Farobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	17
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Farobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati

Sotib olish

4O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
___________________ fakulteti ___________________yo‘nalishi
_____________________________________ning
______________________________________ fanidan
K URS ISHI
M avzu: Farobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy
axloqiy ahamiyati
Bajardi: ____________________
Qabul qildi: _____________________

______________ 2024
MUNDARIJA:

4KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. ABU NASR FOROBIYNING “FOZIL ODAMLAR SHAHRI”
ASARIDA TA’LIM-TARBIYA MASALALARI……………………………….7
1.1. Abu Nasr Farobiyning "fozil odamlar shahri" asarining ijtimoiy hayotimizdagi
ahamiyati…………………………………………………………………………...
7
1.2. Abu Nasr Forobiy ma’naviy-axloqiy ta’limotining yetakchi
g‘oyalari……….16
II BOB. ABU NASR FAROBIYNING “FOZIL ODAMLAR SHAHRI”
ASARI -BUGUNGI KUN YOSHLARINING MA’NAVIYAT MAKTABI
SIFATIDA………………………………………………………………………..22
2.1. Abu Nasr Forobiyning «fozil odamlar shahri» asaridagi falsafiy g‘oyalarning
o‘ziga xos jihatlari…………………………………………………………………
22
2.2. Abu Nasr Farobiyning ‘’fozil odamlar shahri asari’’da tarbiya masalalari……
28
XULOSA................................................................................................................
33
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR..............................................................35
ILOVALAR………………………………………………………………………38

4KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda jamiyatimizda ajdodlar merosini
ulug’lash bo’yicha bir qancha tadbirlar amalga oshirilmoqda.Prezidentimiz
Shavkat Mirziyoyev yoshlarni komil inson qilib tarbiyalash g‘oyasini ilgari surib
kelmoqda.”Yoshlar tarixni bilmasa kelajakka qadam qo’ya olmaydi”degan fikrni
bildirgan. Ajdodlar merosi va ularni qayta tiklash.Prezidentimiz, Shavkat Mirziyoyev
rahnamoligida milliy urf - odat va qadriyatlarimizni tiklash, muqaddas dinimizni,
aziz avliyo va ulamolarimizning boy merosini teran o‘rganish, ularning qadamjolarini
obod qilish, tarixiy obidalarni asrab-avaylash yo‘lida beqiyos ishlar amalga oshirilmoqda.
Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Ali ibn Sino,
Abu Rayhon Beruniy kabi allomalarning o‘lmas asarlari jahon ilm fani rivojiga ulkan
hissa bo‘lib qo‘shildi. Yusuf Hamadoniy, Ahmad Yassaviy, Abdulxoliq o‘ijduvoniy,
Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro singari dunyoga dong taratgan buyuk
siymolar insoniyatga komillik yo‘lini ko‘rsatdi. Muhaddislar Imom Buxoriy, Imom
Termiziyning ta’limotida aks etgan komil inson g‘oyalari, adolat haqidagi qarashlar
jamiyatni ma’naviy-axloqiy jihatdan yuksaltirishga, mustahkamlashga xizmat qildi.
Ayniqsa, Imom Buxoriy, Imom Termiziydek yetuk muhaddislar dunyoda Qur’oni
karimdan keyingi eng mo‘’tabar manba hisoblangan hadis to‘plamlarini yaratishda
benihoya fidoyilik ko‘rsatishdi.
Kurs ishning maqsadi. ’’ Fozil odamlar shahri asari‘‘ orqali komil insonni
tarbiyalash
Kurs ishning vazifalari:
– Farobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati haqida
ma’lumotlar yig‘ish;
– Farobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati va ularni
hosil qilish bilan tanishish;
– Farobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyatini
o‘rganish samaradorligini o‘rganish.
Kurs ishining ob’ekti: Farobiyning Fozil odamlar shahri asari,pedagogikaga oid
asarlar to‘plami .

4Kurs ishning predmedi:
Farobiyning “Fozil odamlar shahri asari” orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini
axloqiy tarbiyani tarbiyani tarbiyalash jarayoni.
Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati va ilovadan iborat.

4I BOB. ABU NASR FOROBIYNING “FOZIL ODAMLAR SHAHRI”
ASARIDA TA’LIM-TARBIYA MASALALARI
1.1. Abu Nasr Farobiyning "fozil odamlar shahri" asarining ijtimoiy
hayotimizdagi ahamiyati
Biz yashayotgan zamin qadim-qadimdan madaniyat va ziyo maskani bo‘lib,
xalqimiz boy madaniy merosga, yuksak qadriyatlarga ega xalqdir. Buyuk bobomiz
Amir Temur, jahonga mashhur mutafakkirlarimiz Muhammad Muso al-Xorazmiy,
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriy, а l-Marg‘inoniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin
Kubro, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband, Ahmad alFarg‘oniy,
Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, Pahlavon Mahmud
va yurtimizda yashab ijod etgan boshqa ko‘plab siymolar jahon fani, madaniyati va
sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo‘shganlar. Shu sababli mamlakatimiz Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev o‘z nutqlarida doimo xalqimiz boy madaniy merosini izchillik
bilan o‘rganishga, undan yoshlar ma‘naviyatini shakllantirish va rivojlantirishda
foydalanishga da‘vat etib kelmoqdalar. ―Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan,
yuksak intellektual va ma‘naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z
tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi,
baxtli bo‘lishi uchun ajdodlarimizning madaniy-ma‘naviy boyligini chuqur va har
tomonlama o‘rganishimiz darkor[1. 22]. Jamiyatimizga har tomonlama barkamol,
mustaqillik ma‘naviyatiga ega bo‘lgan insonlar zarur. Zero, “zaminimizda yashab
o‘tgan buyuk allomalarimiz, mutafakkir bobolarimizning ibratli hayoti va faoliyati,
bemisl ilmiy-ijodiy kashfiyotlari bugun ham jahon ahlini hayratga solayotganini
g‘urur bilan ta‘kidlash lozim”.[2. 28]. Shunday ulug‘ allomalardan biri Abu Nasr
Forobiy (873-950 yillar)dir. O‘rta asrning bir qancha ilmiy yutuqlari, umuman,
Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlaridagi taraqqiyparvar ijtimoiyfalsafiy tafakkur
taraqqiyoti uning nomi bilan bog‘liq. U hayotlik vaqtidayoq «Ikkinchi Aristotel»,
«Sharq Aristoteli», «Muallimin as-soniy» («Birinchi muallim», birinchi ustoz
Aristotel bo‘lgan) degan faxriy nom olgan edi. Bu uning ilmi va xizmatlariga

4berilgan yuksak bahodir[5. 31]. Forobiy asarlari Sharq va G‘arb olimlarini
haligacha bilim doirasining kengligi bilan hayratga solib kelmoqda. U fanning turli
sohalari bo‘yicha 160 dan ortiq asar yozgan, lekin ko‘plari bizgacha yetib
kelmagan. Uning «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv yo‘llari haqida
risola», «Davlat arbobining hikmatlari» kabi asarlarida O‘rta Sharqda birinchi
bo‘lib, jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va vazifalari haqida ta’limot yaratgan.
Bu ta’limotda ijtimoiy hayotning ko‘p masalalari – davlatga birlashish
xususiyatlari, davlatni boshqarish, davlatning vazifalari, insonning jamiyatdagi
o‘rni va burchi, umumiy baxt-saodatga erishish yo‘llari, ta`limtarbiya, axloq,
ma`rifat, diniy e`tiqod, urush va tinchlik, mehnat va boshqalar qamrab olingan.
Shuningdek, shaxsning rivojlanish muammolarini bayon qiladi. Forobiy asarlari
orasida “Fozil odamlar shahri» asari alohida ahamiyatga ega. Unda jamiyatning
(insonlar jamoasi) kelib chiqishi, adolatli jamiyatga erishish yo‘llari, fozil shahar
hokimi va aholisining fazilatlari, davlat hokimiyati va boshqaruvchi kadrlarni
tanlash va joy-joyiga qo‘yish kabi masalalar bayon etilgan. Bundan ming yilcha
muqaddam yaratilganiga qaramasdan, bugungi o‘quvchi hozirgi hayotning ko‘proq
yomonlashadi va oxiri mayib-majruh bo‘lib qoladi. Shu tufayli ular o‘zlariga
yoqadigan yomon ishlardan huzur-halovat oladilar”, - deydi Forobiy[5. 35].
Mutaffakkirning ta‘kidlashicha, johillar nodon, ilmsiz, ma‘naviyatsiz, ma'rifatsiz
kimsalar, shuning uchun ular baxt-saodat, yuksak kamolot nimaligini tushunmaydi,
ular haqida hech qanday tasavvurga ega emaslar, shu sababdan ular bunga
intilmaydilar ham. “Ular, - deydi Forobiy, - baxtu-davlat bo‘lib ko‘rinadigan
o‘tkinchi, yuzaki narsalarni, mol-dunyoni, jismoniy lazzatni, hirsu-havasni, obro‘,
amal, shon-shuhratni haqiqiy baxt, farovonlik deb o‘ylaydilar. Shu ne‘matlardan
har biri jaholatdagi odamlar nazarida hayotdan maqsad, baxt-saodat bo‘lib
ko‘rinadi”. Forobiy ma‘naviy-axloqiy, jihatdan nosog‘lom, har qanday pastkashlik
yo‘li bilan o‘z maqsadiga erishuvchi bunday odamlarga nisbatan salbiy
munosabatda bo‘ldi. Donishmandning fikricha, agar bu illatlarning oldi olinmasa,
ular yildan-yilga, avloddan-avlodga o‘tib, yanada chuqur ildiz otadi. Natijada johil
ota-onalardan noqobil murakkab muammolarini hal qilishda asqotadigan muhim

4fikr va yo‘l-yo‘riqlarini topa oladi[6 .21b]. Forobiy inson boshqa jonzotlardan sifat
jihatidan tubdan farq qiladi, deb ko‘rsatadi. Birinchidan, deydi u inson aqlli
mavjudot bo‘lib, aql va jon insonning tabiiy ibtidosidir. Ikkinchidan, insonning tili
va nutqi bor. Uchinchidan, inson kasb-hunarga ega. Bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan
bu barcha xususiyatlar insonning rivojlanishi va takomillashuviga imkon beradi.
Forobiy inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning muhimligini ta‘kidlab: Munosib inson
bo‘lish uchun odamda ikki imkoniyat, ta’lim va tarbiya olish imkoniyati bor.
Ta’lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa bu kishilar bilan
muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan
yo‘ldir , deydi. Forobiy ta’lim, tarbiyaga birinchi marta ta‘rif berib,ta’lim - degan
so‘z insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish, tarbiya - nazariy
fazilatlarni, mas‘ul hunarni egallash uchun zarur bo‘lgan xulq normalarini va
amaliy malakalarni o‘rgatishdir,- deydi olim. Ta’lim faqat so‘z va o‘rgatish
bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa amaliy ish, tajriba orqali o‘rganishdir. Shuningdek,
buyuk insonshunos olim Abu Nasr Forobiy «fozil», ya‘ni adolatli jamiyat bilan
birga “johil” insonlar va jaholatdagi jamiyatlar haqida qimmatli fikrlarni bildirgan.
U johil jamiyatning juda ko‘p turlarini sanab, axloqiy sifat va fazilatlardan mahrum
bo‘lgan o‘z hayoti va faoliyati davomida ularga rioya qilmaydigan kishilar
jamoasini johillar jamoasi deb ataydi. Bunday jamoa a`zolari yaramas axloqli,
xulq-atvorli kishilardir. “Fazilatsiz shahar odamlari yomon fe`llari, tabiati tufayli
ko‘ngillari, ruhlari ham yomonlashib boraveradi. Mabodo, ular ana shu yomon
ishlarida izchil sa‘y-harakat, tobora kuch-g‘ayrat ko‘rsatsa, ularning ruhlari yanada
bolalar dunyoga keladi, bu esa jamiyat va davlatning kelajagini xavf ostida
qoldiradi. “Ammo, - deydi alloma, - jaholat, yovuzlik, haqsizlik, abadiy hodisalar
emas, bu illatlarga albatta barham beriladi. Jamiyatda ezgulik, hamkorlik,
hamjihatlik, do‘stlik, adolat albatta tantana qiladi, shunday zamonlar keladiki,
insoniyat albatta yuksak kamolotga oliy baxt-saodatga erishadi”[7 . 28]. Forobiy
insonni baxt-saodatli qilish jamiyatning asosiy maqsadi ekanligini ta‘kidlaydi va
bunga barcha vositalar bilan erishish zarur, bu baxt-saodat insonlar jamoasida
amalga oshirilishi mumkin, deb ko‘rsatadi. Forobiyning fikricha, insonning taqdiri

4avvaldan belgilangan emas, har bir shaxs o‘z ixtiyori bilan faoliyat ko‘rsatib, o‘z
baxtini o‘zi yaratadi, taqdirini o‘zi hal etadi. Alloma butun jahon miqiyosida
urushsiz tinchlikka, adolatga, o‘zaro hurmat va yordamga, hamjihatlikka
asoslangan, har tomonlama yetuk, barcha aholini baxt-saodatga, ilm-ma‘rifatga
olib boruvchi yagona ideal insoniyat jamoasining barpo etilishini orzu qiladi,
barcha insonlarni o‘zaro hamkorlikka chaqiradi. Forobiy jamiyat (insonlar
jamoasi)ning kelib chiqish sabablarini odamlarning jamoa bo‘lib yashash
ehtiyojlaridan izlagan. “Har bir inson tabiatan shunday tuzilganki, u yashash va
oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir
o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lish uchun insonlar
jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi... Bunday jamoa a‘zolarining faoliyati bir butun holda
ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan narsalarni
yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko‘paydilar va yerning aholi
yashaydigan qismiga o‘rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi”[7.12].
Forobiy insonlarning eng takomillashgan jamoasi deb shahar jamoasini ko‘rsatadi
va uni fazilatli hamda fazilatsiz shahar jamoasiga ajratadi. Razolat va badbaxtlik,
obro‘parast, amalparast, hokimiyatparastlar shaharlari haqida to‘xtalib o‘tadi.
Fazilatli shahar odamlari o‘zaro birlikda, totuvlikda, ittifoqda yashaydilar, bir-
birlariga yordam beradilar, deb hisoblaydi. Forobiy demokratik boshqaruv shaklini
yetuk boshqaruv shakli, bunday boshqaruvga asoslangan shaharlarni esa yetuk
fozil shahar deb bilmaydi, balki, yomonlikni targ‘ib qiluvchi shaharlardan farq
qilib, fozil shaharlarga erishuv yo‘lidagi muhim bosqich deb tushunadi. Forobiy
o‘zining ideal jamoasida odamlarni turli belgilariga qarab guruhlarga bo‘ladi.
Bunda ularning diniy mazhabiga emas, balki tabiiy xususiyatlariga, qobiliyatlariga,
avvalo, aqliy iqtidoriga hamda ilmlarni o‘rganish va hayotiy tajriba to‘plash
jarayonida orttirgan bilim va ko‘nikmalariga katta ahamiyat beradi. Bu jamoada
insonlar ilm va yaxshi axloq yordamida baxt-saodatga erishadi. Forobiy davlatni
boshqarishning turli shakllari haqida fikr yuritib, davlatni yetuk shaxs (monarxiya),
yetuk xislatlarga ega bo‘lgan bir necha shaxslar (aristokratiya) va saylangan
shaxslar (demokratiya) boshqarishi mumkin, deb ko‘rsatgan. Forobiyning

4jamiyatni boshqarish haqida fikr yuritib, jamiyatni boshqarish alohida san‘at, deb
hisoblaydi. Axloq va faoliyatda izchil, bir normada, ya‘ni bir me‘yorda ish olib
boruvchi kishi jamiyat va mulkda faol ishtirok etadi. Faoliyatda topish san‘ati
rahbarlik qilish san‘atidir. Allomaning fikricha, davlat rahbari shunday san‘atga
ega bo‘lishi kerakki, u biron narsaga xizmat qilish vositasi ham boshqa san‘at
tomonidan boshqarilish obyekti ham bo‘lishi mumkin emas. Hokimlik san‘atiga
boshqa barcha san‘atlar bo‘ysunadi. Bunday san`atga ega insonni boshqa hech kim
boshqarmaydi, u komillikka erishgan hamda amaldagi aql va tushunchaga
aylangan. Bunday inson yuksak darajadagi komillikka erishgan bo‘lishi va
saodatning cho‘qqisida bo‘lishi kerak. Unga baxtga erishishga yordam beradigan
har qanday harakat ma‘lum. U o‘z bilimini so‘zlar orqali yaqqol ifodalashni va
odamlarni eng yaxshi usullar bilan baxtga yo‘naltirishni bilishi kerak. Bunday
xislatlarga esa komil faylasuflargina ega. Baxt-saodatga erishuv va tug‘ma
qobiliyatlarning rivojlanishi o‘z-o‘zicha bo‘lavermaydi, balki bu masalada
qandaydir bir muallim yoki rahbarga muhtojlik tug‘iladi. Boshqalarga rahbarlik
qilish, ularni baxt-saodatga erishuv darajasiga ko‘tarish ham har kimning qo‘lidan
kelavermaydi. Kimda birovni baxt-saodatga erishtirish, zarur bo‘lgan ish harakatga
ruhlantira olish qobiliyati bo‘lmasa va bu ish-harakatni bajara olishga qudratsiz
bo‘lsa, bunday odam aslo rahbar bo‘la olmaydi. Fozil jamiyat hokimi, alloma
fikricha, qator tug‘ma tabiiy xislatlarga ega bo‘lishi lozim: tabiatan nozik, farosatli
bo‘lishi; komil a`zolarga ega bo‘lishi; yaxshi xotiraga ega bo‘lishi, ko‘rgan,
eshitgan va idrok etgan narsalarining tafsilotlari bilan yodda tutishi; o‘tkir zehnli,
zukko bo‘lishi; ifodali nutqqa ega bo‘lishi; ta’lim olishga, bilim va ma‘rifatga
havasli bo‘lish, o‘qish va o‘rganishda sira charchamaydigan, mashaqqatidan
qochmaydigan bo‘lishi; badnafslik, ichkilik va shahvoniy hislardan o‘zini tiya
oladigan bo‘lishi; haqiqatni va uning uchun kurashuvchilarni yaxshi ko‘rish,
yolg‘ondan va yolg‘onchilardan nafratlanishi; o‘z qadrini biluvchi va or-nomusli
odam bo‘lishi, tug‘ma oliy himmat bo‘lish va ulug‘ ishlarga intilishi; mol-dunyo
ketidan quvmaydigan bo‘lish; tabiatan adolatparvar bo‘lishi; zarur beb bilgan
harakatni amalga oshirishda qat‘iyatli, sabotli, jur‘atli, jasur, mard bo‘lishi,

4qo‘rqoqlik va hadiksirashlarga yo‘l qo‘ymasligi lozim[7.11b]. Forobiy bir
hokimning o‘rniga keladigan boshqa shaxsning ham yuqorida keltirilgan
fazilatlarga ega bo‘lishi zarurligini shu bilan birga, o‘zidan avvalgi hokimning
yaxshi ishlarini davom ettirishi, jamiyatning barqarorligi va qonunlarning
vorisliligini ta‘minlash uchun bo‘lg‘usi rahbarda quyidagi olti xislatni tarbiyalash
kerakligini ta‘kidlaydi. Birinchidan, donishmand bo‘lish; ikkinchidan, avvalgi
hokimlar o‘rnatgan qonun-qoidalarni va odatlarni biluvchi va yodda tutuvchi
bo‘lish; uchinchidan, ajdodlardan tegishli qonun saqlanib qolmagan sohada bunday
qonunni o‘ylab topish uchun ijod va ishtirokchilikni namoyon etish; to‘rtinchidan,
mavjud voqelikni tez payqab olish va kelgusida yuz beradigan, avvalgi hokimlar
ko‘zda tutmagan voqealarni oldindan ko‘ra bilish uchun bashoratgo‘ylik xislatiga
ega bo‘lish; beshinchidan, avvalgi hokimlar o‘rnatgan qonunlarga, shuningdek
avvalgilaridan ibrat olib, o‘zi chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi uchun
notiqlik xislatiga ega bo‘lish; oltinchidan, zarur hollarda lashkarga qo‘mondonlik
qilish uchun jismonan baquvvat bo‘lish va harbiy san‘atni yaxshi bilish. Forobiy
ushbu xislatlarning bir odamda birlashishi qiyin ekanligiga, shu sababli bunday
kishilar juda kamdan-kam uchrashiga ishonadi. Shu boisdan u ikkinchi rahbarga
qo‘yiladigan shartlarni dastlab oltitagacha, so‘ngra esa bittaga kamaytiradi. Ammo,
bunda har biri belgilangan normalardan biriga javob beradigan oltita rahbar
bo‘lishi shart qilib qo‘yadi. Agar shunday kishi topilmasa, - deb yozadi Forobiy, -
yuqoridagi xislatlarni o‘zida jamlagan bir guruh ham podshoning o‘rnini bosishlari
mumkin. Ya‘ni biri bu guruhning g‘oyalarini ilgari suradi, ikkinchisi bu g‘oyalarni
qanday qilib amalga oshirish yo‘llarini ko‘rsatib beradi, ya‘ni biri ishontiradi va
tushuntiradi. Oxirgisi esa lashkarboshilik qiladi, shunday qilib, bularning hammasi
yig‘ilib, podsholik rolini o‘taydilar va ahil boshliqlar deb nomlanadilar va ular
tashkil etgan hay’at, fozillar hay‘ati deb ataladi. Agar bunday kishilar bo‘lmasa, bu
vaqtda shahar boshlig‘i, sharoit va sunnalarni yaxshi biladigan, har qanday
sharoitda ahvolni tushuna oladigan, o‘qigan payti kelganda sunnada yozilmagan
narsalarni ham topib qo‘llay biladigan, yaxshi fikrli shaharni tashkil qiladigan
ustaroq bo‘lgan, notiqlik qobiliyati bor jangchi ham boshliq bo‘lsa bo‘ladi. Bunday

4boshliq tajribali boshqaruvchi deb nom oladi. Agar bunday kishi ham topilmasa,
uning o‘rnini yuqoridagi xislatlarga ega bir guruh shaxslar ham bajarishi mumkin.
Bu jamoa tajribali kishilar deb nomlanadi. Forobiy kasb-hunar egalarining,
savdogar va tijoratchilarni, o‘z kasbi va faoliyatini chin dildan halol bajaradigan
insonlarni va ularning o‘zaro munosabatlarini sharaflaydi hamda ularni jamiyatni
mustahkamlaydigan toifa deb hisoblaydi. Bu bilan Forobiy jamiyat qanday bo‘lsa,
odamlarning ham shunday turini tarbiyalaydi, aksincha odamlar qanday bo‘lsalar
jamiyatning ham shunday turini yaratadilar, demoqchi. Albatta, Forobiy ijtimoiy
turmushdagi barcha voqea va hodisalarga o‘z davri sharoitidan, feodal tuzum
mohiyatidan kelib chiqib baho bergan, shu sababli o sha davr jamiyatlarini o zʻ ʻ
maqsad va vazifasiga,tutgan yo‘liga qarab axloqsizlar jamoasi, bosqinchilar
jamoasi, jabr-zulmga asoslangan jamoa, boylik to‘plashni, kayfu-safoni maqsad
qilib olgan jamiyatlarga ajratgan. Ming afsuski, bunday salbiy illatlar bizning
davrimizda ham uchraydi. Shu bois, deydi alloma, ta’limtarbiya yo‘li bilan bunday
salbiy illatlarni va kishilardagi jirkanch fe‘l-atvorlarni tuzatish mumkin. Uning
uqtirishicha, rahbarlar mansabdan o‘z shaxsiy manfaatini ta‘minlash, iflos
mayllarini qondirish, mol-dunyo to‘plash, nafs balosiga erk berish, o‘zgalarni
o‘ziga bo‘ysundirish, xalqni ezish, aldash, haqoratlash, unga har qanday yo‘llar
bilan zulm o‘tkazish vositasi sifatida emas, balki barcha fuqarolarini teng
huquqliligini kafolatlash, adolatni qaror toptirish, xalqni erkin va ozod, tinch va
osoyishta hayot kechirishni ta‘minlash vositasi sifatida foydalanishi lozim. Ba‘zi
rahbarlar, bir shaharning sohibkori, shahar xalqi hayotiga tegishli ishlarda
tadbirkor bo‘ladilar. Ular bu yo‘l-yo‘riq, normalarni o‘tmishda kechgan
boshliqlardan o‘rgandilar, lekin shu bilan birga, rahbar kelajak uchun o‘tmishdagi
rasm-rusm, yo‘l-yo‘riq normalarni isloh qilishi lozim va foydali topsa, turmush
sharoiti taqozosiga qarab, ularni o‘zgartiradi. Shuningdek, yomon odatlarni o‘zida
ifodalovchi o‘tmishni ham o‘zgartirmog‘i kerak. Buyuk donishmandning ushbu
so‘zlari xuddi bugungi kun haqida aytilgandek. ―Oldimizda mustaqil buyuk
davlat qurishdek murakkab va sharafli vazifa turgan bir paytda bu ma‘naviy
qadriyatlarning ahamiyati ming karra ortadi. Nega deganda har qanday ulug‘

4maqsadlarga yetishish, yangi jamiyat, farovon turmush qurish, inson zotiga
munosib go‘zal hayot barpo etish, avvalo shu jamiyat a‘zolari bo‘lgan komil
odamlarga, kelajak barkamol avlodga bog‘liqdir [4.10b]. Zero, mamlakatimizda
kechayotgan islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgani o‘tmish
merosimizdagi barcha ilg‘or qadriyatlar, axloqiy normalar, huquqiy tamoyillarni
o‘ziga singdirib, eski, o‘z umrini yashab bo‘lgan, bugungi kun talablariga aslo
javob bermaydigan jihatlardan esa qat‘iyan voz kechayotgan davlatimiz
siyosatining aynan Forobiy, Amir Temur kabi donishmand ajdodlarimiz tafakkuri,
erishgan yutuqlari davlat siyosatidan tobora mustahkam o rin olayotganidanʻ
dalolat bermoqda. Hokimning qiladigan ishidan maqsadi shu bo‘lishi kerakki, deb
yozadi Forobiy, u xalqqa ham, o‘ziga ham foyda keltirsin, bu rahbar mehnatining
g‘oyasi va mazmunidir.
Agar jamiyat rahbari xalq baxtining sababchisi bo‘lsa, u o‘z xalqi orasidagi eng
baxtli kishi bo‘lishi kerak. Odamlar uyushmasining yana boshqa bir boshqa shakli
ayriboshlovchilar shahri haqida gapirib, Forobiy bu shahar aholisi to‘qchilik va
mol-dunyoga erishuvda bir-birlariga yordam berishni o‘z maqsadi deb biladilar,
deydi. Shuhratparastlar shahri aholisi esa o‘zaro bir-birlarini maqtashni
yoqtiradilar, ularni birovlar ulug‘lashini, ko‘klarga ko‘tarishini xohlaydilar.
Amalparastlar va hokimiyatparastlar shahri aholisi bo‘lsa hamma xalqlar ularga
bo‘ysunishini istaydilar. Yana bunday shaharlarga benomuslar shahri ham kiradiki,
uning aholisi fozillar bilgan hamma narsani biladi, tushunadi, ammo amal qilishni
xohlamaydi. Beqaror va adashgan shaharlar ham bo‘lib, bu shaharlarning aholisi
avvalroq o‘z g‘oya va tushunchalariga ega bo‘ladilar, keyinroq esa bu yurtga
begona, yot g‘oyalar kirib qolsa, o‘sha g‘oyalarga berilib ketadilar va o‘z
qarashlarini butunlay o‘zgartiradilar. Bizning zamonamizda xuddi vahobiylar,
ekstremistlar, terroristlar guruhiga kirib qolgan kimsalar singari, ular o‘z
otaonalariga qo‘l ko‘taradilar, ustozlarining yuziga tik qaraydilar, farzandlarini
o‘ldiradilar. Chunki ular johillar, ko‘rlar, ularning mafkurasi yo‘q manqurt
kimsalardir. Abu Nasr Forobiy bundaylarni o‘z davridayoq juda qattiq qoralagan
va ularga qarshi kurashish o‘zini insonman deb hisoblagan har bir kishining

4muhim vazifasi, muqaddas burchi, deb ta‘kidlagan. Jamiyatda bunday kishilar
ko‘paysa, jamiyat halokatga yuz tutadi, aksincha, jamiyat ulardan xoli bo‘lsa,
yuksak farovonlik va taraqqiyotga erishadi. [13. 120b]
1.2. Abu Nasr Forobiy ma’naviy-axloqiy ta’limotining yetakchi
g‘oyalari
Jamiyat ijtimoiy-ma’naviy hayotini rivojlantirish, shaxs ruhiy kamolotini
ta’minlash insoniyatning azaliy maqsadi, ezgu-intilishlari majmui sanaladi. Ilm-
fan, ma’rifat peshvolari, taraqqiyot tarafdorlari faoliyatining asosiy y о ‘nalishi ayni
shu masalalarni qamrab olganligi bilan xarakterlidir. Xususan, buyuk Sharq
mutafakkirlari butun hayotida davomida olib borgan ilmiy, ijodiy, amaliy faoliyati
qaysi soha yoki y о ‘nalishda b о ‘lmasin, birlamchi maqsadi inson ruhiy-ma’naviy
kamolotini yuksaltirish, shu orqali butun jamiyatni sog‘lomlashtirish, rivojlantirish,
taraqqiyotning yangi-yangi ch о ‘qqilarini zabt etishdan iborat b о ‘lgan. Qomusiy
ilm sohiblari bor iste’dod va imkoniyatlarini ushbu masadlarga erishish y о ‘lida
sarflaganlar. Buni biz Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy, Forobiy, Rumiy, Rudakiy
Farg‘oniy kabi ulug‘ allomalar foliyatida ham keng kuzatamiz. Binobarin, yosh
avlodni tarbiyalash va о ‘qitish nazariyasi bilan amaliyotning qanday taraqqiy qilib
kelganligini bilmay turib, yoshlarni har tomonlama komil inson etib tarbiyalash
masalalarini ilmiy ravishda hal qilib b о ‘lmaydi.Bu ajdodlarimiz tomonidan isbot
qilingan ilmiy-nazariy, falsafiy-tarbiyaviy haqiqatdir. Axloqan pok va yetuk
insonlarni tarbiyalash masalasini muvafaqiyatli hal etishda xalqimizning tarixiy
an’analari, ma’naviy boyliklari, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ilmiy me’roslari
va tarixiy-tarbiyaviy tajribalarini о ‘rganib chiqish, ularning yutuqlarini hayotga,
ta’lim-tarbiya ishlariga tatbiq etishning ahamiyati kattadir. Barkamol avlod
tarbiyasi ijtimoiy hodisa b о ‘lib, shaxsning shakllanishini ta’minlaydigan eng
qadimiy va abadiy qadriyat, inson va jamiyatning mavjudligini belgilovchi asosiy
mezon sifatida avloddan-avlodga о ‘tib boraveradi. Jumladan, butun jahonga
Aristoteldan keyin “Ikkinchi muallim” nomi bilan shuhrat qozongan Abu Nasr
Forobiyning boy ilmiy-falsafiy, ma’naviy-tarbiyaviy merosi bu borada alohida
qimmatga ega. Allomaning ma’naviy-axloqiy tarbiyaga oid ta’limotidan bugungi

4kunda umumiy о ‘rta va oliy ta’lim tizimidagi о ‘qitish jarayonlarida foydalanish
nihoyatda samarador ahamiyatga molik. Abu Nasr Forobiy izlanishlarining asosiy
y о ‘nalishi insonning tuzilishini, ruhiyatini, moddiy va ma’naviy olamini о ‘rganish
qamrab oladi. Forobiy yetuk faylasuf sifatida ruhiy jarayonlarni insonning aqliy,
axloqiy, ma’naviy rivojiga bog‘liq xolda о ‘rganishga va talqin etishga harakat
qiladi. Shuning uchun ham u о ‘z asarlarida sezgilar va aqliy bilish fikrlash kabi
jarayonlarga juda katta e’tibor beradi va ular haqida boshqa ruhiy jarayonlar,
masalan, xotira, tasavvur, diqqat, his-tuyg‘u, iroda, qobiliyat, malaka kabi shaxsiy
xislatlarni bilish jarayoni bilan bog‘liq holda s о ‘z yuritadi.
Ma’lumki, insonga xos b о ‘lgan va uning ma’naviy yuksalishida muhim
ahamiyat kasb etuvchi taffakkur va nutqning rivojlanishi ta’lim-tarbiyaning asosini
tashkil qiluvchi muhim jarayon sanaladi. Forobiy inson tafakkuri va nutqining
fazilatlarini chuqur о ‘rganadi, grammatika va mantiq fanining rivojiga, uning
ayrim masalalarini tahlil etishga, juda katta e’tibor beradi. U Aristotelning
mantiqqa oid barcha asarlarini chuqur о ‘rganadi hamda ularga sharhlar yozadi va
mantiqning turli b о ‘limlari: tushuncha, hukm, diduksiya, isbotlash kabilarga
bag‘ishlangan risolalar yozib, qoldiradi. Olimning ruhiyat va mantiqqa oid fikrlari
ta’lim-tarbiya sohasidagi ta’limotning tabiiy, ilmiy, nazariy asoslari b о ‘lib xizmat
qiladi. Komil ma’naviyat va axloq, inson tarbiyasi masalasi Qadimgi Sharqda
G‘arbda, xususan, Qadimgi Yunonistonda har doim mutaffakkir olimlarning diqqat
markazida b о ‘lib kelganligi t о ‘g‘risida bir qancha qimmatli manbalar mavjud. Shu
jihatdan, Forobiy Qadimgi Yunoniston faylasuf olimlarining merosini о ‘rganar
ekan Aristotel, Platon, Suqrot, Pifagor kabi mutafakkirlar asarlari bilan yaqindan
tanishib, ularga sharhlar yozadi. О ‘zlashtirgan bilimlariga tayangan holda ta’lim-
tarbiya jarayonlarida insonning ma’naviy yuksalishi eng asosiy va birlamchi
maqsad b о ‘lishi kerak, degan g‘oyani ilgari suradi. Forobiy talqinicha, inson dunyo
taraqiyotining eng mukammal va yetuk yakuni. Shu sabab u о ‘z ilmiy-amaliy
faoliyati davomida yaratgan asarlarida insonga tarbiya va ta’lim berish zaruriyati
va buning uchun nimaga asoslanish lozimligi, ta’lim-tarbiya usullari, undan
qutilgan maqsad masalalariga yechim k о ‘rsatishga asosiy e’tibor qaratadi.

4Xususan, uning “Fozil odamlar shahri”, “Baxt saodatga erishuv haqida”, “Ixso al
ulum”, “Aql ma’nolari xaqida” nomli, shuningdek, yuksak ma’naviy-axloqiy
fazilatlar keng tadqiqu-targ‘ib etilgan asarlarida bu kabi muammolar atroflicha
tahlil qilinadi, muhim tavsiyalar ilgari suriladi. Jumladan, alloma “Baxt saodatga
erishuv xaqida” nomli risolasida bilim mohiyati, mazmuni, ularni о ‘rganish
tketma-ketligini birma bir sanab о ‘tadi. Olimning ta’kidicha “Bilish zarur b о ‘lgan
ilm bu olam asoslari xaqidagi ilmdir. Uni о ‘rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar
tuzilishini, shaklini, osmon xaqidagi ilmlarni о ‘rganish lozim. Undan s о ‘ng,
umuman, jonli tabiat о ‘simlik va hayvonlar xaqidagi ilm о ‘rganiladi”. “Bundan
keyin- deb davom etadi Forobiy, – insonni о ‘rganishga kirishamiz hamda
insonning bilishidan kutilgan maqsad-muddaoni о ‘rganamiz va shuning natijasida
nima, qanday narsa ekanligini bilib olamiz. Shundan s о ‘ng biz insonning hozirgi
kamolotiga erishuvi sabab b о ‘lgan narsalarni о ‘rgana boshlaymiz. Bu narsalar esa
xayr-ehsonli ishlar, g о ‘zal insoniy fazilatlar b о ‘lib, ushbu fazilatlarni, insonni
kamolotga erishuvidan mahrum qiladigan salbiy xislatlarni ajratib о ‘tamiz. Bu
salbiy xislatlar, yomon odatlar xatti-harakatlarning kelib chiqish sabablarini
о ‘rganishdan avval shu xulq-atvor xatti-harakatning о ‘zi bilan tanishib chiqamiz.
Bu ilm shunday narsalar о ‘rgatuvchi ilmki, uning yordamida shahar xalqlari va
shaharlik b о ‘lmagan xalqlarni о ‘z ichiga olgan ya’ni inson olamiga xos b о ‘lgan
barcha xislatlarni о ‘zida umumlashtirgan odamzod jismga har turli a’zolar kabi
kishiga ma’lum b о ‘ladi”. Inson ma’naviy axloqi t о ‘g‘risidagi ta’limot – etika
Forobiyning ijtimoiy ta’limotida eng muhim va asosiy о ‘rinlardan birini egalaydi.
Forobiy axloq t о ‘g‘risidagi ilmini an’anaga asoslanibgina belgilamaydi. Subyektiv
ravishda kelib chiqishni k о ‘rsatadi va uni keltirib, chiqargan omillar ya’ni
insonning ijtimoiy mohiyatini ham asoslashga harakat qiladi, insonga bilim va
tarbiya berish ijtimoiy zarurat ekanligini nazariy asoslaydi. U inson “aqlli
mavjudot” deyilganda, uning aqlli b о ‘lishiga layoqatliligi, lekin yomon xatti-
harakatlarga ham qobilligi tushunilishini ham uqtirib о ‘tadi. Alloma ta’limotiga
k о ‘ra, ta’lim-tarbiya jarayonida nazariy bilim bilan amaliy harakat va odat-malaka,
faoliyat birlashib boradi, yetuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga

4keladi. Forobiy ta’lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi yoki ta’lim oluvchi
shaxsga yakka xolda yondashuvni, uning tabiiy, ruhiy va jismoniy xislatlarini
nazarga olish zarurligini ta’kidlab shunday deydi: “Bu barcha tabiiy xislatlarni oliy
kamolot sari yoki kamolotga yaqin b о ‘lgan darajaga k о ‘tarishga xizmat qiluvchi
vosita yordamida tarbiyalashga muhtojdir. Insonlar turli ilm, hunar faoliyatga
moyilligi va qobiliyatliligi bilan tabiatan farqlanadilar. Teng tabiiy xislatlarga ega
b о ‘lgan odamlar esa, о ‘z tarbiyasi ( malakalari) bilan tafovut qiladi. Tarbiyasi
jihatidan teng b о ‘lganlar esa, bu tarbiya natijalarining turlichaligi bilan bir-biri
bilan farq qiladilar”. Tarbiya jarayoni, Forobiyning fikricha, tajribali pedagog
о ‘qituvchi tomonidan tashkil etilishi, boshqarilib turilishi va ma’lum maqsadlarga
y о ‘naltirishi lozim, chunki “har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni о ‘zicha
bila olmaydi. Unga buning uchun о ‘qituvchi lozim”. Forobiy insonga xos b о ‘lgan
va uning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi, tafakkur va
nutqning rivojlanishini ta’lim-tarbiyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon
hisoblaydi. Olim bolalarning fe’l-atvoriga karab tarbiya jarayonida “qattiq” yoki
“yumshoq” usullardan foydalanish kerak, deb hisoblaydi: “tarbiyalanuvchilar
о ‘qish va о ‘rganishga moyil b о ‘lsa, ta’lim-tarbiya jarayonida yumshoq usul
q о ‘llaniladi; tarbiyalanuvchilar о ‘zboshimcha, itoatsiz b о ‘lishsa, qattiq usul
q о ‘llanishi lozim”. Allomaning axloqiy-ta’limiy g‘oyalari, avvalo, buyuk
yaratuvchi – Ollohni bilishga , insoniyat yaratgan ilmu bilimlarni о ‘zlashtirishga
qaratilgan, ta’lim-tarbiya jarayonining muhim vosita va usullarini asoslab bergan.
Forobiy insonning ma’naviy hayotida asosan, uning ikki tomoniga: aqli-ongiga va
axloqiga (xulq-atvoriga) katta e’tibor beradi. Shuning uchun alloma fikricha,
ta’lim-tarbiya, insonni aqliy tomondan ham, axloqiy tomondan ham yetuk,
mukammal kishi qilib yetishtirishiga qaratilmog‘i lozim. Demak, ta’lim-
tarbiyaning birdan-bir vazifasi – jamiyat talablariga t о ‘la t о ‘kis javob bera oladigan
va uni bir butunlikda, tinchlikda, farovonlikda saqlab turish uchun xizmat
qiladigan ideal inson tayyorlashdir. Forobiy ta’lim-tarbiya jarayonini y о ‘lga
q о ‘yish, uni boshlashdan avval odamlarning shaxsiy xislatlarini bilish lozimligini
aytadi. Uning fikricha, insoning xohish, ixtiyor, iroda, yaxshilik va yomonlik kabi

4xislatlarini, nimaga qobiliyati borligini aniqlamay turib ishga kirishish kutilgan
natijani bermaydi. Forobiy о ‘z ma’naviy-axloqiy ta’limotida insoniy xislat-
fazilatlarni t о ‘rtga b о ‘ladi: nazariy fazilatlar, tafakkur, yaralma fazilatlar, amaliy
san’at fazilati (kasb-hunar). “Baxt-saodatga erishuv haqida”gi risolasida
mutafakkir inson g о ‘zallikni samarali idrok etishi uchun unda nozik tabiat va aqliy
mukammallik zamini b о ‘lishi kerak, hissiy va aqliy qobiliyatga ega b о ‘lgan
insongina dunyoning barcha sirlarini bila olishi mumkin, deb ta’kidlaydi. “Inson
aql-idroki tufayli haqiqiy insonga aylanadi, bilim insonga baxt va shodlik keltiradi,
inson bilish orqali о ‘zida g о ‘zallik va mukammallikni kashf etadi”,- deb uqtiradi.
Forobiy insonlarrni ilm bilan, san’at bilan shug‘ullanishga da’vat etadi va shu
tufayli g о ‘zal narsalar mohiyatini idrok etish teranlashadi, deb k о ‘rsatadi. Forobiy
fikricha, shaxsni kamol toptirish jarayoni inson о ‘z hayoti davomida ilm-hunar
о ‘rganishi, axloqiy normalarni egallashi va san’atni hayotiy tajriba bilan boyitishi
orqali sodir b о ‘ladi. Insoniy fazilatlar inson atrofini qurshagan muhit ta’sirida
shakllanadi. “Kamolotga bir kishining yolg‘iz erishuvi mumkin emas. Har bir
inson, har qanday kamolotga erishuvda boshqalarning k о ‘magiga va ular bilan
birlashishga muhtoj yoki majburdir”,- deydi mutafakkir. Forobiy axloq
tushunchasini keng ma’noda talqin qilar ekan, butun insonlarni, ularning dini,
e’tiqodi, irqi, tilidan qat’iy nazar, hamjihatlik va hamkorlikka chaqiradi. Dunyoda
bir butun yagona inson jamoasini shakllantirishni va barcha fuqarolarning
manfaatlarini birdek k о ‘zlab faoliyat k о ‘rsata olishini orzu qiladi. О ‘z davrida
ajoyib orzu-istaklar va g‘oyalarni ilgari surgan Forobiyning dunyoda yagona
jamiyat barpo qilish t о ‘g‘risidagi fikrlari ham keyinchalik dunyoning juda k о ‘p
mutafakkirlari, jumladan, nemis faylasufi I.Kant tomonidan ham ilgari surilgan
edi. Forobiy ilgari surgan, shuningdek, dunyo olimlari tomonidan ham maqsadga
muvofiq deb topilgan “dunyoda yagona fuqarolik jamiyati”ni tarkib toptirish
haqidagi g‘oyalari bugungi kunda nnihoyatda muhim ahamiyatga ega. Alloma
fikricha, yuksak axloqiy fazilatlarga rioya qilgan holda rivojlanayotgan har qanday
davlat о ‘z fuqarolarini, shak-shubhasiz, baxt-saodat y о ‘liga olib chiquvchi kuchli
quroldir. Inson bilim va namunali axloq egasi b о ‘lgandagina yaxshi odat va

4harakatlarni о ‘zida mujassamlashtira oladi, u har qanday yovuz buzg‘unchiliklar
k о ‘chasiga kirmaydi, aksincha, ularga nisbatan shafqatsiz jang olib boradi. Falsafa
va mantiq, insonshunoslik, jamiyatshunoslik ilmining bu buyuk bilimdoni
tomonidan ilgari surilgan ma’naviy-axloqiy tarbiya, о ‘qitishga doir ilg‘or g‘oyalari
о ‘zidan keyingi ulamolar, pedagoglarning ta’lim-tarbiya va inson kamoloti
xususidagi fikr-mulohazalari rivojlanishiga ijobiy ta’sir k о ‘rsatdi. Mutafakkirning
axloq va uning asosida yosh avlodga tarbiya berish ta’limoti hozirgi kunda ham о ‘z
ahamiyatini y о ‘qotgani y о ‘q, aksincha, axloqiy tarbiyaning yangi usul va
qoidalarini ishlab chiqish va ularni rivojlantirishda juda katta ahamiyat kasb etib
kelmoqda. Ma’naviy-axloqiy tarbiya jarayonlarini t о ‘g‘ri va tizimli y о ‘lga q о ‘yish,
ilmiy-metodik ta’minotini takomillashtirishda muhim manba vazifasini о ‘tab
qolmoqda. [13. 13b]

4II BOB. ABU NASR FAROBIYNING “FOZIL ODAMLAR SHAHRI”
ASARI -BUGUNGI KUN YOSHLARINING MA’NAVIYAT MAKTABI
SIFATIDA
2.1. Abu Nasr Forobiyning «fozil odamlar shahri» asaridagi falsafiy
g‘oyalarning o‘ziga xos jihatlari
Mamlakatimizda hozirgi kunda barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar
bo‘lmoqda. Buning asosiy sababi Respublikamiz Prezidenti Shavkat
Miromonovich Mirziyoyevning davlatimizda barcha sohalarni rivojlantirishga
katta e‘tibor qaratmoqda. Bu e‘tiborning amaliy ahamiyatini sohalardagi
o‘zgarishlar orqali ko‘rishimiz mumkin. Mana shu sohalardan biri ta’lim
yo‘nalishida ham Prezidentimiz tomonidan juda ko‘plab ishlar olib borilmoqda. Bu
islohotlarning ko‘rinishini quyidagi asoslarda uchratishimiz mumkin. 2022 —
2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida[1], 2020-yil 23- sentyabrdagi yangi tahriridagi ―Ta’lim to‘g‘risida gi
qonunda va boshqa qarorlarda o‘z aksini topgan. Ta’lim to‘g‘risidagi qonunning 5-
moddasida ta’lim tashkilotlarida, innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash va
o‘quv dasturlarini innovatsion texnologiyalarini qo‘llagan holda amalga
oshirish,ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflikni ta‘minlash[2] haqidagi
fikrlarni ta‘minlash haqidagi fikrlar berilgan. Demak, mana shu qaror va qonunlar
mazmunidan shuni tushunish mumkunki, yoshlarimizning ham ta’limiy, ham
ma‘naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo‘lishlari muhim hisoblanadi.
Ushbu qonunning 4 - moddasida quyidagi bandlari ham o‘quvchilarning
ma‘naviy axloqiy jihatdan komil inson bo‘lib yetishishiga xizmat qiladigan fikrlar
berilgan; - ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning
singdirilganligi; -ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyatlar[2]
kabi asosiy prinsiplari ko‘rsatib o‘tilgan.
Bugungi kunda o‘quvchilarning ma‘naviy-axloqiy sifatlarini buyuk adib va
allomalarimizning pedagogik qarashlarida, asarlarida va asarlaridagi ko‘rsatilgan
namunalar orqali shakllantrishini muhim hisoblanadi. Jumladan, buyuk pedagog

4olimimiz Abu Nasr Farobiyning pedagogik qarashlarida va aynan ―Fozil odamlar
shahri asarida bugungi yoshlarimizning axloqiy jihatdan yetuk bo‘lishiga doir
yetakchi fikrlar berilgan. Farobiyning asarlari bugungi kun o‘quvchilarimizning
axloqan tarbiyali va odobli bo‘lishida bir qancha fikrlar, hikmatli iboralar, sheriy
matnlar, hikoyalar hamda ibratli hayotiy tajribalarga asoslangan matnlar
berilgan[4]. Ushbu fikrlarni tahlil etishimizdan oldin olimning hayoti va ijodi
haqida qisqacha ma‘lumotga ega bo‘lishimiz lozim. Abu Farobiy (taxallusi; to‘liq
nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug‘ Tarxon Farobiy)[3].
873-yil Farob shahrida tug‘ilgan va 950-yil Damashqda vafot etgan. O‘rta
Osiyoning mutaffakiri va qomusiy olimlaridan biri bo‘lgan. Abu Nasr Farobiy 77-
yoshida vafot etgan bo‘lsada bir daqiqa ham ilm izlashdan to‘xtamagan. Farobiy
160dan ortiq asarlar yozgan. 70 dan ortiq tilni bilgan. Farobiy Yunon falsafasini
chuqur bilgani,unga sharhlar bitganligi va jahonga targ‘ib qilgani hamda
zamonasining ilmlarini puxta o‘zlashtrib, fanlar rivojiga ulkan hissa qo‘shgani
uchun –al Muallim assoniy , (Ikkinchi muallim ), Aristoteldan keyin), Sharq
Arastusi nomlariga sazovor bo‘lgan[3]. Aynan ta’lim sifatini oshirishga jiddiy
e‘tibor berilayotgan hozirgi davrda o‘quvchilarni dunyoqarashini shakllantrishda
Abu Nasr Farobiyning ma‘naviy me‘rosida foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Farobiyning Fozil odamlar shahri asari axloqiy va ta’limiy xarakterga ega. Yusuf
Xos Hojibning Qutadg‘u bilig , Kaykoviskining Qobusnoma , Amir Temurning
Temur tuzuklari , Alisher Navoiyning Mahbub-ul qulub kabi asarlari tarzida
o‘ziga hos asarlaridan biri hisoblanadi.
Har kimki ilm hikmatini o‘rganmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog‘-
salomatligi yaxshi bo‘lsin, yaxshi ahloq va odobi bo‘lsin, so‘zining uddasidan
chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bo‘lsin, barcha qonunqoidalrni bilsin,
bilimdon va notiq bo‘lsin, ilmli va dono kishilarini hurmat qilsin, ilm va ahli
ilmdan mol-dunyosini ayamasin, barcha aniq moddiy narsalar to‘g‘risida bilimga
ega bo‘lsin.
Farobiy qalamiga oid ushbu fikrni biz pedagoglar o‘quvchilarga to‘g‘ri yetkaza
olishimiz kerak. Bundan tashqari Farobiy ta’lim va tarbiya tushunchalariga birinchi

4ta‘rif bergan pedagog olimdir: Ta’lim – so‘z va o‘rganish bilangina amalga
oshiriladi. Tarbiya – esa amaliyot, ishtajriba bilan amalga oshiriladi. Ta’lim-tarbiya
ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: qanoatbaxsh, ilxomlantiruvchi so‘zlar va majbur
etish. Ushbu berilgan ta‘rifni ayni vaqtda ham o‘qituvchilarimiz amal qilsa bo‘ladi.
O‘quvchini yaxshi bilim olishi uchun avval unga ilxomlantiruvchi so‘zlar bilan
murojaat qilishimiz va undan so‘ng ilm o‘rgatishimiz muhim hisoblanadi. Tarbiya
berishimizda ham avval o‘zimiz namuna bo‘lishimiz va keyin o‘rgatishimiz kerak.
Quyida Fozil odamlar shahri asaridan namunalar ko‘rib o‘tamiz va tahlil
qilamiz. Har bir inson yaxshi odob va axloqqa ega bo‘lishi, aytgan so‘zini
bajarishi, yomon ishlarni qilmasligi,axloq qonun-qoidalarini bilishi va ularga
qarshi chiqmasligi lozimligi haqida ham ta‘kidlagan. ―Ilmi va o‘zidan katta
insonlarni doimo hurmat qilishi o‘zi bilgan ilmini yon atrofdagilarga o‘rgatishi
kerakligini uqtrib borish kerak degan fikrlar bayon etilgan. Aqlli deb shunday
kishilarga aytiladiki, ular fazilatli, o‘tkir mulohazali, foydali ishlarga berilgan zarur
narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r iste‘molga ega: yomon ishlardan o‘zini
chetga olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil deydilar. Yomon ishlarni o‘ylab
topish uchun zexn idrokka ega bo‘lganlarni aqlli deb bo‘lmaydi, ularni ayyor,
aldoqchi degan nomlar bilan atamoq lozim.
Aqlli bola o‘z fazilatlari bilan ahloq-odobi bilan ajralib turadi. Aqlli bola har
ishda otaonalariga va barcha yaqinlariga hurmatda bo‘ladi. Ustozlarini aytgan
gaplarini va berilgan vazifalarini vaqtida bajarib a‘lo baholar olishga intiladigan
bolalarni axloqli o‘quvchilar deyishimiz mumkin[3. 18]. Aqlsiz bola yomon
harakatlarni qilishi, ota-onalarini, ustozlari va yaqinlarini hurmat qilmaydigan
ularni aytganlarini berilgan vazifalarini bajarmaslik bu odobsiz bolalarga tegishli.
Farobiy mehr-shafqatlilik va axloqlilik tushunchalari haqida gapirib, sohibi qonun
inson tabiatidagi bu xislatlarni alohida inobatga olishi zarurligini va shu
xislatlarning ta‘sir kuchiga qarab ish yuritish joizligini eslatib o‘tadi, toki qonun
chiqaruvchi qonunni qullarcha itoatkorlikni talab qilish yo‘li bilan emas, balki
erkin ravishda qabul qildira olsin. Yuqoridagi fikrlarni o‘quvchilarga singdirish,
aqlli va aqlsiz bolalarni qanday bo‘lishini o‘rgatishimiz va ulardan o‘zlariga ibrat

4olishlariga va barcha yaqinlariga nisbatan hurmatda bo‘lishga undashimiz mumkin.
Farobiy o‘z hikoyalarida eslatib o‘tgan forslar misolida, hokimiyatni hokimdan
o‘g‘liga o‘tishi misolida va dengizdagi urushdan qanday o‘ljalar olingani misolida
qullarcha itoatkorlikning illatli ekanligini ko‘rsatadi. Bu yerda bir shahardagi
dushman qanday qilib do‘st bo‘lib qolgani haqidagi voqeani eslatib o‘tish
o‘rinlidir. Qonun chiqaruvchi qo‘l ostidagilarning do‘stlik tuyg‘ulari mavjudligini
kuzatgan holda qonunning kamchilik va illatlardan xoli bo‘lishini ta‘minlashi
uchun joriy etilgan qonunlarini chuqur ishonch va bilim bilan barkamol etishi
zarur. Farobiy axloqiy fazilatlarni qanday o‘zlashtirish mumkinligini tushuntiradi.
Bunday yaxshi odatlar vaqtincha o‘zgargan bo‘ladi, chunki jamiyatlar va barcha
odamlarda odatlar uzoq muddat o‘tib o‘zgartiriladi. Adolatli, pok, jasur bo‘lishga
odat qilish, shu bilan birga, yomon qiliqlardan qutulish uchun ham ma‘lum muddat
o‘tishi kerak. Bu vaqt davomida inson o‘zining yomon qiliqlaridan voz kecha
oladi. Agar odamda tug‘ma, kuchli g‘urur tuyg‘ulari bo‘lmasa, u holda o‘sha odam
o‘z ruhini mashq ila tarbiyalashi zarur, chunki o‘zi sevgan insonning ko‘p
jinoyatlarini sezmaslik odamning tug‘ma xislatidir. Zero shunday ekan, shahvoniy
xohishlarga erk bermaslik uchun albatta, kuchli g‘urur bo‘lishi kerak. Insonni
halokatga olib boradigan narsalarni ruhiga ravo ko‘rmaslik uchun bunday hollarda
g‘azabdan ham ijobiy foydalana bilish va ruhni doimo o‘zidan ko‘ngli to‘lmaslikka
o‘rgatish kerak. Aflotun aytadiki, tarbiyali odamlar o‘z ruhlarini doimo quvonish,
ortiqcha kulish, qattiq xafa bo‘lish, ortiqcha kayg‘urish kabi holatlarda mo‘tadillik
doirasidan chiqmaslikka majbur qila olishlari kerak. Aflotunning aytishicha,
odamlar ma‘naviy fazilatlarga erishishni istab, iltijo qilib, ularni o‘zlashtirishga
e‘tibor berishlari kerak, toki axloq qonuniy, maqtovlarga sazovor va ilohiy bo‘lib
qolsin.
Mutafakkir olim ―xulq-atvori, axloqi ham o‘z kasbiga loyiq bo‘lishi kerak.
Shuningdek, o‘z xalqining ra‘yini va o‘z xalqida bo‘lgan eng yaxshi urf-odatlarni
qattiq tutgan bo‘lishi kerak ligini alohida ta‘kidlab o‘tadi. O‘zida o‘n ikki tug‘ma
xislatni birlashtirgan kishigina axloqli odam bo‘la oladi: (birinchidan), bunday
odamning barcha a‘zolari shu darajada mukammal taraqqiy etgan bo‘lishi zarurki,

4u bu a‘zolari bilan bajarmoqchi bo‘lgan barcha ishlarini osonlik bilan amalga
oshira olsin; (ikkinchidan), barcha masalani, muhokama va mulohazani tezdan va
to‘g‘ri tushuna oladigan, uning ma‘nosini anglay oladigan, so‘zlovchining
maqsadi, aytilgan fikrining chinligini tezda payqay oladigan bo‘lsin[3.37];
(uchinchidan), xotirasi juda baquvvat bo‘lsin, ko‘rgan, eshitgan, sezgan
narsalarining birortasini ham esidan chiqarmay, yodida saqlab qoladigan bo‘lsin;
(to‘rtinchidan), zehni shu darajada tez va o‘tkir bo‘lsinki, biror narsaning alomatini
sezishi bilan bu alomat nimani bildirishligini tezdan bilib olsin; (beshinchidan),
so‘zlari aniq bo‘lsin, fikrini va aytmoqchi bo‘lgan mulohazalarini ravon va ravshan
bayon eta olsin; (oltinchidan), bilish va o‘qishga muhabbati bo‘lsin, o‘rganmoqchi
bo‘lgan bilimini charchashni sezmasdan osonlik bilan o‘zlashtira olsin;
(yettinchidan), ovqatlanishda, ichimlik iste‘mol etishda ochko‘z bo‘lmasin, tabiati
qimor o‘yinlarini o‘ynashdan uzoq bo‘lsin va ular keltiradigan xursandlikdan
jirkanadigan bo‘lsin; (sakkizinchidan), haqiqatni va haqiqat tarafdorlarini
sevadigan bo‘lsin, yolg‘on va yolg‘onchilarga nafrat bilan qaraydigan bo‘lsin;
(to‘qqizinchidan) ruhining g‘ururi va vijdonini qadrlaydigan bo‘lsin, uning ruhi o‘z
tabiati bilan past ishlardan yuqori va olijanob ishlarga ishlatiladigan bo‘lsin;
o‘ninchidan), dirham, dinor va shu kabi turmush buyumlariga jirkanish bilan
qarasin; (o‘n birinchidan), o‘z tabiati bilan adolatni sevadigan va adolat uchun
kurashuvchilarga, adolatsizlikka, jabr-zulm o‘tkazuvchilarga nafrat bilan
qaraydigan bo‘lsin, o‘z odamlari va boshqalarga adolatli bo‘lsin, go‘zal va yaxshi
hisoblangan narsalarni barchaga taqdim etgan holda odamlarni adolatga targ‘ib
etadigan, adolatsiz oqibatlarini yo‘qotadigan, ularga yo‘l qo‘ymaydigan bo‘lsin;
(o‘n ikkinchidan), adolatli bo‘lsin, ammo qaysar bo‘lmasin, adolat oldida qaysarlik
qilib, o‘zbilarmonlikka berilmasin, lekin har qanday adolatsizlik, pastkashlik
oldida lafzli bo‘lsin, o‘zi zarur deb bilgan narsasini amalga oshirishda qat‘iylik
ko‘rsatsin, qo‘rqmas, jasur bo‘lsin, qo‘rqish va ojizlikni bilmasin. Haqiqiy baxtga
erishish maqsadida o‘zaro yordam qiluvchi kishilarni birlashtirgan shahar –
fazilatli shahardir, baxtga erishish maqsadida birlashgan kishilar jamoasi – fazilatli
jamoadir. Baxtga erishish maqsadida o‘zaro yordam bergan xalq – fazilatli xalqdir.

4Shu tartibda barcha xalqlar baxtga erishish uchun bir-birlariga yordam bersalar,
butun yer yuzi fazilatli bo‘ladi. Pedagog olimning fikrlarida insonlar bir-biriga
nisbatan yordam berishi, og‘ir kunlarda yordamini ayamasligini ta‘kidlab o‘tgan.
Biz esa bo‘lajak pedagog sifatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga bu kabi
sog‘lom, to‘g‘ri va xatosiz fikrlarni singdirishimiz lozim. Tinchlik, saodat,
mehribonlik, sadoqat, mehr-muruvvat ulashish, rostlik, qanoat, sabr
tushunchalarini o‘quvchilarga tushuntirish va bu tushunchalarni qadriga yetish kabi
tuyg‘ularni singdirish biz bo‘lajak pedagoglarning asosiy vazifalari hisoblanadi.
Tinchlik nimaligini bilgan o‘quvchilar Vatanni qadriga yetadi va uni doim asrab
avaylaydi. [8. 15]

42.2. Abu Nasr Farobiyning ‘’fozil odamlar shahri asari’’da tarbiya masalalari
Abu Nasr Forobiy O‘tror shahrida (hozirgi Qozog‘istonning Chimkent viloyati
hududida joylashgan shahar) 256-257 hijriy sanada tug‘ilgan. Yosh va zehni o‘tkir
Abu Nasr ilmga erta qiziqdi, arab, fors tilarini mukammal darajada o‘zlashtirdi.
Forobiy sanskrit (qadimiy hind tili) tilini o‘rgandi va uni yaxshi bilardi. O‘zi turkiy
xalqlarga mansub bo‘lib ona tilini yaxshi bilar va yoshligida turli tillarni va
ilmlarni puhta egallagan edi. U ko‘proq Bag‘dodda yashagan. Arab tilini juda ham
yaxshi bilar edi. Xususan, ushbu davrning yetuk tabiatshunos faylasuflaridan biri
sifatida Farobiyni alohida tilga olish lozim. Jumladan, S.Andaluziyning
yozishicha: ‘‘Barcha ilmlarni quyidagi sakkiz nom ostida tasnif kiladi: ilmu lug‘at
(filologiya), mantiqiyot (logika), riyoziyot (matematika), tabiat (tabiatshunoslik),
ilohiyot, siyosat (siyosatshunoslik), fiqh (islom huquqi) va kalom’’.[10.41]
Shu bilan bir qatorda, uning tabiatshunoslikka oid qarashlari matematikaga oid
qarashlari asosida ochib berilganligini ta’kidlash mumkin. U ko‘proq falsafa,
mantiq va diniy ilmlarga qiziqar edi. Forbiy turli ilmlarni ya’ni falsafa, mantiq,
ilohiyot, axloq, siyosat, falakiyot, kimyo, musiqa va boshqa ilimlarga oid o‘nlab
kitoblarni yozgan. Forbiyning musiqa bo‘yicha yozgan kitobi islom madaniyatida
yozilgan eng asosiy arabcha kitob bo‘lib hozirgacha asosiy manbalardan bo‘lib
kelmoqda. U ‘‘Qonun’’ nomli musiqa asbobini ixtiro qilgan. Forbiyning kitoblari
ikki turga taqsimlanadi. Birinchisi talim, tarbiya, falsafa va boshqa sohalarda
yozgan kitoblari. Ikkinchisi Aflotun, Arastu va ularga ergashganlarning kitoblariga
yozgan sharhlari. Ba'zi tadqiqotchilar mazkur kitoblarning soni qirq donaga
etganini aytadilar. Forbiy o'zining ta’lim tarbiya faoliyatida Aflotun va Arastu
hamda yunon falsafasi va Islom dini orasida muvofiqlashtirishga qattiq uringan.
Uning o'zi dinini mahkam tutadigan musulmon bo'lgan. Shu bilan birga, u Aflotun
va Arastu mazhabiga o'xshash falsafiy mazhabga asos solgan birinchi musulmon
faylasufdir. O'sha paytda Aflotunning ‘‘at-Tosu’ot’’ nomli kitobi tarjima qilinib
hato tariqasida Arastuning kitobi deb bilingan edi. Arabchada ‘‘Rububiyat’’nomi
bilan mashhur bo‘lgan bu kitobni o‘qigan Forobiy Arastuning fikrlari xuddi

4Aflotunnikiga o‘xshash ekanligiga hujjat va dalil topilganidan hursand bo‘lgan va
mazkur ikki faylasufning boshqa kitoblarini ham muvofiqlashtish uchun harakat
qilgan. Forbiy ham Aflotunni, ham Arastuni bir hilda yaxshi ko‘rar va qadrlar edi.
Shu bilan birga bu ikki shaxsning fikrlari bir biriga zid bo‘lishini tasavvur qila
olmas edi. Forbiy o‘zining bu ishi ila birinchi bo‘lib Islom olamida Aflotun ta’lim
tarbiya va axloqiy qarashlari tarqalishiga sabab bo'ldi. Shu bilan birga huddi shu
ishning o'zi musulmon faylasuflarga yunon falsafasini diniy masalalarda tap
tortmay ishlatishga yo‘l ochib berdi. Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asari
bugungi kun o‘quvchilarini axloqan tarbiyali va odobli bo‘lishida bir qancha
fikrlar, hikmatli iboralar, she’riy matnlar va hikoyalar hamda ibratli hayotiy
tajribalarga asoslangan matnlar berilgan.[11.52]
Forbiy o‘zining “Fozil odamlar shahri” asarida birinchi bo‘lib Alloh taoloning
borligiga olamni dalil qilib ketirmaydi. U zotning borligini yolg‘iz aqliy dalil bilan
isbot qilishning yangi uslubini keltirdi. U bor narsalarni ikkiga - vujudi mumkin va
vujudi vojibga taqsimlaydi. Mumkinul vujud dunyodagi mavjudotlar bo‘lib
ularning bo‘lishi mumkin bo‘lganidek, bo‘lmasligi ham mumkin. Ularga qarasak
ba’zilari yo‘qolib, o‘rniga boshqalari paydo bo‘lib turganini ko‘ramiz. Ana
o‘shalar o‘zidan boshqa narsaning ta’siri tufayli o‘zgaradi va almashadi. Ularning
har biriga alohida nazar solsak ham shu holni ko‘ramiz. Bu silsilaning ohirgi
nuqtasi bo‘lishi kerak. Ana o‘sha ohirgi nuqta, hamma mumkinul vujudlarning
borib taqaladigan nuqtasi vojibul vujud - vujudi vojib bo‘lgan, u bo‘lmasa boshqa
narsalar bo‘lmaydigan zotdir. Shu jihatdan, Forbiyning falsafasida va ta’lim
to‘g‘risidagi axloqida Alloh - vojibul vujuddir.Forbiyning Islom aqiydasiga to‘g‘ri
kelmaydigan falsafasidan biri “Alloh juz'iy narsalarni bilmaydi” deyishidir.
Shuningdek, Forbiy e’tiqodga tegishli olamning yaratilishi, nafs, aql, nubuvvat va
boshqa mavzularda ham falsafa yuritgan. Bilish jarayonini aql va sizgilar orqali
yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz bo‘lib, u inson jonli mushohada va
tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha bo‘lgan murakkab yo‘lni
bosib o‘tadi. Bu yo‘nalish hodislar oqibatini bilishdan ularning sababini anglash,
aksidensiyaadan substansiyaga yetib borishni maqsad qilib qo‘yadi. Bilishda aql va

4mantiq, ilmining maqomi beqiyosdir. Mutafakkur talqinida aqliy bilish ikki jihatga
ega: birinchidan, u aniqlikdan uzoqlashish va undan umumiy tamon va jihatlarni
ajratib olishni, ikkinchi tamondan esa, ushbu umumiylik ko‘magida konkret
jihatlarning mohiyatiga chuqurlashishni taqozo etadi. Aql vositasida inson ilm-
fanni yaratadi. Fan tufayli hodisalar mohiyatini ochib beriladi. Har bir fan
insonning muayyan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ushbu
asarda Forobiy bilish ta’limotining boshqa jihatlarini ham o‘rgangan. U ilmiy
tadqiqotda kuzatuv, bilish metodlari, jonli mushohadaning cheklanganligi to‘risida
qiziqarli g‘oyalarni ilgari surgan. Forobiy tufayli musulmon Sharqiy ta’lim tarbiya
axloqiy va falsafiy tafakkurida mantiq ilmi chuqur iz qoldirdi. Birinchi sabab
Sabab (Sababchisi)dan Ikkinchi borliq; (Aqli kull, Olamiy Aql) vujudga keladi va
u dam mutlaqo nomoddiy modiyat (substansiya)dir, u dam moddada
urinlashmaydi. Olamiy Aql uzining modiyatini tushunish orqali Birinchi
Sababning modiyatini dam tushunadi. U (Birinchi Sababning modiyatini) o‘z
modiyatini tushunish yo‘li bilangina tushuna oladi (boshqacha yo‘l bilan uni
tushuna olmaydi). Birinchi Mavjudodning moddiyatini Ikkinchi borlik; tushunib
yetishidan Uchinchi borliq vujudga keladi va u dam nomoddiy javhar
(substansiya)dir, u dam modda urinlashmaydi. Uchinchi borliqning javhari Aqldir.
Uchinchi borliq o‘z mohiyatini va (aql yordamida) tushunish orqali Birinchi
Sababni ham tushunib yetadi. Uchinchi borliq javharida uning mohiyati bo lganiʻ
sababli undan, zaruriy ravishda o z o rnida sabot yulduz olami vujudga keladi va
ʻ ʻ
bu u to‘rtinchi borliqni tashkil etadi. Bu borliqlarning mohiyati ham moddiy
emasdir (Inson vujudi moddiy, vujudni boshqaruvchi rux). Biz yuqorida aytib
o tgan borliq olamlardan to qqiztasi azaliy javhariy komillikka egadir. Bulardan
ʻ ʻ
ikkitasi (Oy osmoni va Yer osmoni) so‘nggi qatorda turadi va avvalgi borliq -
olamlarga nisbatan komilligi kamroqdir, chunki ular azaliy javhariy komillik
qudratiga ega emas. (Yerdan va Oydan) yuqorilashgan sari borliq - olamlarning
komillik qudrati ortib boradi, javharlari va arazlari (o‘zgaruvchi sifatlari) Birinchi
Sababda avj martabasiga yetadi. Oy ostidagi (ya’ni, Yerdagi) mavjudotlar tabiatan

4(samodagi) mavjudotlarga ta’sir kursatolmaydi va o zlaricha yo tabiiy, yo irodaviyʻ
xolatda bo ladilar.[12.50]
ʻ
Xususan, bularning borlari, mavjudligi tabiiy zotda bo lganlari tabiatdagi (to‘rt
ʻ
unsur - suv, havo, olov, tuproq) irodaviy holatda bo luvchilarga (ya’ni, bu
ʻ
unsurlarning turli tarkiblarda aralashuvlariga) xomashyo sifatida xizmat qiladilar.
Tabiiy unsurlar bo‘lmasa, irodaviy unsurlarning ham bo lishi mumkin emas.
ʻ
Tabiiy mavjudotlarga: olov, suv, havo, tuproq, hamda shularga taalluqli hovur,
alanga va boshqalar; ma’danlar, ya’ni turli toshlar, o simliklar, aqlsiz jonivorlar va
ʻ
aqlli jonivorlar kiradi. (Samoviy) jismlarning umumiy tabiatidan zaruriyat sababli
Oy ostidagi barcha jismlar uchun umumiy bo lgan Birlamchi suvrat (shakl)
ʻ
vujudga keladi. Turli jismlarning javharlari mohiyatan turlicha ekanligi sababli
jismlar ko payib ketadi. Jismlarning (tarkibi va) aloqalari ziddiyatli bo lgani
ʻ ʻ
sababli ularning suvratlari, shakllari ham ziddiyatlidir (bu erda turt unsur Birinchi
modda - unsurlar uzaro qo shilganida paydo bo lgan ziddiyatli alok;alar sababli
ʻ ʻ
avvalgi unsur ham (sof bo lmay) o zgarib ketadi. Bu unsurlar ko shilishidan
ʻ ʻ ʻ
vujudga kelgan narsalar, jismlar turli-tuman suvratlarga, shakllarga kiradi13.
Unsurlarning turlituman tarkiblarda birikuvidan turli-tuman jismlar paydo bo ladi.
ʻ
Turli-tuman jismlarning o‘zaro aloqaga kirishidan (bir-biriga ta’siridan) turli
vaqtlarda va turli masofalarda (ba’zan yaqin vaqtda, ba’zan uzoq vaqtda)
takrorlanib turadigan, jismlar turiladi. M.M.Xayrullayev fikricha: “Forobiy
avvalambor Aristotel ta’limotini tiklash, asoslash va ilg‘or tomonlarini so‘nggi
ilmiy yutuqlar asosida rivojlantirishga harakat qilib, Sharq aristotelizm oqimini
vujudga keltirdi”. Bizning fikrimizcha, uning tibbiyot, kimyo va kosmologiyaga
oid qarashlari tasirida keyingi davrlarda dunyoning tabiiy-ilmiy manzarasining
dialektik tomondan shakllanilishiga turtki bergan. Xususan, uning ingliz
tabiatshunos olimi Charlz Darvindan ancha yillar oldin organik dunyoning
evolyutsiyasi haqidagi ilmiy qarashlarni asoslab berishi fan olami uchun ulkan
yutuq bo„lgan. Xususan, u barcha mavjudotlarni ilmi ilohiyda mavjudligini,
nimaiki ilohiy qazoda bor bo„lgan bo„lsa, u qadar darajasiga tushib kolishini

4e’tirof etadi. Farobiyni ma’lum ma’noda islom falsafasining asoschisi, deb xulosa
qilish mumkin. [12.7]

4XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish lozimki, Farobiy o‘z asarlarida axloqiy fazilatlarga,
odob -axloq masalasiga alohida to‘xtalib o‘z fikrlarini bayon etadi .Axloqiy
fazilatlar deganda bilimdonlik , donolik va mulohazalik bo‘lish, vijdonlilik,
kamtarlik , kopchilk ma`rifatini yuqori qo‘yish , haqiqat ma`naviy yuksaklikka
intilish , adolatlilik kabi xislatlarni tushuniladi.Ammo bu xislatlarning eng muhimi
har bir insonning bilimli ma`rifatli bo‘lishidir. Farobiyning ta`lim -tarbiya yo‘llari
usullari, vositalari haqidagi fikrlari bugungi kunda ham o‘z ahamyatini yo‘qotgani
yo‘q. U insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l -ta`lim va tarbiya yo‘li bilan hosil
qilinadi.Ta`lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa tarbiya nazariy va amaliy
fazilatlarni birlashtiradi, deya uqtiradi. Har ikkalasi birlashsa ,yetuklik namoyon
bo‘ladi. Farobiy ta`limda barcha fanlarni nazariy asoslari o‘rgatilsa , tarbiyada
ma`naviy axloqiy qoidalar odob normalari o‘rgatiladi. Farobiy ta`lim tarbiyada ikki
usuldan foydalanish kerakligini aytadi.Bular birinchisi rag`batlantirishdir,
ikkinchisi majbur etish metodlari. Bolani rag`batlantirib borilsa bola qiziqqanidan
ham bilimni egallashga intilishi oshib borveradi. Rag`batlantirish bolani o‘zini
erkin tutishga undaydi. Bolarni rag`batlantirib borilsa, bola qiziqanidan ham
bilimniegalashga intilishi oshishi yaxshilanadi .O‘ziga bolgan ishonch yana oshadi.
Majbur etish metodidan foydalanayotganda odatlantrish yolidan foydalangan
ma`qul deptushuntiradi. Bunday usul gapga ko‘nmovchi, qaysar bolarga nisbatan
qo‘llaniladi.Chunki ular o‘z istaklaricha so‘z bilan g`ayratga kiradiganlardan
emas.Ulardan birortasi nazariy bilimlarni o‘rganishga kirishsa ularning fazilati
yaxshi bo‘ladi. Ammo ularda kasb-hunarni ,ilmni, ta`lim-tarbiyani egakashga
intilish bo‘lmasa, bunday insonlarni majbur qilmaslik kerak deydi Farobiy. Chunki
insonlarga ta`lim-tarbiya berishdan maqsad ularni go‘zal fazilatlar egasi va san`at
ahillariga aylantirishdir. Bu usul ham insonni har tomonlama kamolga yetkazish
maqsadini ko‘zlaydi. “Bolarni nazoat qilib turadigan odam muallim bo‘lib, u
bolarga tarbiya berishda turli tarbiya usularidan foydalinadi’’ deya
ta`kidlaydi.Farobiyning ta`lim – tarbiya haqidagi qarashlari hozirgacha o‘z

4ahamiyatini saqlab kelmoqda. Ming yillik tajribadan o‘tgan Farobiyning
qarashlarini yaxshilab o‘rganib uni sayqallab uni kelajak avlodga yetqazish bizning
asosiy maqsadimiz bo‘lmog`i darkori deb o‘ylaymiz.

4 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
1.Abu Nasr Farobiy ” Fozil odamlar shahri ‘‘tarjimonlar Abdusodiq Irisov,
Mahkam Mahmudov, Urfon Otajon. mas'ul muharrirlar M.Xayrullaev,
M.Jakbarov. -Toshkent: Yangi asr avlo Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va
kamolot haqida.- Toshkent, Yozuvchi, 2001.
1. 2.Abu Nasr Farobiy “ Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti. 1993. -268 b. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. -
Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. December
2020, 16-19. 5.Abdukhamidov I. PROCESSES OF POPULATION MIGRATION
IN FERGANA REGION // INTERNATIONAL CONFERENCE. "THE
HISTORY OF THE FERGANA VALLEY IN NEW RESEARCHES". Section 4.
2021, 3- 10.
3.Abdukhamidov I., Tojiboyev U. OBJECTIVE REASONS OF THE
MIGRATION PROCESS IN THE FERGHANA ECONOMIC REGION. EPRA
International Journal of Economic Growth and Environmental Issues ISSN: 2321-
6247. Volume: 8. Issue:
4.December 2020, 16-19. 5.Abdukhamidov I. PROCESSES OF POPULATION
MIGRATION IN FERGANA REGION // INTERNATIONAL CONFERENCE.
’’ THE HISTORY OF THE FERGANA VALLEY IN NEW RESEARCHES”.
Section 4. 2021, 3- 10.
5.Shavkat Mirziyoyev ‘‘Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot Strategiyasi’’ T:
“O‘zbekiston”nashriyoti, 20222.
6.Islom Karimov “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch” T: “Ma’naviyat” 20083.
7.S.To‘ychiyeva, A.Sh.Norbekov. ―Ijtimoiy siyosat fanidan o‘quv qo‘llanma.
Toshkent –2010.
8.F.X.Nabiyev, S.X.Tadjiyeva. Ijtimoiy ish etikasi. Darslik T:Fan va
texnologiyalar. 2015 y.
9.O‘zbekiston Milliy Ensklopediyasi T.: “Davlat ilmiy nashriyoti” 2007
10.Xayrullayev M. Uyg onish davri va Sharq mutafakkiri. ʻ 1971.

4 Qo‘shimcha adabiyotlar:
1.R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova “Pedagogik mahorat” O‘quv qo‘llanma. T.
Fan va texnologiya. 2012 yil
2.R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.
Fan va texnologiya 2012- yil
3.R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qoilanma.
Т.:Noshir 2009-yil
4.R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va
tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil
5.R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika. Darslik. T:.
O‘qituvchi 2008-yil
6.R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv
qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y.
7.S.Nishonova, M.Imomova, R.Hasanov. Pedagogika tarixi. Darslik. T.
O‘qituvchi. 1996 yil.
8.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik Т.: O‘qituvchi
1996-yil
9.S.Nishonova. M.Imomova, R.Hasanov. Pedagogika tarixi. Do‘stlik T. O‘qituvchi
1996 yil.
10.Tarbiya jarayonining asosiy qonuniyatlari Gulruh Zaynitdinovna Mirzayeva
Navoiy viloyati Navbahor tumani 27-umumiy o‘rta ta’lim maktabining
boshlang ich sinf o‘qituvchisi ʻ https://doi.org/10.5281/zenodo.6954504
11.TEACHING AND LEARNING Pedagogy, Curriculum and Culture by Alex
Moore 2012.
12.Xalq pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. M.Mutalipova. –Toshkent, 2015
13. Z. K. Ismailova. Pedagogikadan amaliy mashg‘ulotlar. — T.: “Fan”, 2001.
Internet saytlar
www.ziyouz.com .
www.tdpu.uz .

4www.pedagog.uz .
www.Ziyonet.uz .
www.arxiv.uz
www.zamin.uz

Farobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati

Sotib olish