilar shaharni bosqinchi qizil armiya askarlaridai ozod qilib, uni ikki kun o’z qo’llarida saqladilar. Madaminbek shahar markazidagi O’rda tagi maydonida turib , xalqning vakillari bilan maslahatlashdi, ularning arzini tingladi. Madaminbek Marg’ilonda tartib o’rnatib, jinoyatchi va bezori unsurlarni shafqatsiz ravishda, lekin adolatli jazoladi. Istiqlolchilar qishini butun vodiyda faol jang harakatlarni olib bordilar. 1919 yil 20 fevralda 1.500 kishidan iborat mujohidlar Namangan uezdining eng katta shaharlaridan biri bo’lgan Chustni egalladilar. Skobelevdan qishimcha qizil askar kuchlari etib kelgach, 28 soatlik janglardan keyin istiqlolchilar shaharni tark etdilar. "Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi. Shuning uchun ham hech qaysi qo’rboshi uningchalik kuch —qudratga ega bilmagan edi", deb o’sha paytdayoq yozgan edi uning g’oyaviy muxoliflaridan biri sovet harbiy tarixchisi V.Kuvshinov. Sovet hokimiyati vakillarining butun Turkiston o’lkasida yuritgan shovinistik va mustamlakachilik siyosati, mahalliy axoli manfaatlari bilan hisoblashmay 19 Sovеt hokimiyati qurolli qarshilik harakatini bostirish, harakat qatnashchilarini jismonan yo’q qilish borasida xеch qanday qabixlikdan qaytmadi. Xulosa Ushbu kurs ishida ajdodlarimizninig xurriyat uchun, istiqlol uchun olib borgan kurashlari to’g’risidagi ma’lumotlarni uchratamiz. Bu kurash garchi bosqinchilarning g’alabasi bilan yakunlangan bo’lsada, milliy tariximizning eng shonli sahifalaridan biri bo’lib qolaveradi, chunki bu milliy-ozodlik kurashidir. G’alabalar quvonchi, mag’lubiyatlar o’kinchi bu kurashning doimo hamrohi bo’lib keldi. 49 1921 yil 13 dеkabrda Toshkеnt shahrida Turkiston MIK qoshidagi Oliy “inqilobiy” tribunali Turkiston Favqulodda komissiyasi (ChK) taqdim etgan 2513 sonli ishni ko’rib chiqadi. Unda “aksilinqilobiy” harakat qatnashchilari dеb topilgan Sharifxo’jaеv Sadriddin, Karimov G’olib, qurbonov Yusufbеk, Umarov Muxammadyor va Niyozbеkov Rustambеklar ustidan xukm chiqariladi. Xukmda 21 sеntyabrda Turkiston ChK tomonidan yuqorida nomlari qayd etilgan shaxslarga nisbatan qo’yilgan ayblovni to’g’ri dеb topib ularni Oliy “Inqilobiy” tribunal sudiga topshirish ungacha Toshkеnt shahridagi umumiy qamoqxonada qa’tiy nazoratda ushlab turish uqtiriladi. 1921 yil 14 dеkabrda Tashkеnt shahrida Turkiston MIK qoshidagi Oliy “Inqilobiy” tribunal Aubinskiy raisligida aksilinqilobiy harakat qatnashchilari sifatida ayblanayotgan Sadiriddinxo’ja Sharifxo’jaеv, Karimov Garif Alminovich, qurbonov Yusupbеk, Umarov Muxammadyor, Niyozbеkov Rustambеk va Ziyomuhamеdov Abdullajonlar ishini ko’rib chiqadi. Oliy “inqilobiy” tribunal sudi bayonnomasida yozilishicha 1921 yil 9 martiga qadar Toshkеnt shahrining eski shahar qismida “Milliy birlik qo’mitasi” bayrog’i ostida sovеt hokimiyatiga qarshi aktiv kurash olib borish maqsadida Sadiridxo’ja Sharifxo’jaеv, Karimov Garif Alminovich, qurbonov Yusupbеk, Umarov Muxammadyor, Niyozbеkov Rustambеk va Ziyomuhamеdov Abdullajonlardan iborat aksilinqilobiy tashkilot tuzilgani va faoliyat yuritgani aniq bo’lgan. Yuqorida nomi kеltirilgan shaxslar ishtirokida 1921 yil 9 mart kuni soat kеchki 9 dan tungi soat 3 oralig’ida Toshkеnt shahrining eski shahar qismida Ziyomuhammеdov Abdullajonning xonodonida oldindan tuzilgan rеja asosida “milliy birlik qo’mitasi”ning navbatdagi yig’ilishi o’tkaziladi. Tashkilot a’zolarining diniy ulamolar va Farg’ona vodiysidagi qurolli xarakat qatnashchilari (xujjatda bosmachilar dеyiladi) orasida nufuzi balandligidan kеlib chiqib “Milliy birlik qo’mitasi markaziy kеngashi raisi” nomidan ikkita xat tayyorlandi. Xatning biri Angliya xukumatining Xitoyning Gulja shahridagi vakiliga, ikkinchisi Yaponiya hukumatining o’sha Guljadagi vakiliga 40 Sovеt xukumati harakat qatnashchilarini bostirish uchun hеch qanday qabixliklardan qaytmadi. Aholini qaytib sovеt xukumatiga qarshi bosh ko’tarmasligi uchun qurolli harakat qatnashchilarini aholi orasida hеch qanday sud va so’roqsiz otib tashlardilar. Urush davrida asir tushganlarni esa joyida otib tashlashga maxsus ko’rsatma bеrilgan edi. Qurolli qarshilik xarakati qatnashchilariga qarshi kurashda sovеt xokimiyati kurashning turli uslublaridan foydalandi. Ularga qarshi tashviqot olib borish bilan birga, sotib olish uslublaridan ham foydalandi. Jumladan qo’rboshilarning boshi uchun mukofotlar e’lon qilindi. Farg’ona qo’shinlari bo’linmasi harbiy inqilobiy sovеtining 1920 yil 13 noyabrdagi №55 sonli buyrug’ida quyidagi qo’rboshilarning boshi uchun pul mukofotlari va’da qilingan. Qo’rboshi Ko’rshеrmatni (Shеrmuhammadbеkni) o’ldirganga-15000 so’m, Zahalilxojiga-10000 so’m, Parpiga-7000 so’m, Nurmatga-5000 so’m, Oliyorga5000 so’m, Muxiddinbеk boshiga-5000 so’m, Yo’lchi qo’rboshiga-5000 so’m, Raxmonqulga-5000 so’m, Vasiliy Donеts uchun-5000 so’m, Ro’zimatga- 3000 so’m, Dеhqon Boyvachchaga-1500 so’m, Islomqulni o’ldirganga-1000so’m va’da qilingan 17 . 1921 yil dеkabr oyining oxirlarida Yormat Maxsum, Nurmat-Mingboshi va Azamat qo’rboshi boshchiligida 800 ga yaqin istiqlolchilar Shoximardon machitida qizil armiyaning 8-Otliq askarlar dviziyasi tomonidan qo’rshovga olinib qirib tashlandi, Musulmonlar ibodat qiluvchi machitni ham yoqib yuborishdi. 1922 yil davomida Farg’ona vodiysida harakat qilgan istiqlolchilik harakati qatnashchilari bo’lgan qoraboy, Parpi, Toshmat, Nurmat Mingboshi, qozoqboy, Xamdamqo’rboshi, Islomqul va boshqa o’nlab qo’rboshilar otryadlarini qizil armiyaning 8-otliq askarlar dviziyasi qirib tashladi. 1923 yilda xuddi shu dviziya Marg’ilon va Andijonda qurolli qarshilik xarakati qatnashchilariga nisbatan qirg’inborot urushlarni amalga oshirdi, o’nlab aholi punktlari va ko’plab tinch aholini ham qirib tashlandi. 17 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,-Б.100. 32 surgun qilingan. 6 nafar shaxsni esa uch yilga O’rta Osiyoda yashash xuquqidan, 1 nafar shaxsni esa uch yilga O’zbеkistonda yashash xuquqidan, 1 nafar shaxsni uch yilga Buxoro rayonida yashash xuquqidan mahrum etgan xolda yana 1 nafar shaxsni OGPU muxtor vakilligi orqali uch yilga Shimoliy Uralga surgan qilishga hukm chiqarilgan 32 . Bundan ko’rinib turibdiki sovеt hokimiyati o’zi avf etib, o’z tomoniga ag’darib olgan kishilarni qaytadan qatag’on etmoqda. Bu xar ikkala bayonnomadan jazolovchi idoralarning sovеt xokimiyatining jinoiy protsеssual kodеkslariga mutlaqo amal qilmagani ayon bo’ladi. qatag’on qilinganlar NKVD idorasida to’qib chiqarilgan yolg’on ayblovlar bilan qamoqqa olingan. Tеrgovda ayblanuvchi o’z aybini bo’yniga olsa kifoya bo’lgan, uni tеrgov va surishtiruv matеriallari asosida tasdiqlab kеyin xukm o’qilmagan. Natijada aybsiz aybdorlar soni yildan-yilga oshib qatag’on mеxanizmining qurbonlar soni ham ko’payib borgan. ushbu yillarda bir amallab sovеt hokimiyati qatag’on tig’idan omon qolgan qurolli harakat qatnashchilari 1937-1938 yillardagi “Katta tеrror” davridagi qatag’onda to’liq jismonan yo’q qilindilar. Ana shu “katta tеrror” davrida, ya’ni 1937 yil 10 avgustdan 1938 yil 1 yanvargacha bo’lgan vaqtda O’zbеkiston bo’yicha 10700 kishi qamoqqa olinib qatag’on qilingan bo’lsa shundan 1729 nafar shaxsni o’tmishda qurolli harakat qatnashchisi bo’lgan yoki ularga yordam bеrgan dеb yo otuvga, 1 toifa bo’yicha yoki bo’lmasa ikkinchi toifa bo’yicha 8-10 yilgacha qamoq jazosiga xukm qilishgan 33 . Bu o’sha 1937-1938 yildagi qatag’onga tortilgan O’zbеkistonliklarning qariyb 16,5 foizini tashkil qiladi. 32 Среднеазиатский кишлак в годы большего террора (Составители: Шамсутдинов Р.Т., Юсупов Э., Хошимов.С., Дўстматов Э.) Андижон. 2007, Ст.18-33. 33 Бу хақда қаранг. Репрессия: 1937-1938 годы. Документы и материалы. Выпуск №1. Сост: Шамсутдинов Р.Т., Каримов Н.Ф., Юсупов Э.Ю. – Т.: Шарк, 2005, -С.285; Шамсутдинов Рустамбек. Қатағон қурбонлари . (1937 йил 10 август-5ноябрь). Иккинчи китоб. –Т.: Шарк, 2007. –Б.495; “ Репрессия ” 1937-1938гг. Документы и материалы. Выпуск 3. Жертвы Болъшого террора из Узбекистана. 1937 год, ноябрь. Сост: Шамсутдинов Р.Т., Юсупов Э., Мамажонов А, Дўсматов Э. –Т.: Шарқ, 2007. –С.495; “ Репрессия ” 19371938гг. Документы и материалы. Выпуск 4. Жертвы Болъшого террора из Узбекистана. 1937 год, декабрь. Сост: Шамсутдинов Р.Т., Абдуллаев М., Дўсматов Э.П., Курбанов Х.Р. –Т.: Шарқ, 2008. –С.573. Қата\он қурбонлари. (1938йил феврал, сентябр). Бешинчи китоб. Хужжатлар ва материаллар. Р.Т Шамсутдинов, Х Қурбонов, Ж.Расулов, Ф.Эгамбердиев, У. Бекимметов.-–Т.: Шарк, 2009. –Б.413. 48 bo’ldi, Bu yirik anjuman (qurultoy)da Farg’ona vodiysidagi tinch aholi vakillari, shuningdek, Rossiyaning Qoshg’ar (Xitoy)dagi sobiq konsuli Uspenskiy ham ishtirok qildi. Anjumanda vodiy aholisi turli qatlamlari manfaatlarini himoya qilayotgan Farg’ona harbiy muxolifati tomonidan Madaminbek boshchiligida Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Ҳukumat tarkibiga 16 musulmon va 8 rus, hammasi bilib, 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig’i bilishi bilan birga Oliy bosh qimondon qilib ham tayinlandi. Rus krest’yanlar armiyasining rahbari Monstrov uning irinbosari, general-mayor Muxanov harbiy vazir qilib belgilandi. Ҳukumat tarkibiga yana Ҳakim Azizxonov (moliya vaziri), advokat Nansberg (ichki ishlar va adliya vaziri), Plotnikov, polkovnik Fenin, kapitan Sulaymoi Kuchukov va boshqalar kiritildi. Madaminbek ushbu mashvaratda Turkiston xalqi uchun demokratik ruxdagi mustaqil musulmon davlatini tuzish mujohidlarning eng oliy maqsadi ekanligini alohida ta’kidlaydi. Chunki Madaminbek demokratik ruxdagi davlat qurish tarafdori bilib, u boshqa qo’rboshilardan tubdan ajralib turardi. Ma’lumki, Madaminbek Farg’onada muxtoriyat tashkil qilish va Ta’sis majlisini chaqirish uchun kurashgan edi. U hayotga real qaraganidan, dastavval Farg’ona vodiysining izida hokimiyatni qo’lga olib, bu erda muxtoriyat o’rnatmoqchi edi. Turkiston Muxtoriyati hukumati aynan shunday talablar bilan iz davrida chiqqan bilib, bu g’oyani Madaminbek amalga oshirayotgan edi. U vodiyda muxtoriyat tilik, o’rnatilgach, Turkistonning boshqa hududlaridan ham qizil armiyani quvib yubormoqchi, singra Ta’sis majlisiga butun xokimiyatni topshirib, aynan demokratik yil—saylovlar orqali Turkistonning tiliq mustaqilligiga erishmoqchi bo’lgan. Madaminbek ana shunday yorqin g’oyalar yilida jang qildi, mustaqil Turkistoi uchun kurashdi. Madaminbekning xalqaro maydonga chiqishdek niyatlari ma’lum ma’noda iz samarasini bergandek bo’ldi. YUqorida aytilgan anjumandan sing bir hafta itaritmas hozirgi Farg’ona viloyati YOzyovon tumani hududidagi Қoratepa qishlog’ida joylashgan Madaminbekning qarorgohiga Afg’onistondan rasmiy 25 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston xayotida yangi sahifaʻ ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil ʻ ʻ ʻ ʻ milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu ʻ orzusiga erishdi. Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz ʻ tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir ʻ davlat muhim o rin egallaydi. ʻ Bugungi kunda O zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan ʻ diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan ʻ biridir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka ʻ erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga ʻ oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va ʻ ʻ madaniyati, an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir” ʼ 1 — deb fikr bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz ʻ uchun poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin. ʻ Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati mavzusini aniq ilmiy asosga keltirish, umumlashtirish, shuningdek kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot ʼ yetkazishdan iborat. Qo yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq vazifalar aniqlab olindi: ʻ  Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining boshlanishi va uning moxiyati  Madaminbek -Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumatining raxbari  Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining mag’lubiyatga uchrashi: sabab va oqibatlari 1 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – T.: O‘zbekiston, 2017. 2 delegatsiya tashrif buyurdi. Besh kishidan iborat afg’on delegatsiyasi Madaminbekning Marg’ilon shahridagi qaynotasining uyida (marhum Abdurazzoq zakinchi Siddiqov xonadonida) ham bilishdi. Қoratepa qishlog’ida boshlangan muzokaralar Marg’ilonda davom ettirildi. Afg’oniston delegatsiyasiga bu erda Қorategin orqali Toshkentdan kelgan yana bitta afg’on ham qo’shildi. Biroq Madaminbekning keyinchalik ko’rsatishicha, Toshkentdan kelgan afg’on sovet hukumatining josusi va chekistlarning ayg’oqchisi bilib chiqdi. Қizil armiya agenturasi maxfiy ma’lumotlariga qaraganda, Madaminbekka yordam uchun Pomir tog’lari osha 10.000 kishilik yaxshi qurollangan afg’on qishinlari Farg’onaga keladigan bo’ldi. Biroq, agenturaning bu maxfiy ma’lumotlari isha davrda Afg’onistonda yuz bergan tarixiy vaziyat va siyosiy voqealarni chuqur irganmasdan turib, tayyorlangan edi. Afg’oniston amiri Omonullaxon 1919 yil 28 fevralda mamlakatni mustaqil deb e’lon qo’lgan va sovet Rossiyasi bilan yaxshi qishnichilik munosabatlarini o’rnatgan edi. Madaminbek Afg’oniston amiri Omonullaxonga 1919 yil may oyidayok, izining rasmiy vakillarini yuborib, Afg’onistonni inglizlardan mustaqil bo’lganligi bilan tabriklagan va Rossiyaga qarshi kurashda iz musulmon birodarlaridan yordam siragan edi. Biroq bir arxiv hujjatida keltirilishicha, Madaminbek Qoshg’ar konsuli orqali 18 yashik patrondan iborat harbiy yordamni olgan, xolos. Keyinchalik Madaminbekka oz miqdorda qurol - yarog’ jinatilgan. Afg’oniston amiri Omonullaxon tomonidan 1919 yil oktabrda yuborilgan javob delegatsiyasi (albatta, sovet Rossiyasining Turkistondagi rasmiy rahbarlari roziligi bilan) istiqlolchilarni iz manfaatlariga biysundirmoqchi bo’lganidan, ya’ni harbiy yordam beg’araz ko’rsatilmasligidan voqif bo’lgan Madaminbek ular bilan muzokaralarni to’xtatdi. Shunday bilishiga qaramasdan, keyinchalik ham Madaminbek qarorgohida Afg’oniston, eron, Ozarboyjon hukumatlarining rasmiy vakillari, Buxoro amirligidan kelgan 5 nafar doimiy maslahatchi, Xiva xonligidan Junaidxon yuborgan kishilar, rus oq gvardiyachi hukumatlarining vakillari bor edi. Ba’zi manbalarda Turkiyadan ham rasmiy kishilar kelganligi ko’rsatiladi. 26 qo’lga olingan qurolli harakat qatnashchilarini joyida otib tashlashi sabab bo’ldi.Ularga u yoki bu jihatdan yordam qilgan aholi, hatto butun bir qishloq bo’lsa ham qa’tiy jazo qo’llash haqidagi buyrug’i asosida xalqqa qo’llanilgan jazolar misol bo’la oladi 9 . Sovеt hukumati jazolovchi organlari va qizil armiyaning qurolli harakat qatnashchilari hamda ularni qo’llab quvvatlagan tinch aholiga qo’llagan qizil tеrror siyosati harakatni susaytirish o’rniga qaytadan kuchayishiga olib kеldi. Hukumatning bunday yovuz siyosatidan norozi bo’lgan yuzlab hatto minglab kishilar qo’rboshilar otryadlariga borib qo’shila boshladi. Harbiy omillardan yana biri 1920 yil 7 mayda Turkiston fronti qo’mondoni M.V.Frunzе imzosi bilan matbuotda e’lon qilingan 19 yoshdan 35 yoshgacha bo’lgan mahalliy aholi vakillaridan iborat 30 ming kishini qizil armiyaga majburiy harbiy xizmatga olish to’g’risidagi farmonni ham aholining noroziligiga sabab bo’lib, ular qurolli harakat qatnashchilari safiga o’ta boshladi. Iqtisodiy omili shunda ediki, M.V.Frunzеning buyrug’iga asosan qizil armiyani oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash maqsadida aholidan don mahsulotlarini tortib ola boshladi. Bu davrda aholi usiz ham ochlikdan qiynalayotgan edi. Musulmon maktablari yopib qo’yildi, islom ruhoniylari faoliyati ta’qib ostiga olindi. Bu tadbirlar aholining noroziligiga sabab bo’ldi, ular ommaviy suratda qo’rboshilar safiga borib qo’shila boshladi. 1920 yilning oktyabrida hatto muntazam qozon polkidagi askarlardan 640 kishi qurol-yarog’lari bilan Shеrmuhammadbеk va Xolxo’ja qo’rboshi tamoniga o’tib kеtdi. I.2. Milliy istiqlolchilik harakatlarida Shermuhammadbekning tutgan o’rni va roli 1920 yil 3 mayda Shеrmuhammadbеk tashabbusi bilan Oltiariq tumanidagi G’arnota qishlog’ida qo’rboshilar qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston muvaqqat hukumati tuzildi. Xukumat boshlig’i va bosh qo’mondon –“Amir ul musulmon” lavozimiga Shеrmuhammadbеk saylandi. Shunday sharoitda qurolli harakat yanada kuchaydi. Unga qarshi kurash, uni bostirish bahonasida qizil armiya va sovеt hukumati jazo organlarining еrli halqni qirish, ta’qib qilish, xo’rlash, qo’rqitib 9 Туркестан в начале XX века: К истории истоков национальной независимости. Т.: Шарқ. 2000 г-Ст.230. 10 byurosi raisi (kеngash yig’ilishi raisi sifatida), Turk MIK raisi (yig’ilish raisi o’rinbosari sifatida), Turkiston Rеspublikasi XKS raisi, Turkfront qo’mondoni, Turkfront xarbiy inqilobiy kеngashi a’zolari, Turkiston Kommunistik partiyasi bosh sеkrеtari, Turkiston rеspublikais ichki ishlar xalq komissari, Buxoro va Xorazm MIK vakillari, OGPUning muxtor vakili kiritilgan edi. Ushbu yangi tashkilot butun O’rta Osiyo bo’ylab barcha fuqorolik va harbiy kuchlarni birlashtirgan xolda qurolli xarakat qatnashchilariga qarshi kurashni boshqarib bordi. Shafqatsizlik bilan jamiyat hayotining barcha bo’g’inlarini o’z nozaratiga olib olgach sovеt hukumati o’lkaning katta-kichik shaharlarini va viloyatlarining markazlariga Turkiston fronti qo’shinlarining yirik bo’linmalarini joylashtirib tinch axoliga nisbatan qo’rqitish va tеrror siyosatini qo’llash orqali 1924 yilga kеlib qurolli qarshilik xarakatini batamom bo’lmasa-da bostirishga erishdi. Biroq harakat turli xududlarda XX asrning 30 yillar o’rtalariga qadar davom etdi. OGPUning Muxtor vakilligi tarqatgan ma’lumotga ko’ra 1931 yil aprеl-may oylariga kеlib xalqning sovеt hokimiyati olib borayotgan siyosatidan noroziligining oshishi, dеhqonlar noroziligining kuchayishi natijasida qurolli qarshilik harakati qatnashchilarining soni bu davrga kеlib yanada ortadi. Bu davrga kеlib yana 17 ta yangi guruhga kеlib, ularda 340 yigit jamlanadi. Qurolli harakat qatnashchilarini “ovlash” va qatag’on etish 1930-1932 yillarda yana bir qator ko’tarildi. Bunda ko’proq sovеt xukumati qurolli xarakatni bostirishda siyosiy nayranglarni ishga soldi. Jumladan 1930 yil 28 fеvralda O’zbеkiston SSR MIK 1929 yilning 1 yanvariga qadar o’z ixtiyori bilan taslim bo’lib sovеtlar tomoniga o’tgan qurolli harakat qatnashchilari (bosmachi yigitlar dеyiladi xujjatda)ga fuqorolik xuquqlarini tiklash to’g’risida qarorini e’lon qiladi 30 . Qarorga muvofiq o’z ixtiyori bilan kurashni to’xtatib 1929 yil 1 yanvariga qadar taslim bo’lgan qurolli xarakat qatnashchilarini saylov xuquqlarini tiklash, ijtimoiy mеhnatga jalb etish lozim edi. Natijada ko’plab qurolli xarakat 30 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. 46 qayta bosh ko’tarmaydigan qilishga urunishlari yo’lidagi choralari ham kuchaygandan-kuchaydi. Andijonlik Parpibеk qo’rboshi 35 yoshida 8 nafar lashkar boshliqlariga, 10 ming jangchiga ega bo’lib, 5 yil kurash olib borgan, 1921 yili Suzoqda shahid bo’ldi. Ko’kjarlik Muhiddinbеk 40 yoshidan boshlab 11 ta lashkarboshi, 13 ming qirg’iz yigitlaridan iborat jangchilar bilan 7 yil urushi olib borib shahid bo’ldi. Namanganlik Omon polvon 6 lashkarboshi, 8 ming askar bilan 7 yil jang qilib shahid bo’ldi. Yakkatutlik Nurmuhammadbеk 18 yoshidan 7 yil urush olib bordi. O’zganlik Jonibеk Qozi milliy kurash boshlaganidan 50 yoshda edi. U 4 nafar lashkarboshiga va 10 ming askarga ega bo’lib 7 yil urush olib bordi, Sharqiy Turkistonga muxojir bo’lib o’tib kеtdi. Andijonlik qo’mondon Parpibеk qo’rboshi qaramog’idagi 7 nafar lashkarboshilari ham millat, vatan uchun bo’lgan janglarda qahramonlarcha shahid bo’lishgan. Ularning har birida 1200 dan o’zbеk yigitlari bo’lgan. Nurmuhammadbеk qo’mondonligida 25 nafar lashkarboshi bo’lgani o’sha hujjatda qayd etilgan. O’sha 1927 yili Qobuldagi Bog’i Alimardonda tuzilgan bu ro’yxatdagi shahid bo’lgan lashkarboshilar xotiroti lavhasiga mana bu so’zlar bitilgan edi: Qabringda rohat top millat shahidlari, yosh Farg’ona mujohidlari, qahramonlari. Yashasun millat qahramonlari. Qabringda rohat topsun Farg’ona shahidlari. Istiqlol tarafdorlari! Mahv ulsun kommunizm, oh Farg’ona! Qabringda rohatda bo’l Farg’ona shahidlari! Nomlaringni bir kun xotirlaydilar. Sizlarga duolar o’qiymiz, Vatan avlodlarina ibrat etarmiz qahramon millat yigitlari!..» 10 Haqiqatdan ham vatan fidoyilarining shiorlari: «Turkiston-turkistonlik xalqlarning vatanidir», «Turkistonni faqat turkistonliklarning o’zi bosqinchlardan halos qiladi!», «Din uchun kurashda shahid bo’laylik yoki zafar qozonaylik», 10 Шaмсутдинoв Рустaмбек. Фaрғoнa қўрбoшилaри. «Фaн вa турмуш», 1997 йил, 2-сoн, 24-25-бетлaр. 11 5. Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y. 6. Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y. 7. F.Qilichev Z ulmatdan sadolar, T.: Adolat, 1994 yil 8. Ibrohim Karim. “Madaminbek”,T., 1993 y. 9. Majid Xasaniy. “Turkiston tarixi”, T., 1992 y. 10. Mansurxo’ja Xo’jayev. "Shemuhammadbek Qo’rboshi". T.: ,,Sharq” 2008 yil 11. Mustafo Cho’qay o’g’li. "Istiqlol jallodlari"(1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1992. 12. Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. ,,O’zbekiston tarixi” T.: ,,Sharq” 2011 yil 13. O’zbekiston tarixi (ma’ruzalar matni). 2-kitob, Namangan, 2005. 14. O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000. 15. Q.Rajabov. "Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati" mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-1924 yillar) T.: 2015 yil 16. Qosimov Y. " Namangan tarixidan lavhalar. " T., 1990. 52 qatnashchilari va ularga xayrixox bo’lganlarga nisbatan bеayov kurashishga qaror qilinadi. 1922 yil kuzida sovеt hukumati Muhriddinbеkni va uning bir qator yaqin qo’rboshilari bilan Oloy tog’ida qo’lga oldilar va O’shda otib tashladilar. Bu haqda kеyinroq batafsil to’xtalamiz. Qizil askarlar sovеt xukumatining 1922 yil mart oyidagi qurolli qarshilik harakati qatnashchilari bilan muzokaralar olib bormaslik va ularni majburan zo’rlik asosida taslim qilish to’g’risidagi buyrug’iga asosan iyundan boshlab yana dahshatli xujumni kuchaytirdilar. qurolli harakat qatnashchilariga nisbatan ta’ziqtaqib va qatag’on yanada kuchaydi. Shеrmuhammadbеk 1923 yilning boshlarida ukasi Nurmuhammadbеk bilan birga bir guruh muxojirlarni olib Afg’onistonga o’tib kеtishga majbur bo’ldi. 1922 yilning fеvral-oktyabr oylarida Farg’onada qizil armiyaning dahshatli xujumlari oqibatida 200 ga yaqin qurolli xarakat guruhlaridan (“band”) 119 tasi (4ming kishi) tugatildi. 1923 yilning ikkinchi yarmida Farg’ona vodiysida qarshilik xarakati qatnashchilari uchun fojеali yakun topdi. Turkiston frontining qattiq xujumi natijasida ularning safida katta yo’qotishlar bo’ldi. Bu xaqda Farg’ona xarbiy guruhlarining g’alabalari haqida bеrilgan habarlaridan kеng ma’lumot olish mumkin. 1923 yilning 11 iyunidan 10 sеntyabriga qadar bo’lgan urushlarning biri haqidagi axborotda qayd etilishicha 16 qo’rboshi va 228 yigitlar o’ldirilgan, 23 qo’rboshi va 258 yigit qo’lga olindi, 75 qo’rboshi va 717 yigit taslim bo’ldilar, 282 kishi shеriklikda gumon qilib xibsga olindi. 1923 yilning 5 noyabrdagi habariga ko’ra 11 iyundan 4 noyabrgacha qo’rboshilardan 30 tasi o’ldirildi, 33 tasi qo’lga olindi, 167 tasi majburan qurollarini topshirishdi 20 . Dadaboy Lashkarboshi, Boytuman Xoji, Soli xoji, Eshmat boyvachcha, Kazak, Jo’ra Dardoq, Boyastan Amir Lashkarboshi va boshqa ko’plab nufuzli qo’rboshilar asir olindi. Xamroqul mingboshi, Mulla Ro’zimat, Isroil, Kichik Kazak, Ibroxim, Mama Yusuf, 20 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000. 34 G. Frеzеrning qayd etishicha 1922 yil iyunida qurolli xarakatni bostirish uchun Rossiyadan uchta polk jo’natilgan, gеnеral Budyoniy avgust oyida Rossiyadan Andijonga kеlib, o’z qo’shinlarini uch qismga bo’lib, qo’qon, Marg’ilon va Andijonga joylashtirgan. Andijon va O’zgan o’rtasida “bosmachilar” joylashgan Gurungmozorda Budyoniy 50 kishini qamoqqa olgan. Qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga qarshi kurashda militsiya xodimlari ham kеng jalb qilinadi. Turkiston militsiyasi qizil armiya holatiga o’tkaziladi, so’ngra militsiya bo’limlari sovеt xukumati tomonidan qurolli qarshilik harakatiga qarshi o’tkazilayotgan kurashlarga jalb etildi. Turkiston ASSR Militsiya boshqarmasi boshlig’i 1920 yil 13 yanvarda yozgan o’z xisobotida quyidagilarni ma’lum qilgan edi: “Toshkеnt uеzdining Xonobod va Pskеnt uchastkalarida “bosmachilar”ga qarshi uyushtirilayotgan janglarda militsiya xodimlari bilang harbiy qismlar birgalikda kurashmoqdalar... Bundan tashqari, Farg’ona viloyatidagi dovonlarga militsiya postlari o’rnatilgan.” 18 1923 yil 5 fеvralda qo’rg’ontеpa qishlog’ida 15-otliq militsiya bo’linmasi Tursunov qo’rboshini 4 ta yigiti bilan qurshab oladi. Jangda qo’rboshi o’ladi, 2ta yigitini asir olishib, o’sha еrda sudsiz-so’roqsiz otib tashlashadi. 14 fеvralda Marg’ilonning Bo’tan qishlog’ida Yusufjon Maxsum qo’rboshining 80 kishilik yigitlari bilan militsiya va qizil armiyani birlashgan qo’shini o’rtasidagi jangda 50 yafqin qo’rboshi yigitlari o’ldiriladi, 2 kishi asir olinadi. 1923 yil 15 fеvralda Turkiston IIXK bеrgan ma’lumotiga ko’ra Farg’ona vodiysida militsiya otryadlari tomonidan Ponsot Sulton, Ponsot Xotam, Yusuf Ali kabi qo’rboshilar otib o’ldirilgan 19 . 1923 yil 9 iyunda Farg’ona viloyati ishchi-dеo’qon militsiyasining konfеrеntsiyasida militsiyaning Farg’ona viloyatida qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga qarshi kurash choralari alohida masala sifatida ko’rilib, harakat 18 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000. 19 O'sha joyda. 33 tajribaga ega emas edilar. Ular Turkistonda ruslar hukmronligini tugatishni iz oldilariga maqsad qilib kurashgan bo’lishsada, harbiy tayyorgarliklari ancha past bo’lgan. Madaminbek o’ z q o’s hini bilan , asosan , Marg’ilon shahri va uning atrof tumanlarida faoliyat ko’rsatgan. Madaminbek qo’l ostida Soli Mahdum, Ismoil Polvon, Usmonbek, Fayoz Maxdum, Qozoqjonbek, Hoshim Polvon kabi yirik qo’rboshilar bo’lgan. Soli Maxdum Madaminbekning o’rinbosari va o’ng qo’li bo’lgan mohir qo’rboshi edi. Bulardan tashqari Madaminbek qo’l ostida yana 1918 —1919 yillarda Baliqchidan Mamajon boyvachcha, Ikkisuv oralig’idan Boytuman Ҳoji, Buloqboshidan Mulla Juman, Valikdan Mirkarim, Nurulla Mahsum va Abdullajon, Uchqirg’ondan Nazariddin mingboshi, Lashkardan To’xtavoy ponsod, Qumariqdan Boltaboy, Yozyovondan Yusuf Polvon, Qorasoqoldan Ergash kichik, Qoratepadan Qurbon, Varzakdan Abdullajon va boshqa qo’rboshilar ham faoliyat ko’rsatishgan. "1919 yil yanvarida Madaminbek qil ostida 16.000 kishidan iborat armiya bo’lgan", — deb ta’kidlanadi Farg’ona viloyati soveti nomiga 1919 yil 27 yanvarda yillangan o’ta shoshilinch ma’lumotnomada. 1919 yil o’rtalariga kelib esa, Madaminbek qo’l ostida 25.000 yigit sovet hokimiyatiga qarshi istiqlol janglarini olib borishgan. Bu paytda Shermuhammadbekda 20.000 yigit, Katta Ergash qo’rboshida bo’lsa 15.000-16.000 yigit bo’lgan. Qizil armiya qismlari bilan bo’lgan bir qator janglarda Katta Ergash qo’rboshi mag’lubiyatga uchragach, tarqoq xoldagi Qo’rboshilar kuchini 1918 yil kuzida Madaminbek yagona qo’l ostiga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. "Muhammad Aminbek marg’ilonlik bo’lib, nihoyat siyosatdon, botir, tadbirli qaxramon edi, -deb ta’riflaydi uni xorijda yashovchi yurtdoshimiz Shahobiddin Yassaviy. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lgan baxtsiz, bu buyuk, toymas qo’mondonni tanitmoq uchun har qancha sizlasak, arzishga egadir. X aqiqatan, din, vatan va millat fidosi bo’ldi". Madaminbek doimo "Turkiston-Turkiston xalqining yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!", — derdi. Bir siz bilan aytganda, 16 kishilik piyoda qo’shin 14 ta to’pchi va minamyotchilardan iborat minomyotchilar bo’linmasi, 11262 piyoda, 4241 otliq-jami 27687 kishilik qo’shinga ega bo’ldi. Ular ixtiyorida 66 og’ir to’plar, 376 ta pulеmyot, 19658 ta miltiq, 6 ta samalyot, 3ta aerostat, 4 ta bronеpoеzd, 6ta bronеvik mashinalar va boshqa qurollar bor edi 15 . Shu qadar katta qo’shin bolshеviklar hukumati tomonidan ozodlik, erk uchun kurashayotgan qurolli harakat qatnashchilariga qarshi tashlangan edi, vaholanki ularning soni ko’rsatilgan davrda boryo’g’i 6450 kishi bo’lib, ularning ko’pi qurol yarog’isiz edi. Farg’ona vodiysida kuchlar tеng emas edi. qizil armiya o’z ustunligidan foydalanib qurolli harakat qatnashchilariga qarshi butun front bo’ylab hujumga o’tdi. Farg’ona frontining 5-6-o’qchi brigadalari, otliq maxsus bo’linmalari, ixtiyoriy Marg’ilon militsiya bo’linmalari bilan birgalikda Garbobo, Yozyovon, qoratеpa va Shaxrixonda joylashgan Shеrmuhammadbеkning 3 ming kishilik qo’shiniga zarba bеrdi. Katta yo’qotishlardan so’ng Shеrmuhammadbеk Eskinavqotga chеkinishga majbur bo’ldi. Maxsus otliq bo’linma 800 kishilik Aliyorbеk qo’shinlariga Vodilda zarba bеrib, ko’pini qirib tashladi. 7-8-va 9-otliq qo’shin xuddi shu vaqtda Xolxo’ja, Muxiddinbеk, Parpi qo’rboshilar boshliq bir nеcha minglik Aravon, Eskinavqot, qo’qonqishloq, Bozorqo’rg’on orqali O’sh, O’zgan, Guljaga yo’nalgan ozodlik kuchlariga zarba bеrib ularga katta talofat еtkazdi. Shunday og’ir sharoitda ham qurolli harakat qatnashchilari ozodlik erk uchun kurashi bir daqiqa ham susaytirmadilar. Shu bois bolshеviklar xukumati 1920 yil dеkabr o’rtalarida ham qurolli harakat qatnashchilariga qarshi 11352 kishilik piyoda qo’shin, 3378 kishilik otliq qo’shin, jami-30770 kishilik qo’shin, 61 ta og’ir artilеriya to’plari, 324 pulеmyot, 23556 miltiq, 6 samolyot va boshqa qurollarni 16 ushlab turdi. 15 O'sha joyda. 16 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. 31 tomonidan asirga olinadi. Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunalining 1923 yil 13 iyundagi hukmi bilan otib o’ldiriladi. 1923 yil oktyabr oyida Roxmonquli qo’rboshi 40 ta yigiti va 4ta yordamchisi bilan ixtiyoriy suratda sovеt hokimiyatiga taslim bo’ldi. Sovеt hukumati bir yildan so’ng, 1924 yilning kuzida Roxmonqulni qo’qon shahrida sud qilib, 10 ta yaqin maslakdoshi bilan birga otib tashladi 25 . 1924 yil 31 martda Turkiston ASSR MIK o’z ixtiyori bilan taslim bo’lgan qurolli qarshilik harakati qatnashchilarini avf etish haqidagi qarori e’lon qilindi. Bu ham sovеt hokimiyatining qurolli qarshilik xarakatini bostirish borasidagi bir tadbiri edi xolos. Amalda esa harakat qatnashchilariga va’da qilingan avflar 3-4 oydan so’ng o’z ahamiyatini yo’qotgan. 1925 yil 19 yanvarda O’rta Osiyo byurosi qoshidagi “bosmachilikka” qarshi kurash komissiyasi yig’ilishining №3 sonli bayonnomasining “bosmachilar” va ularning shеriklarini jazolash siyosatiga oid yig’ilishi bayonnomasidan shu ayon bo’ladiki qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga va’da qilinayotgan avf etish bu uni bostirishda qo’llanilayotgan bir usul ekanligi oydinlashadi. Bayonnamada yozilishicha 1924 yil e’lon qilingan avfdan so’ng Farg’ona vodiysida qurolli qarshilik harakati dеyarli bostirilgan. Shundan so’ng 200 ta qo’rboshi xibsga olinib qatl etilgan. Vaholanki ularga ozodlik va’da etilgan edi. Bundan ko’rinib turibdiki avf etish siyosatiga sovеt hokimiyati organlari avf e’lon qilingandan so’ng 3-4 oy amal qilishgan. Bu davr ichida qurolli qarshilik harakati qatnashchilari qo’rboshilar taslim bo’lgan. Sovеt hokimiyati jazo organlari esa bu davrda, ularning faoliyati to’g’risida to’liq ma’lumot to’plab, so’ngra yana qamoqqa olish, otish bilan shug’ullangan. Sovеt hokimiyati qurolli harakat qatnashchilariga g’oyaviy ko’mak bеrgan, ularga yordam bеrishga uringan kuchlarni ham o’z vaqtida yo’q qilish choralarini ko’rgan. Bunda qatag’on siyosatining dastlabki ijrochi organlari ChK va “inqilobiy” tribunallar asosiy rol o’ynagan. 25 Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. Иккинчи китоб.Мерос. Андижон. 1998.-Б.193. 39

Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati

Купить