Favqulotda vaziyatlarda aholiga tibbiy yordamni tashkil etish - БЖД - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.4MB
Покупки	4
Дата загрузки	09 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	БЖД

Favqulotda vaziyatlarda aholiga tibbiy yordamni tashkil etish

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMLI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
“ GEOLOGIYA-QIDIRUV VA KON - METALLURGIYA” FAKULTETI
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI KAFEDRASI
“5640100-Hayotiy faoliyat xavfsizligi” bakalavr ta’lim yo’nalishi
“ FAVQULODDA VAZIYATLAR VA AHOLI MUHOFAZASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Favqulotda vaziyatlarda aholiga tibbiy
yordamni tashkil etish

Bajardi:
Rahbar:
Toshkent

«TASDIQLAYMAN»
«Hayot faoliyati xavfsizligi» kafedrasi
mudiri ___________ prof. M.N. Musayev
Kafedra___________________________________202__ yil «____»___________
KURS ISHI
Kurs bo’yicha ______________________________________________________
Guruh__________________ Talaba _______________ Rahbar_______________
T O P S H I R I Q
1. Ishlanadigan mavzu________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
2. Boshlang’ich ma’lumotlar___________________________________________
_________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
3. Qo’llanmalar______________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
4. Grafik qismi_____________________________________________________
1.________________________________________________________________
2.________________________________________________________________
3.________________________________________________________________
5. Tushuntirish yozilmasining tuzilishi___________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
6. Qo’shimcha mashg’ulotlar va ko’rsatmalar_____________________________
7. Kurs ishini topshirish davri
1 2 3 4 Himoya
Fakt
Reja
Rahbar _______________________

Reja:
Kirish
I. Asosiy qism
I.1. Favqulotda vaziyatlarning ta’rifi va tushunchasi
I.2. Favqulotda vaziyatlarda tez tibbiy yordam va birinchi yordam
ko’rsatish asoslari
II. Metodik qism
II.1. Favqulotda vaziyatlarda tez tibbiy yordamning ahamiyati
II.2. Favqulotda vaziyatlarda jarohatlanish darajalarini aniqlash
III. Hisob qismi
3. Dunyoda va O’zbekistonda Covid-19 tarqalishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Kirish
Favqulodda vaziyat - odamlar qurbon bo’lishiga, ularning sog’lig’i yoki
atrof tabiiy muhitga zarar etishiga, jiddiy moddiy talafotlar keltirib chiqarishga
hamda odamlarning hayot faoliyati sharoiti izdan chiqishiga olib kelishi mumkin
bo’lgan yoki olib kelgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa, tabiiy yoki boshqa
ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan holat.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Texnogen, tabiiy va
ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to’g’risida” 455-sonli qaroriga
(1998 yil 27 oktyabr) asosan f avqulodda vaziyatlar ularning vujudga kelish
sabablariga (manbalariga) ko’ra Texnogen, Tabiiy va Ekologik tusdagi favqulodda
vaziyatlarga bo’linadi va ular ushbu vaziyatlarda zarar ko’rgan odamlar soniga,
moddiy zararlar miqdoriga va ko’lamlariga (hududlar chegaralariga) qarab Lokal,
Mahalliy, Respublika va Transchegara turlariga bo’linadi.
Lokal favqulodda vaziyatga 10 dan ortiq bo’lmagan odam jabrlangan, yoxud
100 dan ortiq bo’lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud
moddiy zarar FV paydo bo’lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming
baravaridan ortiq bo’lmagan hamda FV zonasi ishlab chiqarish ob’ekti yoki
ijtimoiy maqsadli ob’ekt hududi tashqarisiga chiqmaydigan FV tegishli bo’ladi.
Mahalliy favqulodda vaziyatga 10 dan ortiq, biroq 500 dan ko’p bo’lmagan
odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq, biroq 500 dan ko’p bo’lmagan odamning
hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar eng kam oylik ish haqi
miqdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq 0,5 million baravaridan ko’p
bo’lmagan hamda FV zonasi aholi punkti, shahar, tuman, viloyat tashqarisiga
chiqmaydigan FV tegishli bo’ladi.
Respublika favqulodda vaziyatiga 500 dan ortiq odam jabrlangan, yoxud 500
dan ortiq odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar eng
kam oylik ish haqi miqdorining 0,5 million baravaridan ortiq bo’lgan hamda FV
zonasi viloyat tashqarisiga chiqadigan FV tegishli bo’ladi.

I.1. Favqulotda vaziyatlarning ta’rifi va tushunchasi
Favqulodda vaziyat (FV) — ma`lum hududda yuz bergan falokat, halokat
va boshka turdagi ofatlar natijasida kishilarning ulimiga, salomatligiga, tevarak
atrofdagi tabiiy muhitga sezilarli modtsiy zarar etkazuvchi, odamlarning turmush
sharoitini buzilishiga olib keladigan holatdir.
Favqulodda vaziyatning tavsifi
Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta ko`rsatkich bo`yicha aniqlanidi:
1. Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ning ta’rifi);
2. FVning mohiyati;
3. FVning sabablari;
4. FVning shikastlovchi omillari;
5. FVning qaltislikni oshiruvchi omillari;
6. FVning oldindin bilish mumkinligi (monitoring, bashorat, YU
ogohlantirish, yumshatish);
7. FVni bartaraf qilish;
8. Moddiy zararni aniqlash;
FV oqibatining asosiy turlari: o`lim, odamlarning kasallanishi,
inshoatlarning buzilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial
zaharlanishlar.
FVning zararli va havfli omillari ta’siri ostida joylashgan aholi, hayvonlar,
inshoatlar, moddiy resurslarning barchasi – «SHikastlanish o`chog’i» deyiladi.
Oddiy (bir turdagi) shikastlanish o`chog’i deb, faqat bir shikastlovchi omil ta’sirida
hosil bo`ladigan o`chog’ tushiniladi. Masalan, portlash, yong’in natijasida buzilish,
kimyoviy zaharlanish kuzatiladi. Murakkab (ko`p turli) shikastlanish o`chog’i
deganda bir necha shikastlovchi omillar ta’sirida yuzaga kelishi tushuniladi.
Masalan, kimyo korhonasidagi portlash, binolarning buzilishi, yong’in, kimyoviy
zaharlanish kabi oqibatlarga, er silkinishi, kuchli bo`ron, suv toshqini, yog’inlar,
elektr tarmoqlarini ishdan chiqishi, zaharli gazlarning chiqib ketishi natijasida
zaharlanish va boshqa talofatlarga olib kelishi mumkin.

Favqulodda vaziyatlar tavsifiga kura (sababi va kelib chikish manbaiga
kura):
1. Tabiiy tusdagi FV;
2. Tehnogen tusdagi FV;
3. ekologik tusdagi FVlarga bulinadi.
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga 3 hil turdagi havfli hodisalar kiradi:
1) geologik havfli hodisalar: zilzilalar, er kuchishlari, tog upirilishlari va
boshka havfli geologik hodisalar;
2) gidrometeorologik havfli hodisalar: suv toshki nlari, sellar, kor
kuchkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshka havfli gidrometerologik
hodisalar;
3) Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar: alohida
havfli infektsiyalar (ulat, vabo, sargayma, isitma), yukumli kasalliklar,
rikketsiyalarepidemik toshmali terlama, Bril kasalligi, zoonoz infektsiyalar —
Sibir yarasi, kuturish, virusli infektsiyalar — SPID;
Epidemiya — odamlarning guruh bulib yukumli kasallanishi, ularning
zaharlanishi (zaharli modda bilan hamda ozikovkatdan ommaviy zaharlanish);
epizootiya — hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bulishi; epifitotiya
esa usimliklarning ommaviy nobud bulishidir.
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar. ekologik tusdagi FVlar asosan 3
hil buladi:
1. Kuruklik (tuprok, er osti) ning holati uzgarishi bilan boglik vaziyatlar:
halokatli kuchkilar — foydali kazilmalarni kazish chogida er ostiga ishlov berilishi
va insonning boshka faoliyati natijasida er yuzasining upirilishi, siljishi;
Tuprok va er sanoati tufayli kelib chikadigan toksikantlar bilan ifloslanishi,
ogir metallar, neft mahsulotlari, shuningdek, kishlok hujaligi ishlab chikarishida
odamlarning sogligi uchun havf soluvchi kontsentratsiyalarda kullaniladigan
pestitsidlar va boshka zaharli himikatlar mavjudligi.
2. Atmosfera (havo muhiti) tarkibi va hossalari uzgarishi bilan boglik
bulgan vaziyatlar:

Havo muhitining kuyidagi ingridientlar bilan ekstremal yukori ifloslanishi:
— oltingugurtli oksid, azotli oksid, uglerodli oksid, dioksid, kurum, chang
va odamlar sogligiga havf soluvchi kontsentratsiyalarda antropogen tusdagi boshka
zararli moddalar;
— keng kulamda kislotali hududlar hosil bulishi va kup miktsorda kislota
chikindilari yogilishi;
— radiatsiyaning yukori darajasi.
3. Gidrosfera holatining uzgarishi bilan boglik vaziyatlar:
Er yuzasi va er osti suvlarining sanoat va kishlokhujaligi ishlab chikarishi
okavalari;
Neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan yoki olib kelishi
mumkin bulgan, tarkibida ogir metallar, har hil zaharli himikatlar mavjud
chikindilar va boshka zararli moddalar bilan eksteremal yukori darajada
ifloslanishi;
Binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uyjoylarning emirilishiga olib
kelishi mumkin bulgan yoki olib kelgan sizot suvlar miktsorining ortishi;
Suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi
okibatida ichimlik suvining keskin etishmasligi.
Tehnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarga 7 hil turdagi vaziyatlar kiradi:
1) Transportlardagi avariyalar va halokatlar — ekipaj a`zolari va
yulovchilarning ulimiga, havo kemalarining tulik parchalanishiga yoki kattik
shikastlanishiga hamda kidiruv va avariyakiliruv ishlarini talab kiladigan avia
halokatlar;
YOnginga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibining buzilishiga sabab
bulgan va temir yul hodimlarining halokat hududidagi temir yul platformalarida,
vokzal binolarida va shahar imoratlarila bulgan odamlar ulimiga, shuningdek,
tashilangan kuchli ta`sir kursatuvchi zaharli modtsa (KTZM)lar bilan halokat
joyiga tutash hududning zaharlanishiga olib kelgan temir yul transportdagi halokat
va falokatlar;

Portlashlarga, yonginlarga, transport vositalarining parchalanishiga,
tashilayotgan KTZMlarning zararli hossalari namoyon bulishiga va odamlar ulimi
(jarohatlanishi, zaharlanishi) ga sabab buladigan avtomobil transportining halokati
va avariyalari, shu jumladan, yultransport hodisalari;
Odamlarning ulimiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga, metropoliten
poezdlari parchalanishiga olib keladigan metropoliten bekatlaridagi va
tunellaridagi halokatlar, avariyalar, yonginlar;
Gaz, neft mahsulotlarining otilib chikishiga, ochik neft va gaz
favvoralarining yonib ketishiga sabab buladigan magistral kuvurlardagi avariyalar.
2) Kimyoviy havfli ob`ektlardagi avariyalar:
Tevarak atrof tabiiy muhitga ta`sir kiluvchi zaharli moddalarning (avariya
holatida) odamlar, hayvonlar va usimliklarning kuplab shikastlanishiga olib kelishi
mumkin bulgan yoki olib kelgan taktsirda, yul kuyiladigan chegaraviy
kontsentratsiyalardan ancha ortik mikdorda sanitariya — himoya hududidan chetga
chikishiga sabab buladigan kimyoviy havfli ob`ektlardagi avariyalar, yongin va
portlashlar.
3) YOng’in portlash havfi mavjud bulgan ob`ektlardagi
avariyalar: Tehnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda
boshka yongin uchun havfli moddalar va materiallar ishlatiladigan yoki
saklanadigan ob`ektlardagi odamlarning mehanik va termik shikastlanishlariga,
zaharlanishlariga va ulimiga, asosiy ishlab chikarish zahiralarining nobud
bulishiga, favqulodda vaziyatlar hududlarida ishlab chikarish maromining va
odamlar hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan yonginlar va portlashlar;
Odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va ulimiga olib keladigan
hamda kidiruv kutkarish ishlarini utkazishni, nafas olish organlarini muhofaza
kilishning mahsus anjomlarini va vositalarini kullashni talab kiluvchi kumir
shahtalaridagi hamda kon ruda sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan boglik
avariyalar, yonginlar va jinslarning kuporilishi.
4) energetika va kommunal tizimlardagi avariyalar: Sanoat va
kishlokhujaligi mahsulotlari iste`molchilarining avariya tufayli energiya

ta`minotisiz kolishiga hamda aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan
GES, GRES, IESlardagi, tuman issiklik markazlaridagi elektr tarmoklartsdagi
bugkozon kurilmalaridagi, kopressor, gaz taksimlash shahobchalaridagi va boshka
energiya ta`minoti ob`ektlaridagi avariyalar, yonginlar, aholi hayotfaoliyatining
buzilishiga va salomatligiga havf tugilishiga olib keladigan gaz kuvurlartsdagi, suv
chikarish inshootlaridagi, suv kuvurlaridagi, kanalizatsiya va boshka kommunal
ob`ektlardagi avariyalar;
Atmosfera, tuprok, er osti va er usti suvlarining odamlar salomatligiga havf
tugdiruvchi darajada kontsentratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga
sabab buladigan gaz tozalash kurilmalaridagi, biologik va boshka tozalash
inshootlaridagi avariyalar.
5) Bino va inshootlarning birdan kulab tushishi bilan boglik avariyalar:
Odamlar ulimi bilan boglik bulgan va zudlik bilan avariyakutkaruv
utkazilishini hamda zarar kurganlarga shoshshshnch tibbiy yordam kursatilishini
talab kiladigan maktablar, kasalhonalar, kinoteatrlar va boshka ijtimoiy
yunalishdagi ob`ektlar, shuningdek, uyjoy sektori binolari konstruktsiyalarining
tusatdan buzilishi, yonginlar, gaz portlashi va boshka hodisalar.
6) Radioaktiv va boshka havfli hamda ekologik jihatdan zararli
moddalardan foydalanshi yoki ularni saklash bilan boglik avariyalar:
Sanitariya himoya hududi tashkariga chikarib tashlanishi natijasida paydo
buladigan yukori darajadagi radioaktivlik odamlarning yul kuyiladigan kup
mikdorda nurlanishini keltirib chikaradigan tehnologik jarayonda radioaktiv
moddalardan foydalanadigan ob`ektlardagi avariyalar; radioaktiv materiallarni
tashish vakgidagi avariyalar; radioizotop buyumlarning yukotilishi; biologik
vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash, saklash va tashishni
amalga oshiruvchi ilmiytadkikot va boshka muassasalarda biologik vositalarning
atrof-muhitga chikib ketishi yoki yukotilishi bilan boglik vaziyatlar.
7) Gidrotehnik inshootlardagi halokatlar va avariyalar: Suv omborlarida,
daryo va kanallardagi buzilishlar, baland toglardagi yullardan suv urib ketishi
natijasida vujudga keladigan hamda suv bosgan hududlarda odamlar ulimiga,

sanoat va kishlok hujaligi ob`ektlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga
olib keladigan va shoshilinch kuchirish tadbirlarini talab kiladigan halokatli suv
bosishlari.
Hozirgi vakgda Birlashgan Millatlar Tashkiloti — BMT buyicha
favqulodda vaziyatlarning tavsifiga yana kushimcha kilib: a) ijtimoiy-siyosiy
tavsifdagi FV; b) harbiy tavsifdagi FV ni kiritish mumkin.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga kura bizning
mintakada 7 hil FV turlari tasdiklangan:
1. Zilzilalar, er surilishi;
2. Sel, suv toshkinlari va boshkalar;
3. Kimyoviy havfli ob`ektlarda avariya va falokatlar (utkir zaharli
moddalarning ajralib chikishi);
4. Portlash va yongin havfi mavjud ob`ektlardagi avariya va falokatlar;
5. Temir yo`l va boshka transport vositalaridatashish paytidagi avariya
va falokatlar;
6. Havfli epidemiyalarning tarkalishi;
7. Radioaktiv manbalardagi avariyalar.
Favqulodda vaziyatlar havfning tarkalish tezligiga kura, kuyidagi
guruhlarga bulinadi:
1. a) tasodifiy FV — er silkinishi, portlash, transport vositalardagi
avariyalar va boshkalar;
2. b) shiddatli FV — yonginlar, zaharli gazlar otilib chikuvchi
portlashlar va boshkalar;
3. v) mu`tadil (urtacha) FV — suv toshkinlari, vulkonlarning otilib
chikishi, radioaktiv moddalar okib chikuvchi avariyalar va boshkalar;
4. g) ravon FV — sekin asta tarkaluvchi havflar: kurgokchilik,
epidemiyalarning tarkalishi, tuprokning ifloslanishi, suvni kimyoviy moddalar
bilan ifloslanishi va boshkalar.
Favqulodda vaziyatlar yana tarkalish mikyosiga (shikastlanganlar soniga
hamda moddiy yo`qotishlar miqdoriga qarab) kura 4 guruhga bulinadi:

1. Lokal (ob`ekt mikyosidagi) FV;
2. MahalliyFV;
3. Respublika (milliy) FV;
4. Transchegaraviy (global).
Lokal favqulodda vaziyat — biror ob`ektga taallukli bo`lib, uning mikyosi
usha ob`ekt hududi bilan chegaralanadi. Bunday vaziyat natijasida 10 dan ortik
bulmagan odam jabrlangan yoki 100 dan ortik bulmagan odamning hayot faoliyati
sharoitlari buzilgan yohud moddiy zarar favqulodda vaziyat pavdo bulgan kunda
eng kam oylik ish haki mikdorining 1 ming baravaridan ortik bulmagan mikdorni
tashkil etgan hisoblanadi. Bunday FV oqibatlari shu ob`ekt kuchi va resurslari
bilan tugatiladi.
Mahalliy tavsifdagi favqulodda vaziyat — aholi yashaydigan hudud (aholi
punkti, shahar, tuman, viloyat) bilan chegaralanadi. Bunday vaziyat natijasida 10
dan ortik, biroq 500 dan kam bulmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari
buzilgan yohud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bulgan kunda eng kam
oylik ish haki mikdorining 1 ming baravaridan ortikni, biroq O,5 million
baravaridan kup bulmagan mikdorni tashkil etgan hisoblanadi.
Respublika (milliy) tavsifdagi favqulodda vaziyat deyilganda —
favqulodda vaziyat natijasida 500 dan ortik odamning hayot faoliyati sharoitlari
buzilgan yohud moddiy zarar FV paydo bulgan kunda eng kam oylik ish haki
mikdorining 0,5 million baravaridan ortigini tashkil etadigan, hamda FV mintakasi
viloyat chegarasidan tashkariga chiqadigan, respublika mikyosida tarkalishi
mumkin bulgan FV tushuniladi.
Transchegaraviy (global) tavsifdagi favqulodda vaziyat deyilganda esa,
oqibatlari mamlakat tashkarisiga chiqadigan yohud FV chet elda yuz bergan va
O`zbekiston hududiga dahldor holat tushuniladi.
Bunday faloqat oqibatlari har bir mamlakatning ichki kuchlari va mablagi
bilan hamda halkaro hamjamiyat tashkilotlari mablaglari hisobiga tugatiladi.
Masalan, Orol muammosi nafakat O`zbekiston davlati uchun, balki unga
chegaradosh bulgan Turkmaniston, kozogiston va boshka davlatlar uchun ham

faloqat keltiruvchi vaziyatdir. SHuning uchun ohirgi vakgda Orol muammosini hap
qilishga O`zbekiston davlatinig kuch va mablagidan tashkari butun jahon
hamjamiyati tashkilotlari (Ekosan, YUnep va boshk.) mablaglari, kuchlaridan
foydalanilmoqda.
FV O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-
oktabrdagi «Texnogen, tabiiy va ekologik turdagi FV tasnifi to’g’risida»gi
qaroriga ko’ra, quyidagicha tasniflanadi:
I. Texnogen tusdagi FV
1.Transport avariyalari halokatlari.
2.
Avia halokatlar.
3. Biror yo’l transportidagi halokatlar va avariyalar.
4. Avtomobil transportining halokati va avariyalari, shu jumladan, yo’l
transporti hodisalari.
5.
Metropoliten bekatlari, tunnellaridagi halokatlar, avariyalar, yong’inlar.
6. Magistral quvurlardagi avariyalar.
7. Kimyoviy xavfli obyektlardagi avariyalar.
8.
Yong’in natijasida portlash xavfi bo’lgan obyektlardagi avariyalar.
9. Energetika va kommunal tizimdagi avariyalar.
10. Radioaktiv va ekologik jihatdan zararli moddalardan foy- dalanish
yoki ularni saqlash bilan bog’liq avariyalar.
11.
Gidrotexnik halokatlar va avariyalar.
II. Tabiiy tusdagi FV
1. Geologik xavfli hodisalar.
2. Gidrometeorologik xavfli hodisalar.
3.
Favqulodda epidemiologik, epiziotik va epifitotik vaziyatlar.
III. Ekologik tusdagi FV
1. Quruqlik (tuproq, yer osti) holatining o’zgarishi bilan bog’liq
vaziyatlar.

2. Atmosfera (havo muhiti) tarkibi va xossalari o’zgarishi bilan bog’liq
vaziyatlar.
3. Gidrosfera holatining o’zgarishi bilan bog’liq vaziyatlar.
IV. Lokal, mahalliy, respublika va transchegara FV
1. Lokal FV — favqulodda vaziyat natijasida 10 dan ortiq bo’l- magan
odam jabrlangan yoxud 100 dan ortiq bo’lmagan odamning hayot faoliyati
buzilgan yoxud moddiy zarar FV paydo bo’lgan kundan eng kam oylik ish
haqi miqdorining ming baravaridan ortiq bo’lmaganini tashkil etadigan hamda
favqulodda vaziyat zonasi ishlab chiqarish obyekti hududi tashqarisiga chiqmaydigan
holatlar.
2. Mahalliy FV — favqulodda vaziyat natijasida 10 dan ortiq, biroq 500
dan ko’p bo’lmagan odam jabrlangan yoxud 100 dan ortiq, biroq 500 dan ko’p
bo’lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar
favqulodda vaziyat paydo bo’lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining ming
baravari- dan ortig’ini (biroq 0,5 million baravaridan ko’p emas) tashkil etadigan
hamda favqulodda vaziyat zonasi aholi punkti, shahar,
tuman, viloyat tashqarisiga
chiqmaydigan favqulodda vaziyatlar.
3.
Respublika miqyosidagi FV — 500 dan ortiq odam jabrlan- gan
yoxud 500 dan ortiq odamning hayot faoliyati sharoitlari
buzilgan, yoxud
moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo’lgan kunda eng kam ish haqi
miqdorining 0,5 million baravaridan orti-
g’ini tashkil etadigan favqulodda
vaziyatlar.
4. Transchegara FV — oqibatlari mamlakat tashqarisiga chiqadigan,
yoxud favqulodda vaziyat chet elda yuz berib, O’zbe- kiston hududiga tahdid
soladigan vaziyatlar.
5. Tabiiy va ekologik tusdagi FV — yerning jala, do’l, suv bosishi
oqibatida zararlanishi, tuproq va yer osti suvining neft
mahsulotlari, og’ir metallar,
pestitsidlar va boshqa zararli ximikat- lar bilan ifloslanishi, atmosferaning chegaraviy
konsentratsiyasidan ortiq zararli ingrediyentlar bilan ekstrimal ifloslanishi va

boshqalar.Epizootiya — hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud
bo’lishi.
Epifitotiya — o’simliklarning ommaviy nobud bo’lishi.
Ekologik FV — quruqlik (tuproq, yer osti) holatining o’zgarishi bilan
bog’liq vaziyatlar, halokatli ko’chkilar, yer yuzasining o’pirilishi, siljishi, qishloq
xo’jaligi ishlab chiqarishida odamlarning
sog’lig’i uchun xavfli konsentratsiyalarda
qo’llanadigan pestitsidlar
va boshqa zaharli ximikatlar borligi.
Epidemiologik vaziyatlar — o’lat, vabo, toshmali tif, kuydirgi,
quturish,
OITS.
Epidemiya — alohida xavfli infeksiyalarga tegishli bo’lmagan, yuqish
manbayi bitta yoki yuqish omili bir xil bo’lgan odamlarning guruh bo’lib
kasallanishi.
Aholini va hududlarni FVdan muhofaza qilish, FVning oldini olish va
ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi deganda, sa'y-harakatlar
natijasida FVning oldini olish tadbirlari oldindan o’tkazilib, FV ro’y berishi
xavfini imkon qadar kamay-
tirishga, bunday vaziyatlar ro’y bergan taqdirda
odamlar sog’lig’ini
saqlash, atrof-muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar
miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar majmuyi tushuniladi.
FVni bartaraf etish deganda, FV ro’y berganda odamlar hayoti
va sog’lig’ini
saqlash, atrof-muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy
talafotlar miqdorini
kamaytirish, shuningdek, FV ro’y bergan joylarni halqaga olib, xavfli omillar
ta'sirini tugatishga qaratilgan avariya qutqaruv ishlari va kechiktirib bo’lmaydigan
boshqa ishlar majmuyi tushuniladi.
I.2. Favqulotda vaziyatlarda tez tibbiy yordam va birinchi yordam
ko’rsatish asoslari
FVda aholiga sanitariya-epidemiologiya va shoshilinch tez tibbiy yordam
ko’rsatish brigada usulida amalga oshiriladi. Shi- kastlangan va jarohatlanganlarga
tez tibbiy yordam ko’rsatish ikki bosqichda olib boriladi. Birinchi bosqichda FV

hududida tibbiy saralash o’tkaziladi, birinchi tibbiy va shifokorgacha yordam ko’r-
satiladi, undan keyin:
1. Joyida birlamchi shifokor yordami ko’rsatiladi.
2. Evakuatsiya qilinganlarga tibbiy yordam beriladi.
3. Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar ko’riladi.
Ikkinchi bosqichda davolash muassasalarida, kasalxonada ixti-
soslashtirilgan yordam ko’rsatiladi.
Shoshilinch tez tibbiy yordam ko’rsatish xizmatining tuzilishi.
Respublika miqyosida:
• Respublika shoshilinch tibbiy yordam ko’rsatish markazi;
• Doimiy tayyor holatdagi ixtisoslashtirilgan shoshilinch tibbiy yordam
brigadalari.
Bular respublika kasalxonalarida va shoshilinch yordam ilmiy
markazlarida, yirik ko’p tarmoqli kasalxonalarda tashkil etiladi:
• Shoshilinch tez tibbiy yordam brigadalari;
• Ixtisoslashtirilgan tez tibbiy yordam brigadalari;
• Sanitariya-profilaktika brigadasi;
• Ixtisoslashtirilgan epidemiyaga qarshi kurash olib boruvchi brigada.
Viloyat miqyosida:
• Viloyat tez tibbiy yordam markazi, viloyat tez tibbiy yordam
kasalxonasi, viloyat konsultativ markazlari tarkibida tashkil etiladi. Uning
tarkibida:
1. Maxsus tez tibbiy yordam brigadasi (TTYB).
2. Ixtisoslashtirilgan shoshilinch tez tibbiy yordam brigadasi (tezkor
tibbiy yordam).
3. Tez tibbiy yordam brigadasi tashkil etiladi.
Tez tibbiy yordam ko’rsatish brigadasining tarkibi: 1 shifokor,
2 hamshira, 1 sanitar, 1 sanitar, haydovchi. Bular tez tibbiy yordam
ko’rsatish asbob-uskunalarini va dori-darmonlarni ishla- tishga tayyor holda

saqlaydilar va ularning hajmi 50 nafar shikastlangan bemorlarga yetadigan bo’lishi
shart.
Bular quyidagilardan iborat
Tibbiy asboblar O’lchov
birligiSoni
SNO apparati dona 1
Qo’l bilan nafas oldiruvchi SNO dona 1
Havo o’tkazuvchi naycha
dona 3
1 martalik sistema
dona 25
Tonometr dona 1
Fonendoskop dona 1
1 martali v/i kateteri
dona 25
Traxeostomik yig’ma
dona 2
Tiltutqich
dona 10
Og’izkergich
dona 10
Shprislar, 1 martali — 2,5,10 g.li dona
150
Qon to’xtatuvchi qisqich
dona 5
Qaychi dona 3
Pinset
dona 3
Troakar
dona 3
Yurakni punksiya qiladigan igna
dona 5
Zambillar dona 2
Shinalar dona
25
Oshqozonni yuvish uchun zondlar dona
10
Qon to’xtatuvchi tasmalar
dona 25
San.instruktor sumkasi
dona 10
Shaxsiy bog’lov paketi har bir xodim uchun bir komplektdan tayyorlanadi.
Birinchi tibbiy yordam ko’rsatish uchun maxsus brigadalar tashkil qilinadi.
Feldsher-hamshira brigadalarinig vazifalari
1. Jarohatlangan, kasallangan kishilarga tezda shoshilinch ra- vishda
birinchi, shifokorgacha tibbiy yordamni to’liq ko’rsatish.
2. Tezda va qulay sharoitda davolash muassasasiga transporti- rovka
qilish.
3. Ommaviy zararlovchi qurollar ishlatilganda tibbiy saralash o’tkazish
(tez va aniq), keyin evakuatsiya bosqichiga tayyorlash, evakuatsiya bosqichida
yuqumli kasalliklar kelib chiqishining ol- dini olish.
4. Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar o’tkazish.
5. Aholi o’rtasida sanitariya-oqartuv ishlarini keng amalga oshirish.

Feldsher-hamshira brigadasi quyidagi vositalar bilan jihozlanadi:
1. Feldsherlik komplekti — yarador, kuygan, nurlangan, zarar-
langanlarga shifokorgacha yordam ko’rsatish uchun mo’ljallangan.
Komplektda og’riq qoldiruvchi vosita, antidot, analgetik, spaz- molitik,
kordiamin, nashatir spirti, antibiotiklar, antiseptik, ad- renomimetik va boshqa dori
vositalari, qon to’xtatuvchi jgut, pichoq, qaychi, pinset, skalpel, shpris, termometr,
S-simon naylar bo’ladi.
2. Steril bog’lovlar to’plami: uch xil kattalikdagi steril bintlar (16 sm x
10 sm, 14 sm x 7 sm, 10 sm x 5 sm), ro’molcha, steril bo’lmagan paxta va
bintlardan iborat.
3. Standart fiksatsiya uchun shinalar to’plami. Fanerli, simli, zinali, jag’
uchun, son uchun, maxsus shinalar.
4. Sun'iy nafas berish uchun qo’l apparati. Qisqa muddat sun'iy nafas
berish uchun mo’ljallangan rezinali to’p va maskadan iborat.
5. Zambil (vakuumli). Uning dastasi yog’ochdan yoki metalldan bo’lishi
mumkin.
6. Dezinfeksiya komplekti — qisman sanitariya ishlovi berish,
dezaktivatsiya, deratazatsiya va dezinfeksiya o’tkazishga mo’ljallangan. (Kiyim-
kechak va poyabzallar xloramin, xlorofos kabi vositalar bilan dezinfeksiya
qilinadi.)
FV ro’y bergan joylarda aholiga tibbiy yordam ko’rsatishda sanitariya
bo’linmalari, sanitariya bo’limlari, birinchi tibbiy yor- dam ko’rsatish bo’limlari,
maxsus tibbiy yordam brigadalari va harakatdagi epidemiyaga qarshi bo’linmalar
asosiy ahamiyatga ega kuchlardir. Fuqaro himoyasining asosiy tashkilotlari
saralash eva- kuatsiya gospitali, asosiy profilaktik kasalxona hisoblanadi.
Sanitariya bo’linmalarining asosiy vazifalari
1. Shikastlanganlarni topish va ularga birinchi tibbiy yordam ko’rsatish.
2. Bemorlarni xavfsiz joyga olib chiqish, ko’chirish, transporti- rovka
qilishda faol qatnashish.
3. Kasalxonalar tarkibida ishlash.

4. Epidemiyaga qarshi sanitariya-gigiyenik choralarni o’tka- zishda
qatnashish.
Birinchi tibbiy yordam ko’rsatish bo’linmasi fuqaro himoya- sining
harakatdagi asosiy qismi hisoblanadi. Asosan shikastlan- ganlarga, nurlangan,
kuygan, zaharlangan va kasallanganlarga bi- rinchi shifokorlik yordamini
ko’rsatadi. Rahbari — shifokor.
Birinchi tibbiy yordam ko’rsatish bo’linmasining asosiy vazifalari:
1. Qabul qilish, ro’yxatga olish, vaqtinchalik joylashtirish.
2. Bemorlar o’rtasida tibbiy saralash o’tkazish.
3. Dozimetrik nazorat o’tkazish.
4. Qisman, to’liq sanitariya ishlovi berish.
5. Kasal va jarohatlanganlarga birinchi shifokorlik yordami, xirurgik va
terapevtik yordam ko’rsatish.
6. Transportirovka qilib bo’lmaydigan kasallarni vaqtinchalik
gospitalizatsiya qilish.
7. Infeksion va ruhiy kasallarni izolatsiya qilish.
8. Bemorlarni kelasi evakuatsiya bosqichiga tayyorlash.
9. Sanitariya bo’linmalari va bo’limlari ishiga rahbarlik qilish.
10. Birlamchi tibbiy hisobga olish.
Birinchi tibbiy yordam ko’rsatish bo’limi (BTYHB)ning tarkibi
1. Qabul-saralash bo’limi.
2. Operatsiya bog’lov bo’limi.
3. Gospital bo’limi.
4. Evakuatsiya bo’limi.
5. Qisman sanitariya ishlovi berish va dezaktivatsiya bo’limi.
6. Tibbiy ta'minlash bo’limi.
7. Laboratoriya bo’limi.
8. Xo’jalik bo’limi.

BTYKBning jihozlari. Antibiotiklar, zardoblar, qon guru- hini aniqlash
uchun zarur zardoblar, bog’lov vositalari, tibbiy asboblar, dorixona jihozlari,
dezinfeksion eritmalar va asboblar, shaxsiy himoya vositalari, maxsus sumka,
avtomobil.
Maxsus tibbiy yordam ko’rsatish bo’limi va brigadalari. 8—17 ta maxsus
brigada hamda neyroxirurgik, oftalmologik, LOR, torokoabdominal,
travmatologik, kuyganlar, infeksion, qon quyish, urologiya, anesteziologiya
bo’limlaridan iborat.
Har bir brigada tarkibiga 1 nafar shifokor-mutaxassis, 2 nafar hamshira
(feldsher) va haydovchi kiradi.
Harakatdagi epidemiyaga qarshi bo’linmalar (HEQB). Shahar, viloyat,
o’lka va respublika sanitariya-epidemiologik qarorgohlari negizida tashkil etiladi.
Asosiy vazifasi ommaviy zararlanish o’chog’ida epidemiyaga qarshi sanitariya-
gigiyenik chora-tadbirlari o’tkazish.
J i h o z l a r i. Bakpreparatlar, laboratoriya jihozlari, dezin- feksion-dushli
avtomobil, avtolaboratoriya, himoya kiyimlari va shaxsiy himoya vositalari.
Saralash-evakuatsiya gospitali (SEG) asosiy davolovchi muassasa bo’lib,
shahardan tashqarida tashkil etiladi.
V a z i f a s i: jarohatlangan kishilar, bemorlarni gospitalizatsiya qilish,
ularga maxsus tibbiy yordam ko’rsatish va davolash.
SEG quyidagilarni amalga oshiradi:
1. Qabul qilish va tibbiy saralash, bemorlarni kasalxonalarga taqsimlash.
2. Transportirovka qilib bo’lmaydigan bemorlarni gospitalizatsiya qilish,
maxsus tibbiy yordam ko’rsatish va davolash.
3. O’ziga bo’ysungan kasalxonalarga rahbarlik qilish, maxsus yordam
ko’rsatishni nazorat qilish.
4. Hujjatlarni tibbiy statistika bo’yicha tahlil qilish, asoratlarni, o’lim
sababini o’rganish.
SEG 500—1000 o’ringa mo’ljallangan. Har bir SEGda quyi- dagi bo’limlar
bor: SEG boshqaruvi, qabul-saralash, operatsion bog’lov bloki, tez yordam

bo’limi, shokka qarshi, anaerob infek- siyaga qarshi bo’lim va tugu’ruqxona,
psixoizolator boshqa yor- damchi bo’limlar hamda xo’jalik qismi.
SEG asosini qabul-saralash bo’limi tashkil etadi. Unda saralash
maydonchasi, qabul, ishlov berish maydonchasi bor. Bu bo’limda jarohatlanganlar,
bemorlar ikki guruhga bo’linadi. 1-guruh profi- laktik kasalxonalarga yuboriladi.
2-guruh og’ir holatda bo’lganligi sababli SEGda qoladi. Ularga tez tibbiy yordam
va davolash ishlari shu yerda ko’rsatiladi. Jarohatlanganlar punkt ichida saralanadi
va kerakli bo’limga yuboriladi. Bundan tashqari, qabul-saralash bo’- limida
radiometrik nazorat o’tkaziladi, sanitariya ishlovi beriladi.
Operatsiya bog’lov bloki — operatsiya oldi, ope- ratsiya xonasi, bog’lov
xonasi, gips xonasi, avtoklav va rentgent xonalaridan iborat. Ommaviy
jarohatlanishlarda blokda 6—9 operatsiya stoli va 12—20 bog’lov stoli faoliyat
ko’rsatadi. Tez yordam bo’limi ko’chirib bo’lmaydigan xirurgik, terapevtik turdagi
kasallarni gospitalizatsiya qiladi va davolaydi. SEGda dispetcher xizmati ham
asosiy hisoblanadi (1-rasm).
FVda o’tkaziladigan sanitariya-gigiyenik choralar:
1. Aholi joylashishini nazorat qilish.
2. Suv bilan ta'minlanishni nazorat qilish.
3. Ovqatlanishni nazorat qilish.
4. Hammom bilan ta'minlanishni nazorat qilish.
5. Sanitariya-oqartuv ishlarini tashkil qilish.
Epidemiyaga qarshi choralar
1. Profilaktik choralar.
2. Yuqumli kasalliklar aniqlanganda ko’riladigan choralar (jadval).
Bemorlarga nisbatan
ko’riladigan
choralar Bemor bilan muloqotda bo’lganlarga ko’riladigan
choralar Kasallik
aniqlangan
muhitda
ko’riladigan
choralar
Bemorlarni o’z vaq- tida aniqlash
Bemor bilan muloqotda bo’lganlarni
aniqlash Faol immunlash Dezinfeksiya
Ro’yxatga olish, SESga
xabarnoma yuborish Tibbiy nazorat (so’rab surishtirish,
tekshirish)
Faol immunlash Dezinfeksiya
Kasalxonaga joylash- tirish
yoki uyda alo-
hida xona ajratish Laboratoriya tekshiruvi Antibiotik
kimyoviy profilaktika
Dezinfeksiya

Davolash, uyiga javob berish qoi- dalariga rioya qilishKarantin holatini joriy etish
Faol profi- laktika
Veterinariya-
sanitariya
choralari
Dispanser nazora- tiga olish
Kasallik yuqqanlarni aniqlash va
ularni davolash Sanitariya-
oqartuv ish- lari
olib borish

T T N

— S a ra la s h -e v a k u a t siy a gospitali

—
Bosh kasalxona

—
Profilli kasalxona
(T R — tr a v m a to lo g iy a ,

T — te r a p iy a , K — k u y is h ,
Yu — y u q u m li, K K —
ko‘p tarmoqli kasalxona,
P N —
p s ix o n e r v o lo g iy a)

—
Evakuatsiya
q a b u l n u q t a si

— T i b b iy

taqsim lash
nuqtasi
— Sanitariya
posti

—
Sanitariya
birlashmasi

— T i b b iy

birlashma
bo‘limi

—
Birinchi tez
yordam
bo‘limi

—
Harakatdagi
epidemiyaga
qarshi bo‘lim
1 - rasm . Tibbiy muassasalar.

P K

B K

S E G

E Q

Profilaktik choralar — aholining yuqumli kasalliklarga chidamliligini
oshirish. Bu mehnat va turmush sharoitlarini yaxshi- lash, jismoniy chiniqtirish,
profilaktik emlashlar yo’li bilan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, aholi
punktlarini axlatlardan tozalash, o’ra va chuqurlarning tozaligini nazorat qilish,
aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash, oshxona, qahvaxona, bufetlarning
sanitariya holatini yaxshilash, oziq-ovqat do’konlari, bozorlar, hammom,
sartaroshxonalarning sanitariya holatini kuzatish va yaxshilash, aholi o’rtasida
tibbiyot xodimlari tomonidan sanitariya-oqartuv ishlari olib borish choralari
ko’riladi.
Bir vaqtning o’zida juda ko’p aholi turli xil ommaviy qurol- lardan
zararlanishi mumkin. Ana shu zararlanganlarga tezda va o’z vaqtida tez tibbiy
yordam ko’rsatish uchun tashkilotlarda, o’quv yurtlarida, korxonalarda, temiryo’l

transportida va boshqa joylarda ishchilar, talabalar, xizmatchilar, uy bekalaridan
iborat sanitariya bo’linmalari va bo’limlar tashkil qilinadi. Ayollar 18—50 yosh-
gacha, erkaklar 16—60 yoshgacha qabul qilinadi.
Sanitariya bo’linmachasining vazifalari
1. Ommaviy zararlanish o’chog’ida birinchi tibbiy yordam ko’r- satish.
2. Jarohatlanganlar va yaradorlarni qidirish, topish va ularni tashib
chiqish.
Sanitariya bo’linmasi bir nechta sanitariya bo’linmachasidan iborat bo’lib,
97 kishini tashkil etadi.
Sanitariya bo’linmalari shahar, tuman hokimligi va Qizil Xoch, Qizil
Yarim Oy jamiyatlari tomonidan tashkil qilinadi. Ularni shifokorlar va hamshiralar
tayyorlaydilar. Sanitariya bo’linmasi a'zolari o’z bilim va ko’nikmalarini oshirib
borishlari uchun poli- klinika, ambulatoriya, tibbiy qismlarga biriktirilgan bo’ladi.
Sani- tariya bo’linmasi a'zolari tez tibbiy yordam qarorgohlarida nav- batchilikka
va bemorlarni parvarish qilish uchun jalb qilinadilar. Sanitariya nuqtalari
korxonalarda, tashkilotlarda, o’quv yurtlarida Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy
jamiyati tomonidan tashkil qilinadi. Ularning vazifasi: mayda ishlab chiqarish va
maishiy shikastla- nishga qarshi kurashish va epidemiyaga qarshi sanitariya-
gigiyenik chora-tadbirlar o’tkazish. Sanitariya nuqtasi 4 kishidan: boshliq va 3
nafar zveno a'zosidan iborat. Jihozlari: kombinezon, protivogaz, himoya kiyimi,
rezina etik, qo’lqop, kimyoviy vositalarga qarshi paket, suv uchun idish,
qalpoqcha, qo’lga bog’lov, sanitariya sum- kasi, bitta zambil, ikkita ilmoq, ikkita
fonar, 4 ta hushtak.
Shikastlanganlarni qidirish usullari:
1. Shikastlanganlarni mexanizatsiyalashgan vositalar (vertolyot,
samolyot, maxsus mashinalar) bilan qidirish.
2. Kuzatish yo’li bilan qidirish.
3. Qidiruv guruhi bilan qidirish.
4. Sanitariya patrullari bilan qidirish.
5. Sanitariya xaskashlash yo’li bilan qidirish.

6. Yoritish moslamalari bilan kechasi qidirish.
1. Birinchi usulda vertolyot yordamida tog’li, sahro, o’rmon, botqoqlik,
suv sathidan baland joylarda zararlanganlar qidiriladi. Qishda vertolyotlar 400—
600 metr, yozda 150—200 metr ba- landlikda uchadi.
2. Sanitariya transporti: bronetransportyor (BTR), piyodalar maxsus
mashinasi (BMP). Ular orasidagi masofa 300—350 metrni tashkil qiladi, mashina
ichida birinchi tibbiy yordam ko’rsatiladi.
Shikastlanganlar haydovchi-sanitar, sanitar, sanitar-instruktor tomonidan
kuzatish yo’li bilan qidiriladi. Har bir sanitarga 200— 250 metr masofani kuzatish
topshiriladi. Tibbiyot xodimlari sog’ askar va yarador askar yiqilishi
xususiyatlarini, o’ziga xos belgilarini bilishi lozim. Sog’ askar yuzi bilan oldinga
yiqiladi, qurolni tashlamaydi, o’zini chekkaga oladi. Yarador askar sekin yiqiladi,
qo’lidan quroli tushadi, yiqilgan joyida qoladi.
3. Shikastlanganlarni qidiruv guruhi bilan qidirish. Bu guruh 4—6
kishidan iborat bo’lib, ikkiga bo’linadi. Har bir guruh 2— 3 kishidan iborat, ularga
sanitar yoki sanitar-instruktor boshchilik qiladi.
4. Sanitar patrullar yordamida qidirish qo’shinlar hujum qilayot- ganda,
daryodan o’tish zarur bo’lganda amalga oshiriladi, sanitar patrullar jangchilarni
kuzatib boradi. Yaradorlar suvdan qayiq, sanitar-transportyor va suzish vositalari
yordamida olib chiqiladi.
5. Yaradorlarni kechasi qidirish. Bu usul kech ko’ruv asboblari
yordamida amalga oshiriladi. Qidiruvchilarga fonarlar beriladi. Transportyorga
projektor o’rnatiladi. Shikastlanganlar kunduzi yana bir marta axtarib chiqiladi.
6. Yaradorlarni maxsus tayyorlangan itlar yordamida qidirish. Bu usul
kechasi tog’, o’rmon, botqoqlikda, qishloq ichida jang olib borilayotganda
qo’llanadi.
7. Sanitar patrullar yordamida qidirish. Bu usul o’rmon, botqoq- likda,
tuman, bo’ron sharoitida qor yog’ib turganda qo’llanadi. Bunday usulda
qidiruvchilar orasidagi masofa yaqin bo’lib, ular bir-birini ko’rib turishi kerak.
Bunda okop, transheya, snaryad portlashidan keyin hosil bo’lgan chuqurliklar

ko’zdan kechirilib yaradorlar olib chiqiladi. Agar yarador topilsa, transport
batalyoni tibbiy punkt yo’liga yaqin joyga yashirin belgilab qo’yilib, so’ngra
qidirish davom ettiriladi. Yaradorlarni qidirish aniq bo’lishi uchun maydon ikki
marta ko’rib chiqiladi. Avval orqadan oldinga, so’ngra oldindan orqaga. Bu usulda
ko’p kishining ishtirok etishi talab qilinadi, asosan, urush harakatlari to’xtagandan
so’ng qo’llanadi.
Sanitar-zambildan, asosan, og’ir yaradorlarni tashish maq- sadida
foydalaniladi. Shikastlanganlarni yotqizgan holatda sa- molyot, vertolyot,
avtomobil va sanitariya poyezdiga yetkaziladi. Zambil uzunligi 321 sm, og’irligi
9,5—10 kg, eni 55 sm, balandligi
16 sm bo’ladi. Bu zambillar standart, har qanday transportga
joylashtirishga qulay, yig’ma yoki yoziq holda bo’ladi. Yaradorlarni zambilga
o’tkazish uch yo’l bilan amalga oshiriladi:
1. Yaradorlarni qo’lda ko’tarib joylashtirish.
2. Kiyimidan ko’tarib joylashtirish (oyoq-qo’li singan bo’lsa).
3. Sanitarlar yotgan holda yaradorlarni ustiga ortib joylashtirish.
Yaradorlarga yaqinlashish usullari:
1. Qisqa joyni yugurib o’tish (4—5 sekunddan oshmasligi kerak).
2. Yonboshlab siljish.
3. Emaklash.
4. Yerda qorin bilan sudralib siljish.
5. Sanitariya transportlari yordamida.
Yaradorlarni jang maydonidan olib chiqish:
Yaradorlarni sanitar orqasiga ortib yotgan holda yonboshlab, emaklab,
shinel, yoping’ich plash-palatka, yelkasida, qo’lida, tashuvchi ilmoq yordamida
olib chiqadi. Shikastlanganlar qo’lda, opichlab, ko’tarib, birin-ketin ko’tarib, har
ikki qo’lni qulf qilib ko’tarib, tasmalar yordamida, bir zambil bilan, ikki zambil
bilan ko’tarib olib chiqiladi.
Tibbiy saralash shikastlanganlar va yaradorlarni davolash, profilaktik va
evakuatsion tadbirlar uyushtirilishiga qarab guruh- larga ajratiladi. N.I. Pirogov

bundan 100 yil oldin aytganidek, yaxshi saralanib taqsimlangan yaradorlar o’z
vaqtida kerakli yordamni olishi mumkin va ularga to’g’ri tibbiy yordam
ko’rsatiladi.
Tibbiy saralash punkt ichida bo’limlararo va evakuatsion trans- portda
amalga oshiriladi. Saralash natijasida yaradorlar uch guruhga bo’linadi:
1. Atrofdagi sog’lom va bemor kishilarga xavfli bo’lganlar: yuqumli
kasalliklar (YK) bilan og’rigan bemorlar, radioaktiv moddalar (RM), zaharli (ZM)
va bakteriologik moddalar (BM) bilan zararlanganlar.
2. Tibbiy yordam shu yerda ko’rsatilishi zarur bo’lganlar.
3. Tibbiy yordam evakuatsiyaning boshqa bosqichlarida ko’rsa- tilishi
zarur bo’lganlar.
Tibbiy saralashni tibbiy saralash brigadalari o’tkazadi. Ular shifokor,
feldsher, hamshira, 2 ta registrator va sanitardan iborat. Tibbiy saralash uch
jarayonga bo’linadi:
1. Sanitar ishlovdan o’tishi zarur bo’lganlar (RM, ZM, BM, YK).
2. Tibbiy yordam tezlik bilan ko’rsatilishi va ko’rsatish joyiga qarab.
3. Evakuatsion belgisiga qarab.
Transportirovka qilganda bemorlarning oyog’i oldinda, behush holatda,
ko’p qon yo’qotganda — boshi oldinda, zinapoyadan tushganda oyog’i oldinda,
pastga olib tushishda boshi oldinda bo’- ladi. Boshi yaralangan, kalla suyaklari va
bosh miyasi shikastlan- gan bemorlar zambilda chalqancha yotqiziladi. Burun va
jag’ su- yaklari shikastlanganda bosh tomoni baland ko’tarilgan bo’ladi, boshni
oldinga sal engashtirib o’tkazib qo’yilgan vaziyatda tashiladi. Yaradorlarni
jarohatlanish o’chog’idan ko’chirish, o’choq ichida ko’chirish, o’choqdan tez
yordam bo’limiga va kasalxonalarga ko’chirish tibbiy evakuatsiya, deyiladi.
Yaradorlarga birinchi tez tibbiy yordam ko’rsatish:
Birinchi tez tibbiy yordamga quyidagilar kiradi. Qon ketishini to’xtatish,
jarohatni bog’lash, siniqlarga qo’lda yasalgan yoki tabelli shinalar qo’yish, kuchli
og’riq bo’lganda og’riqsizlantirish (promedol, morfin), zarur bo’lganda protivogaz
kiygizish yoki kimyoviy vositalardan saqlanish uchun ularga qarshi vositalarni

qo’llash. Ko’z, burun, og’iz, me'dani kuchsiz sodali suv bilan yuvish, sun'iy nafas
berish, ziddizahar (antidot) yuborish, yurakni bevosita uqalab ishga tushirish,
radiatsiyaga qarshi tablet- kalar berish.
Metodik qism

I.3. Favqulotda vaziyatlarda tez tibbiy yordamning ahamiyati
Aholini va hududlarni FVdan muhofaza qilishning asosiy ta- moyillari
quyidagilardan iborat:
1. Insonparvarlik — inson hayoti va sog’lig’ining ustuvorligi.
2. Oshkoralik.
3. Axborotning o’z vaqtida berilishi va ishonchli bo’lishi.
4. FVdan muhofaza qilish choralarining oldindan ko’rilishi.
Qonunga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mah- kamasi:
• FVni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar, davlat
rezervlarini yaratishni ta'minlaydi hamda ulardan foyda- lanish tartibini belgilaydi.
• FVning oldini olish va bartaraf etishga oid kuchlar va ularni maxsus
texnika hamda boshqa texnik vositalar bilan jihozlashni amalga oshiradi.
• FV tasnifini tasdiqlaydi va ularni bartaraf etishda ijro ho- kimiyati
organlari ishtiroki darajasini belgilaydi.
• Vazirliklar, idoralar, ijro hokimiyati mahalliy organlarning aholini va
hududlarni FVdan muhofaza qilish sohasidagi faoliyati ustidan nazoratni amalga
oshiradi.
FVdan muhofaza qilish bo’yicha maxsus vakolatli boshqaruv organi
Favqulodda vaziyatlar vazirligidir. Bu vazirlik O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1996-yil 4-martdagi PF 1378-sonli Farmoni asosida tashkil etilgan
va quyidagi faoliyat turlariga ega:
1. FVning oldini olish, bunday vaziyatlarda aholining hayoti va
sog’lig’ini, moddiy va madaniy boyliklarini muhofaza qilish, shu- ningdek, FV
oqibatlarini bartaraf etish va zararni kamaytirish yuzasidan choralar ishlab chiqadi
va amalga oshiradi.

2. Aholini va hududlarni FVdan muhofaza qilish sohasida max- sus
dasturlar ishlab chiqish va ilmiy tadqiqotlar amalga oshirishni tashkil etadi.
3. O’z vakolati doirasida vazirlik va idoralar, korxona, muassasa va
tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar bajarishi maj- buriy bo’lgan qarorlar
qabul qiladi.
4. Boshqaruv organlari, aholi va hududlarni muhofaza qilish kuchlari va
vositalarini FV sharoitida harakat qilishga tayyor bo’- lishini ta'minlaydi.
5. FVni bartaraf etish kuchlari va vositalarining boshqaruvini amalga
oshiradi, Boshqaruv punktlari, xabar berish va aloqa ti- zimlarini tuzadi.
6. FV sharoitida avariya qutqaruv ishlari va kechiktirib bo’l- maydigan
boshqa ishlarni o’tkazishni tashkil etadi.
7. Aholi va hududlarni FVdan muhofaza qilish tadbirlari ba- jarilishi
ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi.
8. Ishlab chiqarish va ijtimoiy obyektlar bo’yicha loyihalar va qarorlar
yuzasidan davlat ekspertizasi o’tkazishda ishtirok etadi.
9. Qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Umumta'lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kol- lejlari va oliy
o’quv yurtlarida, ishlab chiqarish hamda turar joylarda aholini FVda qanday
harakat qilishga o’rgatish umumiy majburiyat hisoblanadi.
Davlat tizimi rahbarlari va mutaxassislarni FVda harakat qilishga
tayyorlash va qayta tayyorlash maxsus o’quv-uslubiy markaz- larda hamda ish
joylarida amalga oshiriladi.
FVni bartaraf etishga qaratilgan harakatlar hududiy tashkilotlar, vazirlik,
idora va hokimiyatlarning kuchlari hamda vositalari bilan amalga oshiriladi.
Zaruriyat bo’lganda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasidan belgilangan
tartibda qo’shimcha kuchlar va vositalar ajratiladi.
FV ro’y bergan joylarning chegaralari davlat organlari, korxona va
tashkilotlarning tegishli rahbarlari tomonidan FV tasnifiga mu- vofiq belgilanadi.
FVni bartaraf etish bo’yicha qutqaruv, avariya ishlari va boshqa ishlar tegishli
organlar qaroriga binoan tugatiladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

1997-yil 27- dekabrda «O’zbekiston Respublikasida FVning oldini olish va harakat
qilish Davlat tizimi to’g’risida»gi qaror qabul qilgan bo’lib, unga asosan:
1. O’zbekiston Respublikasida FVning oldini olish va harakat qilish
Davlat tizimi (FVDT) to’g’risidagi nizom va uning tuzilmasi tasdiqlangan.
2. Aholini va hududlarni FVdan muhofaza qilish vazifalari O’zbekiston
Respublikasi vazirliklari va idoralariga yuklangan.
3. O’zbekiston Respublikasida FVlarning oldini olish va harakat qilish
to’g’risidagi nizom, FVDTning asosiy vazifalari, uni tashkil etish, uning tarkibi
hamda faoliyat ko’rsatish tartibi belgilangan.
4. FVDTda boshqaruv organlari, Respublika va mahalliy hokimiyat
organlari, aholi va hududlarni FVdan himoya qilish masalalarini hal etish
vakolatiga kiradigan korxonalar va muassasalarning kuch va vositalarini
birlashtirish hamda FVning oldini olish va bartaraf etish sohasidagi tadbirlarni
amalga oshirish, FV yuzaga kelganda aholi xavfsizligini, atrof-muhitni muhofaza
qilish hamda tinchlik va harbiy davrda davlat iqtisodiyotiga zararni kamaytirishga
qaratilgan tadbirlar belgilangan.
FVDT organlari o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga, qonunlariga, Oliy Majlis qarorlariga, O’zbe- kiston Respublikasi
Prezidentining Farmonlari, Farmoyishlariga, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, Favqulodda vaziyatlar vazirining
buyruqlari va ko’rsatmalariga, O’zbekiston Respublikasi shaharlararo shartno-
malariga va mazkur nizomga amal qiladi.
FVDTning asosiy vazifalari:
1. Tinchlik va harbiy davrda aholi va hududlarni FVdan mu- hofaza
qilish sohasida huquqiy va iqtisodiy hujjatlarning yagona konsepsiyasini belgilash,
ishlab chiqish va amalga oshirish.
2. Respublika hududidagi mumkin bo’lgan texnogen va tabiiy FVni
oldindan aniqlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash.
3. FVning oldini olishga, odamlar xavfsizligini ta'minlashga, xavfli
texnologiyalar va ishlab chiqarishlarning tavakkalchiligini yo’qotish, mulkchilik

shakllaridan va idoraviy bo’ysunishidan qat'iy nazar, iqtisodiyot tarmoqlari,
korxonalar, muassasalar va tash- kilotlar faoliyat ko’rsatishining barqarorligini
oshirishga qaratilgan maqsadli va kompleks ilmiy texnik dasturlarni ishlab chiqish
va amalga oshirish.
4. Boshqaruv organlari va tizimlarining FVning oldini olish va ularni
bartaraf etish uchun mo’ljallangan kuch va vositalarning doimiy tayyorligini
ta'minlash.
5. Aholi va hududlarni FVdan muhofaza qilish sohasidagi ax- borotlarni
yig’ish, ishlab chiqish, almashish va berish.
6. Aholini, Boshqaruv organlarining mansabdor shaxslarini, FVDTning
kuchlari va vositalarini FVda harakat qilishga tay- yorlash.
7. FVni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zaxiralarini
yaratish.
8. FVni bartaraf etish.
9. FVdan zarar ko’rgan aholini ijtimoiy himoya qilishga oid tadbirlarni
amalga oshirish.
10. FVdan muhofaza qilish sohasida aholining, shu jumladan, ularni
tugatishda bevosita qatnashgan shaxslarning huquq va maj- buriyatlarini himoya
qilish.
11. Aholi va hududlarni FVdan muhofaza qilish sohasida xal- qaro
hamkorlik qilish.
FVDT hududiy va funksional jihatdan quyidagi tizimlardan iborat:
1. FVDT rahbar organlari.
2. FVDTning kundalik boshqaruv organlari.
3. FVni bartaraf etish kuchlari va vositalari.
4. FVni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zaxiralari.
5. Xabar berish, aloqa tizimlari, boshqaruv va axborot bilan
ta'minlanishning avtomatlashtirilgan tizimlari (BAT).
Oldindan kutilgan yoki yuzaga kelgan FVning ahvoli, ko’- lamlaridan kelib
chiqib, FVDT faoliyat ko’rsatishining quyidagi tartiblaridan biri o’rnatiladi.

Kundalik faoliyat tartibi: me'yordagi ishlab chiqarish, sanoat, radiatsion,
kimyoviy, biologik (bakteriologik), seysmik va gidrometeo- rologik vaziyatda,
epidemiyalar, epizootiyalar va epifitotiyalar bo’lganda yuqori tayyorgarlik tartibini
o’rnatish; sanoat, radiatsion, kimyoviy, biologik, seysmik va gidrometeorologik
vaziyatlar yomonlashganda FV yuzaga kelishi mumkinligi to’g’risida ma'lumot
tayyorlash.
O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligining vazifalari:
1. Respublika hududidagi sanitariya, epidemiyaga oid ahvolni kuzatish,
nazorat qilish va uning taxminiy oqibatlarini belgilash.
2. FV xususiyatini hisobga olib zarar ko’rgan aholiga tezkor tibbiy
xizmat ko’rsatish usullarini ishlab chiqish, joriy etish va takomillashtirish.
3. Zarar ko’rgan shaxslarga tezkor tibbiy yordam ko’rsatish, FV
tumanlarida epidemiyaga qarshi sanitariya va gigiyena tadbir- larini o’tkazishga
oid ishlarni tashkil etish va muvofiqlashtirish.
4. FVda tumanlarga dori-darmonlarni shoshilinch yetkazib berilishini
ta'minlash.
5. Zarar ko’rgan va transportda tashish mumkin bo’lmagan bemorlarni
hisobga olish va ularning FV joylaridan evakuatsiya qilinishiga doir ishlarni
muvofiqlashtirish.
6. FV tumanlaridagi atrof-muhitning radioaktiv, kimyoviy za- rarli
moddalar va bakteriologik vositalar bilan ifloslanishining ol- dini olishni nazorat
qilish.
7. FVDT boshqaruv organlari va aholini FV hududlaridagi sa- nitariya-
epidemiyaga oid ahvol to’g’risidagi axborot bilan ta'minlash.
8. Dori-darmonlar, epidemiyaga qarshi sanitariya-gigiyena vosi- talari
zaxiralarini tashkil etish hamda ularni zarur darajada saqlash.
9. Aholini FV chog’ida dastlabki tibbiy yordam ko’rsatishga o’qitish va
tayyorlashning uslubiy asoslarini ishlab chiqish.
10. Qizil Yarim Oy jamiyati bilan birgalikda sanitariya bo’lin- malari va
nuqtalarini shifokorgacha dastlabki tibbiy yordam ko’r- satishga tayyorlash.

11. FVDTning funksional quyi tizimlarini tashkil etish va ular- ning
faoliyatini nazorat qilish.
12. FV joylaridagi (zarar ko’rgan aholiga) davlat shoshilinch tibbiy
yordam qilish xizmatiga, davlat sanitariya-epidemiya na- zorati xizmatiga
rahbarlik qilish.
Qizil Yarim Oy jamiyatining vazifalari:
1. Favqulodda Vaziyatlar vazirligi, boshqa vazirliklar (idoralar) va
sog’liqni saqlash organlari bilan birgalikda aholini FV chog’ida kasallar va zarar
ko’rganlarga dastlabki tibbiy yordam ko’rsatish hamda g’amxo’rlik qilish
masalalari bo’yicha tayyorlash.
2. Vazirliklar, idoralar, mahalliy boshqaruv organlariga hamda
korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning rahbarlariga sanitariya bo’linmalarini
tuzish, ularni yuklatilgan vazifalarni bajarishga muvofiq jihozlashni ta'minlash va
tayyorgarlik holatini nazorat qilishda yordam ko’rsatish.
3. Xalq ta'limi va sog’liqni saqlash organlari bilan birgalikda o’rta
maxsus o’quv yurtlari va umumta'lim maktablarida sanitariya nuqtalarini tashkil
etish va ushbu muassasalar talabalarini o’qitish.
4. Ichki ishlar vazirligi, eng avvalo, davlat avtomobil nazorati
xodimlarini, kursantlar, haydovchilar va yo’l transport xizmati xodimlarini zarar
ko’rganlarga dastlabki tibbiy yordam ko’rsatish amaliyotiga kontrakt asosida
o’qitishni tashkil etish.
5. Sog’liqni saqlash organlari bilan birgalikda aholiga dast- labki tibbiy
yordam ko’rsatish, o’zaro, o’z-o’ziga hamda zarar ko’rganlarga g’amxo’rlik
qilishga o’qitish bo’yicha ixtisoslashtiril- gan teleradio, teleko’rsatuvlar va
radioeshittirishlarni tashkil etish.
6. Qizil Yarim Oy jamiyatining bo’linmalari va boshqa ko’n- gillilar
bo’linmalarini tuzish, o’qitish, jihozlash.
7. FVdan zarar ko’rgan aholiga yordam ko’rsatish uchun Qizil Yarim Oy
jamiyatining eng zarur tovarlar omborlari va zaxi- ralari tizimini tashkil etish.

2.4. Favqulotda vaziyatlarda jarohatlanish darajalarini aniqlash
Teri va shilliq pardalarga shikast etmaydigan zaralanishlarning hamma turlari
turlari yopiq shikastlanishlar dweyiladi.yopiq shikastlashlarga –yumshoq
to`qimalarning lat eyishi, boylamlarning ( cho`zilishi ) cho`zilishi va uzilishi,
muskullarninig yirtilishi kabilar kiradi.
Lat eyish.
Lat eyish daganda zarb ta`sirida yumshoq
to`iqmalarninig anatomic uzgarishsiz shikastlanishi tushuniladi.
bir joyninig og`rishi, to`qimalarninig shishuvi,teri sezuvchanligininig
uzgarishi , qon quyilishi
( gematoma ) kuzatiladi. Shikastlangan organ funksiyalari buzilishi mumkin.
Gematoma ( qon quyilgan joy) rangi pigmentninig asta- sekin parchalanishi
munosabati bilam tuk qizil, ko`kimtir, yashildan to sariq ranggacha uzgaradi.
davolash gavdaning shikastlangan qismiga orom beriladi, unga balandroq
vaziayt yaratiladi, bosib turadigan bo`glam bo`glanadi, lat egan joyga sovuq yoki
muz solingan xaltachada quyiladi. Gematoma katta bo`lsa ba`zan qon surib olinadi
yoki qon oqishi to`xtatiladi lat eyishdan 2- 3 kun o`tgach gematomaniing
yahshiroq surilishi uchun issiq muolajalar ( grelka, isituvchi compress, doametriya
uvch …)qilinadi.
Muskullarning yirtilishi.
Muskullarninig shikastlanishi yopiq va ochiq bi`lishi mumkin. Muskul qattiq
cho`zilganda va unga zo`r kelganda, masalan, og`ir yuq ko`tarilganda u yirtilishi
mumkin. Qorin muskullari va oyoq - qo`llarni yozuvchi muskullar eng ko`p
yirtiladi. Muskullar qisman va to`liq yirtilishi mumkin.

yirtilgan zonani paypaslab kurishdi, ayniqsa muskul nuqsoni aniqlanadi.
Keyinroq gematoma xosil bo`lish hisobiga usmasimon tuzilna paydo bo`ladi.
Odatda shu muskul funksiyasi pasayadi yoki butunlay yo`qoladi.
Boylamlarning cho`zilishi va yirtilishi bug`imda uning hajmidan oshib
ketadigan xarakat bulganda uni maxkam ushlab turadigan boylam apparati
cho`ziladi. Ba`zan esa yirtiladi. Bug`im sohasida og`riq, va shish xarakatlarninig
cheklanish kuzatiladi. Boylamlar yirtilganda gematoma paydo bo`ladi va xarakat
keragidan ortiqcha bo`ladi.
Oyoq - qo`lga orom berish zarur. Bug`im soxasiga bosib turadigan bog`lam
bog`lanadi. Dastlabki kunlari sovuq, keyinchalik issiq muolajalar mahalliy
qullaniladi. Boylam yirtilganda gips bog`lam quyiladi, konservativ davoalsh yahshi
natija bermaganda operatsiya yo`li bilan davo qilinadi.
Ezilish sindromi.
oyoq - qullar tananing boshqa qismlari yumshoq tuqimalarninig zilzila
vaqtida, bosib qolishda va boshqalarda uzoq muddatgacha turli narsalar (daraxt,
toshlar, beton plitalar, uta og`ir buyumlar va hokazo) ostida bosilishi oqibatida yuz
beradigan ma`lum simptomlar kompleksi e z i l i sh sindromi deyiladi. Yoki
shikastlanish taksikozi deyiladi. Bunda muskullar teri osti yog` kletchatkasi
tomirlar va nervlar suyaklar majaklanadi va sinadi.
Uzoq vaqt ezilish natijasida muskullar va boshqa tuqimalar qonga yolchimay
qoladi natijada bu tuqimalarda nekroz boshlanib tuqimalar o`la boshlaydi va
uzidan zaharli moddalar ajratadi. So`ng to`qimalarda yig`ilgan toksinli moddlar,
shuningdek og`riq impulslari oqimi organizmga tushadi va shokni eslatuvchi klinik
manzarani keltirib chiqaradi.
Ezilish sindromining belgilari.
Bemorning umumiy ahvoli dastlab ancha yahshi bo`ladi u umuman
beholligidan ezilgan joyi og`rishidan shikoyat qilmaydi. Oradan 6-8 soat o`tgach
shikastlangan oyoq- qo`lda shish paydo bo`ladi. Bu soxaning terisi avalgiga
qaraganda oqaradi, so`ngra qizg`ish- ko`kimtir tusga kiradi. Terida ichi suyuqlikka
to`la pufakchalar paydo bo`ladi, oyoq- qo`lini qimirlatib bol`may qoladi.

Bemorning umumiy ahvoli og`irlashadi. Tana harorati 39 / 40 ga ko`tariladi. Boshi
qattiq og`riydi, qon bosimi avvaliga ko`tarilib keyin tushadi pulsi tezlashadi ,
buyrak ishi buziladi , oldin siydik ajralishi kamayadi so`ngra siydik umuman
ajralmay qoladi – anuriya.
Ko`rinib turgan shikastlanishlar.
shikastlanishlarninig qo`yidagi turlari farqlanadi:
1 Shikastiga sabab bo`lgan sharoitlarga ko`ra:
A) ishlab chiqarishga aloqador bo`lmagan shikastlar , transportdan
shikastlanish , maishiy shikastlanish , sport shikastlari, maktabda sportda
ko`chada bo`ladigan shikastlanishlar.
B)ishlab chiqarish shikastlari ( sanoat va qishloq ho`jaligi)
V) ataylab qilingan shikastlar (harbiy, uz- uziga qasd qilish)
2. Shikastlovchi omil turi bo`yicha:
- mexanik, ximik, termik, operatsion, nur va bosh –r
3. Shikastlovchi xarakteri bo`yicha:
- yopiq ( teri va shilliq pardalar shikastlanmaydigan)
- ochiq, bo`shliqqa teshib kiradigan (qorin bo`shlig`i, plevra)
- bo`shliqlarga teshib kirmaydigan
yakkam - dukkam
- ko`p sonli , oddiy , kombinatsiyalashgan shikastlar.
4. Shikastlaydigan kuch ta`sirlaydigan joy bo`yicha:
- bevosita (shikastlanish kuch tushgan zonada yuz bergan)
- bilvosita (shikast etkazuvchi zonadan uzoqda bo`lgan)
5. Ta`sir qilgan vaqt bo`yicha: utkir va surunkali bo`ladi:
shikastlanish va uning profilaktikasi:
shikastlanish deganda olib kelgan sharoitlarning sabablari tushuniladi.
Shikastlarning turini xisobga olib, tegishlicha profilaktika choralari ishlab
chiqiladi. Shikastlanishni oldini olish qo`yidagi tadbirlardan iborat:
1) mehnat va havfsizlik texnikasini tug`ri tashkil etish:

2) ishlovchilarning shaxsiy xavfsizligini yahshilash:
3) k`ocha xarakati qoidalariga rioya qilish va hokazo.
Shikastlanishlarda 1 yordam uyushtirish
1- yordam uyushtirishda baxtsiz xodisa tusatdan ro`y berishini unutmaslik
kerak. Shikastlanish yuz bergan sharoit va joydan qat`iy nazar , zudlik bilan
yordam ko`rsatish va tezda avolash muassasasiga jo`natish kerak.
Xodisa ro`y bergan joyda qo`yidagicha yordam kursatilishi kerak:
1. Shikastlanishga sabab bo`layotgan omil ta`sirini to`xtatish;
2. Qon oqishini vaqtincha to`xtatish;
3. Aseptic bog`lam bog`lash;
4transport immobilizatsiyasini qilish; 5.og`riqsizlantiruvchi dorilar
6. Nafas hamda yurak-tomir sistemalarininig ishini yahshilovchi preparatlar
yuborish kerak.
Suyak la rninig sinishi va uninig turlari. Suyaklarniing chiqishi.
Suyaklar sinishiniing turlari va belgilari.
Suyaklarning chiqishi va uninig trurlari. Suyaklar chiqqanda 1-yordam
ko`rsatish.
Suyal sinishi deb, suyak butunligininig buzilishiga aytiladi. Suyak sinishida
ko`pchilik hollarda suyak siniqlarining siljishi ro`y beradi. Bir qator hollarda suyak
siniqlari bo`lmaydi. . (bolalarda bo`ladigan suyak sinishlarida)
Suyak sinishi tug`ma va orttirilgan bo`lishi mumkin.
homilaninig ona qornidagi davrida turli omillarniing ta`sirida yuz beradigan
shikastlanish turiga t u g` m a sinish deyiladi.
katta yoshdagi kishilarda va bolalarda qanday bo`lmasin mexanik omillar
natijasida ro`y beradigan sinish turlarini orttirilgan suyak sinishi dab atash rasm
bo`lgan. Tug`ruq vaqtida yuz beradigan sinishlar orttirilgan sinishlar qatoriga
kiradi. Suyak kasalliklarida ro`y beradigan sinishlar patalogik sinishlar deyiladi.
suyaklarniing elastikligi yo`qolishi natijasida keksa yoshdagi kishilarda
suyak sinishlari ko`p uchraydi.

Suyak sinishlarida 1 yordam shikastlangan qo`l yoki oyoqni
immobilizatsiyalashdan iborat. Ochiq suyak sinishida oldin aseptik bog`lam
qo`yiladi. Bemorga anal`getiklar yuboriladi va uni shifoxonaga etkaziladi.
Sinishlarni davolash prinsiplari.
sinishlarninig davolash asosini suyak siniqlarini joy- joyiga silish va suyak
qadog`i hosil bo`lguncha ularni shu vaziyatda tutib turish tashkil etadi. Suyak
siniqlarini joyiga solishdan oldin og`riqsizlantiriladi. Suyak siniqlarini to`g`ri
vaziyatda ushlab turish uchun:
1) gips bog`lam qo`yiladi.
2) teri ustidan va skeledann tortish qo`llaniladi.
3) suyak siniqlarini xirurgik metod bilan fiksatsiya qilinadi.
transport immobilizatsiyasi- suyak sinishlarida va yumshoq to`qimalar
anchagina shiakstlanganda gavdaniing shu qismiga orom berish, og`riqni
kamaytirish, to`qimalarni keyingi shikastlanishini oldini olish, shuningdek
travmatik shokni profilaktika qilish maqsadida qo`llaniladi. Transport
immobilizatsiyasininig qo`yidagi turlari farqlanadi:
1) oddiy immob-ya - bunda bemor gavdasining sog`lom qismlaridan
foydalaniladi.m: oyog`i singanda 2 sog`lom oyog`iga bog`lanadi. Shikastlangan
qulini tanasiga bo`glanadi.
2) mavjud vositalar bilan imm-sh. Tayoq taxta bo`lagi , bir dasta sim, shox-
shabbalardan shunday vositalar yordamida ofydalanish mumkin.
3) zavodda ishlab chiqilgan transport shinalari bilan imm-ya qilish.
Transport shinalari ikkiga:
fiksatsion va distraksion shinalarga bo`linadi.
fiksatsion shinalar yordamida gavdaning shikastlangan qismi fiksatsiya
qilinadi.
kramer shinasi yoki narvonsimon shinani yumshoq simdan tayorlanadi.
Gavdaniing qaysi qismi immob- ya qilinishiga qarab, shina shaklini istagancha
uzgartirish mumkin. Tursimon shina ham yumshoq simdan yasalgan turdan iborat.
Uni osonlikcha yumoloqlab urash mumkin. Asosan bilak, qo`l va oyoq panjasini

immob-ya qilish uchun qo`llaniladi. Faner shinalar aksariyat tarnov shaklida
tayorlanadi. Vakuum tibbiyot shinalari – oyoq va qo`llarni immob-ya qilish uchun
ishlatiladi.
distraksion shinalar- bu siniq suyak uchlarini bir- biridan uzoqlashtirib, qon
tomir va nerv tolalari shikastlanishini oldini oladi. Bularga- diterixs shinasi kiradi.
transport shinalarini qo`ytishda qator qoidalarga amal qilish zarur. Shina
shikastlangan zonadan tashqari ikkita qo`shni bo`gimni mahkam ushlab turish
zarur. Immob- ya qo`pol manipyulyar qilish yaramaydi. Shikastlangan kishininig
kiyim- boshi yechiladi , bog`lam shikastlangan qismigagina bog`lanadi. Shinaga
max sus paxta, doka, uraladi.
narvonsimon shina qo`yish.
shian gavdaniing qaysi qismiga qo`yilishiga qarab oldindan modellanadi.
Elka suyagi singanda shina sog`lom tomondagi kurakning ichki chetidan boshlab
quyilishi , yaqinlashtirilgan qulning yarim bukilgan tursak bug`imining tashqi
yuzasi bo`ylab borishi va barmoqlar uchidan birmuncha oshirib tugallanishi kerak.
Bilak shikastlanganda elkaning uchdan bir o`rta qismi shinaning yuqori sathi,
barmoqlarninig uchlari shinaning pastki sathi hisoblanadi. Boldir shikastlanganda
uchala tomondan fiksatsiya qilgan yahshi: bitta shianni boldir va oyoq panjasi
barmoqlari uchininig orqa sathidan sonning uchdan bir qismigacha , boshqa
ikkitasini boldirning yon tomonlari bo`ylab fiksatsiya qilinadi. Bunda shinalarning
oyoq kaftlariga tegib turadigan qismini boldir- panja bug`imini birmuncha
mustahkamlash uchun uzangi ko`rinishida qayriladi.
Derixs shinasini qo`yish. Shinaning oyoq kaftiga mos keladigan qismini oyoq
panjasininig kaft qismiga bint bilan fiksatsiya qilinadi. Birmuncha uzun tashqi
qismini qo`ltiqdan boshlab qo`yiladi va oyoq qismiga metall halqaga kiritilib,
undan 8- 10 sm tashqariga chiqarib qo`yiladi.

3. Dunyoda va O’zbekistonda Covid-19 tarqalishi
Favqulotda vaziyatlarga nafaqat tabiiy ofatlar, balkim tez tarqalanishi
mumkin bolgan kasalliklar, ya’ni biologik tabiiy ofatlar kiradi.
Shunday ofatlardan biri bu butun dunyoda keng tarqalib, pandemiya
holatigacha rivojlanib ketgan koronavirus kasalligi bo’lib, bizning ham
Respublikamizni chetlab o’tmadi.
COVID-19 kasalligini keltirib chiqaruvchi SARS-CoV-2 koronavirusi
2019 yil dekabr oyida Xitoyning Xubey provinsiyasida joylashgan, 11 mln aholiga
ega Uhan shahrida tarqala boshlagan edi. Xitoy o’z hududida noma'lum virus
tarqalayotgani haqida jahon hamjamiyatiga 31 dekabr kuni ma'lum qildi, shu kuni
Jahon sog’liqni saqlash tashkilotiga xabarnoma yuborilgan.
9 yanvar kuni yangi turdagi koronavirusdan ilk o’lim holati qayd etildi. 13
yanvarda Xitoydan tashqarida birinchi bemor aniqlandi; oradan bir oy o’tib,
Xitoydan tashqarida birinchi qurbon berildi.
Ayrim statistic ma’lumotlarga to’xtalib o’tsak:
“our World in data” nashriga ko’ra, hamda 24 apreldan O’zbekistob
hududida koronavirus bilan kasallanishlar soni keskin kamayganligi sababli, osha
kungi holat bo’yicha pandemiya boshlangandan so’ng O’zbekistonda
kasallanishlar soni:

Xulosa
Hozirgi kunda mamlakatimizda juda ko plab sohalarda sezilarli darajadaʻ
rivojlanishlar ko rinmoqda va asosini topmoqda. Shular jumlasidan favqulodda
ʻ
vaziyatlar holatini ham olishimiz mumkin.
Favqulodda vaziyatlarda xo’jalik yurituvchi subyektlarning barqaror
ishlashini ta’minlash Favqulodda vaziyatlar davlat xizmatining asosiy
vazifalaridan biridir. Himoya choralarini oldindan ko'rish kerak - tinchlik davrida.
Aholi va xo’jalik ob’ektlarini samarali himoya qilish ushbu chora-tadbirlarni
amalga oshirishga jiddiy yondashgandagina amalga oshirilishi mumkin.
Chidamlilikni oshirish tadbirlariga quyidagilar kiradi:
1. Favqulodda vaziyatlarning sabablarini oldini olish - potentsial xavfli
uskunalarni rad etish, ishlab chiqarishni takomillashtirish yoki qayta profillash,
yangi texnologiyalarni joriy etish, xodimlarni tekshirish.
2. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish - avtomatlashtirish tizimlarida
blokirovka qiluvchi qurilmalarni joriy etish.
3. Favqulodda vaziyatlarning oqibatlarini yumshatish - uskunaning sifat
ko'rsatkichlarini yaxshilash: quvvat, yong'inga chidamlilik, jihozlarni oqilona
joylashtirish; ortiqchalik, takrorlash, zaxiralash.
4. Masofa, harakat vaqtini cheklash, ekranlar, individual va jamoaviy
himoya vositalaridan foydalanish bo'yicha mumkin bo'lgan zarar etkazuvchi
omillardan himoya qilishni ta'minlash.
AS va DPRni o'tkazishga tayyorgarlik kuchlarni tayyorlashni (NFGZ -
Davlat Mudofaa Kuchlarining nostandart tuzilmalari), zarur materiallar va
jihozlarning zaxiralarini yaratishni o'z ichiga oladi.
Yangi qurilgan ob'ektlarning ham, barcha mavjud ob'ektlarning barqarorligi
ko'p jihatdan ularning ma'lum talablarga muvofiqligi bilan belgilanadi.
Ushbu talablar ITM GZ (GZ muhandislik-texnik chora-tadbirlari)
loyihalash standartlarida, shuningdek, ular asosida ishlab chiqilgan, sanoatga
nisbatan mavjud standartlar talablarini to'ldiradigan va ishlab chiqadigan idoraviy
normativ hujjatlarda belgilangan.

Biz bilamizki texnika va texnologiya rivojlangan sari favqulotda vaziyatlar
turi va xavfi ko'payib boradi. Favqulotda vaziyatlarning turlari ko paygandan keyinʻ
ularga shaylikni oshirish talab etiladi. Shu sababdan tez tibbiy yordamning shayligi
oshirib borish talab etilmoqda. Bu borada ko plab ishlar amalga oshirililganligiga
ʻ
qaramasdan bu sohada ham bir qator kamchiliklar ko zga ko rinmoqda. Masalan
ʻ ʻ
tez tibbiy yordam sohasida radiaktiv favqulotda vaziyatlarda harakat qiluvchi
brigadalar mavjud emas. Yana bir misol tez tibbiy yordam mashinalarining
kechikib borishi. Bunday kamchiliklar tez tibbiy yordam sifatini pasaytirib
yuboradi.
O tgan 3 yil shuni ko rsatdiki hali tibbiy yordam sohasida bir qator
ʻ ʻ
kamchiliklar bor va buni bartaraf etish bo yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar
ʻ
o z natijasini ko rsatadi degan umiddaman
ʻ ʻ

Foydalanilgan adabiyotlar
1. A. Mark , P. F riend James Fundamentals of Occupational Safety and Health.
Bernan Press . Ge rmаniya, 2007
2. Christer Pursiainen (ed.) assisted by Per Francke. Early Warning and Civil
Protection. NORDREGIO 2008
3. Mirziyoyev SH.M. Erkin vа fаrovon, demokrаtik О’zbekiston dаvlаtini
birgаlikdа bаrpo etаmiz. О’zbekiston Respublikаsi Prezidentining lаvozimigа
kirishish tаntаnаli mаrosimigа bаg’ishlаngаn Oliy Mаjlis pаlаtаlаrining qо’shmа
mаjlisidаgi nutqi. –T.: “О’zbekiston” NMIU, 2016. – 56 b.
4. Nigmatov I., Tojiyev M. Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi.
Darslik–T.:Iqtisod-Moliya, 2011, 260 b.
5. Yuldashev O.R.,Usmonov U., Mirabzalov M. "Yong’in xavfsizligi
asoslari".O`quv qo`llanma-T.;1995 y -175 b.
6.Qodirov E .V, Shermatov M. Sh., Akbarov X.A., Mavlonov E. V., Odilov A. A.
"Tabiiy muhitda muhofazalashning ekologik asoslari". O`quv qo`llanma-T.;
"O`zbekiston".1999-196 b.
7. Tojiyev M.X., Nigmаtov I., Ilxomov M.X, "Fаvkuloddа vаziyatlаr vа fukаro
muxofаzаsi". Ukuv kullаnmа-T., MCHJ., Tа’lim mаnbаi., 2002 -224 b..
8."Fuqaro muhofazasi asoslari". Ma`ruza matnlari to`plami. T.;2003. Fuqaro
muhofazasi instituti.
9.Tojieyv M. X., Nigmatov I.,Ilxomov M.X. "Favqulodda vaziyatlar va fuqaro
muhofazasi" O'quv qo'llanma.T.,«Iqtisod-moliya».2005.,195b.
Elektron resurslar
1. www.lex.uz -О’zbekiston Respublikаsi Qonun hujjаtlаri mа’lumotlаri milliy
bаzаsi.
2. www.gov.uz;-О’zbekiston Respublikаsi hukumаt portаli.
3. www.catback.ru-nаuchniye stаti i uchebniye mаteriаli

Favqulotda vaziyatlarda aholiga tibbiy yordamni tashkil etish

Купить