Fenol - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	306.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Май 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Fenol

Mundarija:
Kirish
I. BOB. Adabiyotlar shaxri……………..…………… ……………………
1.1. Fenol yordamida tozalash texnologiyasi………………………….
1.2. Neft moylarini tozalashda ishlatiladigan erituvchilar…………….
II.BOB.TAJRIBA QISMI………………………………………
2.1. Neft moylarini fenol yordamida tozalashning texnologik sxemasi..
2.2. Neft konlaridan va gazokondensatni qazib olishning asoslari……………….
III bob. OLINGAN NATIJALARNING UMUMLASHTIRILGAN
MUHOKAMASI …………………………………………………………………
3.1. Gazokondensatni kompleks tayyorlash orqali suvsizlantirish va
tuzsizlantirish
3.2.Neftni qayta ishlash olinadigan
maxsulotlari......................................................
Xulosa.......................................................... ............................................................
Foydalanilgan
adabiyotlar.....................................................................................
1

Kirish
Dolzaribligi: Hozirgi vaqtda energiyaning asosiy manbalaridan biri
neft va gaz hisoblanadi. Ulardan asosan turli suyuq yoqilg’ilar–benzin,
kerosen, dizel va qozonxona (mazut) yoqilg’isi olish uchun foydalaniladi.
Shuningdek, neftdan maxsus va surkov moylari ham ishlab chiqariladi. Qayta
ishlash jarayonlari orqali olingan mahsulotlar plastmassalar, sintetik kauchuk
va smola, sunìy tola va yuvish vositalari, dori–darmonlar va shu kabi bir qator
xalq xo’jaligi uchun zarur mahsulotlar ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida
foydalaniladi bularni olish biroz murakkab jarayonlarni qamrab oladi.
Maqsadi: Mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish, sifatli birikmalarni
ajratib olish, neft va tabiiy gaz tarkibi bilan tanishish. Neft va taiiy Gaz
maxsulotlarni qayta ishlash jarayonini o’rganish ancha murakkab bo’lgani uni
sodaroq holda tushintirish maqsadida yozildi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar neft va gazni qayta ishlash
zavodlari Oltiariq (1906 y.), Farg’ona (1958 y.) va Muborak (1971 y.) gazni
qayta ishlash zavodlari qatoriga 1997- yil 22- avgustda ishga tushirilgan
Buxoro neft va gazkondensatini qayta ishlashga mo’ljallangan zavod va 2001-
yilda Sho’rtan gaz kimyo majmuasi qo’shildi. Umuman O’zbekistondagi neft
va gazni qayta ishlash sohasini vujudga kelishiga nazar solsak, XIX–asr oxirida
Farg’ona vodiysida ochilgan dastlabki konlar asosida 1904-1906 yillarda
O’zbekistonda birinchi Oltiariq neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirilishidan
boshlangan. Oltiariq neftni qayta ishlash zavodi asosan neftni birlamchi qayta
ishlashga mo’ljallangan.
Farg’ona neftni qayta ishlash zavodida neftni birlamchi va ikkilamchi
qayta ishlash jarayonlari olib boriladi. Uning hozirgi vaqtdagi ishlab chiqarish
quvvati yiliga 5,5 mln. tonna neft va kondensatini qayta ishlashga
mo’ljallangan. Zavodda shuningdek, yiliga 500 ming tonna moy ishlab
chiqarish quvatiga ega qurilmalari mavjud. 1996-yil Farg’ona neftni qayta
ishlash zavodi chet el ilg’or texnologiyalari (Yaponiya) asosida qayta
rekonstruksiya qilindi.
2

Hozirda zavodda neft mahsulotlarini 50 dan ortiq xili ishlab chiqariladi.
Adabiyotlar shaxri
1.1. Fenol yordamida tozalash texnologiyasi
Neft moylarni ishlab chiqarishda asosiy jarayonlaridan biri tanlab (selektiv)
tozalash jarayonidir. Bu jarayonlar orqali moylarni ishlatishning muhim
xususiyatlari, ya`ni oksidlanishga barqarorligi va issiqlik – qovushqoqlik
xususiyatlarini yahshilash imkoniyati mavjud. Jarayon neft moy xom ashyosidan
maxsus tanlangan erituvchilar yordamida oltingugurt va azot birikmalari, qisqa
yon zanjirli ko’p siklli aromatik va naften – aromatik uglevodorodlarni,
to’yinmagan uglevodorodlar va smolali moddalardan tozalashga asoslangan.
Sanoat miqyosida tanlangan (selektiv) erituvchilar sifatida fenol, Fenol va bug’li
erituvchi aralashmalardan keng foydalaniladi.
Selektiv tozalashni barcha qurilmalari texnologik tizimda quyidagi asosiy
jarayonlar kiradi. Bunda uzluksiz ishlovchi jihozlarda xom ashyo
komponentlarni ekstraksiya orqali ikki faza hosil qilish, rafinatli va ekstraktli
erituvchidan haydash yo’li orqali erituvchini uzluksiz qayta tiklash hamda
erituvchini suvsizlantirish o’tkaziladi.
Moylarni tanlab eritadigan erituvchilar yordamida tozalash.
Moy fraksiyalari uglevodorodlarning har-xil sinflari va geterosiklik
birikmalarining aralashmalaridan iboratdir. Uglevodorodlarni fizik xossalari
ularni ma`lum sinflarga mansub ekanligiga va molekulyar massalariga boqliqdir.
Geterosiklik uglevodorodlarni fizik xossalari boshqalardan farqi bo`lib, ular
qarxil haroratlarda har-xil tezlikda organik erituvchilarda tanlanib eriydilar.
Tanlab yoki selektiv erituvchilar deb, shunday suyuq moddalarga aytiladiki,
ma`lum haroratda neft mahsulotlari aralashmasidan faqat keraksiz, tozalanishi
kerak bo`lgan komponentlarni ajratib oladigan, bu jarayonda boshqa
uglevodorodlarni eritmasdan va ularda erimasdan qoladigan moddaga aytiladi.
Tozalash maqsadlari uchun shunday erituvchilar tanlab olinadiki, ular birbiridan
keskin farqlanadigan erkin haroratda har-xil moddalarni eritadigan bo`lsin.
3

Ba`zan erituvchilar uglevodorodlarni yaxshi eritadi va keraksiz
komponentlar eritmalardan cho`ktirilib, osongnna ajratiladi. Shu tamoilga
asosan smola-asfal'tenli birikmalar (deasfal'tizatsiya) va qattiq uglevodorodlar
(deparafinlash) ajratib olinadi 1
.
Boshqa jarayonlarda esa, buni teskarisi bo`lib, erituvchilar kerakli
komponentlarni eritmasdan, keraksiz komponentlarni eritib yuboradi. Bu usul
moylarni fenol va Fenol bilan selektiv tozalashda qo`llaniladi. Tozalangan
mahsulot va keraksiz komponentlarning kontsentrati har xil jarayonda o`zini
nomiga ega. Masalan: deasfal'tizatsiya jarayonida tozalab olingan moy
deasfal'tizat deyiladi, smolali-asfal'ten moddali kontsentrat esa smola-asfal'ten
moddalari deyiladi.
1.2. Neft moylarini tozalashda ishlatiladigan erituvchilar
Deparafinlash jarayonida olinadigan maxsus-deparafinlangan moy,
(depmaslo, deparafinat), qattiq uglevodorodlarni esa gach yoki petrolatum
deyiladi. Fenol yoki Fenol bilan tozalanganda toza moy-rafinad va
smolaasfal'tenli va polosiklik aromatik uglevodorodlar aralashmasi - ekstrakt
deyiladi.
Erituvchilarni selektiv ideal emas, ya`ni erituvchi fazalardan birini to`liq
eritadi va ikkinchisini qismandir. Masalan: fenol polisiklik aromatik
uglevodorodlarini yaxshi eritadi, lekin shu bilan birga moyni uglevodorodlarini
qam qisman eritshi mumkin.
Distilyat moy fraksiyalari, odatda, deasfal'tizatsiya qilinmaydi. Distillyat va
qoldiq moylarni umumiy texnologik sxemasi shu bilan farq qiladi. Moy
(fraksiyalari tozalanganidan so`ng moylarning rangi o`zgaradi, ular ancha
rangsizlanadi. Smola va polisiklik aromatik uglevodorodlardan tozalash
natijasida moylarni kokslanishi va yopishqoqlik indeksi ortadi. Smola va
to`yinmagan uglevodorodlardan tozalash moyni termik barqarorligini
(stabilligini) oshiradi. Kislota xususiyatiga ega bo`lgan uglevodorodlardan
1 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport,
refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
4

tozalash esa korroziya aktivligini pasaytiradi va qattiq uglevodorodlardan
tozalash qotish haroratinini pasaytiradi.
Moylarni tovar qolatiga keltirib tayyorlash kompaundlash qurilmasida olib
boriladi. yengil, o`rta va og’ir distillyat qamda qoldiq komponent bo`lsa
moylarni xoxlagan navini (sortini) tayyorlash mumkin.
Moylarni tozalash jarayonida tanlovchi (selektiv) erituvchilardan
foydalaniladi. Tanlovchi yoki selektiv erituvchilar suyuq modda bo`lib ma`lum
haroratda aralashmadan faqat ma`lum komponentlarni (boshqalarini eritmasdan
va ularda o`zi erimasdan) ajratib beradi. Ba`zan erituvchilar uglevodorodlarni
yaxshi eritadilar va keraksiz komponent cho`kmaga tushadi, yengili ajratib
olinadi. Deasfal'tizatsiya va deparafinizatsiya ana shunga asoslangan.
Erituvchilarga (fenol, Fenol, N-metilpirrolidon dixlor etan, suyultirilgan propan,
karbamidlar) suv, benzol va toluol qo`shib, ularning selektivligini va
erituvchanlik qobiliyatini o`zgartirish yoki nazorat qilish mumkin bo`ladi.
Suv, benzol va toluollarni qo`shib aralashtirish erituvchilarni selektivligini
o`zgartirib yuboradi. Suv qo`shilganda selektivlik oshib, umumiy erituvchanlik
pasayadi. Benzol va toluol qo`shilganda esa erituvchilarning selektivligi
pasayadi va umumiy erituvchanlik ortadi 2
.
Erituvchilar quyidagilarga javob berishi kerak:
1. Erituvchi katta harorat oraliqida yaqqol ko`rinib turuvchi tanlab eritish
xossasiga ega bo`lishi kerak.
2. Erituvchi tozalanayotgan mahsulotda erimasligi kerak.
3. Erituvchini va boshlanqich xom-ashyoni zichligidagi farqi katta bo`lishi
kerak chunki, bunda faza tez ajraladi.
4. Erituvchi xom ashyoga nisbatan kimyoviy barqaror, inert, zaharsiz,
portlovchi emas va qurilmani korroziyaga uchratmasligi kerak.
5. Erituvchi yengil va to`la regeneratsiyalanadigan bo`lishi kerak. Buning
uchun qaynash harorati moyning qaynash haroratidan past bo`lishi kerak.
2 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport,
refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
5

II.BOB.TAJRIBA QISMI
2.1. Neft moylarini fenol yordamida tozalashning texnologik sxemasi
Fenolni tanlovchanligi past xisoblansada lekin umumiy erituvchanlik
qobiliyati yuqoridir. Selektivlikni pastligi natijasida ekstrakt tarkibida moyning
qimmatbaqo komponentlarni ham erib qolishi mumkin, deasfal'tizatga esa smola
va asfal'tenlar o`tib ketadi. Birinchi qodisada moyning % miqdordagi chiqishi
kamaysa, ikkinchisida esa deasfal'tizatni sifati pasayadi.
Erituvchilarning tasnifi. Qutbli erituvchilarning tabiati, uning tarkibi va
molekulalar strukturasi tozalash jarayonining unumdorligiga ta`sir qiladi.
Erituvchining tabiati, uning bir tomondan xom ashyoning aromatika
uglevodorodlariga nisbatan, ikkinchi tomondan parafin uglevodorod-lariga
nisbatan tanlab eritish xossalarini baqolashda to`liq o`zini namoyon etadi.
Erituvchining uglevodorodlarga nisbatan tanlash va eritish xossalarini
o`rganish uchun Gamet tengligidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Erituvchi
molekulasiga geteroatomlarni va Gammet - Taft konstantasining yuqori
ko`rsatkichli atom guruhini (O
2 , N, CO
2 , F, CN
4 ) kiritish, erituvchini
donorakseptor xossali uglevodorodlarga nisbatan tanlab eritish xossasini yuqori
qiladi. Alifatik birikmalar siklik va geterosiklik analoglariga o`tishi,
erituvchining aromatika va to`yinmagan uglevodorodlarga nisbatan tanlab
eritish xossasini sezilarli darajada yaxshilaydi.
Mineral moylar ishlab chiqarish sanoatida keng ko`lamda amaliy jiqatdan
fenol, Fenol va N-metilpirrolidon erituvchilaridan foydalaniladi.
Fenol erituvchisi. Ma`lumki, fenol oltingugurt birikmalari va smolani,
qisman sul'fidlarni yaxshi eritadi. Shuning uchun erituvchilar orasida fenol
moylarni tanlab eritishda unumli erituvchi qisoblanadi. Aynan uning xossalarini
inobatga olgan qolda neftni qayta ishlash zavodlarining
moybloklari loyiqalangan.
Fenol formulasining strukturasi: C
6 H
5 OH,

7

Jadval. Fenolning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari
1 Zichlik, 20 o
C da, kg/m 3
1071
2 Molekulyar og’irlik 94,11
3 Sindirish ko`rsatkichi, 41 o
C 1,5425
4 Kritik harorat, o
S 419
5 Kritik bosim, MPa 6,05
6 Issiqlik siqimi, 45 o
C da, kDj/(kg*grad) 2,11
7 qovushqoqlik 45 o
C da kinematik, mm 2
/s dinamik, Pa*s
3,8
4,0
8 harorat, o
C
chaqnashi 79
buqlarning qavoda alangalanishi 430
atmosfera bosimida qaynashi 181
erishi +41
9 Fenolning suvda eruvchanlik %, harorati o
S
20 8,2
40 9,6
10 Suvning fenolda eruvchanligi %, harorati o
C
40 33,2
11 Buqlanish entalpiyasi, kDj/mol' 45
12 Suv bilan azeotrop aralashmaning qaynash harorati
atmosfera bosimida, o
S 99,6
13 Suv bilan azeotrop aralashmadagi fenolning tarkibi % 9,2
14 Dipol' momenti 1,7
15 Dipol' momenti 5
Berilganlardan ko`rinib turibdiki, fenolning zichligi deyarli katta emas, bu
esa rafinatli va ekstraktli eritmalarni to`qnashtirgandafazaldar ajralish sharoitiga
8

sal'biy ta`sir qiladi. Haydash haroratining yuqori bo`lishi quvurli o’choqlarda
yoqilqining ko`p sarf bo`lishiga va qurilmalarda isitish xarajatlarining
ko`payishiga olib keladi. Fenolning boshqa kamchiliklari: kristallanish
haroratining balandligi, bunda ekstraktor kolonnasida ishchi harorat diapazoni
qisqaradi; yuqori qovushqoqligi, bunda kolonnada oraliq oqimlarni
to`qnashtirganda fazalar muvozanatini hosil bo`lish tezligi pasayib, modda
almashinish jarayoni yomonlashadi; yuqori zaharliligi; kolonna tipidagi
qurilmalarda emultsiyalanishga moyilligi baland.
2.2. Neft konlaridan va gazokondensatni qazib olishning asoslari
Fenol bilan tozalaganda uning tanlash xossasini ko`tarish uchun qo`shimcha
ravishda etil yoki metil spirtini ikkinchi erituvchi sifatida qo`shish mumkin.
Fenol-etanol erituvchisi bilan ekstraktsiyalaganda rafinat chiqishi 4-5 % ga
quruq fenol bilan tozalaganga nisbatan ko`payadi.
Fenolning ajratish xossasini ko`tarish uchun unga qo`shimcha yengil benzin
fraksiyasi, spirtlar, sirt aktiv moddalar qo`shiladi. Anna shu barcha qo`shilgan
qo`shimchalar fenolning tanlash xossasini ko`taradi.
Fenol erituvchisi. Fenol bilan tozalashning afzalligi: rafinat
distillyatlarining ko`p chiqishi bilan va xom-ashyoning kuchli
dearomatizatsiyalanishi bilan baqolanadi.
Fenol - yoqimli non qidini eslatadigan rangsiz suyuqlikdir. U tarkibida
pentozan saqlagan chiqindilarni gidrolizlash va kislota qo`shib qaynatish yo`li
bilan olinadi.
Kimyoviy tabiati bo`yicha Fenol aromatik
al'degidlarga o`xshab ketadi; uning
formulasining strukturasi: C
4 H
3 OCHO,

Past haroratda Fenolda (30-40 o
C) qattiq parafinlar va asfal'tenlar erimaydi,
oltingugurt birikmalari va smolalar sekin va narafin-naften uglevodorodlari
judayam sekin eriydi.
9

400 o
C dan yuqori haroratda qaynaydigan yuqorimolekulyar aromatik
uglevodorodlar, 60-80 o
C da yaxshi eriydi. Eritish xossalarini yaxshilash uchun
benzol, atseton, spirtlar, xloroform va boshqa yuqorimolekulyar organik
birikmalar qo`shiladi.
Fenol uglerodning turli guruhlarini tanlashi xom ashyoning tarkibiga,
ekstraktsiyaning harorat rejimiga, erituvchining xom-ashyo bilan nisbatiga
boqliq bo`ladi.
Tozalash sharoitiga qarab rafinat va ekstraktning uglevodorod tarkibi
o`zgarib, Fenol bilan tozalaganda taqsimlanish koeffitsienti fenol bilan
tozalaganga nisbatan ancha yuqoridir. Erituvchining keng qo`llanilishiga
qaramay furfuro bir qancha kamchiliklarga ham ega. U kam zaharli bo`lsada,
yuqori harorat va qavo kislorodi ta`sirida oksidlanib, o`zining dastlabki
xossalarini yo`qotadi.

Jadval. Fenolning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari
1 Zichlik, 20 o
C da, kg/m3 1160
2 Molekulyar oq’irlik 96,03
3 Sindirish ko`rsatkichi, 41 o
C 1,5261
4 Kritik harorat, o
C 396
5 Kritik bosim, MPa 5,43
6 Issiqlik siq’imi, 45 o
C da, kDj/(kg*grad) 1,59
7 qovushqoqlik 45 o
C da
kinematik, mm 2
/s 0,907
dinamik, Pa*s 1,02
8 Harorat, o
C
chaqnashi 59
atmosfera bosimida qaynashi 162
erishi -39
9 Suvda eruvchanligi %, harorati 20 o
C
10

Fenol suvda 5,9
suv Fenolda 4,5
10 Buqlanish entalpiyasi, kDj/mol' 44
11 Suv bilan azeotrop aralashmaning qaynash harorati
atmosfera bosimida, o
C 97,5
12 Azeotrop aralashmadagi Fenolning tarkibi % 35
13 Dipol' momenti 3,57

N-metilpirrolidon erituvchisi. N-metilpirrolidon - qiyin uchuvchan
erituvchi bo`lib, ijobiy ekologik va toksikologik xarakterga ega. Qulay
erituvchanligi va yuqori tanlash xossasiga ega bo`lgani uchun u neft va kimyo
sanoatida keng ko`lamda ishlatilmoqda.
N-metilpirrolidonning yuqori qutbligini molekula
strukturasining assimmetrikligi izoqlaydi:

Jadval. N-metilpirrolidonning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari
1 Zichlik, 25 o
C da, kg/m3 1028
2 Molekulyar oq’irlik 99,13
3 Kritik harorat, o
C 451
4 Kritik bosim, MPa 4,78
5 Harorat, o
C
yonish nuqtasi 245
atmosfera bosimida qaynashi 204,3
erishi -23,6
6 Buqlanish entalpiyasi, 20 o
C da, kDj/mol' 550
7 Kritik hajmi, m3 / kmol' 0,316
8 Sirt tarangligi, 25 o
C da, N/m 0,041
11

9 Portlash chegarasi, hajmiy ulushda, %
pasti 1,3
yuqorisi 9,5
10 Dipol' momenti 1,7
N-metilpirrolidon kuchli qutbli erituvchi qisoblanadi. U - rangsiz,
qarakatchan suyuqlik bo`lib, kuchsiz amino sifatli hidi bor. N-metilpirrolidon
cheksiz proporsiyada suv va ko`pincha organik erituvchilar bilan aralashishi
mumkin 3
.
N-metilpirrolidon suv bilan azeotrop aralashma hosil qilmaydi va qoniqarli
termik barqaror hisoblanadi. Moylar ishlab chiqarishda yarim tayyor
mahsulotlarni tozalashda N-metilpirrolidon aromatik uglevodorodlarni va
geterobirikmalarni, jumladan organik oltingugurtlarni tanlab eritadi. Parafin
uglevodorodlarini eritishda inert bo`lgani uchun u Fenolga va ayniqsa fenolga
raqobatbardosh hisoblanadi.
Moylarni tanlovchi erituvchilar bilan tozalash jarayoni uchun quyidagi
omillar muximdir:
1. Jarayonning harorati.
2. Moy fraksiyasini erituvchida erituvchanligining kritik harorati
3. Xom ashyo va erituvchilarning nisbati.
4. Erituvchini xom ashyo bilan o`zaro ta`sir usuli.
5. Bosim ostida suyultirilgan gazlarni erituvchi sifatida ishlatilganda
(propan, oltingugurtli uglevodorod gazi) o`z ta`sirini ko`rsatadi.
Erituvchini moy eritmasidan va kerak bo`lmagan komponentlar eritmasidan
regeneratsiyalash bir necha bosqichda amalga oshiriladi:
- Erituvchi yuqori haroratda yoki atmosfera bosimida qaydab ajratiladi.
- Suv buqi bilan qaydab olinadi.
- Vakuum ostida qaydab ajratiladi.
3 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport,
refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
12

Tozalangan mahsulotda erituvchining qoldiq miqdori 0,005-0,02 % dan ortiq
bo`lmasligi kerak.
III bob. OLINGAN NATIJALARNING UMUMLASHTIRILGAN
MUHOKAMASI
3.1. Gazokondensatni kompleks tayyorlash orqali suvsizlantirish va
tuzsizlantirish
Moylarning qimmatbaqo uglevodorodlari gach yoki ekstraktga o`tib ketishi
mumkin. Bu asosan, erituvchining yetarli darajada selektiv bo`lmaganligi sabali
yuz beradi. Buning natijasida qimmatbaqo va keraksiz komponentlar oraliqida
turgan uglevodorodlar yo`qotiladi. Bu komponentlar ichki rafinat deyiladi. Bu
komponentlarning yo`qotilishi asosiy mahsulot chiqishini pasaytiradi.
Eng ko’p tarqalgan tozalash mujassamlashtirilgan (ikki oqimli) qurilmalarda
fenol va Fenol yordamida o’tkaziladi. Bunday qurilmalarning ahamiyatli tomoni
shundaki, ularda bir vaqtning o’zida distillyatli va qoldiq xom ashyoni qayta
ishlash imkonyati mavjud.
Rafinat chiqishini oshirish va ekstrakt bilan birgalikda chiquvchi kerakli
komponentlar yo’qolishini kamaytirish uchun, shuningdek, turli tarkib va
xususiyatdagi ikki rafinatlarni olish maqsadida ikki bosqichli fenolli tozalash
qo’llaniladi. Bunday holatda qurilma ikki ekstrakcion kolonna bilan jihozlanadi.
Xom ashyoni birinchi kiritishda tozalash uchun talab etiladigan fenolni
tahminan yarim miqdorida beriladi. Bu kolonna yuqorisidan “og’irlashtirilgan”
rafinat eritmasi chiqariladi. Bu “og’irlashtirilgan” rafinat ikkinchi bosqich
tozalash uchun ikkinchi ekstrakcion kolonnaga yuboriladi va bu kolonnaga
qolgan qism fenol kiritiladi. Ikkinchi kolonna yuqorisidan yakuniy rafinatli
eritma erituvchini qayta tiklash jihoziga kiritiladi. Tozalashdagi I va II bosqich
ekstrakli eritmalarni fenolli qayta tiklash tizimiga yuboriladi 4
.
4 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport,
refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
13

Kam qovushqoqli past haroratda qotuvchi moylarni olish uchun yengil
distillyatlarni tozalash nisbatan past temperatura (35 – 40 0
C) larda amalga
oshiriladi. Qurilma texnologik sxemasiga sovitish tizimi kiritilgan. Sovutish
tizimi ekstrakciya kolonnasi pastki qismidan resirkulyatsiyalanuvchi xom ashyo
va ekstrakli eritma uchun sovutkichlarda foydalaniladigan suvni 3 – 8 0
C ga
sovitib berishga mo’ljallangan. Bundan qurilmalar erituvchini qayta tiklash
kolonnalari siqib ketishini oldini olish uchun ko’p sondagi tarelkalar o’rnatiladi.
Xom ashyodagi smolali moddalar miqdori yuqori hollarda qurilmaga
qo’shimcha xom ashyoni deasfal’tlash bitumi eritmasidan erituvchini qayta
tiklash tizimlari kiritiladi.
3.2.Neftni qayta ishlab olinadigan maxsulotlari
Selektiv tozalash qurilmalarni ishlatish vaqtida katta e`tibor jarayonni
avtomatik boshqarishga qaratiladi. Qurilmadagi oqimlar sifatini analizatorlar
yoritib turadi: xom ashyo uchun – zichlik va qovushqoqlik o’lchagichlari, rafinat
uchun – refraktometr, kolorimetr, erituvchi miqdor analizatori; ekstrakt uchun –
zichlik va qovushqoqlik o’lchagichlari, erituvchi miqdor analizatori; oqova
suvlari uchun – erituvchi miqdor analizatori. Xom ashyodan rafinat chiqishi 64
– 85 % (massa) ni tashkil etadi, yuqori indeksli moylarni qayta ishlashda 40 –
60% (massa).
Moyli xom ashyolarni tozalashda qo’llaniladigan ekstraksion kolonnalar
tavsifini quyida ko’rib chiqamiz. Tozalash jarayonidan asosiy maqsad-fenol
erituvchisi yordamida xom ashyo tarkibidan keraksiz komponentlarni chiqarish
yo’li bilan rafinat olishdir. Rafinatni chiqishi boshlang’ich xom ashyo sifatiga va
tozalash darajasiga bog’liq. Xom ashyo sifatida moy distillyatlari yoki
deasfal’tizatdan foydalaniladi. Rafinat olish qatorida jarayonda ekstrakt hosil
bo’ladi.
Qurilmaning asosiy bloklariga quyidagilar kiradi: fenol-suv azeotropik
bug’li aralashmadan fenol xom ashyosini absorbsiyalash, ekstraksiyalash,
rafinatli eritma tarkibidan fenolni regenerasiyalash va ekstraktli eritma
14

tarkibidan fenolni regeneratsiyalash. Qurilma texnologik sxemasi quyidagi
ko’rinishda keltirilgan (22-rasm).
Distillyatli yoki qoldiq xom ashyo 1-nasos yordamida 2-issiqlik
almashtirgich beriladi va u tahminan 90 0
C gacha qizdirilib, 3-bug’li qizdirgich
orqali o’tib, 5-absorberni yuqori tarelkasidan beriladi. Xom ashyoni absorberga
kirishdagi temperaturasi 110-115 0
C ga teng. Absorberning pastki qismidagi
suyuqlik sathiga ko’ra xom ashyoni uzatish boshqarilib turiladi, buning uchun
qizdirish liniyasida klapan o’rnatilgan.
Absorberning pastki tarelkasi ostidan azeotropik aralashma bug’lari
kiritiladi. Xom ashyo oqimi ko’tarilayotgan bug’lar bilan to’qnashib, undan
fenol absorbsiyalanadi(yutiladi). Suv bug’lari absorberdan chiqishi bilan
4kondensator-sovitkichga tushadi va hosil bo’lgan kondensat suv bug’i ishlab
chiqarish tizimiga yuboriladi.
15

1622-rasm. M
oy xomashyosini fenolli tozalash qurilmasi texnologik sxemasi:

1
, 6, 9, 11, 13, 18, 22, 19, 31, 33, 37
– nasoslar; 2, 17, 23, 24 - issiqlik almashtirgichlar; 3, 12 – qizdirgichlar; 4 – kondensator-sovitkich; 5 – absorber;
, 8, 26
7
– sovitgichlar; 10 – ekstraksion kolonna; 14, 15, 28, 34
– yig’gichlar; 16, 30 – quvurli pechlar; 19, 35 –havoli sovitish jihozlari; 20 –rafinatni
uchirish kolonnasi; 21- rafinatni bug’latuvchi kolonna; 25
– qaynatgich;27 – quritish kolonnasi; 32 – ekstraktni uchirish kolonnasi; 36
– ekstraktni
bug’latuvchi kolonna; 38 – tomchqaytargich.

Xom ashyo unda absorbsiyalangan fenol bilan birgalikda absorber pastki
qismidan 6-nasos yordamida yig’ilib, 7-sovitkich orqali 10-ekstraksion kolonna
o’rta qismidan beriladi. Kolonnalar nasadkali yoki tarelkali tipda bo’lishi
mumkin. Kolonna yuqorisidagi temperatura erituvchining kritik
temperaturasidan tahminan 8-12 0
C past holda ushlanadi, odatda qoldiq xom
ashyo uchun 115 0
C dan oshmagan holda va kam qovushqoqli xom ashyo uchun
50 0
C.
Kolonnalar yuqorisi va pasti orasidagi hosil qilinadigan temperatura
gradienti 10-30 0
C ni tashkil etadi. Moy distillyatlarini tozalashda fenolning
karrasi xom ashyoga nisbatan 1,2-2 oralig’ida, deasfal’tizatni tozalashda esa
2,54 bo’ladi.
Tarkibi 0,005% (mass.) dan ko`p bo`lmagan fenol saqlagan rafinat 22nasos
yordamida 17-issiqlik almashtirgich orqali va oxirgi sovitgichdan so`ng
rezevuarga jo`natiladi.
10-kolonnadan chiqariladigan ekstraktli eritma 11-nasos yordamida 24-
issiqlik almashtirgich (bunda 25-qaynatgichdan chiqayotgan qaynoq fenol bilan
qizdiriladi) va 23-issiqlik almashtirgich orqali 27-quritish kolonnasiga beriladi.
Bu kolonnaga ekstraktli eritmani kiritilishdagi temperaturasi 150-160 0
S teng.
Yarim berk tarelkalar yordamida ikki qismga bo`lingan 27-kolonna yuqori qismi
12 ta tarelka bilan jiqozlangan va pasti - kub qismidir. Ekstraktli eritma va unga
birlashtiriladigan fenol-suvli kondensat 27-kolonnada suvsizlantiriladi.
Bu kolonna yuqorisidan azeotrop aralashma buqlari (taxminan 91% mass.
suv, qolgani fenol) chiqariladi, pastki qismidan esa-fenolni asosiy massasi va
ekstraktdan tarkib topgan suvsiz eritma chiqariladi. Kolonna yuqorisidan
chiqarilayotgan azeotrop aralashma buqlarini bir qismi 5-absorberga, qolgan
miqdori esa 19-qavoli sovitgichga yuboriladi. Bu erda hosil bo`lgan suv-fenolli
kondensat 15-yiqgichga tushadi. 27-kolonnaning yarim berk tarelkasida
yiqiluvchi ekstraktli eritma 25-qaynatgichga o`tadi. U bu erda 32-kolonnadan
chiqayotgan kondensattsiyalanuvchi fenol buqlari bilan qizdiriladi.
Suvsizlantirilgan ekstraktli eritma 27-quritish kolonnasi pastki qismidan 29-
17

nasos yordamida olinib, 30-zmeevikli pechda 250-260 0
S gacha qizdirilgan qolda
32-buqlatish kolonnasiga beriladi. Eritmaning bir qismi 32-kolonna pastki qismi
va 30-pech oraliqida retsirkulyattsiyalanadi. 31-nasos yordamida 30-zmeevikli
pech orqali amalga oshiriladigan eritma sirkulyatsiyasi ekstraksion kolonna
pastidagi temperaturani taxminan 330 0
S gacha oshiradi. Bu orqali kolonna
qoldiq mahsulotidagi fenolni miqdorini kamaytirishga erishiladi. 32-kolonna
0,20,3MPa ortiqcha bosimda ishlaydi. Kolonna yuqorisidagi temperatura ishchi
bosimda fenolni qaynash temperaturasiga teng. U 230-240 0
S chegarasida
o`zgarib turadi. 32-kolonnaning yuqori tarelkasidan to`yintirish (sovuq quyilish)
sifatida fenol beriladi. Tarkibida 2-5% (mass.) fenol saqlagan ekstraktli eritma
32-kolonna pastki qismidan o`z oqimi bilan 36-buqlatuvchi kolonnaga o`tadi va
u erda suv buqi bilan shamollatiladi.32-kolonnadan chiquvchi fenol buqlari 25-
qaynatgich uchun issiqlik tashuvchi hisoblanadi. Qayta tiklangan fenol 24-
issiqlik almashtirgich va 26- sovitgich orqali 28- quruq fenolli yiqgichga
tushadi. 36-kolonnadan chiquvchi fenol va suv buqlari 35-jiqozda
kondensattsiyalanadi va ekstraktli eritma bilan birgalikdagi kondensat
aralashmasi 27-quritish kolonnasiga beriladi. 36kolonnadan ekstrakt 37-nasos
yordamida 2-issiqlik almashtirgich orqali hamda oxirgi sovitkichdan so`ng
rezervuarga chiqariladi.
Tuymazin neftidan yuqori indeksli moy olish uchun fenolli tozalashdagi
ko`rsatkichlari quyidagi jadvalga keltirilgan:
jadval
Ko’rsatkichlar Tozalanadigan xom ashyo
Kam
qovushqoqli
distillyat O’rta
qovushqoqli
distillyat Qovush-
qoqli
distillyat Deasfal
tizat
Xom ashyo tavsifi
Zichlik 20 0
S dagi, kg/m 3
885 912 924 911
Qovushqoqlik 100 0
Sda, mm 2
/c 8,9 5,9 9,2 20,6
18

Konradson bo’yicha koksliligi,
% (mass.) -------- -------- --- - ---
0,9
Oltingugurt miqdori, %(mass.) 1,7 1,6 1,8 1,5
Jarayon parametrlari
Fenolni xom ashyoga nisbatan
sarfi, %(mass.) 350 200 400 550
Kolonnadagi temperatura, 0
S
Yuqorisida Pastida 45
32 60
40 65
45 88
68
Rafinat tavsifi
Zichlik 20 0
S dagi, kg/m 3
838 855 867 876
Qovushqoqlik 100 0
Sda, mm 2
/c 7,7 4,9 6,8 15,4
Konradson bo’yicha koksliligi,
% (mass.) ------ ------- ------
0,2
Oltingugurt miqdori, %(mass.) 0,3 0,4 0,4 ------
Qovushqoqlik indeksi (tayyor
moy) 104 103 97 95
Rafinat chqishi, % (mass.) 51 55 65 50
19

Xulosa
O’zbekiston Respublikasi XXI asrga neftni qayta ishlashga yuqori
texnologiyalarni joriy qilib, rivojlanishning ekstensiv yo’lidan intensiv
yo’ligao’tdi.
1. Neft qayta ishlashga yangi texnalogiyalar kiritilish oqibatida rangsiz neft
mahsulotlarini ishlab chiqarish miqdori, qayta ishlanayotgan xom ashyo
xajmi kamaytirilgan holda salab qolindi. Xuddi shunday ijobiy natijani
gazni qayta ishlash sohasida ham kuzatish mumkin.
2. Neft va Gazni qazib chiqarish ko’mir va torfga nisbatan osonroq , shu
bilan birga ularni iste’mochilarga etkazib berish bilan bog’liq ishlar ham
ancha qulay va arzonligi bilan ahamiyatli.
3. Neftning fizik-kimyoviy xossalari boshqa jarayonlar ta’sirida ham
o’zgarishi mumkin.Xulosa qiladigan bo’lsak neftning turliligi ikkilamchi
o’zgarishi bilan uzviy bog’liq bo’lib, neftning qayta tuzilishida
oksidlanish jarayoni asosiy ahamiyatga egadir.
4. Neft va tabbiy gazlar tarkibidan olinadigan xom-ashyolar va ularning
xossalari bilan, xalq xujaligidagi ahamiyati bilan tanishildi
5. Neft va Gaz uglevodorodlari,ularni turli usullar yordamida xosil qilish,
Parafin uglevodorodlarni olefinlar yordamida katalitik alkillash o’rganilib
tahlil qilindi.
20

Foydalaniladigan adabiyotlar
1. Karimov I.A. “2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
ko’taradigan yil bo’ladi” Toshkent “O’zbekiston” 2012.
2. Суняев С.И “Производство,облагора живание и применение
нефтяного кокса. М: Химия 1985, 296стр .
3. G ’ aybullayev . S . A ” Neft va Gazni qayta ishlash texnologiyasi “, Buxoro -
2016 y
4. Abidov . B ” Neft - Gaz sintezi asoslari ” –“ Faylasuflar ” nashriyotiToshkent -
2013
5. Исматов Д. И “Нефт-газни қайта ишлаш техналогияси” маьрузалар
матни Тошкент 2009 .
6. Черножуков Н .И “Техналогия переработки нефти и газа” ч 3, М:
Химия 1978,324-стр.
7. www.ziyonet.uz .
8. www.nur.uz .
9. www.edu.uz.-Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligiportali.
21

Fenol

Купить