Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	61.7KB
Покупки	5
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	История

Firdavsiyning “Shоhnоmа” asarlari tarixiy manba sifatida

o’tgach, Mulla Nodir Muhammad Buxoriy «Shohnoma»ning o’zbekcha
nasriy variantini yaratgan. 5
2.2.Abulqosim Firdavsiyning “Shoxnoma” asarining manba sifatida
qo`llanishi
Sharq so‘z san‘atida pand-nasihat ruhi ustunroq, ochig‘i u shunisi bilan
G‘arbdan farq qiladi ham. X asrdayoq buyuk Abu Ali ibn Sino Sharq ko‘proq
nasihat yo‘li bilan, G‘arb esa hayotni real ko‘rsatish orqali kishini
tarbiyalashga moyilligini maxsus qayd etib o‘tgan edi. Og‘zaki va yozma
adabiyoti, axloqiy-diniy me‘rosi pand-hikmatga o‘ta boyligi uchun ham
Sharqni jahonda donishmand deb bilishadi.
Didaktik adabiyot - badiiy ifodalangan pand-nasihat tarzdagi adabiyot
bo‘lib,unda axloqiy-ta'limiy, ilmiy-falsafiy, diniy bilimlar va g‘oyalar badiiy
talqin qilinadi. Adabiyot ildizi xalq og‘zaki ijodiga borib taqaladi
("Qobusnoma"). Turkiy adabiyotda didaktikaga oid ilk namunalar Mahmud
Koshg‘ariyning "Devoni lug‘otit turk"asarida uchraydi. Didaktik
adabiyotning dastlabki yirik namunalari Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u
bilig", Ahmad Yugnakiyning "Hibat ul-haqoyiq" dostonlaridir. Bu asarlarda
xalqning adolat, ma'rifat, odob-axloq haqidagi qarashlari,pand-nasihatlari
she‘riy shakllarda bayon etilgan. Ularda ijtimoiy, falsafiy, ilmiy qarashlarini
ommalashtirish vositasi sifatida ham foydalanganlar(masalan,Ibn Sinoning
tabobatga oid "Urjuza" she‘riy asari). Bundan tashqari bunday xususiyatlar
Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy, So‘fi Olloyor, Huvaydo, Haziniy
kabi tasavvuf namoyondalari ham samarali foydalanganlar. Ularning
asarlarida insonning ma'naviy kamolga yetishida yuksak axloqqa ega bo‘lish
ilm-fanni egallash asosidagina amalga oshishi mumkin degan g‘oya ilgari
5
Ахмедова З. А., Турсунов К. С. (2020) Интеграционный процесс в рамках Европейского союза //Наука,
техника и образование. - №. 5 (69). - С. 49-52.
18

Boyazidga atab "Shohnoma" yozgan. Lekin sulton shoirga dostonini
ixchamlashtirishni buyurganidan achchiqlanib, unga qarshi hajviya yozib,
Xurosonga qochib ketadi. 3
Bag ishlovni hisobga olmaganda, Firdavsiy "Shohnoma"-sida islomʻ
dinining ta siri deyarli yo q. Holbuki, unga ergashib yozilgan "Shohnoma"-
ʼ ʻ
larda mualliflarning musulmon ekanligi yaqqol sezilib turadi, ba zi
ʼ
dostonlarda bahodirlar hatto islom dini uchun kurashchilar sifatida
tasvirlanadi. Safaviylar davrida yozilgan "Hovaronnoma"da shialik mazhabi
uchun kurash asosiy o rinni egallaydi va hatto bosh qahramon o rnini Hazrat
ʻ ʻ
Ali egallaydi. Bundan tashqari, bu dostonlarning barchasi uchun xos xus
usiyat ularda pand-nasihat motivining ustunligidir. "Gershaspnoma"ning ham
uchdan bir qismini pand-nasihat tashkil etadi. Bu asarlarning birortasi
g oyaviy-badiiy jihatdan Firdavsiy "Shohnoma"-si darajasiga ko tarila
ʻ ʻ
olmagan, adabiyot taraqqiyotida ham sezilarli rol o ynamagan. Shohnoma»
ʻ
ana shu to’rt sulolaga mansub bahodirlar va podshohlar haqidagi
qahramonlik va ishqiy-romantik dostonlar sflsilasidan iborat bo’lib, ularda
ta’limiy-axloqiy mazmundagi lavhalar, pand-nasihatlar, lirik she’rlar va
boshqalar ham bor. «Shohnoma», kompozitsion qurilishiga ko’ra, turli
hajmdagi 50 ta podshohlikning tasvir va tavsifidan iborat. Ayrim
podshohliklarning tasviriga esa, o’z navbatida, yana bir necha dostonlar
bag’ishlangan. «Shohnoma» shartli ravishda uch qismga bo’linadi: 1)
mifologik, 2) qahramonlik va 3) tarixiy qismlar. Agar mifologik qismga
«Avesto»da qayd etilgan qadimgi miflar va kosmogonik tasawurlar aks etgan
asarlar kirsa, qahramonlik qismini bahodirlar haqidagi Eron rivoyatlari
tashkil etadi. Bu turkumdagi asarlar markazini Rustam obrazi egallaydi. Shu
bilan birga Siyovush, Isfandiyor, Iskandar, Bahrom Go’r obrazlari ham shu
3
Ахмедова З . А . Human being in the works of medieval thinkers // Новый день в медицине . - 2020. - №. 4. - С.
115-118.
15

II.Bobga xulosa
Holbuki, unga ergashib yozilgan "Shohnoma"-larda mualliflarning
musulmon ekanligi yaqqol sezilib turadi, ba zi dostonlarda bahodirlar hattoʼ
islom dini uchun kurashchilar sifatida tasvirlanadi. Safaviylar davrida
yozilgan "Hovaronnoma"da shialik mazhabi uchun kurash asosiy o rinni
ʻ
egallaydi va hatto bosh qahramon o rnini Hazrat Ali egallaydi. Bundan
ʻ
tashqari, bu dostonlarning barchasi uchun xos xususiyat ularda pand-nasihat
motivining ustunligidir. "Gershaspnoma"ning ham uchdan bir qismini pand-
nasihat tashkil etadi. Bu asarlarning birortasi g oyaviy-badiiy jihatdan
ʻ
Firdavsiy "Shohnoma"-si darajasiga ko tarila olmagan, adabiyot
ʻ
taraqqiyotida ham sezilarli rol o ynamagan. Eron va Turon xalqlarining
ʻ
qariyb 4 ming yillik tarixi yuksak mahorat bilan qalamga olingan
"Shohnoma" ustida Firdavsiy 30 yildan ortiq mehnat qilgan. Tadqiqotchilar
asarni 3 qismga bo’ladilar: 1-bo’limda "eng qadimiy afsonalar qayta ishlanib,
nazm ipiga terilgan bo’lsa, 2- bo’limda xalq qahramonlari haqidagi rivoyatu
qissalar badiiy talqin qilinadi, 3-bo’limda tarixiy shohlar hayoti tasvirlangan.
«Shohnoma»da tasvir etilgan voqealar eramizgacha bo’lgan 3223-yildan
boshlanadi va 4 sulola tarixini o’z ichiga oladi. Asar ana shu to’rt sulolaga
mansub bahodirlar va podshohlar haqidagi qahramonlik va ishqiy-romantik
dostonlar silsilasidan iborat bo’lib, hajmi, mavzusi, obrazlari, g'oyaviy
yo'nalishi va badiiy qimmati jihatidan dunyodagi eng katta epik asardir. U
100 dan ortiq dostonlardan tashkil topgan. Ularda mingdan ziyod obraz va
personajlar tasvirlangan. Bu asar mavzu va g'oyaviy jihatdan ham
salmoqlidir.
29

o'z she'rlarida Avesto va boshqa zardushtiylik diniy yozuvlarining g'oyalari,
obrazlari va motivlaridan foydalanganlar.
Ayniqsa, 10-asrda qadimgi Eron afsonalari va qahramonlik afsonalarini
Shohnoma (shohlar kitobi) deb nomlangan maxsus to'plamlarga qisqartirish
keng tarqaldi. Bu asarlar O'rta fors tilida, shuningdek, Sosoniylar sulolasining
rasmiy saroy yilnomalarida (milodiy III-VI asrlar) keng qo'llaniladi. ),
shuningdek, Eron xalqlarining afsonalari.
X asrda Dari tilida shahnomaning uchta (to'rtta, ba'zi manbalarga ko'ra)
prozaik to'plamlari tuzilgan bo'lib, ular yarim tarixiy va yarim badiiy
xarakterga ega va tegishli estetik ta'sirga ega emas edi. Binobarin, o'sha
paytda qahramonlik o'tmishi haqida chinakam she'riy asarlar yaratishga
ehtiyoj bor edi. Bularning barchasi, bir tomondan, tojiklar va forslarning
ajdodlarida xalqning o'z-o'zini anglashi, ma'naviy o'zini namoyon qilish
zarurati, ya'ni ularda epik she'riyat yaratilishi bilan bog'liq edi. ona tili;
boshqa tomondan, Somoniylar bilan doimiy urushlar olib borishga majbur
bo'lgan ko'chmanchi qabilalar tomonidan chet el bosqini tahdidi oldida
mamlakat ichki kuchlarini birlashtirish zarurati. Ushbu ijtimoiy tizim
Somoniylar davlatining barcha etakchi yozuvchilari va jamoat arboblari
tomonidan qattiq sezildi va jamiyatning ushbu dolzarb ehtiyojini birinchi
bo'lib qondirishga harakat qilgan shoir Dakiki juda yosh vafot etdi (977) va
faqat bir nechtasini yozishga muvaffaq bo'ldi. ming bayt (couplet).
Dakikining tugallanmagan asarini yakunlash uchun Abulqosim Firdavsiy
barcha fors va tojik she'riyatining toj marvaridi bo'lgan shoh-noma dostonini
yaratishni o'z zimmasiga oldi.
Tarixiy va tarixiy-adabiy manbalarda Ferdovsi hayoti haqida juda kam
narsa ma'lum. Ma'lumki, u 934 yilda, kambag'al dehqon oilasida tug'ilgan -
yangi feodal er egalari ta'siri ostida yarim patriarxal-yarim feodal
8

Firdavsiyning “Sh о hn о m а ” asarlari tarixiy manba sifatida.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma" dostonlarida tavsifi va tarixiy tahlil masalasi ......................... 4
1.1.Firdavsiy Abulqosim Tusiy hayoti ........................................................................................................... 4
1.2.Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma" dostonlarida tavsifi va tarixiy tahlil masalasi ............................. 7
I.Bobga xulosa ............................................................................................................................................ 10
II.Bob.Firdavsiyning “Shоhnоmа” asarlari tarixiy manba sifatida. ............................................................. 11
2.1.Firdavsiyning “Shohnoma” asarida bosh qahramonlar obrazlari ......................................................... 11
2.2.Abulqosim Firdavsiyning “Shoxnoma” asarining manba sifatida qo`llanishi ........................................ 18
II.Bobga xulosa ........................................................................................................................................... 29
Xulosa ........................................................................................................................................................ 30
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 33
1

Bir oy o‘tib bir yosh ulg‘aydi o‘g‘il,
Misoli Rustamu Som yo Zoli zil.
Uch yoshda maydonni etdi u talab,
Beshida palangga chiqar tik qarab.
Kim bilan o‘n yoshda agar qilsa jang,
Bo‘ldi har pahlavon holi g‘oyat tang.
Kunlardan birida Suhrob onasidan ajdodlari kim, otasi kimligini so‘raganda o
nasi uning bilagiga Rustam berib ketgan gavharni taqib qo‘yadi va Rustami
Doston farzandi ekanligini aytadi. Suhrob otasini ko‘rish ishtiyoqida safarga
otlanib, Raxsh zotidan bo‘lgan Qulunni tanlaydi. Suhrobning dovrug‘i
Afrosiyobgacha borib yetadi. U makkorlik bilan urush olovini qo‘zg‘aydi.
Suhrob Eronga qarshi jangga otlanadi. Jang maydonida ota-bola bir birini
tanimasdan to‘qnash keladi, Otasi jangda ustun
kelib o‘g‘lining ko‘ksiga hanjar uradi. O’limi oldidan Suhrob o‘zini tanitadi.
Rustam dardu hasratlar ichida qoladi:

O’g‘limni o‘ldirdim qarigan chog‘im,
Ildizin quritdim, shu yurak dog‘im.
Tig‘imdan o‘z o‘g‘lim tasjm etdi jon,
To qiyomat unga yig‘lagay osmon!...
...Mendekni ko‘rganmi diydai jahon,
Go‘dak tepasida bo‘lsam zo‘ravon.
Kesilsa bo‘lardi har ikki qo‘lim,
Qaro yer sari yo‘nalsa yo‘lim.
Abulqosim Firdavsiyning hayoti va ijodi haqida o’qib guvohi
23

turkumdagi dostonlarning g’oyaviy yo’nalishini belgilab keladi. Firdavsiy
«Shohnoma»si Sharq adabiyotida xamsachilik an’analarining paydo bo’lishi
va shakllanishida muhim ahamiyatga molik bo’ldi. Nizomiy, Xusrav
pehlaviy, Navoiy xamsalaridagi ayrim sujet chiziqlari va qahramonlar
Firdavsiy •«Shohnoma»sidan o’sib-unib chiqqan. Ana shunday
qahramonlardan biri
• Iskandardir. Navoiy, Firdavsiydan farqli o’laroq, Iskandarni to’ia-to’kis
ijobiy 1 qahramon darajasiga ko’tarib, u orqali o’z idealidagi odil podshoh
obrazini yaratgan. 4
«Shohnoma»dagi pahlavonlar, shohlar, amaldorlar, lashkarboshilar,
olimlar,
• san’atkoriar, hunarmandlar, dehqonlardan iborat bir necha yuz
personajlarni quyidagicha tasniflash mumkin:
a) mifologik obrazlar: Kayumars, Hushang, Tahmuras, Jamshid va
boshqalar.
b) afsonaviy qahramonlar: Som, Narimon, Zol, Rustam, Gev, Bijon va
•boshqalar.
v) tarixiy personajlar Iskandar, Bahrom Go’r, Mazdak, Anushirvon,
Xusrav Parviz va boshqalar.
«Shohnoma»dagi afsonaviy qahramonlar orasida Rustam bilan birga
Kova : obrazlari alohida ahamiyatga molik.
Ahrimanning fitnasi bilan saltanatni egallab, ming yil davomida toj egasi
bo’lgan Zahhok mamlakat ahlini qon qaqshatib, yelkasidan o’sib chiqqan
ilonlarni ularning miyasi bilan parvarish etadi.
Temirchi Kova mamlakatda adolat daraxti qurigan va zulm-zo’ravonlik
4
Ахмедова З. А. XIX асрнинг иккинчи ярмида туркистон улкаси маданияти //взгляд в прошлое. - 2021. - Т. 4.
- №. 7.
16

Firdavsiy «Shohnoma»si Sharq adabiyotida xamsachilik an’analarining
paydo bo’lishi va shakllanishida muhim ahamiyatga molik bo’ldi. Nizomiy,
Xusrav pehlaviy, Navoiy xamsalaridagi ayrim sujet chiziqlari va qahramonlar
Firdavsiy
•«Shohnoma»sidan o’sib-unib chiqqan. Ana shunday qahramonlardan
biri
• Iskandardir. Navoiy, Firdavsiydan farqli o’laroq, Iskandarni to’Ia-
to’kis ijobiy I qahramon darajasiga ko’tarib, u orqali o’z idealidagi odil
podshoh obrazini yaratgan.
«Shohnoma»dagi pahlavonlar, shohlar, amaldorlar, lashkarboshilar,
olimlar,
• san’atkoriar, hunarmandlar, dehqonlardan iborat bir necha yuz personajlarni
quyidagicha tasniflash mumkin:
Mifologik obrazlar: Kayumars, Hushang, Tahmuras, Jamshid va
boshqalar.
afsonaviy qahramonlar: Som, Narimon, Zol, Rustam, Gev, Bijon va
•boshqalar. tarixiy personajlar Iskandar, Bahrom Go’r, Mazdak, Anushirvon,
Xusrav Parviz va boshqalar.
«Shohnoma»dagi afsonaviy qahramonlar orasida Rustam bilan birga
Kova : obrazlari alohida ahamiyatga molik.
Ahrimanning fitnasi bilan saltanatni egallab, ming yil davomida toj egasi
bo’lgan Zahhok mamlakat ahlini qon qaqshatib, yelkasidan o’sib chiqqan
ilonlarni ularning miyasi bilan parvarish etadi.
Temirchi Kova mamlakatda adolat daraxti qurigan va zulm-zo’ravonlik
Bavjga chiqqan bir zamonda bedodlikka qarshi bosh ko’taradi. U ofat va
falokat, zulm va o’lim timsoli bo’lgan Zahhokka qarshi sabr kosasi to’lgan
xalq ommasini yetaklaydi va xalq qo’zg’oloniga rahbarlik qiladi. Uning
25

XX asrning 70yillarida III. Shomuhamedov, J. Jabborov, Nazarmat
kabi o‘zbek shoirlari tomonidan she’riy yo‘l bilan tarjima qilingan.
«Rustam va Suxrob» dostoni haqida
- Bu asar «Shohnoma» dagi eng qayg‘uli dostonlardan biridir. Unda
Rustam o‘zining mashhur oti Raxsh bilan ovga chiqib Turon o‘lkasiga
borib qoladi.
U charchab dam oladi, ovlangan qulonni pishirib yeydi, so‘ng uxlab qoladi.
U yerdan o‘tayotgan turonlik sipohiylar Raxshni o‘g‘irlab
ketishadi. Ko‘zini ochgan Rustam otini topolmay piyoda yo‘lga tushadi va Sa
mangan shahriga borib qoladi. 8
Samangan shohi uni izzat-ikrom bilan kutib oladi va ziyofat
boshlaydi.
Bu orada shohning qizi Taxmina Rustamni yaxshi ko‘rib qoladi.
Rustam ham unga ko‘ngil qo‘yadi va uylanadi. Oradan bir oz o‘tib Rustam
o‘z yurti –
Seyistonga otlanadi. Bu paytda uning oti Raxsh qaytarib berilgan edi. K
etar chog‘ida u Taxminaga bir gavhar berib, uni tug‘ilajak farzandiga, agar qi
z bo‘lsa sochiga, o‘g‘il bo‘lsa qo‘liga taqib qo‘yishni aytadi. Rustam yurtiga
qaytadi. To‘qqiz oydan so‘ng Taxminaning ko‘zi yorib, o‘g‘il tug‘iladi. Unga
Suhrob deb nom berishadi:

8
Ахмедова З. А. XIX асрнинг иккинчи ярмида туркистон улкаси маданияти //взгляд в прошлое. - 2021. - Т. 4.
- №. 7.
22

II.Bob.Firdavsiyning “Sh о hn о m а ” asarlari tarixiy manba sifatida.
2.1.Firdavsiyning “Shohnoma” asarida bosh qahramonlar obrazlari
Firdavsiy Sulton Mahmud G'aznaviyga "Shohnoma"-ni o'qib
eshittirmoqda Eron va Turon xalklarining qariyb 3 ming yillik tarixi yuksak
mahorat bilan qalamga olingan "Shohnoma" ustida F. 30 yildan ortiq mehnat
qilgan. Tadqiqotchilar asarni 3 qismga bo ladilar: 1bo limda eng qad.ʻ ʻ
afsonalar qayta ishlanib, nazm ipiga terilgan bo lsa, 2 bo limda xalq
ʻ ʻ
qahramonlari haqidagi rivoyatu qissalar badiiy talqin qilinadi. 3bo limda
ʻ
tarixiy shoxlar hayoti tasvirlangan. "Shohnoma" eng qad. davrlardan
boshlanib, sosoniylar shohi Yazdigard III davrida arablarning Eronga bostirib
kirishi bilan yakunlanadi. "Shohnoma" hajmi (60 ming baytni o z ichiga
ʻ
oladi), mavzu ko lami, obrazlar olami, qahramonlarning ko p va xilma-
ʻ ʻ
xilligi, g oyaviy motivlari va ko tarilgan masalalar jihatidan jahon
ʻ ʻ
adabiyotidagi eng katta epik asar. 100 dan ortiq dostonlardan tashkil topgan
bu asarda mingdan ziyod kattakichik personajlar ishtirok etadi. "Shohnoma"
garchi shohlar kitobi deb atalib, 50 podshohlikdan iborat 4 sulolaning tarixi
ni tadrijiy ravishda yoritgan bo lsada, barcha kurashlar va qahramonliklar
ʻ
xalq ichidan chiqqan bahodirlar tomonidan amalga oshirilgan. Asarda Vatan
va xalq yo lida jonini tikkan yuzlab fidoyi qahramonlar obrazi yaratilgan.
ʻ
Podshohlar bahonasida xalq, uning tarixi, qadriyatlari, qahramonliklari
ulug langan. Ayni jihatdan "Shohnoma" — xalq zakovati va jasoratiga
ʻ
qo yilgan o ziga xos nazmiy haykal. Firdavsiy vafotidan so ng, "Shohnoma"
ʻ ʻ ʻ
jiddiy o zgarishlar va buzilishlarga duch keldi. Bizgacha etib kelgan fors
ʻ
tilidagi eng qadimgi Shohnoma ro yxati 1276-1277 yillarga to g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ
Shunday qilib, u Firdavsiy vafotidan 250 yil o tgach tuzilgan.
ʻ
11

markazlashgan davlat qurishga chaqirish, vatanparvarlik, insonparvarlik,
mehnatsevarlik va tinchliksevarlikni madh etish, ezgulik, olijanoblik,
halollik, mardlik, mehnatni tarannum etib, qonli urushlar, yovuzlik, jabru
zulm, adolatsizlik, munofiqlikni qoralashdan iborat. “Shohnoma”dagi
Rustam, Suhrob, Siyovush, Bijan, Zoli Zar, Sudoba, Gudarz, GeV, Tue,
Hojir, Gurdofarid, Humoy, Manija singari qahramonlar yer yuzida adolat
tantanasi uchun kurashadilar. “Zol va Sudoba”, “Bijan va Manija”
dostonlarida chinakam baynalmilallik g’oyalari ilgari surilgan. “Isfandiyor”,
“Shog’od”, “o’n ikki muhoraba” dostonlarida esa mamlakatning yaxlitligiga
raxna soluvchi, urush olovini yoquvchi zolim va fitnachi shohu sarkardalar
keskin qoralanadi. “Siyovush” dostonida urush va tinchlik masalasi badiiy
talqin qilinadi. “Shohnoma” chinakam xalq kitobiga aylanib, xalq orasida
keng tarkalgandan so’ng muayyan o’zgarishlarga ham uchragan. Shuning
uchun temuriy shahzodalardan Boysunqur Mirzo uning 40 dan ortiq
nusxalarini o’zaro qiyoslab, mukammal matnini tuzdirgan. Fanda
“Shohnoma”ning Boysunqur nusxasi sifatida mashhur bu matn asarning
ishonchli nusxalaridan biri hisoblanadi. “Shohnoma”ning tanqidiy matnlari
ichida eng mo”tabari E.E.Bertels va Abdulhusayn no’shin taxriri osida SSSR
Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti jamoasi tomonidan tayyorlangan
9 jildlikdir. Shoir jasadi otasidan qolgan bog’ning bir chekkasiga ko’milgan.
1934 yilda Firdavsiy tavalludining 1000 yilligi munosabati bilan shoir qabri
ustiga maqbara qurilgan va u shoir muxlislarining muqaddas ziyoratgoqiga
aylangan. Sharq mamlakatlarida shohnomaxonlik bir an’ana tusini olgan.
Firdavsiy qahramonlari o’zbek xalqi orasida ham qadimdan mashhur. “Kitobi
Jamshid”, “kitobi podshoh Afrosiyob”, “Shoh Tahmurasp” nomli xalq
kitoblari, “Rustam va Suhrob”, “Doro va Iskandarbek” kabi xalq ertaklarida
“Shohnoma” ta’siri yaqqol ko’zga tashlanadi. “Shohnoma” dunyoning
6

haqida batafsil to xtalmagani uchun Asadiy Tusiy uning faoliyatini kengʻ
yoritishni maqsad qilgan.
Firdavsiy vafotidan so ng, "Shohnoma" jiddiy o zgarishlar va
ʻ ʻ
buzilishlarga duch keldi. Bizgacha etib kelgan fors tilidagi eng qadimgi
Shohnoma ro yxati 1276-1277-yillarga to g ri keladi. Shunday qilib, u
ʻ ʻ ʻ
Firdavsiy vafotidan 250 yil o tgach tuzilgan.
ʻ
11 — 12-asrlarda "Barzunoma", "Bahmannoma", "Qushnoma",
"Faromurznoma" asarlari, keyinroq — mo g ullar
ʻ ʻ hujumi arafasida
"Jahongirnoma", Qone iy Tusiyning "Saljuqnoma"si, 1300-yilda qatl etilgan
ʼ
shoir Robe iy Bushanjiyning "Kartnoma"si,
ʼ temuriylar davrida "Somnoma",
Rustamning qizi Gushaspbonuga bag ishlangan 4 doston paydo bo lgan. Bu
ʻ ʻ
dostonlar orasida eng salmoqlisi "Barzunoma" bo lib, uning 2 nusxasi
ʻ
ma lum: kichigi — 45, kattasi — 65 ming bayt.
ʼ
Qo lyozmalari
ʻ Parij va Dushanbeda saqlanadi. Uning o zbekcha nusxalari ʻ
ham mavjud. "Shohnoma" ta sirida bir necha tarixiy va tasavvufiy dostonlar
ʼ
ham yaratilgan: "Iskandarnoma"lar, mutasavvif shoirlar yozgan pandnoma
dostonlar, "Shahanshohnoma" nomlari bilan ijod qilingan asarlar shular
jumlasidandir. Faqat Hamdulloh Mustavfiy Qazviniyning "Zafarnoma" kitobi
"Shohnoma"ning davomi bo lib, 1335-yilgacha bo lgan tarixiy voqealarni o z
ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi. Sohib nomli shoir ham 1320-yilda yozilgan "Daftari dilkusho"
asarida "Shohnoma"-ni davom ettirgan. Badriddin Chochiy ham 35 ming
baytdan iborat "Shohnoma" yozgan bo lsada, u hali topilgan emas. Turk
ʻ
shoiri Uzun Firdavsiy ham Boyazidga atab "Shohnoma" yozgan. Lekin sulton
shoirga dostonini ixchamlashtirishni buyurganidan achchiqlanib, unga qarshi
hajviya yozib, Xurosonga qochib ketadi.
Bag ishlovni hisobga olmaganda, Firdavsiy "Shohnoma"-sida
ʻ islom
dinining ta siri deyarli yo q.
ʼ ʻ
28

Bundan maqsad shonli tarixi va buyuk sha’n-shavkatiga ko’ra forsiy
xalqlarning arablardan kam emasligi, balki ustunligini ko’rsatish va ularga
qarshi kurashda foydalanish edi. Vatanga va uning buyuk tarixiga muhabbat
ruhida tarbiyalangan, bolalikdan qadimgi afsona va rivoyatlar, qaxramonlik
qissalari, jangnomalarni jon qulog’i bilan tinglab ulg’aygan Firdavsiyning
o’zi ham xalq ichida yurib, ularni yozib olgan, ko’plab og’zaki va yozma
materiallar to’plagan. Eron va Turon xalqlarining qariyb 4 ming yillik tarixi
yuksak mahorat bilan qalamga olingan “Shohnoma” ustida Firdavsiy 30
y.dan ortiq mehnat qilgan. Tadqiqotchilar asarni 3 qismga bo’ladilar: 1-
bo’limda eng qadimgi afsonalar qayta ishlanib, nazm ipiga terilgan bo’lsa, 2-
bo’limda xalq qahramonlari haqidagi rivoyatu qissalar badiiy talqin qilinadi.
3-bo’limda tarixiy shoxlar hayoti tasvirlangan. “Shohnoma” eng qadimgi
davrlardan boshlanib, sosoniylar shohi Yazdigard III davrida arablarning
Eronga bostirib kirishi bilan yakunlanadi. “Shohnoma” hajmi (60 ming
baytni o’z ichiga oladi), mavzu ko’lami, obrazlar olami, qahramonlarning
ko’p va xilma-xilligi, g’oyaviy motivlari va ko’tarilgan masalalar jihatidan
jahon adabiyotidagi eng katta epik asar. 100 dan ortiq dostonlardan tashkil
topgan bu asarda mingdan ziyod katta-kichik personajlar ishtirok etadi.
“Shohnoma” garchi shohlar kitobi deb atalib, 50 podshohlikdan iborat 4
sulolaning tarixi ni tadrijiy ravishda yoritgan bo’lsada, barcha kurashlar va
qahramonliklar xalq ichidan chiqqan bahodirlar tomonidan amalga
oshirilgan. Asarda Vatan va xalq yo’lida jonini tikkan yuzlab fidoyi
qahramonlar obrazi yaratilgan. Podshohlar bahonasida xalq, uning tarixi,
qadriyatlari,qahramonliklari ulug’langan. Ayni jihatdan “Shohnoma” — xalq
zakovati va jasoratiga qo’yilgan o’ziga xos nazmiy haykal. “Shohnoma”ning
asosiy g’oyasi — Vatanni ulug’lash, xalq qudrati va zakovatini ko’z-ko’z
qilish, millat farzandlarini vasf etish va shu orqali ularni birgalikka,
5

taraqqiyotiga zamin hozirlagan asarlari,
ma’naviy-ma’rifiy sarchashmalarni chuqurroq o’rganish hamda dunyoga
tanitish bo’yicha tadqiqotlar yuzaga keldi. Mustaqillik tufayli adabiy
meroslarimizni o’rganishda yangi istiqbolli yo’llar ochildi.
«Shohnoma», kompozitsion qurilishiga ko’ra, turli hajmdagi 50 ta
podshohlikning tasvir va tavsifidan iborat. Ayrim podshohliklarning tasviriga
esa, o’z navbatida, yana bir necha dostonlar bag’ishlangan.
«Shohnoma» shartli ravishda uch qismga bo’linadi: 1) mifologik, 2)
qahramonlik va 3) tarixiy qismlar. Agar mifologik qismga «Avesto» da qayd
etilgan qadimgi miflar va kosmogonik tasawurlar aks etgan asarlar kirsa,
qahramonlik qismini bahodirlar haqidagi Eron rivoyatlari tashkil etadi. Bu
turkumdagi asarlar markazini Rustam obrazi egallaydi. Shu bilan birga
Siyovush, Isfandiyor, Iskandar, Bahrom Go’r obrazlari ham shu turkumdagi
dostonlarning g’oyaviy yo’nalishini belgilab keladi.
Firdavsiy «Shohnoma» si Sharq adabiyotida xamsachilik an’analarining
paydo bo’lishi va shakllanishida muhim ahamiyatga molik bo’ldi. Nizomiy,
Xusrav Pahlaviy, Navoiy xamsalaridagi ayrim sujet chiziqlari va qahramonlar
Firdavsiy «Shohnoma» sidan o’sib-unib chiqqan. Ana shunday
qahramonlardan biri Iskandardir.
Navoiy, Firdavsiydan farqli o’laroq, Iskandarni to’Ia-to’kis ijobiy
qahramon darajasiga ko’tarib, u orqali o’z idealidagi odil podshoh obrazini
yaratgan.
«Shohnoma»dagi pahlavonlar, shohlar, amaldorlar, lashkarboshilar, olimlar
hisoblanadi .
32

adabiyotiga kuchli ta sir ko rsatgan, unga javoban ko plab "Shohnoma"-larʼ ʻ ʻ
yozilib, o ziga xos shohnomanavislik an anasi vujudga kelgan. Bu an anani
ʻ ʼ ʼ
Asadiy Tusiy boshlab bergan: u 1066 yilda 145 bob, 9000 baytdan iborat
"Gershaspnoma" dostonini yaratgan. qadimiy Eronning afsonaviy qahramoni
bo lgan Gershasp Jamshidning 6 - avlodi, Firdavsiy qahramoni Rustamning
ʻ
katta bobosidir. Firdavsiy "Shohnoma"-sida Gershasp haqida batafsil
to xtalmagani uchun Asadiy Tusiy uning faoliyatini keng yoritishni maqsad
ʻ
qilgan. Firdavsiy vafotidan so ng, "Shohnoma" jiddiy o zgarishlar va
ʻ ʻ
buzilishlarga duch keldi. Bizgacha etib kelgan fors tilidagi eng qadimgi
Shohnoma ro yxati 1276-1277 yillarga to g ri keladi. Shunday qilib, u
ʻ ʻ ʻ
Firdavsiy vafotidan 250 yil o tgach tuzilgan. 11 — 12-asrlarda "Barzunoma",
ʻ
"Bahmannoma", "Qushnoma", "Faromurznoma" asarlari, keyinroq —
mo g ullar hujumi arafasida "Jahongirnoma", Qone iy Tusiyning
ʻ ʻ ʼ
"Saljuqnoma"si, 1300 yilda qatl etilgan shoir Robe iy Bushanjiyning
ʼ
"Kartnoma"si, temuriylar davrida "Somnoma", Rustamning qizi
Gushaspbonuga bag ishlangan 4 doston paydo bo lgan. Bu dostonlar orasida
ʻ ʻ
eng salmoqlisi "Barzunoma" bo lib, uning 2 nusxasi ma lum: kichigi — 45,
ʻ ʼ
kattasi — 65 ming bayt. Qo lyozmalari Parij va Dushanbeda saqlanadi.
ʻ
Uning o zbekcha nusxalari ham mavjud. "Shohnoma" ta sirida bir necha
ʻ ʼ
tarixiy va tasavvufiy dostonlar ham yaratilgan: "Iskandarnoma"lar,
mutasavvif shoirlar yozgan pandnoma dostonlar, "Shahanshohnoma" nomlari
bilan ijod qilingan asarlar shular jumlasidandir. Faqat Hamdulloh Mustavfiy
Qazviniyning "Zafarnoma" kitobi "Shohnoma"ning davomi bo lib, 1335
ʻ
yilgacha bo lgan tarixiy voqealarni o z ichiga oladi. Sohib nomli shoir ham
ʻ ʻ
1320 yilda yozilgan "Daftari dilkusho" asarida "Shohnoma"-ni davom
ettirgan. Badriddin Chochiy ham 35 ming baytdan iborat "Shohnoma"
yozgan bo lsada, u hali topilgan emas. Turk shoiri Uzun Firdavsiy ham
ʻ
14

bo’lganimizdek shoirning hayoti og’ir bo’lganiga qaramasdan o’qib
o’rganish va izlanishdan charchamay tinimsiz bilim olgandir.
Abdulqosi Firdavsiy kabi shoirlar o’zining kuchli irodasi va o’tkir zehni
bilan tarihda o’chmas izini qoldirgandir. Bu shoirni qanchalar kuchli bilim
egasi ekanini birgina “Shohnoma” asarini o’qish orqali ham bilish mumkin,
ammo bu inson haqida qancha bilgan sayin bu insonga bo’lgan
qiziqish shuncha ortib boraveradi.
«Shohnoma»da tasvir etilgan voqealar eramizgacha bo’lgan 3223-yildan
boshlanadi va 4 sulola tarixini o’z ichiga oladi. Bu sulolalar quyidagilardir:
peshdodiylar sulolasi - eramizgacha bo’lgan 3223-782-yillar;kayoniylar
sulolasi - eramizgacha bo’lgan 782-50-yillar;
ashkoniylar sulolasi - eramizgacha bo’lgan 50-yildan eramizning 150-
yiliga qadar;somoniylar sulolasi - eramizning 150-651-yillari.
«Shohnoma» ana shu to’rt sulolaga mansub bahodirlar va podshohlar
haqidagi qahramonlik va ishqiy-romantik dostonlar sflsilasidan iborat bo’lib,
ularda ta’limiy-axloqiy mazmundagi lavhalar, pand-nasihatlar, lirik she’rlar
va boshqalar ham bor.
«Shohnoma», kompozitsion qurilishiga ko’ra, turli hajmdagi 50 ta
podshohlikning tasvir va tavsifidan iborat. Ayrim podshohliklarning tasviriga
esa, o’z navbatida, yana bir necha dostonlar bag’ishlangan.
«Shohnoma» shartli ravishda uch qismga bo’linadi: 1) mifologik, 2)
qahramonlik va 3) tarixiy qismlar. Agar mifologik qismga «Avesto»da qayd
etilgan qadimgi miflar va kosmogonik tasawurlar aks etgan asarlar kirsa,
qahramonlik qismini bahodirlar haqidagi Eron rivoyatlari tashkil etadi. Bu
turkumdagi asarlar markazini Rustam obrazi egallaydi. Shu bilan birga
Siyovush, Isfandiyor, Iskandar, Bahrom Go’r obrazlari ham shu turkumdagi
dostonlarning g’oyaviy yo’nalishini belgilab keladi.
24

thinkers // Новый день в медицине . - 2020. - №. 4. - С. 115-118.
4. Ахмедова З. А. XIX асрнинг иккинчи ярмида туркистон улкаси
маданияти //взгляд в прошлое. - 2021. - Т. 4. - №. 7.
1. Ахмедова З. А., Турсунов К. С. (2020) Интеграционный процесс в
рамках Европейского союза //Наука, техника и образование. - №. 5 (69).
- С. 49-52.
2. Ахмедова З. А. Астрономические взгляды Ахмада Дониш
//Вестник науки и образования. - 2018. - №. 11 (47).
3. Ахмедова З . А . Human being in the works of medieval
thinkers // Новый день в медицине . - 2020. - №. 4. - С. 115-118.
4. Ахмедова З. А. XIX асрнинг иккинчи ярмида туркистон улкаси
маданияти //взгляд в прошлое. - 2021. - Т. 4. - №. 7.

Axborot manbalari
1. www.ziyonet.uz .
2. www.edu.uz .
3. www.google.uz .
4. www.gov.uz .
34

aristokratiya vakili.
Shoh-nomaning yakuniy qismida aytilishicha, 994 yilda Firdavsi o'z
ishining birinchi, to'liq bo'lmagan nashrini yakunlagan. Ko'p yillar davomida
u shohning maktubini yozgan, u ochlik, sovuqlik va qattiq ehtiyojni boshdan
kechirgan.
Dastlabki manbalarga va Shohnoma matniga ko'ra, shoir birinchi
nashrda qariyb yigirma yil ishlagan va chinakam Titanik ishi uchun faqat
keksayganida mukofot olgan. O'sha paytda hukmdorlar shoirlarga asar yozish
uchun pul to'lashgan. Biroq, Firdavsiyda bunday bolmadi: 992 yilda (ya'ni
"Shoh-noma" ning birinchi nashri tugashidan ikki yil oldin) Buxoro
Somoniylarning poytaxti edi va dostonning g'oyaviy ma'nosi uning siyosatiga
javob berdi va. Qoraxoniylar - Semirechidagi ko'chmanchi
bitlar soni qirqdan ortiq bir yuz yigirma ming. Dastlab SSSR Fanlar
Akademiyasi Sharqshunoslik instituti xodimlari tomonidan qadimiy
qo'lyozmalar asosida tayyorlangan tanqidiy matn ellik besh ming baytni o'z
ichiga oladi va bu raqamni haqiqatga yaqin deb hisoblash kerak.
"Shohnoma" ning tarkibi quyidagicha: she'r afsonaviy shohlardan tortib
tarixiy shaxslargacha bo'lgan ellik shohlikdan iborat. Sosoniylar shohlari
haqidagi boblar kabi ba'zi epizodlarda atigi bir necha o'nlab baytlar,
boshqalarida esa 5000 dan ortiq baytlar mavjud. Shuningdek, muallif
qahramonlik yoki romantik rejada mustaqil she'rlarni, ko'pincha juda katta
hajmdagi she'rlarni o'z ichiga olgan bo'limlar mavjud. Aynan ular badiiy
qudrati tufayli eng katta Shuhrat qozongan. Masalan," Rustam va Suhrab
"va" Siyavush " kalit-Kavus Shohligi haqidagi hikoyaga kiritilgan.
9

peshbandi xalq qo’zg’olonining bayrog’iga, zulmga qarshi ko’tarilgan
qutlug’ harakatning
Eramziga aylanadi. Natijada xalq ommasining junbishga kelgan to’lqini
Zahhok va uning saltanatini yemirib tashlaydi.
Ammo Firdavsiy tasavvurida yangi barpo etilajak rnamlakatga temirchi
Kovaning rahbarlik qilishi g’ayri tabiiy edi. Shuning uchun ham u
Zahhokning o’rniga Jamshidning o’g’li Faridunning saltanat sohibi bo’lgani
va uning podshohlik davrida elu yurtda adolat tantana qilganini tasvirlashga
alohida e’tibor beradi. Shu tarzda Faridun «Shohnoma»da odil podshoh
sifatida talqin etiladi.
«Shohnoma» jahon adabiyotining muhtasham obidalaridan biridir. Asar
boshidan oxiriga qadar aruzning mutaqorib bahri (faulo’n faulo’n faulo’n
faul) da yozilgan. Firdavsiydan keyin qahramonlik dostonlarini aruzning shu
bahrida yozish Sharq adabiyotida an’ana darajasiga ko’tarildi. Nizomiy
Ganjaviy «Iskandarnoma», Xusrav Dehlaviy «Oinai Iskandariy»,
Abdurahmon Jomiy esa «Xiradnomai Iskandar» («Iskandarning
donishmandligi nomasi») dostonlarini shu bahrda yozganlar.
«Shohnoma»ning masnaviy yo’lidagi qofiya tizimi ham Sharq
dostonchiligida barqarorlashgan.
O’zbek xalqi «Shohnoma» va uning muallifi Firdavsiyni uzoq zamonlardan
beri e’zozlab keladi. Asar asliyati va turli tarjimalari xalqimiz tomonidan
sevib o’qib kelinadi. U ilk bor 1682-yilda Mulla Xomush oxun - Xomushiy
tomonidan o’zbek tiliga tarjima qilingan. Oradan bir qancha vaqt o’tgach,
Mulla Nodir Muhammad Buxoriy «Shohnoma»ning o’zbekcha nasriy
variantini yaratgan.
Shohnoma, buyuk fors-tojik shoiri Abulqosim Firdavsiyning shoh asari.
Qadimgi shohlar haqidagi rivoyat, afsonaviy va epik dostonlardan iborat
26

Mumtoz adabiyotda Abulqosim Firdavsiynind “Shoxnomasida” inson
kamoloti va komil inson masalasi yoritilgan asarlardan yana biri So‘fi
Olloyorning "Sabot ul-ojizin"asaridir. Madaniy merosimizda muhim o‘rin
tutgan ushbu diniy-axloqiy va didaktik asardagi barcha hikoyatlar, mavzular,
fikrlar shaxs kamolotining mohiyati, shartlari, belgilarini yoritishga
qaratilgan. "Sabot ul-ojizin"da mutafakkir shoir Qur‘oni Karim
oyatlarini,Hadisi sharif hikmatlarini musulmon ummati uchun farz va sunnat
bo‘lgan axloq normalarini masnaviy shaklda ifodalagan.Shu tariqa, sabotga
muhtoj ojizlarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatib bergan. Asarda insof-u adolat,
tinchlik ulug‘lanadi, zulm va shafqatsizlik, xudbinlik ,nopoklik, nafs-havoga
berilish shariat nomidan qoralanadi, mehr va muruvvat, pokko‘ngillilik,
hikmat va saxovat, xilvat va uzlat gashti, shirinlilik, kamtarlik fazilatlari
madh etiladi.
So‘fi Olloyor "Sabot ul-ojizin"ni yaratishda ikki buyuk chashmadan
oziq oldi.Birinchisi, islom ta'limoti va uning muqaddas kitobi Qur‘ondagi
ezgulik, hadislar, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom, boshqa din
tasavvuf namoyandalarining ibratli hayot yo‘li. Ikkinchisi, adabiy an‘analar
bo‘lib, islom ta'limoti va uning maqsad-mohiyatini targ‘ib qilgan badiiy
asarlar. Bu o‘rinda, ayniqsa, sulton ul-orifin shayx Ahmad Yassaviy,
Sulaymon Boqirg‘oniy, Nosiriddin Rabg‘uziy, Navoiy, Bobur asarlarining
ta‘siri sezilarlidir. So‘fi Olloyor ijodida ilohiy muhabbat ezgulikka, Haq va
haqiqatga bo‘lgan ishq kuchli. Uning fikricha komil inson, avvalo, o‘zini-o‘zi
poklashi,haqiqatni idrok etishi uchun tana ham, niyat ham, qalb ham, fikr-u
andisha ham, fe‘l-u xulq ham pok bo‘lishi kerak.
Mumtoz adabiyotda shaxsning ma'naviy kamolotga oid qarashlar Alisher
Navoiy ijodida ham uchraydi. Navoiy ta‘lim-tarbiya to‘g‘risidagi fikrlarini
ko‘proq barkamol insonni ifodalovchi ijobiy obrazlar yaratish orqali bayon
20

"Shohnoma"ning asosiy g oyasi — vatanni ulug lash, xalq qudrati vaʻ ʻ
zakovatini ko zko z qilish, va shu orqali ularni birgalikka, markazlashgan
ʻ ʻ
davlat qurishga chaqirish, vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik va
tinchliksevarlikni madh etish, ezgulik, olijanoblik, halollik, mardlik,
mehnatni tarannum etib, qonli urushlar, yovuzlik, jabru zulm, adolatsizlik,
munofiqlikni qoralashdan iborat. "Shohnoma"dagi Rustam, Suhrob,
Siyovush, Bijan, Zoli Zar, Sudoba, Gudarz, Gev, Tuye, Hojir, Gurdofarid,
Humoy, Manija singari qahramonlar yer yuzida adolat tantanasi uchun
kurashadilar. "Zol va Sudoba", "Bijan va Manija" dostonlarida chinakam
baynalmilallik g oyalari ilgari surilgan. "Isfandiyor", "Shog od", "O n ikki
ʻ ʻ ʻ
muhoraba" dostonlarida esa mamlakatning yaxlitligiga raxna soluvchi, urush
olovini yoquvchi zolim va fitnachi shohu sarkardalar keskin qoralanadi.
"Siyovush" dostonida urush va tinchlik masalasi badiiy talqin qilinadi.
"Shohnoma" chinakam xalq kitobiga aylanib, xalq orasida keng tarkalgandan
so ng muayyan o zgarishlarga ham uchragan. Shuning uchun temuriy
ʻ ʻ
shahzodalardan Boysunqur Mirzo uning 40 dan ortiq nusxalarini o zaro
ʻ
qiyoslab, mukammal matnini tuzdirgan. Fanda "Shohnoma"ning temuriyzoda
Boysunqur nusxasi sifatida mashhur bu matn asarning ishonchli nusxalaridan
biri hisoblanadi. "Shohnoma"ning tanqidiy matnlari ichida eng mo tabari
ʻʼ
Ye.E.Bertels va Abdulhusayn No shin taxriri osida SSSR FA Sharqshunoslik
ʻ
instituti jamoasi tomonidan tayyorlangan 9 jildlikdir. Shoir jasadi otasidan
qolgan bog ning bir chekkasiga ko milgan. 1934 yilda F. tavalludining 1000
ʻ ʻ
yilligi munosabati bilan shoir qabri ustiga maqbara qurilgan va u shoir
muxlislarining muqaddas ziyoratgoqiga aylangan. Sharq mamlakatlarida
shohnomaxonlik bir an ana tusini olgan. F. qahramonlari o zbek xalqi orasida
ʼ ʻ
ham qadimdan mashhur. "Kitobi Jamshid", "Kitobi podshoh Afrosiyob",
"Shoh Tahmurasp" nomli xalq kitoblari, "Rustam va Suhrob", "Doro va
12

Xulosa
Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu
yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda,
dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu
o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli,
yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda
o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz,
degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga
undab tursin.
SH. Mirziyoyev
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak Firdavsiyning “Shoxnoma ”asari tarixiy
manba sifatida bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi chunki
bu asarda bir necha sulolar tarixi ,tarixiy faktlar mavjud bo`lib usha davr
tarixi haqida ma`lumotlar ko`pdir.
Xususan: «Shohnoma»da tasvir etilgan voqealar eramizgacha bo’lgan
3223-yildan boshlanadi va 4 sulola tarixini o’z ichiga oladi. Bu sulolalar
quyidagilardir:
Peshdodiylar sulolasi - eramizgacha bo’lgan 3223-782-yillar;
Kayoniylar sulolasi - eramizgacha bo’lgan 782-50-yillar;
Ashkoniylar sulolasi - eramizgacha bo’lgan 50-yildan eramizning 150-
yiliga qadar;
Somoniylar sulolasi - eramizning 150-651-yillari.
«Shohnoma» ana shu to’rt sulolaga mansub bahodirlar va podshohlar
haqidagi qahramonlik va ishqiy-romantik dostonlar sflsilasidan iborat bo’lib,
ularda ta’limiy-axloqiy mazmundagi lavhalar, pand-nasihatlar, lirik she’rlar
va boshqalar ham bor.
30

ko’plab tillariga tarjima qilingan. Jumladan, 13- asr boshida Arab, 15-16-
asrlarda turk va gurji, 19-asrda esa frantsuz, ingliz, nemis, italyan va rus
tillariga o’girildi. “Shohnoma” o’zbekchaga Shoh Hijron, Xomushiy (18-asr),
Nurmuhammad Buxoriy, Ochildimurod Miriy (19-asr), Sh. Shomuhamedov,
Hamid G’ulom, Nazarmat, J. Jabborov (20-asr)lar tomonidan tarjima qilingan
bo’lsada, bu tarjimalarning birortasi to’liq emas. “Shohnoma” syujetlari
asosida “Zahhoki Moron”, “Siyovush”, “Rustam va Suhrob”, “Faridun”
singari sahna asarlari yaratilgan. As: Shohnoma [3 j.li], T., 197577;
Shohnoma T., 1984; Faridun [epos], T., 1987; Rustam va Suhrob, T., 1994.
Ad.: Ayniy S, Firdavsiy va uning “Shohnoma”si haqida. — Asarlar, 8j., T.,
1967; Shomuhamedov Sh., Shohkitob va uning muallifi, T., 1992;
Abdurahmon Jomiy, Bahoriston, T., 1997; Homidiy H., Ko’hna Sharq
darg’alari, T., 1999; Ulug’zoda S, Firdavsiy [roman], T., 1994. Ergash
Ochilov. 1
1.2.Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma" dostonlarida tavsifi va tarixiy
tahlil masalasi
X asr fors-tojik she'riyati borliqni jonli idrok etish, uning barcha
quvonchlariga to'la hayotga da'vat va chidab bo'lmas taqdirga da'vat bilan
ajralib turadi.
VII asrda Eron va Markaziy Osiyo Arab xalifaligi tomonidan bosib
olinib, ushbu ulkan davlatning iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma'naviy
hayotiga qo'shildi. Biroq, bir asr o'tgach, Eronning o'qimishli doiralari
orasida ularning qul bo'lgan xalqlarning ma'naviy qulligidan noroziligini aks
ettiruvchi "shuubiya" harakati boshlandi. Masalan, Eron shialari qadimiy
afsonalarni to'pladilar, qadimgi Eron kitoblarini Arab tiliga tarjima qildilar va
1
Ахмедова З. А., Турсунов К. С. (2020) Интеграционный процесс в рамках Европейского союза //Наука,
техника и образование. - №. 5 (69). - С. 49-52.
7

I.Bobga xulosa
Tadqiqotchilar shohning maktubini uch qismga ajratadilar: 1) mifologik
(Sistani qahramonlari paydo bo'lishidan oldin); 2) qahramonlik
(Aleksandrdan oldin); 3) tarixiy. Muallifning o'zi bunday bo'linishga ega
bo'lmasa-da, u juda asosli va haqiqiy asosga ega.
Har bir bob oldidagi taxtdan nutq Bahrom Gurning nutqiga o'xshaydi.
Hukmron hukmdor dunyoning buyuklari va oddiy odamlariga murojaatida
kelajakdagi siyosiy dasturini e'lon qiladi.
Har bir bobning oxirgi qismida shoir o'z vasiyatini o'layotgan
podshohning og'zidan-merosxo'rga ko'rsatma beradi. Dunyoning zaifligi
haqidagi pessimistik so'zlar bilan bir qatorda, ushbu nashrda adolatli
bo'lishga, fuqarolarni xafa qilmaslikka va mamlakat taraqqiyoti uchun
g'amxo'rlik qilishga chaqiriqlar mavjud. 2
2
Ахмедова З. А. Астрономические взгляды Ахмада Дониш //Вестник науки и образования. - 2018. - №. 11
(47).
10

asrgacha fors va tojik madaniy merosi baham ko'rilgan.
Somoniylar davlatida Buxoro va Samarqand siyosiy va madaniy
markazlari bilan 10-asrda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, shahar
hayoti, milliy o'zlikni anglashning yuksalishi bilan ilm-fan va adabiyot
rivojlandi. O'sha davrda Xuroson va O'rta Osiyoda mashhur matematiklar
Xorazmiy (IX asr), Xojandiy (XV asr), buyuk faylasuf va olimlar yashagan.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: X asrda Somoniylar davlatining
poytaxti Buxoro va boshqa shaharlarda fors tili deb ham ataladigan davriy
adabiyoti jadal rivojlandi. U klassik fors-tojik she'riyatining yanada
rivojlanishi uchun asos bo'lib xizmat qildi: X asrda fors adabiy tili rivojlandi
va takomillashdi, fors-tojik she'riyatining asosiy janrlari, rivojlangan she'riy
lug'atga ega obrazlar tizimi shakllandi. va nutq vositalarining boyligi, barcha
she'riy o'lchovlar va ularning modifikatsiyalari qilindi. Bu davrda Somoniylar
davlatida buyuk shoirlar galaktikasi yaratildi. . She'riyatda lirika, ham
falsafiy, ham axloqiy, ham romantik tabiat gullab-yashnagan; shoirlarning
lirik she'rlari inson taqdiri, koinot va ijtimoiy adolatsizlik haqidagi chuqur
fikrlar bilan singdirilgan.
Kurs ishining maqsadi :O’quvchilarga Abulqosim Firdavsiyning
"Shohnoma" dostonlarida tavsifi va tarixiy tahlil masalasi haqida ma’lumot
berish
Kurs ishining vazifasi : Firdavsiy Abulqosim Tusiy hayoti haqida
ma’lumot berish
Kurs ishining ob'ekti : Firdavsiyning “Shоhnоmа” asarlari tarixiy
manba sifatida foydalanish.
Kurs ishining predmeti : Abulqosim Firdavsiyning “Shoxnoma”
asarining manba sifatida qo`llanishi.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
3

Foydalanilgan adabiyotlar
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya . 2012- yil .
Qo ’ shimcha adabiyotlar:
1. Ахмедова З. А., Турсунов К. С. (2020) Интеграционный процесс в
рамках Европейского союза //Наука, техника и образование. - №. 5 (69).
- С. 49-52.
2. Ахмедова З. А. Астрономические взгляды Ахмада Дониш
//Вестник науки и образования. - 2018. - №. 11 (47).
3. Ахмедова З . А . Human being in the works of medieval
33

va foydalanilgan adabiyotlardan iborat .
I.Bob.Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma" dostonlarida tavsifi va
tarixiy tahlil masalasi
1.1.Firdavsiy Abulqosim Tusiy hayoti
Firdavsiy Abulqosim Tusiy hayoti (taxminan 934 — Tus shahri —
1030) — fors-tojik shoiri va mutafakkiri. Tus va Nishopur shaharlaridagi
madrasalarda tahsil olgan. Zamonasining barcha asosiy ilmlarini egallab,
Arab va pahlaviy tillarini chuqur o’rgangan. O’z davrining qomusiy olimi
bo’lib etishgani uchun ham uni Hakim deb ulug’lashgan. U Eron, Turon,
Yunon va Hindiston olimlarining turli sohadagi asarlaridan yaxshi xabardor
bo’lgan. Firdavsiy yoshligidanoq she’rlar mashq qila boshlagan. Bu haqda
ma’lumotlar bo’lsada, she’rlarining o’zi etib kelmagan. Uning “Yusuf va
Zulayho” nomli Doston yozganligi xam haligacha munozarali. Firdavsiy
otasidan qolgan erda dehqonchilik qilib kun kechirgan. Ba’zi manbalarda
uning uzoq yillar sarbozlik xizmatida bo’lgani ham aytiladi. Firdavsiyning
yoshlik yillari Somoniylar davlatining gullab-yashnagan davriga to’g’ri
keladi. Bu davrda Eron va Turon xalqlarining nafaqat ijtimoiy-siyosiy, balki
madaniy-ma’naviy hayotida ham bir ko’tarilish bo’lgan. O’zining kimligini
anglash va uni boshqalarga ham ko’rsatish maqsadida ular Eron va
Turonning shonli tarixini tiklashga intiladilar. Shu maqsadda qadimgi afsona
va rivoyatlar, buyuk shoxlar va bahodirlar tarixi to’planadi va yoziladi. Bu
boradagi intilishlarni Somoniy hukmdorlar qo’llabquvvatlab turganlar va
to’plangan ulkan materialni she’rga solishni Abu Mansur Daqiqiytn
so’raganlar. Lekin shoir endigina ming bayt ijod kilganda, fojiali ravishda
o’ddirilgach, Buxoro amiri Nuh ibn Mansur Somoniy Firdavsiyni huzuriga
chorlab, unga chala qolgan “Shohnoma”ni nihoyasiga yetkazishni buyuradi.
4

Ajdodlarimizning boy ilmiy va adabiy merosi ham ma‘naviy–axloqiy,
ham ma‘rifiy tomondan o‘z ta‘sirini o‘tkaza boshladi.
Xususan Abulqosim Firdavsiyning “ Shoxnoma ” asari ko`plab tarixiy asarlar
singari ham tarixshunoslik ham mumtoz adabiyotimizning eng sara asarlari
qatorida hozirgacha manba sifatida tarixshunoslar tomonidan keng o`rganilib
kelmoqda.
Ajdodlarimizning boy ilmiy va adabiy merosi ham ma‘naviy–axloqiy, ham
ma‘rifiy tomondan o‘z ta‘sirini o‘tkaza boshladi.
Xususan Abulqosim Firdavsiyning “ Shoxnoma ” asari ko`plab tarixiy asarlar
singari ham tarixshunoslik ham mumtoz adabiyotimizning eng sara asarlari
qatorida hozirgacha manba sifatida tarixshunoslar tomonidan keng o`rganilib
kelmoqda.
Shunday qilib, "Shah-noma" ning asosiy g'oyasi Vatanni ulug'lash,
Eronga madhiyalar kuylash, tarqoq kuchlarni birlikka chaqirish, xorijiy
bosqinlarni qaytarish uchun hokimiyatni markazlashtirish, mamlakatga
yaxshilik qilishdir. Eron hukmdorlari-Shoh nomi qahramonlari-hech qachon
adolatsiz urush boshlamaydilar, ularning dushmanlari turonliklar,
vizantiyaliklar yoki boshqa xalqlar bo'ladimi, ular doimo o'ng tomonda.
Jahon adabiyotshunosligida milliy adabiyotning ilohiyotga ehtiyoji va
undan oziqlanishi xususida koplab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Xususan,
musulmon mamlakatlarida adabiyotning yorqin asarlaridan biri firdavsiyning
“Shoxnoma” asri adabiyotga ta’siri, so’z san’ati orqali ilohiy va islomiy
qarashlarning yoritilishini o’rganish muhim masalalardan sanaladi.
Mustaqillikdan keyin mamlakatimizda jamiyatning diniy-ruhiy asoslari va
xalqimizning ko’p asrlik ma’naviy-axloqiy merosini o’zida mujassam etgan
islom madaniyatini o’rganish va uni hayotga tatbiq etish yuzasidan bir qator
ishlar amalga oshirildi. Shu jumladan, O’zbek mumtoz adabiyotining
31

Kirish
Mavzuning dolzarlbigi: Adabiyotning inson ma’naviy kamolotidagi
o‘rni beqiyos ekanligi hech qanday isbot talab etmaydigan haqiqat. Shu bois
yosh avlodga adabiyot tarixini o‘rgatish barobarida ularning ma’naviy
dunyosini boyitish, yuksak umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash,
kitobxonlik va mutoalaa madaniyatini oshirish talab etiladi. Hozirgi
globallashuv sharoitida, axborot texnologiyalarining tez suratda taraqqiy
etishi, xususan internet tizimining har bir xonadonga kirib kelishi ostonasida
bo‘y ko‘rsatayotgan turli ma’naviy-mafkuraviy tahdidlarga qarshi
kurashishda ham so‘z san’atining o‘rni beqiyos. Shundan kelib chiqib,
adabiyot bo‘yicha darslik va o‘quv qo‘llanmalarni zamonaviy talablar
bo‘yicha qayta ko‘rib chiqish, o‘qitishning ilg‘or texnologiyalaridan
foydalanish zarurati paydo bo‘lgan.
Oliy ta’lim tizimida asosan filologik yo‘nalishlar dasturiga kiritilgan
“Chet el adabiyoti”, “Jahon adabiyoti”, “Tili o‘rganilayotgan mamlakat
adabiyoti” singari fanlar bo‘yicha o‘zbek tilida darslik va o‘quv
qo‘llanmalari yaratish masalasi ham o‘ta dolzarb hisoblanadi. Mazkur fanlar
bo‘yicha mukammal dasturiy qo‘llanmaning yo‘qligi bois o‘quv jarayonida
turli noqulayliklar yuzaga kelmoqda. Hususan, ma’lum bir adabiy davr,
yozuvchilar ijodi yoki badiiy matn bilan ishlashda talaba oldida bir qator
muammolar paydo bo‘lmoqda.
"Samoviy" degan ma'noni anglatuvchi "Firdavsi" laqabli shoir
zamonaviy tojiklar va forslarning ajdodlari yashagan yerlarni birlashtirgan
Somoniylar davlatining bir qismi bo'lgan Sharqiy Eronda yashagan va
ishlagan. Ikki xalqning bu hududiy birligi ko'p asrlar davom etgan va 16-
2

kitoblar nomi. Firdavsiy "Shohnoma" asarini So g dda va Sosoniylarʻ ʻ
imperiyasi davrida mavjud bolgan rivoyatlar asosisda qayta ishlangan.
Taxminan 963 -yil Abd al-Muayyad Balxiy nasriy "Shohnoma" yozgan. U
bilan ayni vaqtda Mas ud Marvaziy va Abu Ali Balxiylar "Shohnoma"
ʼ
bitganlar. Balxiy asarida Firdavsiy "Shohnoma"sida tilga
olinmagan Narimon, Som, Og ush,
ʻ Vahodan, Kayshikan nomlari bilan
bog liq lavhalar mavjud bo lgan. Marvaziy o z "Shohnoma" sini birinchi
ʻ ʻ ʻ
odam va birinchi podshoh Kayumarsdan boshlab, somoniylar davlatining
oxirgi davri tasviri bilan tugallaydi. Bu borada to plangan katta tajriba va
ʻ
yig ilgan salmoqli material asosida somoniy hukmdorlar buyrug i va
ʻ ʻ
homiyligida Abu Mansur Daqiqiy nazmiy "Shohnoma"ga qo l urgan. Biroq
ʻ
u Zardusht, Gushtasp va Arjasp dostonlarini — jami 1000 bayt yozgan-da,
fojiali ravishda o ldirilgan.
ʻ
Temuriyzoda Boysunqur davridagi "Shohnoma" nusxasidan rasm
Daqiqiy boshlagan ishni Abulqosim Firdavsiy nihoyasiga yetkazgan: 50
podshohlikdan iborat, 4 ta sulola misolida Eron va Turon xalqlarining qariyb
to rt ming yillik tarixi yuksak mahorat bilan qalamga olingan 60 ming bayt
ʻ
(120000 misra)dan iborat muazzam "Shohnoma" ustida u 30 yildan ortiq vaqt
ishlagan. U eng qadimgi davrlardan boshlanib, sosoniylar shohi Yazdigard
III davrida arablarning Eronga bostirib kirishi bilan yakunlangan. Firdavsiy
"Shohnoma"-si o zidan keyingi
ʻ Sharq adabiyotiga kuchli ta sir ko rsatgan, ʼ ʻ
unga javoban ko plab "Shohnoma"-lar yozilib, o ziga xos
ʻ ʻ shohnomanavislik
an anasi vujudga kelgan. Bu an anani
ʼ ʼ Asadiy Tusiy boshlab bergan: u
1066-yilda 145 bob, 9000 baytdan iborat "Gershaspnoma" dostonini
yaratgan. qadimiy Eronning afsonaviy qahramoni
bo lgan
ʻ Gershasp Jamshidning 6 - avlodi, Firdavsiy
qahramoni Rustamning katta bobosidir. Firdavsiy "Shohnoma"-sida Gershasp
27

Bavjga chiqqan bir zamonda bedodlikka qarshi bosh ko’taradi. U ofat va
falokat, zulm va o’lim timsoli bo’lgan Zahhokka qarshi sabr kosasi to’lgan
xalq ommasini yetaklaydi va xalq qo’zg’oloniga rahbarlik qiladi. Uning
peshbandi xalq qo’zg’olonining bayrog’iga, zulmga qarshi ko’tarilgan
qutlug’ harakatning
Eramziga aylanadi. Natijada xalq ommasining junbishga kelgan to’lqini
Zahhok va uning saltanatini yemirib tashlaydi.
Ammo Firdavsiy tasavvurida yangi barpo etilajak rnamlakatga temirchi
Kovaning rahbarlik qilishi g’ayri tabiiy edi. Shuning uchun ham u
Zahhokning o’rniga Jamshidning o’g’li Faridunning saltanat sohibi bo’lgani
va uning podshohlik davrida elu yurtda adolat tantana qilganini tasvirlashga
alohida e’tibor beradi. Shu tarzda Faridun «Shohnoma»da odil podshoh
sifatida talqin etiladi.
«Shohnoma» jahon adabiyotining muhtasham obidalaridan biridir. Asar
boshidan oxiriga qadar aruzning mutaqorib bahri (faulo’n faulo’n faulo’n
faul) da yozilgan. Firdavsiydan keyin qahramonlik dostonlarini aruzning shu
bahrida yozish Sharq adabiyotida an’ana darajasiga ko’tarildi. Nizomiy
Ganjaviy «Iskandarnoma», Xusrav Dehlaviy «Oinai Iskandariy»,
Abdurahmon Jomiy f esa «Xiradnomai Iskandar» («Iskandarning
donishmandligi nomasi») dostonlarini shu bahrda yozganlar.
«Shohnoma»ning masnaviy yo’lidagi qofiya tizimi ham Sharq
dostonchiligida barqarorlashgan.
O’zbek xalqi «Shohnoma» va uning muallifi Firdavsiyni uzoq
zamonlardan beri e’zozlab keladi. Asar asliyati va turli tarjimalari xalqimiz
tomonidan sevib o’qib kelinadi. U ilk bor 1682-yilda Mulla Xomush oxun -
Xomushiy tomonidan o’zbek tiliga tarjima qilingan. Oradan bir qancha vaqt
17

Iskandarbek" kabi xalq ertaklarida "Shohnoma" ta siri yaqqol ko zgaʼ ʻ
tashlanadi. "Shohnoma" dunyoning ko plab tillariga tarjima qilingan.
ʻ
Jumladan, 13-asr boshida arab, 15—16-asrlarda turk va gurji, 19-asrda esa
fransuz, ingliz, nemis, italyan va rus tillariga o girildi. "Shohnoma"
ʻ
o zbekchaga Shoh Hijron, Xomushiy (18-asr), Nurmuhammad Buxoriy,
ʻ
Ochildimurod Miriy (19-asr), Sh. Shomuhamedov, Hamid G ulom,
ʻ
Nazarmat, J. Jabborov (20-asr)lar tomonidan tarjima qilingan bo lsada, bu
ʻ
tarjimalarning birortasi to liq emas. "Shohnoma" syujetlari asosida "Zahhoki
ʻ
Moron", "Siyovush", "Rustam va Suhrob", "Faridun" singari sahna asarlari
yaratilgan. Taxminan 963 - yil Abd al-Muayyad Balxiy nasriy "Shohnoma"
yozgan. U bilan ayni vaqtda Mas ud Marvaziy va Abu Ali Balxiylar
ʼ
"Shohnoma" bitganlar. Balxiy asarida Firdavsiy "Shohnoma"sida tilga
olinmagan Narimon, Som, Og ush, Vahodan, Kayshikan nomlari bilan
ʻ
bog liq lavhalar mavjud bo lgan. Marvaziy o z "Shohnoma" sini birinchi
ʻ ʻ ʻ
odam va birinchi podshoh Kayumarsdan boshlab, somoniylar davlatining
oxirgi davri tasviri bilan tugallaydi. Bu borada to plangan katta tajriba va
ʻ
yig ilgan salmoqli material asosida somoniy hukmdorlar buyrug i va
ʻ ʻ
homiyligida Abu Mansur Daqiqiy nazmiy "Shohnoma"ga qo l urgan. Biroq u
ʻ
Zardusht, Gushtasp va Arjasp dostonlarini — jami 1000 bayt yozgan-da,
fojiali ravishda o ldirilgan. Temuriyzoda Boysunqur davridagi "Shohnoma"
ʻ
nusxasidan rasm Daqiqiy boshlagan ishni Abulqosim Firdavsiy nihoyasiga
yetkazgan: 50 podshohlikdan iborat, 4 ta sulola misolida Eron va Turon
xalqlarining qariyb to rt ming yillik tarixi yuksak mahorat bilan qalamga
ʻ
olingan 60 ming bayt (120000 misra)dan iborat muazzam "Shohnoma" ustida
u 30 yildan ortiq vaqt ishlagan. U eng qadimgi davrlardan boshlanib,
sosoniylar shohi Yazdigard III davrida arablarning Eronga bostirib kirishi
bilan yakunlangan. Firdavsiy "Shohnoma"-si o zidan keyingi Sharq
ʻ
13

surildi chunki o‘sha davrdan boshlab savod o‘rgatish Qur‘on va hadislarni
o‘rganish va ulardagi ko‘rsatmalarni o‘zlashtirib olish bilan birga olib
borilgan. Shunga ko‘ra Qur’on va Hadislardagi pand-nasihatlar ham
olimlar,ham adiblar ijodiga ta‘sir etdi. Masalan, Ahmad Yugnakiyning "Hibat
ul-haqoyiq"asarida ham markaziy o‘rinni inson shaxsi, uning ma'naviy-
axloqiy qiyofasi, shuningdek, shaxsni mq‘naviy kamolotga yetishuvida
ilmning o‘rni masalasi turadi. Asarning 1-bobidayoq ilm manfaati,ilmsizlik
va jaholatning zarari haqida fikr bildiriladi.Ilmli va ilmsiz kishini bir-biri
bilan taqqoslash asosida ilm-maprifatning afzalligi, uning inson uchun qay
darajada foydali ekanligini ochib berar ekan, Ahmad Yugnakiy bilimli
insonni qimmatbaho dinorga, bilimsiz kishini esa qimmatsizilikka o‘xshatib,
er kishining ko‘rki aql, deya ta‘riflaydi. Alloma bilim egallash kishini
yuksaklarga ko‘tarsa, ilmsizlik tubanlikka tomon yetaklashiga urg‘u beradi.
Bu boradagi fikr quyidagi misralarda o‘z ifodasini topgan:
Bilik bil usanme bil ul haq rasul, Bilik kimda ersa, siz arqang dedi,
Ya‘ni, Bilimli bo‘l, hech qachon erinma, Haq Rasuli kim ilmli bo‘lsa, uni siz
maqtang deb aytdi. 6
Asardagi har bir bob sarlavhalari hadislarga tayanadi. Shu sababli ham
asar boblarida Muhammad alayhissalomning tavozelikni oshirish va kibrlikni
tashlash to‘g‘risida; harislik haqida, insonlarning ikki "Vodiy" to‘la oltini
bo‘lsa ham uchinchisini istashi haqida; Tangrining buyrug‘i va shafqatiga
itoat qilish haqida; g‘azabni yengish, Tangrining har narsaga qodirligi,
iymonga erishish yo‘llari, uning rasuliga sadoqat va Ollohning muhabbatiga
yetishish to‘g‘risida; ibodat orqali sevinchni kutish haqida,ming do‘stdan bir
dushman ko‘p ekani haqidagi aytganlari komil insonni shakllantirish
yo‘lidagi katta qadami bo`lgan.
6
Ахмедова З. А. Астрономические взгляды Ахмада Дониш //Вестник науки и образования. - 2018. - №. 11
(47).
19

qiladi. Alisher Navoiy o‘zining Farhod, Qays ,Iskandar va boshqa ijobiy
obrazlarida tarbiyalanish, ta‘lim olish borasida bosib o‘tgan yo‘lini,
kamolotga yetish bosqichlarini tasvirlab, insonning voyaga yetishida
tarbiyaning katta-kuch qudratga ega ekanligini alohida uqtiradi.
Abulqosim Firdavsiyning “Shoxnoma ” asari manba sifatida ko`plab olimlar
tomonidan o`rganilga xususan: fors- tojik olimlaridan
K.Ayniy,B.Ahroriy, B.Sirus,M.Osimiy,A.Maniyozov,M.N.Osmanov va
boshqa olimlar bu asarni tarixiy manba sifatida o`rganishgan.Bu asarda keng
miqyosda tarixiy faktlar va sulolarning tarixi mavjud.Jumladan qadigi
xuroson davlati, Somoniylar davlar Eron va Turon munosabatlari usha
davrdagi hayotning aks ettirilganidan dalolat
beradi.Undagi pahlavonlar, shohlar, amaldorlar, lashkarboshilar,
olimlar, san’atkorlar, hunarmandlar, dehqonlardan iborat bir necha yuz
personajlarni quyidagicha tasniflash mumkin: mifologik obrazlar: Qayumars,
Hushang Tahmuras, Jamshid va boshq. afsonaviy qahramonlar: Som,
Narimon, Zol, Rustam, Gev, Bijon va boshq tarixiy personajlar: Iskandar,
Bahrom Go‘r, Mazdak, Anushirvon, Xusrav Parviz va boshq.
Firdavsiyning «Shohnoma» dostonlari syujeti asosida «Zahhoki moron»
(G’ozi Yunus), «Siyovush» singari sahna asarlari yaratildi. Shoirning bu asari
ilk bor 7
1682 yilda Mulla Xomush oxun - Xomushiy tomonidan o‘zbek tiliga
tarjima qilingan.
Oradan bir qancha vaqt o‘ggach, Mulla Nodir Muhammad Buxoriy «Sh
ohnoma» ning o‘zbekcha nasriy ariantini yaratgan.
7
Ахмедова З . А . Human being in the works of medieval thinkers // Новый день в медицине . - 2020. - №. 4. - С.
15-118.
21

Firdavsiyning “Shоhnоmа” asarlari tarixiy manba sifatida

Купить