Firma daromadlari va foydasi ularni hisoblash usullari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	67.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

DuBB ChiKK

Ro'yxatga olish sanasi 16 Iyun 2024

2 Sotish

Firma daromadlari va foydasi ularni hisoblash usullari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi

Ro'yxatga olindi № Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й «____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT VA MAKROIQTISODIYOT” fanidan
KURS ISHI
MAVZU : FIRMA DAROMADLARI VA FOYDASI, ULARNI
HISOBLASH USULLARI.

Ilmiy rahbar : ________________________
Bajardi: BIA23B-S-01gruh talabasi Raximova Sarvinoz
Komissiya a’zolari: ____________________________
____________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 2024 й .
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………. 3
1. Korxona, firma tushunchasi iqtisodiy mazmuni……………………………… 5
2. Korxona yoki firmalarda foydani hisoblash uslublari………………………. 1 3
3. O'zbekiston Respublikasida korxona, tashkilot, yoki firmalarda foydalar
tahlili.....................................................................................................................22
4. Korxona, firmalarga ta'sir qiluvchi omillar………………….......................... 30
XULOSA………………………………………………………………………. 38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………… ….. ..
40
2

KIRISH
Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizasiya qilish, texnik yangilash va
diversifikatsiya qilish, inovatsion texnologiyalarni keng joriy etish ishlari keng
ko‘lamda amalga oshirilmoqda. Shu asnoda, mazkur subyektlar moliyaviy
munosabatlarini bozor talablariga javob beradigan darajada takomillashtirish,
mahsulot ishlab chiqarish tannarxini samarali kamaytirish orqali eksport salohiyati
yuqori korxonalarni kelgusida muvafaqiyatli rivojlanishini ta’minlaydi.
Mahalliy korxonalarda ishlab chiqarish hamda ichki va tashqi bozorlard sotish
hajmlarini ko'paytirish, shu asosda sanoat tarmoqlarini barqaror rivojlantirishni va
eksport salohiyatini o'stirishni ta'minlash, shuningdek energiya samaradorligi va
energiyani tejash standartlarini iqtisodiyotga yanada samarali joriy etish va
tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini
kamaytirishni rag’batlantirish hisobidan korxonalarning raqobatbardoshligini
oshirish mazkur kurs ishi mavzusining dolzarbligini bildiradi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida
sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish yo’llarin
aniqlash va bu bo’yicha ilmiy xulosa va tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir.
Ushbu belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi muhim vazifalar
belgilab
olindi:
- Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibini o’rganish;
- Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantiruvchi
xarajatlarni tahlil qilish;
- Mahsulot tannarxining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;
- Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxining korxona
faoliyatiga ta’sirini tahlil qilish;
3

- Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxining rentabelligini
aniqlash;
- Iqtisodiy modernizasiyalash sharoitida sanoat korxonalarida mahsulot
ishlab
chiqarish tannarxini kamaytirish bo’yicha ilmiy asoslangan takliflar berish;
- Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining korxona umumiy xarajatlari
tarkibidagi o’rniga baho berish.
Kurs ishining obyekti va predmeti: Mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar
hamda ularning moliyaviy hisobotlari mazkur ishimizning obyekti xisoblanadi.
Ushbu sanoat korxonasida mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, uni bugungi kundagi
holati va uni yanada kamaytirish yo’llarini aniqlash mazkur ishimizning predmeti
hisoblanadi.
4

1. KORXONA, FIRMA TUSHUNCHASI IQTISODIY MAZMUNI
Firma (ital. firma — imzo) — korxona, kompaniya, xo jalik va tijoratʻ
tashkilotlarining umumiy nomi. Xodimlar soni, mulk shakllari, huquqiy holati va
boshqalarga ko ra xilma-xil Firmalar bor. Firmalarda band bo lgan xodimlar soni 2
ʻ ʻ
—3 kishidan 20—30 ming kishigacha bo lishi mumkin. Firmalar barcha mulk
ʻ
turlari negizida davlat, kooperativ, shirkat, jamoa tashkilotlari va maxalliy davlat
idoralari, milliy va chet ellik yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan tashkil
etiladi. Ular quyidagi turlarga ajratiladi: affilirlangan (qo shilgan) Firma filial,
ʻ
sho ba korxona shaklida yirikroq turdosh bosh korxona tarkibida faoliyat yuritadi;
ʻ
b roker Firma — tijorat maqsadlarini ko zlaydigan va mijoz topshirig iga ko ra va
ʻ ʻ ʻ
uning hisobidan vositachi sifatida faoliyat yuritadi; venchur Firma— kichik yoki
o rta investitsion Firma hisoblanib, i.t.lar va muhandislik ishlanmalarini amalga
ʻ
oshiradi; investitsion Firma investitsiyalash va qimmatli qog ozlar bilan bog liq
ʻ ʻ
operatsiyalarni o tkazadi; injiniring Firma muhandislikmaslahat ko rsatishga
ʻ ʻ
ixtisoslashadi; innovatsion Firma — Firmaning ishlari natijalari bazasida yangi
texnologiyalarni yaratish uchun barpo etiladi; konsalting Firma — uning faoliyat
sohasini maslahat xizmatlari ko rsatish tashkil etadi; ishlab chiqarish frimasi —
ʻ
aniq bir mahsulotni tayyorlash bilan shugullanadi; savdo Firmasi —
savdovositachilik faoliyati bilan shug ullanadi; rieltor Firma — ko chmas mulk
ʻ ʻ
sohasidagi amallarda qatnashadi.
Hozirgi iqtisodiy hayotda Firmalarning asosiy qismi nisbatan kichik va
mayda. Yirik Firmalar nisbatan mustahkam ishlab chiqarish, texnologik va xom
ashyo bazasiga ega bo lib, xalqaro mehnat taqsimotida faol ishtirok etadi, o rtacha
ʻ ʻ
Firmalar kooperatsiyalangan hamda ixtisoslashgan qismlar va detallar ishlab
chiqarish sohasida, shuningdek, umumiy texnologik va texnik infratuzilma
sohasida faoliyat ko rsatadi. Mayda Firmalar, asosan, tovarlar ishlab chiqarish va
ʻ
aholiga xizmat ko rsatish bilan shugullanadi.
ʻ
5

Har hil prinsiplarga asoslangan firmalarning klassifikasiyasi asosida, aniq
bir firmani o’rganish natijasida uning tashkiliy qonuniylik sharoiti, harakteri va
faoliyatining kengligi, jahon bozoridagi o’rni haqidagi ma’lumotlarga ega
bo’lamiz. Ko’rinishi va xo’jalik faoliyatining harakteriga asosan firmalar quyidagi
turlarga bo’linadi:
- sanoat;
- savdo;
- transport;
- sugurta;
- transport–ekspeditorlik;
- turistik;
- arenda.
Sanoat firmalarning faoliyati mahsulot chiqarishga asoslangan. Firma
oborotining 50% dan ziyoti sanoat mahsuloti ishlab chiqarishga to’g’ri kelsa, unda
ushbu firma sanoat firmasi hisoblanadi. Yirik firmalarning hal qiluvchi roli
shundaki, ular nafaqat ishlab chiqarishda va tijorat eksportida xukmronlik qiladi,
bundan tashqari ular patent va lisenziyalarni sotishda hamda texnika xizmatlarini
berishda ham xukmronlik qiladi.
Savdo firmalari asosan tovarlarni oldi – sotdi operasiyalari bilan
shug’ullanadi. Ular yuridik mustaqil bo’lib faoliyat ko’rsatishlari mumkin yoki
yirik sanoat firmalarning tizimida ham faoliyat ko’rsatishi mumkin. Firmalar qisqa
yo’nalishli yoki keng yo’nalishli bo’lishi mumkin. Savdo firmalar orasida yirik
monopolistik birlashmalar mavjud. Ular ayrim mamlakatlarning tashqi savdo
oborotida va jahon bozorida ba’zi bir tovarlarning savdosida xukmronlik qiladi. Bu
tovarlarga asosan shakar, rangli metall, don, kauchuk, paxta, teri, taxta va
boshqalar kiradi. Lekin,
ba’zi bir savdo firmalari savdo qilish bilan birga ishlab chiqarish bilan ham
shug’ullanadi.
6

Transport firmalari passajirlarni va yuklarni halqaro miqyosda tashish bilan
shug’ullanadi. Bu firmalar 4 qismga bo’linadi: aviasiya, dengiz, temir yul,
avtomobil.
Havo transporti keng rivojlangandan keyin aviakompaniyalarning yuk
tashish bo’yicha faoliyati rivojlanib ketdi.
Masalan, AQShning 5ta yirik aviakompaniyalarning ulushi mamlakat ichida
havoda yuk tashish hajmining 2/3 qismini tashkil etadi, jahonda esa 1/3 qismini
tashkil etadi.
Sug’urta firmalarning jahon bozoridagi roli juda kattadir. Ular asosan
yuklarni xalqaro yuk tashish bo’yicha sug’urta qiladi. Sug’urta operasiyalarning
asosiy qismi yirik sug’urta kompaniyalarning qo’lidadir.
Transport – ekspeditorlik firmalari asosan sanoat, savdo va boshqa
firmalarning buyurtmasiga binoan tovarlarni yetkazib berish bilan shug’ullanadi.
Bu firmalarning funksiyalari turlichadir. Bular tovarlarning upakovkasi va
tarasining holatini, markirovkasini va xujjatlarning to’g’riligini, yuk tashish
to’lovlarini tekshiradi va ta’minlaydi. Bundan tashqari yukni ortish, tushirish,
saqlash, sug’urta qilish, yuk yetib kelganligi haqida haridorlarga xabar berish,
bojxona xizmatidan foydalanish va boshqa ishlar bilan shug’ullanadi. Chet
mamlakatlarda xamma firmalar o’zining xuquqiy holatiga ko’ra 2 turga bo’linadi:
- xususiy korxonaga;
- tadbirkorlar birlashmasiga;
Xususiy korxona bir kishining yoki oilaning mulki hisoblanadi. Xususiy
korxonalar savdo reyestorida mustakil korxona deb yoki shu tadbirkorga qarashli
biron bir boshqa korxonaning filiali deb qayd etiladi. Korxonani boshqarish bilan
uning egasi shug’ullanadi yoki shunday huquq berilgan menejer shug’ullanadi.
Odatda xususiy korxonalarga mayda va o’rtacha firmalar kiradi. Lekin, juda kata
oilaviy xususiy firmalar va kompaniyalar mavjud.

7

Hozirgi zamonda tadbirkorlar uyushmasining ahamiyati juda katta. Chet
mamlakatlarda tadbirkorlar uyushmasining yagona klassifikasiyasi mavjud emas.
Ular asosan mulkga va kapitalga qarab taqsimlanadi. Ko’p mamlakatlarda
tadbirkorlik uyushmasining turlari quyidagicha:
- to’liq o’rtoqlik;
- kommandit o’rtoqlik;
- mas’uliyati cheklangan jamiyat (MChJ);
- aksiyadorlar jamiyati.
O’rtoqlik bu shaxslarning birlashmasi, jamiyat esa kapitallarning
birlashmasidir.
To’liq o’rtoqlik bu foyda olish maqsadida tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshiradigan ikki va undan ko’prok shaxslarning birlashmasidir.
Birlashmaning umumiy zarari va foydasi shu shaxslarga proporsional
ravishda taqsimlanadi. Ular o’z faoliyatining (xo’jalik va moliyaviy) natijalarini
keng ommaga e’lon qilishi shart emas.
O’rtoqlik a’zolarining soni chegaralanmagan. Agar uning bir a’zosi
a’zolikdan chiqmoqchi bo’lsa, to’liq o’rtoqlik tarqatilishi mumkin. Odatda bir a’zo
o’zining ulushini boshqa a’zolarning roziligisiz yangi a’zoga sotishi mumkin emas.
Agar yangi a’zo qabul qilinsa, o’rtoqlikni tuzish haqida yangi shartnoma tuziladi.
Shu o’rtoqlikning ishlarini olib borish xamma a’zolarning zimmasiga tushadi.
Lekin, nizom asosida yoki ishtirokchilarning kelishuvi asosida ish yuritish bir yoki
bir necha kishilarga yuklatiladi.
Kommandit o’rtoqlik bu ikki va undan ko’prok shaxslarning birlashmasidan
iborat bulib, bunda ba’zi birlari (to’liq o’rtoqlik) birlashma oldida o’zining
vkladlari va mulki bilan javobgar, ba’zi birlari esa (kommanditistlar, vkladchiklar)
faqat o’zlarining vkladlari bilan javobgar. O’rtoqlikning vakili sifatida harakat
qilish va o’rtoqlik nomidan har hil ishlarni bajarish faqat to’liq a’zolarga
yuklatiladi.
Kommandit o’rtoqlik keng omma oldida hisobot berishi majbur emas.
8

MChJ – kapitallarni birlashtiruvchi jamiyatdir. Jamiyat a’zolari fakat
o’zlarining vkladlari buyicha javobgarlidir. Ushbu jamiyatning kapitali
ishtirokchilarning ulushi, ya’ni jamiyat a’zolarining «payidan» iborat. Pay,
o’zining egasiga paychilarning umumiy majlisiga qatnashish, dividentlar olish va
mabodo kompa niya tarqatilsa, uning mulkining bir qismini olishi mumkin.
Odatda, bu jamiyat a’zolari uncha ko’p bo’lmaydi, bir birini juda yaxshi taniydi
yoki bir biri bilan qarindosh bo’ladi. Bu jamiyatni boshqarish bir necha kishiga
yuklatilishi mumkin.
Ular jamiyatning a’zosi bo’lishi mumkin va bo’lmasligi ham mumkin. Ular
ham keng ommaga hisobot berishi majbur emas.
Aksiyadorlar jamiyati – aksiya chiqarish orqali kapitallarni birlashtiradigan
jamiyatdir. Aksiya muhim hujjat hisoblanadi va u bir kishidan ikkinchi kishiga
bemalol o’tishi mumkin. Jamiyatning majburiyati buyicha hissador-aksiyadorning
javobgarligi faqat aksiyalar uchun to’langan mablag’ bilan belgilanadi.
Jamiyatning faoliyatini boshqarish va vakolatlik firma boshqaruvining a’zosi
bo’lgan 1 -ta yoki bir nechta boshqaruvchiga yuklatiladi. Raxbarlar o’z xarakatlari
uchun, firmaga keltirilgan zarar uchun o’zlarining mulki bilan javobgardirlar.
Aksiyadorlik jamiyati o’zining yillik hisobotini yil oxirida e’lon qiladi.
Jamiyatning nizomi jamiyat ta’sischilari tomonidan ishlab chiqiladi va davlat
tomonidan tasdiqlanadi. Nizomda aksiyalar chiqarilishining maksimal summasi,
ya’ni nizomli kapitali va aksiyalarning nominal narxi qayd etiladi.
O’zaro Hamkorlik (YeS) davlatlari o’rtasida firmalarning huquqiy holatlari
bo’yicha yagona klassifikasiya ishlab chiqilgan. Bu klassifikasiya asosida 2 hil
kompaniyalar mavjud: ommaviy va xususiy turdagi kompaniyalar. Ommaviy
turdagi kompaniya o’zining huquqiy holati bo’yicha aksiyadorlik jamiyatga mos
keladi. Xususiy kompaniya esa Mas’uliyati Cheklangan Jamiyatga (MChJ) mos
keladi. Mulkining harakteriga ko’ra firma quyidagi turlarga bo’linadi:
- xususiy;
- davlat;
- kooperativ.
Jahonda o’zining maqsadiga binoan ishtirokchilar orasidagi munosabatlarga
ko’ra, mustaqillik darajasiga ko’ra birlashmalarning bir necha turlari mavjud, bu
9

kartellar, sindikatlar, trestlar, konsernlar, pullar, sanoat xoldinglari,
moliyaviy guruxlar.
Kartel – bu bir tarmoq yo’nalishidagi firmalar birlashmasi, ularning o’zaro
kelishuvi - savdoni boshqarish. Lekin, ular orasida yashirincha faoliyat
ko’rsatadiganlari bor, chunki ular qonunga hilof ravishda faoliyat ko’rsatishadi.
Sindika t - firmalar mahsulotlarini sotish maqsadida yagona tashkil qilingan
aksiyador jamiyat yoki mas’uliyati cheklangan jamiyat ko’rinishidagi tashkilot.
Sindikatlar kon metallurgiya, ximiya tarmoqlarida ko’p tarqalgan. Ular odatda
sindikat katnashchilari, ya’ni firmalar uchun hom as hyo sotib olish uchun ham
xizmat qiladi.
Poollar – kartel turdagi birlashmalarga o’xshashdir. Pool bu tadbirkorlar
birlashmasi bo’lib, ular daromadining taqsimlanishi quyidagicha: foyda oldin
umumiy qozonga tushadi va oldindan kelishilgan asosda (proporsiyada)
taqsimlanadi.
Trest – bu o’zining yuridik va xo’jalik mustaqilligini yo’qotgan holda, har
hil tadbirkorlarga qarashli bo’lgan korxonalar birlashmasi bo’lib, yagona ishlab
chiqarish majmuani tashkil qiladi. Trestning boshqa birlashmalardan farqi
shundaki, bunda ishlab chiqarish faoliyatining bir turliligi, ya’ni bir yoki bir nechta
mahsulot chiqarish bilan chegaralangan. Shu trestga har xil tarmoqlarning
korxonalari birlashishi mumkin. Ular o’z hissasini ketma-ket qo’shishi mumkin.
Konsern – bu mustaqil korxonalarning birlashmasidir. Konsernga
birlashgan korxonalar aksiyador jamiyat shaklida yuridik shaxs sifatida saqlanadi.
Ular o’zaro ishlab chiqarish hamkorligi bo’yicha, patent - lisenziya kelishuvlari
bo’yicha, moliyalashtirish bo’yicha birlashishi mumkin.
Sanoat xoldingi – bu bir necha kompaniyalar va korxonalarning faoliyatini
nazorat qiladigan va ishlab chiqarish bilan shug’ullanmaydigan tashkilot. Bu
tashkilotga kirgan korxonalar xuquqiy va xo’jalik mustaqildir. Ular o’z nomidan
har xil tijorat kelishuvlarini amalga oshirishadi. Lekin faoliyatlarining asosiy
masalalarini hal qilish sanoat xoldinglariga tegishli.
Moliyaviy guruhlar – bu turli tarmoqlarga (sanoat, savdo, transport, kredit
va h.k.) taaluqli bo’lgan, huquqiy va xo’jaligi mustaqil bo’lgan, korxonalarni
10

birlashtiradigan tashkilotlar. Bu tashkilot boshida bitta yoki bir nechta banklar
turadi. Ular shu korxonalarning moliyaviy va boshqa kapitallarini boshqaradi.
Firmalarni o’rganish uslubi.
O’rganilayotgan firmalar odatda 3 guruhga bo’linadi: harakat qilayotgan
kliyentura (kontragentlar); taxmin qilinayotgan (potensial) kliyentura; raqib
firmalar. Har bir kiziqtirayotgan firma EHMning ma’lumotlar bazasiga (roster)
yoki kartotekaning tegishli bo’limiga kiritiladi. Har bir qiziqtiradigan firmalar
bo’yicha quyidagi ma’lumotlar kiritiladi:
- Firma haqidagi umumiy ma’lumotlar: firmaning nomi, manzili, ro’yxatga
olgan mamlakat, qayd etish raqami, teleks yoki telefaks nomeri.
- Firmaning iqtisodiy va moliyaviy holatini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar:
aksiyador kapitalning, aktivlarning, sotuvlarning o’lchovi; band bo’lganlar soni;
o’z mamlakatida ilg’or kompaniyalar orasida egallab turgan o’rni va dunyodagi
yirik kompaniyalar orasidagi o’rni.
- Firma xo’jalik faoliyatining turi: sanoat; savdo; transport-ekspeditorlik;
injiniringli va h.k.
- Firma mulkining xarakteri: xususiy; davlat; yarimdavlat; kooperativ.
- Firmaning huquqiy holati: aksiyador jamiyat; korporasiya (AQSh)
ommaviy kompaniya; mas’uliyati cheklangan jamiyat; xususiy kompaniya; to’liq
o’rtoqlik; kommandit o’rtoqlik; shaxsiy firma.
- Kapital va nazorat bo’yicha firmani taaluqligi: milliy; xorijiy; aralash.
- Firmani tashkillanish tarixi va rivojlanish xususiyatlari: tashkil etilgan yili;
asosiy birlashuvlar, qamrab olishlar; nomini o’zgarishlari.
- Firma kiradigan birlashmaning turi va unda firmaning holati: asosiy
kompaniya (materinskaya kompaniya); filial; qizlik kompaniya (dochernyaya);
assosiasiyali kompaniya.
11

 Ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot nomenklaturasi: asosiy
tovarlar yoki tovarlar guruhi; mutaxassislik yo’nalishi; eksport va import
nomenklaturasi.
- Muhim ishlab chiqariladigan mahsulotlar bo’yicha firmani dunyo
bozoridagi o’rni: asosiy tovarlarni milliy (dunyo bo’yicha) ishlab chiqarish
(sotish)da firmaning ( удленный вес ); mamlakatning eksporti va importidagi
ulushi.
- Firma tashqi iqtisodiy faoliyatining ahamiyati va xarakteri: xorijdagi qizlik
kompaniyalarning soni, shu jumladan ishlab chiqaruvchi, ularning joylashishi,
faoliyat turi; firmaning (butunlay va muhim mahsulotlari bo’yicha) faoliyatida
ishlab chiqaruvchi mamlakatdan eksportning ahamiyati (ulushi); firma faoliyatida
import operasiyalarning ahamiyati, ularni geografik yo’nalganligi.
- Firmaning ishlab chiqarish va moddiy-texnik bazasi: ishlab chiqarish
korxonalarning soni, joylashishi va ularning quvvati; sotuv korxonalarining,
skladlarning va texnik xizmat ko’rsatish stansiyalarning soni, ularning joylashishi.
- Chiqariladigan yoki sotiladigan mahsulotlarning asosiy turlari bo’yicha
muhim firmalar-kontragentlar va raqib firmalar.
- Boshqa firmalar bilan ishlab chiqarish-texnik va boshqa xo’jalik aloqalar
(firmalarning nomlari, aloqa shakllari ko’rsatiladi).
- Firma boshqaruv apparatining tarkibi: direktorlar kengashi va
boshqarmaning sonli tarkibi; ishlab chiqarish bo’limlarning nomlari, ularga
biriktirilgan mahsulot nomenklaturasi, xo’jalik mustaqillik va javobgarlik darajasi.
 Aksiyador kapital: mulkdorlar orasida aksiyalarni taqsimlash; aksiyalarning
asosiy paketi, ularning taaluqliligi va egalari.
- Firmani banklar bilan aloqasi va bu aloqalarning xarakteri.
12

2. KORXONA YOKI FIRMALARDA FOYDANI HISOBLASH
USLUBLARI .
Xo’jalik yurituvchi sub`ektlar — yuridik shaxslarning, shuningdek yuridik
shaxs bo’lmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy
shaxslarning mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini
aniqlashning yagona metodologik asoslarini belgilaydi.
Nizom buxgalteriya hisobi va soliq solish maqsadlarida xarajatlarni hisoblab
chiqishda paydo bo’ladigan tafovutlar hisobga olingan holda ishlab chiqilgan.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning raqobatbardoshliligini aniqlash maqsadida ular
faoliyatining xarajatlarini hisoblab chiqish va moliyaviy natijalarini aniqlash
buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi hisoblanadi.
(ikkinchi xatboshi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009
yil 11 martdagi 63-sonli qarori tahririda — O’R QHT, 2009 y., 10-11-son, 115-
modda)
Nizomda xarajatlarni guruhlash va moliyaviy natijalarni shakllantirishning
asosiy qoidalari mavjuddir.
(«umumiy qoidalar» bo’limining to’rtinchi va beshinchi xatboshi
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 11 martdagi 63-sonli
qaroriga asosan chiqarilgan — O‘R QHT, 2009 y., 10-11-son, 115-modda)
Mazkur Nizom asosida ayrim tarmoqlar xarajatlari tarkibi va ularni hisobga
olish xususiyatlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat soliq
qo‘mitasi bilan kelishilgan holda tegishli vazirliklar va idoralar xo‘jalik
birlashmalari (korporatsiyalar, kontsernlar, uyushmalar, kompaniyalar va
boshqalar) tomonidan aniqlanadi.
(xatboshi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil
oktyabrdagi 444-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2003 y., 19-son, 183-modda )
13

Moliyaviy natijalarni shakllantirish.
Nizomda keltirilgan xarajatlar tasnifi eng avvalo buxgalteriya hisobida
xarajatlarni to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishga, shuningdek xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning moliyaviy hisobotini tuzish uchun uning faoliyati moliyaviy natij
alarini
(foyda yoki zararni) aniqlashga yo’naltirilgandir. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt
faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning quyidagi ko’rsatkichlari bilan
tavsiflanadi:
— mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof
tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o’rtasidagi tafovut
sifatida aniqlanadi:
YaF=SST-IT ,
bunda,
YaF — yalpi foyda;
SST — sotishdan olingan sof tushum;
IT — sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
— asosiy faoliyatdan ko’rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan
yalpi foyda bilan davr xarajatlari o’rtasidagi tafovut, va plyus asosiy faoliyatdan
ko‘rilgan
boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF = YaF-DX+BD-BZ,
bunda,
AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX — davr xarajatlari;
BD — asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ — asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar;
14

— xo’jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar), bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko’rilgan daromadlar va
minus
zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
UF=AFF+MD-MX,
bunda,
UF — umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari;
— soliq to‘langungacha olingan foyda, u umumxo‘jalik faoliyatidan olingan
foyda plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda va
minus
zarar sifatida aniqlanadi:
STF=UF+FP-FZ ,
bunda,
STF — soliq to‘langungacha olingan foyda;
FP — favqulodda vaziyatlardan olingan foyda;
FZ — favqulodda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar;
Oldingi tahrirga qarang.
15

— yilning sof foydasi, u soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi sub’ekt
ixtiyorida qoladi, o‘zida foydadan to‘lanadigan soliqni va minus qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to‘lovlarni chiqarib tashlagan holda
soliqlar to‘langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
(xatboshi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 11
martdagi 63-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2009 y., 10-11-son, 115-modda)
SF= STF-DS-BS ,
bunda,
SF — sof foyda;
Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va uni iste‘molchilarga yetkazib berish
bilan bog’liq barcha sarflar ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi. Ishlab chiqarish
sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yokilg’i va
energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy capital amortizatsiyasi, ish haqi va
ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab
chiqarishga qilingan barcha sarf xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini
tashkil qiladi, ya‘ni: T = C + V + M (1)dan C + V yig’indi ishlab chiqarish
xarajatlari yoki tannarx deb yuritiladi.
ICHX = C + V yoki TMTN = C + V ( 2 ) ni tashkil etadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari ikki qismga bo’linadi:
1. Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari,
2. Muomala xarajatlari.
Ish haqi;
 Xomashyo xarajatlari;
 Amortizatsiya va h.k;
 Yoqilg'i va moylash materiallariga xarajatlari;
 Qo'shimcha muomala xarajatlari;
 Sof muomala xarajatlari;
16

 Muomala xarajatlari;
 Ishlab chiqarish xarajatlari.
Ushbu chizmada xarajatlarning namoyon bo’lishi ko’rsatilgan muomala
xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni
ishlab chiqaruvchidan olib, iste`molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga
aytiladi.
Muomala xarajatlari ikki guruhga bo’linadi:
1. Qo’shimcha muomala xarajatlari
2. Sof muomala xarajatlari.
Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash
xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi.
Bu xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, Tovar
qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin
olingan pul tushumi summasidan qoplanadi.
Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste‘molchilar talabini
o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala
xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan
tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.
Korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalanadigan resurslar o’z resurslari
yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar ichki yoki
tashqi xarajatlarga bo’linadi.
Xarajatlarning jalb etilish manbaiga ko’ra turkumlanishini chizmada
tasvirlash mumkin:
- Ichki xarajatlar
- Bino-inshoot amortizatsiyasi
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq
xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi.
Tashqi xarajatlar korxona tomonidan zarur resurs va xizmatlarni tashqaridan
to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlar summasidir. Shu
bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ushlab turish uchun zarur bo’lgan to’lov; –
17

normal (me`yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy
qismi hisoblanadi.
Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal foyda – bu iqtisodiy
resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini rag’batlantirib turish uchun to’lanadigan
haq hisoblanadi.
Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy
faoliyati samaradorligini oshirish yo’llarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini
beradi.
Ishlab chiqarish hajmini o’zgarishiga ta‘sir qilish yoki qilmasligiga qarab
xarajatlar doimiy va o’zgaruvchi xarajatlarga bo’linadi.
Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta‘sir
qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Bunga korxonaning to’lov
majburiyatlari (zayomlar bo’yicha foiz va boshqa), soliqlar (ishlab chiqarish
hajmiga bog’liq bo’lmagan turlari), amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qo’riqlash
xizmatiga to’lov, uskunalarga xizmat ko’rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari
maoshi va boshqa xarajatlar kiradi.
O’zgaruvchi xarajatlar deb ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta‘sir
qiladigan xarajatlarga aytiladi. Unga xomashyo, material, yoqilg’i-transport
xizmati, ishchilar ish haqi va boshqa sarf-xarajatlar kiradi.
Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar
yig’indisi umumiy yoki yalpi xarajatlarni tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, ya’ni xarajat
qilinadigan pirovard natija olinguncha o’tgan davr sezilarli ta‘sir ko’rsatadi. Vaqt
omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda
alohida tahlil qilinadi. Korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa
davrda faqat o’zining o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi mumkin. Bu
qisqa muddatli xarajatlardir.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va
barcha band bo’lgan resurslari miqdorini o’zgartirish uchun yetarli bo’lgan davrdir.
Ishlab chiqarish rivojlanib borishi uchun ishlab chiqarishni o’rtacha
xarajatlari kamayishi lozim, unga quyidagi omillar ta’sir qilib boradi:
1. Mehnatning ixtisoslashuvi
18

2. Boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi
3. Kapitaldan samarali foydalanishi
4. Qo’shimcha turdagi mahsulotlarning ishlab chiqarishi.
Vaqt o’tishi bilan firmaning mahsulot birligi ishlab chiqarish xarajatlarining
o’sishiga olib kelishi mumkin. Firmalar faoliyati yiriklashib, kengayib borish,
firmaning faoliyatini samarali nazorat qilish va muvofiqlashtirishga harakat qilish
va uni boshqarishda qiyinchiliklarni kamaytirib chiqaradi. O’rtacha hajmdagi
korxonada bitta yagona boshqaruvchi uning faoliyatiga doir barcha muhim
qarorlarni shaxsan o’zi qabul qiladi, shu boshqaruvchi barcha ishlab chiqarish
jarayonini tezlik bilan tahlil qilishi, ular asosida aniq va samarali qaror chiqara
oladi.
Firma miqyosini kengayishi bilan bunday holat o’zgaradi. Buning natijasida
ma`muriy xodimlar va ishlab chiqarish jarayonini alohidalashtiruvchi boshqaruv
qatlamlari ko’payib boradi, yuqori rahbariyat korxonadagi haqiqiy ishlab chiqarish
jarayonidan alohidalashib qoladi Yirik korxona miqyosida oqilona qaror qabul
qilish uchun zarur bo’lgan barcha ma`lumotlarni yig’ish, tushunish va qayta
ishlash bir kishi uchun imkon darajasidan tashqarida bo’ladi. Boshqaruv
apparatining chuqurlashuvi va kengayishi esa axborot almashishuvi, qarorlarni
muvofiqlashtirishdagi muammolarni hamda byurokratik holatni keltirib chiqaradi,
boshqaruvning turli bo’g’inlari tomonidan qabul qilingan qarorlar bir -biriga zid
kelish ehtimoli kuchayadi. Natijada samaradorlikka putur yetib, ishlab
chiqarishning o’rtacha xarajatlarni oshiradi. Boshqacha aytganda, barcha resurslar
miqdorining 10 foizga o’sishi ishlab chiqarish hajmining nomuvofiq ravishda,
aytaylik 5 foizga o’sishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining o’sishidan doimiy ravishda olinuvchi samara
ikki holat o’rtasidagi tafovutdan kelib chiqadi. Bu ijobiy va salbiy miqyosdir. Bu
ikkala chegara orasidagi maydonda barcha resurslarning 10 foizga o’sishi ishlab
chiqarish hajmining mutanosib ravishda 10 foizga ko’payishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi chuqur ixtisoslashuv tufayli
boshqarish bo’yicha mutaxassislar mehnatidan ancha yaxshi foydalanish
imkoniyatini beradi. Bu samaradorlikning oshishi va mahs ulot birligiga ishlab
chiqarish harajatlarining kamayishiga imkoniyat yaratib beradi.
Korxona faoliyatiga baho berilganda, eng avvalo mehnat faoliyatining biron
bir turiga ixtisoslashgan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga sarf qilingan
xarajatlar, hosil qilingan daromad va olingan foyda miqdoriga e‘tibor qaratiladi.
19

Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag’lar hamda
ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.
Korxona pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib
tashlangandan keyin qolgan qismi foyda yoki iqtisodiy foyda deb yuritiladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o’tadi.
Birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yalpi qiymatning
yaratilish chog’ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi
qo’shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda
shaklida namoyon bo’lmaydi.
Ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni
sotgandan so’ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko’rinishda to’liq
namoyon bo’ladi.
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul
daromadlariga, undagi qo’shimcha qiymati esa foydaga aylanadi. Bundan ko’rinib
turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimc h
qiymatdir.
Fich = Hy –T ( 1 )
Ishlab chiqaruvchi foydasi ( Fich ) – bu maxsulot tannarxi ( T ) va ulgurji
narxi ( Hy ) o’rtasidagi farqdan iborat.
Ushbu formuladan ko’rinadiki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita
asosiy omilga bog’liq bo’ladi:
1. Mahsulot tannarxi darajasi ( c + v );
2. Ulgurji narxlar darajasi.
Tan narxi – bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning
puldagi ifodasidir: c + v + m > c + v .
20

Tannarx bu mahsulot qiymatidan kichikdir. Mahsulot qiymati ( MQ ) o’z
ichiga sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati ( Qiv ), hamda yangidan
yaratilgan qiymatni ( Qya ) to’liq oladi.
Demak , MQ = Qiv+ Q я ( 2 ).
O’z navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi ( IH ) yalpi foydaga ( Fya )
ajraladi: Foyda miqdoriga ta`sir ko’rsatuvchi ikkinchi omil – korxona o’z
maxsulotlarini sotuvchi narx darajasi bo’lib, bu o’rinda mahsulot narxi.
21

3. O'zbekiston Respublikasida korxona, tashkilot, yoki firmalarda foydalar
tahlili .
Moliyalashtirish manbalari – bu moliyaviy mablag’larni olishning amldagi
va kutilayotgan kanallari, shuningdek bu moliyaviy mablag’larni taqdim qilishi
mumkin bo’lgan iqtisodiy subyektlarning ro’yxati. Loyihani moliyalashtirish
strategiyasining asosini loyihaning individual xususiyatlari va ularga ta’sir qiluvchi
omillardan kelib chiqib moliyalashtirish sxemasini ishlab chiqish tashkil qiladi.
Korxonani moliyalashtirish – korxonalarni zaruriy moliyaviy resurslar bilan
ta’minlash. Moliyalashtirish budjet mablag’laridan assigonovaniyalar, kredit
mablag’lari, horijiy yordamlar, boshqa shaxslarning badallari ko’rinishidagi ichki
va tashqi manbalardan amalga oshiriladi.
Moliyalashtirish strategiyasini moliyalashtirish manbalaridan kelib
chiquvchi asosiy turlari quyidagilardan iborat:
- ichki manbalardan moliyalashtirish;
- jalb qilingan mablag’lardan moliyalashtirish;
- qarz mablag’laridan moliyalashtirish;
- aralash (kompleks, kombinatsiyalashgan) moliyalashtirish.
Ichki manbalar sifatida korxonaning o’z mablag’lari – foyda va
amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi.
Korxonaning pul mablag’lari – korxonaning naqd va naqdsiz ko‘rinishda
To’plangan pullari. Ba’zida pul mablag’lariga qo’shimcha yuqori likvidli qimmatli
Qog’ozlar ham kiritladi.
Foydani qayta investitsiyalash – bu o‘z faoliyatini kengaytirayotgan
korxonani moliyalashtirishning eng qulay va nisbatan arzon shakli.
Moliyalashtirishning tashqi manbalarini xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Jalb qilingan investitsiyalar:
22

- investorni yuqori foyda va korxonaning o‘zi qiziqtiradi;
- investor qachondir investitsiyadan voz kechish maqsadiga ega bo‘lishi
(bo‘lmasligi) mumkin;
- investor mulkining ulushi uning investitsiyalarini korxonaning barcha kapitaliga
nisbatidan aniqlanadi.
- korxona kontrakt bo‘yicha qarz summasini qaytarish majburiyatini oladi;
- qarz olingan shartlarga muvofiq tarzda so‘ndirilishi kerak;
- korxona olingan qarz uchun foizlar to‘laydi;
- korxona kreditor uchun zarur va maqbul kafolatlarni beradi;
- agar kredit muddatlarida qaytarilmasa, kreditor kafolatlarni olib qo‘yishi
mumkin;
- qarz summasi qaytarilganidan so‘ng kreditor odidagi majburiyatlar to‘xtaydi.
Foydaning quyidagi turlari mavjud:
1.Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda.
2.Asosiy faoliyatdan kelgan foyda.
3.Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda
4.Favqulodda olingan foyda.
- mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda ( YaF ), bu sotishdan olingan sof
tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tafovut
sifatida aniqlanadi:
YaF = SST – MIT ,
bu yerda:
YaF – yalpi foyda;
SST – sotishdan olingan sof tushum;
MIT – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
23

asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda – bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi
foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovut va qo‘shimcha asosiy faoliyatda
ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF =YaF – DX +BD + BZ,
bu yerda:
AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DF – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar;
- xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar) – bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va
minus
zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
UF = AFF + MD – MX ,
bu yerda:
UF – umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD – moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX – moliyaviy faoliyat xarajatlari;
-Sotilgan mahsulot rentabelligi ( RSM ): yoki Bu erda: RSM – sotilgan
mahsulot rentabelligi;
YaF – yalpi foyda;
SF – sof foyda;
24

SST – mahsulot sotishdan sof tushum.
-Sotilgan mahsulot rentabelligi sotilgan mahsulotning har bir so‘mi qancha
yalpi foyda yoki sof foyda keltirganini ko‘rsatadi.
1. Aktivlar rentabelligi. ( Ra ):bu yerda: SF – sof foyda;
Jayk – korxona jami aktivlarining o‘rtacha yillik qiymati.
2016 yilda Ra =7762/ 502347= 0.015
2017yilda Ra = 120500/ 696200= 0.17
2018 da Ra = 1374/ 819485= 0.0016
Moliyalashtirish strategiyasi amalga oshirilayotganda, turli xil manbalardan
mablag‘larni taqdim qiluvchi, quyidagi moliyaviy vositalar (moliyalashtirish
sxemalari) qo‘llaniladi:
1.moliyaviy investorga ulushni sotish;
2. strategik investorga ulushni sotish;
3. venchurli moliyalashtirish;
4. qimmatli qog‘ozlarni ommaviy taklif qilish (IPO);
5. qimmatli qog‘ozlarni yopiq (xususiy) joylashtirish;
6. horijiy moliya bozorlariga chiqish;
7. bank kreditlari, kredit liniyalari, ssudalar;
8. tijorat (tovar) krediti;
9. davlat krediti (investitsion soliq krediti);
10. obligatsiyali qarz;
11. loyihaviy moliyalashtirish;
12. eksport operatsiyalarini sug‘urtalash;
13. lizing;
14. franchayzing;
15. faktoring;
16. forfeyting;
17. grantlar va hayriya badallari;
18. tadqiqotlar va ishlanmalar to‘g‘risida kelishuvlar;
19. davlat tomonidan moliyalashtirish;
20. veksellarni chiqarish;
25

21. o‘zaro hisob-kitoblar;
22. barter;
23. boshqalar.
Korxona investitsiya siyosatidagi muhim yo‘nalish investitsiya resurslari
shakllanishini boshqarish hisoblanadi.
Investitsiyalashning maqsadidan kelib chiqib investitsiya jarayonida
qatnashuvchi investitsiya resurslarining tarkibi va mutanosibligi o‘zgarishi
mumkin. Real investitsiya loyihalarini amalga oshirishda investitsiya resurslari
moliyaviy (pul mablag‘lari va b.), moddiy (asosiy fondlar, moddiy
qiymatliklarning zahirali va sh.k.) va nomoddiy shakllarda (patentlar, litsenziyalar
va sh.k.) qo‘llanilishi mumkin.
Investitsion jarayonni moliyaviy ta’minlash tizimi manbalarning, investitsiya
faoliyatini moliyalashtirish usullari va shakllarining organik birligidan kelib
chiqadi. Investitsion resurslarni shakllantirish manbalari turli-tumandir. Bu
manbalarning mazmuni aniqlash va turkumlashning zarurligini asoslaydi.
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarini turkumlanishiga asosan barcha
manbalarni uchta asosiy guruhlarga ajratish mumkin: o‘z manbalari, qarz
manbalari, jalb qilinganmanbalar. Bunda korxonaning o‘z mablag‘lari ichki
(ikkilamchi), jalb qilingan va qarz mablag‘lari – tashqi (birlamchi) manbalar
sifatida qaraladi.
O‘z mablag‘lariga quyidagilar kiradi:
Korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatidan olingan sof foyda;
1.amortizatsiya ajratmalari;
2.mulkni yo‘qotilishi bilan yuzaga kelgan sug‘urta qoplamalari;
3.asosiy vositalarni sotishdan olingan mablag‘lar;
4.nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan mablag‘lar.
Korxonalarning jalb qilingan mablag‘lari – doimiy asosda taqdim qilingan
mablag‘lar bo‘lib, ular bo‘yicha mazkur mablag‘larning egalariga daromadlar
to‘lanishi mumkin hamda egalariga qaytarilmasligi mumkin.
Ularga quyidagilar kiradi:
-aksiyadorlik jamiyati aksiyalarini joylashtirishdan olingan mablag‘lar;
26

-korxona ustav fondiga mehnat jamoasi a’zolarining, fuqarolarning, yuridik
-shaxslarning pay va boshqa badallari;
-yuqori turuvchi xolding va aksiyadorlik kompaniyalari tomonidan ajratiladigan
mablag‘lar;
-maqsadli investitsiyalashga dotatsiyalar, grantlar va ulushli qatnashishlar
ko‘rinishida beriladigan davlat mablag‘lari;
-qo‘shma korxonalarning ustav kapitalida ishtirok etish va xalqaro tashkilotlarning,
horijiy davlatlarning, fuqarolar va yu ridik shaxslarning bevosita qo‘yilmalari
shaklidagi horijiy investorlarning mablag‘lari.
-Korxonalarning qarz mablag‘lari – ma’lum vaqtga va qaytarish sharti hamda
ulardan foydalanganlik uchun to‘lovni to‘lash sharti bilan olingan mablag‘lar.
Ularni uzoq muddatli va qisqa muddatlilarga ajratish mumkin.
Uzoq muddatli qarz mablag‘lariga quyidagilar kiradi:
banklar va boshqa institutsional investorlarning uzoq muddatli kreditlari;
uzoq muddatli davlat investitsion kreditlari;
uzoq muddatli (bir yildan uzoq muddatli) obligatsiyalar va boshqa qarz
majburiyatlarini muomalaga chiqarishdan olingan mablag‘lar;
lizing va b.
 Qisqa muddatli qarz mablag‘lari:
 tijorat (tovar) kreditlari;
 qisqa muddatli (bir yildan kam muddatli) obligatsiyalar va boshqa
qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarishdan olingan mablag‘lar;
 banklar va boshqa institutsional investorlarning qisqa muddatli
kreditlari.
Investitsiyalarning o‘z va jalb qilingan manbalari korxonaning xususiy
kapitalini tashkil qiladi. Bu manbalar bo‘yicha tashqaridan jalb qilingan summalar
qaytarilishi shart emas. Investorlar investitsiyalarni amalga oshirshadan olinadigan
daroomadlarda ulushli mulk egaligi huquqida ishtirok etadilar. Investitsiyalarning
qarzli mablari korxonaning qarz kapitalini tashkil qiladi.
27

Moliyalashtirish manbalarining turli-tumanligida investitsion faoliyatni
moliyalashtirishning asosiy usullariga o‘zini-o‘zi moliyalashtirish, aksiyadorlik
moliyalashtirish, budjetli moliyalashtirish, kreditli moliyalashtirish, lizingli va
kombinatsiyalashgan (aralash) moliyalashtirishlarni kiritishimiz mumkin.
Moliyalashtirish usuli deganda investitsion jarayonni moliyalashtirish
maqsadida investitsion resurslarni jalb qilish mexanizmi tushuniladi.
Moliyalashtirish shakllari deganda moliyalashtirish usuli mohiyatining tashqi
ifodasi tushuniladi.
To‘la ichki o‘zini-o‘zi moliyalashtirish eng ishonchli hisoblanadi va
investitsiya loyihalarini faqatgina o‘z (ichki) manbalar hisobidan
moliyalashtirishni nazarda tutadi. Moliyalashtirishning bu usuli horij amaliyotida
“leveridjsiz moliyalashtirish”ni xarakterlaydi. Investitsiyalarni
moliyalashtirishning muhim o‘z manbalari sof foyda va amortizatsiya ajratmalari
hisoblanadi. Foyda korxona sof daromadining asosiy shakli sifatida namoyon
bo‘lib, mahsulotning qo‘shilgan qiymatini ifodalaydi va korxona faoliyati
natijalarini umumlashtiriuvchi ko‘rsatkich hisoblanadi.
Soliq lar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan so‘ng korxona
ixtiyorida sof foyda qoladi. U zahira kapitali, taqsimlanmagan foyda va jamg‘arish
fondi ko‘rinishida to‘planib boradi. Odatda, foydaning investitsiya maqsadlariga
yo‘naltirilayotgan qismi jamg‘arish fondida yoki shunga o‘xshash fondlarda
to‘planib boradi. Jamg‘arish fondi xo‘jalik yurituvchi subyektning yangi mulkni
tashkil qilish, asosiy vositalar, aylanma mablag‘larini olish uchun ishlatiladiga
mablag‘lari manbai sifatida maydonga chiqadi. Zahira fondi korxonaning
zararlarini qoplash, obligatsiyalarni so‘ndirish va o‘z aksiyalarini qayta sotib olish
uchun shakllantiriladi. Foydaning taqsimlanmagan qismi ham kapitalizatsiya
uchun yo‘naltirilishi mumkin. O‘zining iqtisodiy mazmuni bo‘yicha foyda
rivojlanish uchun ishlatiladigan o‘z mablag‘lari zahirasining shakllaridan biri
hisoblanadi. Ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilayotgan sof foydaning
hajmi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘ladi: mahsulot realizatsiyasi hajmiga,
narhlarga, mahsulot birligi tannarxiga, foyda solig‘i stavkasiga, iqtisodiy
rivojlanishning umumiy strategiyasiga asoslanuvchi iste’mol va korxonaning
rivojlanishiga taqsimlash siyosatiga.
Moliyalashtirishning o‘z manbalarini ahamiyatliligi bo‘yicha keyingisi
amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi. Ular korxonalarda asosiy ishlab chiqaris
fondlari qiymatini tayyor mahsulot qiymatiga o‘tkazishi natijasida tashkil bo‘ladi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatini bosqichma-bosqich tiklanishi jarayonida
bo‘shab qolgan pul mablag‘lari amortizatsiya ajratmalari ko‘rinishida
amortizatsiya fondida to‘planib boradi. Amortizatsiya fondining kattaligi
28

korxonaning asosiy fondlarini hajmiga, ularning boshlang‘ich yoki tiklanish
qiymat iga, turlari va yoshlari o‘yicha tarkibiga, shuningdek maqsadi va
amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning qo‘llanilayotgan usuliga bog‘liq.
O‘z manbalardan foydalanishning asosiy afzalliklariga quyidagilar kiradi:
foyda qismi bo‘yicha: ularni yo‘naltirishbo‘yicha vaqt va mablag‘ sarfining
yo‘qligi, qaytarmaslik riskining yo‘qligi, manba sifatida qo‘llanilishi korxonaning
investitsion jozibasini kuchaytiradi; amortizatsiya qismi bo‘yicha: korxona
ixtiyorida har qanday moliyaviy holatda ham mavjud bo‘lishi , amortizatsiyani
turli xildagi usullar bilan hisoblash imkoniyati.
Foyda qismidagi kamchiliklarga to‘lovlarni amalga oshmasligi, barterlar,
soliqqa tortish va sh.k. oqibatida manbalarning chegaralanganligini keltirish
mumkin; amortizatsiya qismi bo‘yicha: amortizatsiya fondi hajmining inflyatsiya
darajasiga, nazoratning amaliy mexanizmini mavjud emasligi sababli maqsadsiz
ishlatish ehtimoliga bog‘liqligi.
Investitsiya resurslarini shakllantirishning o‘z manbalarini sanab
o‘tilganlaridan qolganlari, odatda, korxonaning investitsiya strategiyasini ishlab
chiqish jarayonida ko‘rib chiqilmaydi, madomiki ularning shakllanishi taktik va
operativ rejalashtirishning predmeti hisoblanadi.
Aksiyadorlik moliyalashtirish yuridik va jismoniy shaxslarning korxona
ustav kapitaliga qo‘yilmalarini bildiradi. Buning natijasida investorlar korxonaning
mulkdorlariga aylanadi. Moliyalashtirishning mazkur shakli bo‘yicha mablag‘larni
yig‘ish qimmatli qog‘ozlar bozori orqali amalga oshiriladi.
29

4. Korxona, firmalarga ta'sir qiluvchi omillar.
Personalni boshqarish fanida korxona deyilganda, birinchidan, u xo’jalik
yurituvchi sub’ekt (aksiyadorlik jamiyati, firma, birlashma, bank, kompaniya va
boshqa yuridik shaxslar)ni anglatadi. Ikkinchidan, korxona muayyan ijtimomy
birlik (jamoa)dir.
O’z maqsadlariga erishish uchun korxona mehnat resurslari, xom ashyo,
axborot va hokazolar uchun sarf-xarajatlar qiladi. Korxona personali o’z korxonasi
maqsadlariga erishishga ko’maklashadi. Bundan tashqari, korxonada ishtirok
etuvchi sheriklar, aksiyadorlar, ijtimoiy guruhlar va boshqalar mavjuddir.
Korxona o’z faoliyatidan eng yuqori samara — foyda olish uchun tashkil
etiladi. Korxonaga birlashgan alohida xodpmlar yakka holla mehnatfaoliyati
yuritganga qaraganda yaxshiroq natijalarga erisha oladilar.
Korxonaning “ichki muhiti”ni aks ettiradigan quyidagi xususiyatlarini
ko’rsatish mumkin:
 birorta korxona tashkil etilishidan maqsadi aniqbo’lmasa, shakllana va
muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsata olmaydi;
 birorta korxonani uning ayrim bo’linmalari, ular o’zaro munosabatlarini
belgilovchi tarkibisiz tasavvur etib bo’lmaydi.
Korxona uchun:
Texnologiya — xom ashyoni mo’ljallangan mahsulot yoki xizmatga
aylantirish vositasi. mehnatni pirovard natijaga aylantiradigan mexanizmdir.
Moliya — korxona o’z faoliyatini boshqarish uchun ega bo’lgan yoki jalb
eta olaligan pul va boshqa mablag’lardir.
Boshqaruv — faoliyatturlari belgilangan maqsad, bu maqsadni bajarish
bosqichlarini hisobga olgan holda muvofiqlashtirish jaraenidir.
30

Bu ichki muhit bilan birga korxona ishlab chiqarish faoliyatila ro’y
bsradigan tashqi omillar yoki shartlarni ham hisobga olish lozim.
Mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxona ishchilar soniga qarab kichik
yoki o’rta korxonalarga bo’linadi.
Mulkchilikning barcha shakliga mansub korxonalar ixtiyoriylik asosida
faoliyatni muvofiqlashtirish, o’z huquqlarini himoya qilishni ta’minlash, tegishli
davlat idoralari va boshqa idoralarda, shuningdek, xalqaro tashkilotlarda umu miy
manfaatlarni idora etish maqsadida xo’jalik uyushmalariga: konsernlarga,
konsorsiumlarga hamda tarmoq tamoyillari, hududiy yoki boshqa tamoyillar
asosida o’zga birlashmalarga uyushishlari mumkin.
Korxona o’z nizomiga muvofiq boshqariladi. Korxona boshqaruv tuzilmasi,
shakli va uslublarini mustaqil aniqlaydi, shtatlarini belgilaydi.
Mulkdor yoki xo’jalikni yuritish huquqi sub’ekti korxonani bevosita yoxud u
vakolat bergan idoralar orqali boshqaradi. Ular bu huquqlarni korxona kengashiga
yoki korxona nizomida ko’zda tutilgan hamda mulkdor va mehnat jamoasi
manfaatlarini idora etadigan boshqa idoraga topshirishi mumkin.
Korxona rahbarini yollash (tayinlash, saylash) va bo’shatish korxona mol-
mulki egasining huquqi bo’lib, bu huquqni u bevosita, shuningdek, o’zi vakolat
bergan idoralar yoki korxona kengashi orqali amalga oshiradi.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida korxonalarning quyidagi turlari
faoliyat ko’rsatmoqda:
Xususiy korxona. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy korxona
to’g’risida”gi Qonuniga ko’ra: “Mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan
tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkilot xususiy korxona” deb e’tirof etiladi.
Xususiy korxona tadbirkorlik sub’ektlarining tashkiliy-huquqiy shakli hisoblanadi.
Xususiy korxonaning tashkiliy tuzilmasi quyidagicha (2.1- rasm) bo’lishi mumkin.
Xususiy korxona mulkdori korxonani rahbar sifatida yakka boshqaradi.
Uning asosiy funktsiyalari quyidagilardan iboratdir:
 nizomni ishlab chiqish va tasdiqlash;
 xususiy korxona Nizom jamg’armasini belgilash va shakllantirish;
 reja va hisobotlarni tayyorlash hamda tasdiqlash;
31

 xususiy korxonani rivojlantirish rejalarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
 xususiy korxonani qayta tashkil etish va tugatish to’g’risida qaror qabul
qilish;
 xususiy korxona olgan foydani o’z ixtiyoriga ko’ra ishlatish;
 xususiy korxona mulkini tasarruf etish (boshqa shaxsga, ijaraga berish,
garovga qo’yish, boshqa korxonalar nizom jamg’armasiga hissa tariqasida
kiritish va hokazolar).
Mas’uliyati cheklangan jamiyat. O’zbekiston Respublikasining “Mas’uliyati
cheklangan hamda qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to’g’risida”gi Qonuniga
binoan: “Bir yoki bir necha shaxs tomonidan tashkil etilgan, Nizom jamg’armasi
(ustav kapitali) ta’sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlarda ulushlarga bo’lingan
xo’jalik jamiyati mas’uliyati cheklangan jamiyat deb hisoblanadi”.
Mas’uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari
bo’yicha javobgar bo’lmaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog’liq zararlar uchun
qo’shgan hissalari qiymati doirasida javobgar bo’ladilar. Xo’jalik shirkati.
O’zbekiston Respublikasining “Xo’jalik Shirkatlari to’g’risida”gi Qonuniga
muvofiq: “Muassislarning (ishtirokchilarning) ulushlariga (hissalariga) bo’lingan
Nizom jamg’armasiga (ustav kapitaliga) ega bo’lgan tijorat tashkiloti xo’jalik
shirkati hisoblanadi, bunday shirkatda muassislar (ishtirokchilar) yoki ulardan
ayrimlari shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyati yuritishda shaxsan ishtirok
etadilar”.
Xo’jalik shirkati to’liq shirkat yoki kommandit shirkat tarzida tuziladi.
Ishtirokchilari (to’liq sheriklari) o’z o’rtalarida tuzilgan shartnomaga muvofiq,
shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadigan holda uning
majburiyatlari bo’yicha o’zlariga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradigan
shirkat to’liq shirkat deb hisoblanadi.
Shirkat faoliyati bilan bog’liq zararlar uchun o’zlari qo’shgan hissalar
doirasida javobgar bo’ladigan hamda shirkat tomonidan tadbirkorlik faoliyatini
amalga oshirishda ishtirok etmaydigan bir yoki bir necha ishtirokchi (hissa
qo’shuvchi, kommanditchi) mavjud bo’lsa, bunday shirkat kommandit shirkat deb
ataladi.
Xo’jalik shirkatini oliy boshqaruv organi shirkat ishtiroqchilarining umumiy
yig’ilishi hisoblanadi. Umumiy yig’ilish vakolatlariga quyidagilar kiradi:
 shirkat faoliyatining asosiy yo’nalishlarini belgilash;
32

 shirkatni qayta tashkil etish va tugatish;
 ta’sis shartnomasiga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish;
 shirkat foydasini (zararini) uning ishtirokchilari o’rtasida taqsimlash;
 shirkat Nizom jamg’armasini (ustav kapitalini) ko’paytirish va kamaytirish;
 yillik hisobotlarni va buxgalteriya balanslarini tasdiqlash;
 shirkatning har bir ishtirokchisi shirkat nomidan ish yuritishga hakdidir.
 Shirkat ishlari uning ishtirokchilari tomonidan birgalikda yuritilsa har bir
bitimni amalga oshirish uchun shirkat barcha ishtirokchilarning roziligi talab
etiladi. Shirkat ishlarini yuritish uning ishtirokchilari tomonidan ulardan biri
yoki ayrimlariga topshirilsa, qolgan ishtirokchiga shirkat nomidan bitimlarni
amalga oshirish uchun shirkat ishlarini yuritish zimmasiga yuklatilgan
ishtirokchi (ishtirokchilar) dan ishonchnoma olinishi kerak.
Aksiyadorlik jamiyati. O’zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari
va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi qonuniga ko’ra:
“Nizom jamg’armasi jamiyatning aksiyadorlarga nisbatan majburiyatlarini
tasdiqlovchi muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan xo’jalik yurituvchi
sub’ekt aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi” Aksiyadorlik jamiyatlari ochiq va
yopiq aksiyadorlik jamiyatlari turida bo’lishi umkin.
Qatnashchilari o’zlariga tegishli aksiyalarini o’zga aksiyadorlar roziligisiz
boshqa shaxslarga berishi mumkin bo’lgan aksiyadorlik jamiyatlari ochiq
aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi.
Aksiyalari faqat o’z muassislari yoki oldindan belgilangan doiradagi shaxslar
orasida taqsimlanadigan aksiyadorlik jamiyati yopiq aksiyadorlik jamiyati deb
hisoblanadi.
Kompaniya (fransuzcha “compagnie” so’zidan) — iqtisodiy faoliyat (ishlab
chiqarish, savdo, vositachilik, moliya, sug’urta va boshqalar) olib borish uchun
uyushgan yuridik va jismoniy shaxslar, tadbirkorlar birlashmasidir. Kompaniya
deyilganda birlashmalar, shirkatlar, xo’jalik jamiyatlari, firmalar, korporatsiyalar,
ya’ni turli tashkiliy-huquqiy shakllarga ega bo’lgan korxonalar tushuniladi.
Quyida 2.5-rasmda “O’zqurilish materiallari” aksionerlik kompaniyasining
boshqaruv tashkiliy tuzilmasi ko’rsatilgan:
33

Konsern (“sopserp” — “ishtirok”, “manfaat” so’zidan) manfaatlar,
shartnomalar, kapital, hamkorliqdagi faoliyatda ishtirok umumiyligi asosida
birlashgan korxonalarning yirik birlashmasidir.
Korporatsiya (lotincha “compagnie” — “birlashma”, “hamjamiyat”
so’zidan) biron-bir faoliyat uchun uyushgan aksiyadorlar jamiyati. Hozir bozor
iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda xo’jalikning barcha tarmoqlarida asosiy
mavqega ega.
Firma (ital’yancha “firma” — “imzo” so’zidan) korxona, kompaniya va
tijorat
tashkilotlarining umumiy nomi. Xodimlar soni, mulk shakli, huquqiy holat va
boshqalarga ko’ra xilma-xil firmalar mavjud. Firmalarda band bo’lgandar soni 2 —
3 kishidan 20 — 30 mingtagacha bo’lishi mumkin.
Xolding (inglizcha “holding” — “egalik” so’zidan) asosiy faoliyati korxonalar
aksiyalarini o’z tasarrufiga olish orqali ularning ishini nazorat qilish va
boshqarishdan iborat bo’lgan kompaniya, bosh korxona. Xolding tarkibida asosiy
korxona yoki sho’’ba korxona, yoxud bir necha sho’ba korxonalar mavjud bo’ladi.
Korxona personali — yuridik shaxs hisoblangan korxona ma’muriyati (ish
beruvchi) bilan ishga yollangan xodimlar o’rtasidagi mehnat munosabatlarini
shartnoma asosida muvofikdashtirib turadigan jismoniy shaxslardir.
Zamonaviy korxona tarkibi quyidagichadir:
 mulkdorlar(aksiyadorlar);
 boshqaruvchilar (menejerlar);
 korxona personali (jismoniy shaxslar).
Mulkdorlar (aksiyadorlar) — bir kishi yoki aksiyalarning tegishli qismiga ega
guru bo’lishi mumkin. Ularning asosiy maqsadi foyda (dividend) olishdan iborat.
Mulkdorlar korxonani o’zi mustaqil boshqarishi yoki boshqarish huquqini yollagan
boshqaruvchi, (menejer)ga berishi mumkin.
Boshqaruvchilar (menejerlar) — ular kompaniya, uning tarkibiy bo’linmasiga
rahbarlik qiladilar. Boshqaruvchi (menejer)ning (maqomi unga mulkdor tomonidan
berilgan maqomga bog’liqdir. Menejerlar yuqori, o’rta va quyi bo’g’in rahbarlari
toifalariga bo’linadi.
34

Yuqori bo’g’in boshqaruvchisi (Tor management) — bu toifa rahbarlariga
kompaniya va firmalar prezidentlari, boshqa ijrochi direktorlar, ularning
o’rinbosarlari, boshqaruv organlari a’zolari kiradi.
O’rta bo’g’in rahbarlari (Middle management) korxona mustaqil boshqarma va
bo’limlari rahbarlari hisoblanadi.
Quyi bo’g’in rahbarlari (Loves management) — guruhlar, brigada rahbarlari,
ustalardan iboratdir.
Korxona personali (jismoniy shaxslar) — o’z navbatida, ishchilar, muhandis-
texnik xodimlar va xizmat ko’rsatuvchi xodimlarga bo’linadi.
Ishchilar malakali, yarim malakali, malakasiz ishchilarga bo’linadi.
Korxona personali texnologik jarayondagi ishtirokiga muvofiq:
 asosiy (ishlab chiqarish bilan band bo’lgan) ishchilar;
 yordamchi (bevosita ishlab chiqarishda band bo’lmagan)
ishchilargabo’linadi.
Korxona personali mehnat faoliyati muddatiga binoan doimiy, vaktincha,
mavsumiy xodimlarga ajratiladi. Korxona personali murakkab, o’zaro bog’liq
tuzilmaga ega.
Tashkiliy tuzilma — boshqaruv bo’g’inlarining o’zaro bog’liq, o’zaro
bo’ysunuvchi tarkibidir.
Funktsional tuzilma — boshqaruv funktsiyalarining rahbariyat va alohida
bo’linmalar o’rtasida taqsimlanishini aks ettiradi.
Rol tuzilmasi — xodimlarning ishlab chiqarish jarayonidagi ijodiy ishtiroki,
jamoadagi o’zaro munosabatlar xususiyatlaridir.
Ijtimoiy tuzilma — mehnat jamoasining ijtimoiy xususiyatlari (jinsi, yoshi,
millati, kasbi, malakasi, ma’lumoti va hokazolar)ni ifola etadi.
Shtatlar tuzilmasida bo’linmalar tarkibi, lavozim va xizmat vazifalari ro’yxati.
mansab maoshlari va ish haqi miqdori aks etadi. Personal tuzilmasida, shuningdek.
quyidagi tushunchalar ham mavjuddir:
Boshqaruv bo’g’ini — muayyan bosqich (daraja)dagi tashkiliy tuzilmaning
mustaqil qismi hisoblanib, boshqaruv apparati va ishlab chiqarish bo’linmalaridan
iboratdir.
Boshqaruv bosqichi (darajasi) — korxona tashkiliy tuzilmasi yuqori
bo’g’iplari (bosqich, darajalari).
35

Boshqaruv apparati — boshqaruv tizimining tegishli bo’linma, xizmatlarga
rahbarlik qilish, faoliyatlarini muvofiqlashtirish huquqiga ega xodimlar jamoasidir.
Tarkibiy bo’linma — tashkiliy bo’linma to’g’risidagi nizom asosida boshqaruv
bo’g’inining mustaqil qismidir. U funktsional va ishlab chiqarish tarkibiy
bo’linmalarga bo’linali.
Funktsional tarkibiy bo’linma — boshqaruvning muayyan funktsiyalari
(masalan, ishlab chiqarishni tayyorlash, buxgalteriya hisobi. iqtisodiy
rsjalashtirish),
vazifalarini amalga oshiruvchi boshqaruv apparatining mustaqil qismi hisoblanadi.
Uning faoliyatida pirovard natija — boshqaruv qarorlari taysrlashdir. Ishlab
chiqarishning tarkibiy bo’linmasi — ishlab chiqarishi tezkor boshqarish
vazifalarini bajaruvchi hamda moddiy mahsulot ishlab chiqarishni (uy-joylar,
tayyor mahsulotlar, yuk tashish va boshqalar) ta’minlovchi boshqaruvning
mustaqil bo’ginidir.
Menejmentda “mehnat" va “ish" tushunchalarining o’z ta’riflari mavjuddir.
Mehnat — iqtisodiy maqsadga muvofiq faoliyatdir. Ish – shartnoma asosida,
ya’ni mehnatga haq to’lash va boshqalarga bo’ysunish asosida bajariladigan
mehnat faoliyati turidir.
Mehnatni tashkil etish tizimiga ta’sir ko’rsatadigan quyidagi omillar mavjud:
 Mehnat ta’siri (bozorda tovar va ishchi kuchiga talab, geografik, demografik
va madaniy omillar).
 Texnologiya ta’siri (XX asrning birinchi yarmida industrial ishlab
chiqarishda konveyer usulining, so’nggi yillarda axborot texnologiyalarining
qo’llanishi mehnatni tashkil etishda tub o’zgarishlarga olib keldi).
 Strategik ta’sir. Ushbu masalada qarorni kompaniya bosh-qaruvchilari qabul
qilishlariga qaramasDan, ana shunday qarorlarga kelishga yuqorida qayd
etilgan ikki ta’sirni hisobga olmaslikning iloji yo’q.
Mehnatni tashkil etishga o’ziga xos yondashuv Tavisto inson munosabatlari
instituti tadqiqotlarida o’z ifodasini topdi. Ushbu yondashuv “ijtimoiy –texnik
tizimlar” (“sotsiotexnik") nomini oldi. Institut tadqiqotchilari mazkur tizimning
ikki jihati:
 ijtimoiy omillar (xususan, xodimlar o’rtasidagi munosabatlar, ularning
shaxsiy va jamoa munosabatlari);
 texnik omillar (xususan, mashina-uskunalar, texnologik jarayon, muhit)
ni uyg’unlashtirish muvaffaqiyat garovi ekanligini ta’kidlaydilar.
36

Mehnatni ijtimoiy-texnik. tamoyillar asosida tashkil etish ikkita asosiy
xususiyatga ega. Birinchidan, bu ishchi guruhlarining mustaqilligini kengaytirishni
ko’zdatutadi. Bu tizim boshqaruvda guruhlarga ishlab chiqarish topshirig’ini
bajarishda muayyan erkinliklar berishga asoslangan. Masalan, ushbu tamoyilga
amal qilingan „Volvo" kompaniyasida ishchilar ishlab chiqarish jarayoni butun bir
bosqichini nazorat qilish vakolatiga egalar. Ular o’zlariga berilgan mustaqillikdan
foydalangan holda, mazkur bosqich doirasida ish topshiriqlarini o’zlari
taqsimlaydilar. Ikkinchidan, ijtimoiy-texnik tizimda asosiy diqqat-e’tibor konveyer
liniyalaridan “katak” tamoyili asosida tashkil etilgan ishlab chiqarishga qaratiladi.
Bu usulda ishchi zarur butlovchi va ehtiyot qismlar, asboblar bilan ta’minlangan
bo’lib, yig’uv birligi (buyum)ni boshidan oxirigacha o’zi tayyorlaydi. Mazkur
holda mehnat operatsiyalari xilma-xilligi pirovard natijaga yo’naltirilishi yuksak
malakaning zarurligi, mehnatda katta qoniqish hosil qilishni ta’minlaydi. Xususiy
korxonada ish beruvchi (mulkdor) bilan xodim o’rtasidagi o’zaro mehnat
munosabatlari mehnat shartnomasi (kontrakt) bilan tartibga solinadi. Xususiy
korxona rahbari o’z xodimlariga mehnat haqi, mukofotlar va kompensatsiyalar
berishning shakllari, tizimi hamda miqdorini mustaqil belgilaydi. Lekin
xodimlarga to’lanadigan ish haqi amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan eng kam
ish haqidan kam bo’lmasligi shart.
37

XULOSA
Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizasiya qilish, texnik yangilash va
diversifikasiya qilish, inovasion texnologiyalarni keng joriy etish ishlari keng
ko'lamda amalga oshirilib, iqtisodiyotimiz salohiyatini o'sishiga bevosita ijobiy
ta'sir ko'rsatib kelmoqda.
Sanoat korxonalarda har doim xam mahsulot ishlab chiqarish tannarxini
takomillash uni pasaytirishga qaratilgan ishlar olib borilgan. Chunki bugungi
kunda bozor iqtisodiyoti sharoiti ekan, korxonalar nafaqat ichki bozorlarda balki
tashqi bozorlarda, o'z raqobatbardoshligini oshirishga harakat qiladi. Lekin bu
ishlar, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishning ahamiyati ayni
damdagi sharoitida tobora oshdi. Buning uchun mamlakatimizda korxonalarni,
ayniqsa xorijga mahsulot eksport qiluvchi korxonalarni har tomonlama qo’llab
quvvatlash maqsadida imtiyozlar, rag'batlantirishlar berildi.
O’tgan yil; davomida banklarning korxonalar bilan o'zaro moliyaviy
munosabatlarini juda yaxshiladi. Korxonalarning banklardagi pul mablag'larining
tez va o'z vaqtida aylinishi ta'minladi. Bu esa korxonalarning ishlab chiqarishini o'z
vaqtida bo'lishini ta'minlaydi. Bundan tashqari banklarning zaxirasi oshirilishi,
korxonalarga turli imtiyozli kreditlar bera olish imkoniyatini oshirdi. Natijada
mamlakatimizda juda ko’p korxonalar, ayniqsa xorijga mahsulot eksport qiluvchi
korxonalar banklarda imtiyozli kreditlar olishga muvaffaq bo’ldi. Buning
natijasida esa korxonalar ishlab chiqarish xajmi xamda sifati oshirildi. Eksportyor
sanoat korxonalarda mahsulot sotilishida pul mablag'lari o'z vaqtida kelib
tushmasligi natijasida vaqtinchalik ishlab chiqarishning uzilishi oldi olindi. Buning
natijasida esa mahsulot unumdorligi oshirildi, korxona o'z aktivlaridan samarali
foydalanib ularning rentabelligi darajasi yanada oshirildi. Bu esa o'z navbatida
mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibiga kiruvchi doimiy ya'ni o'zgarmas
xarajatlar xajmi kamaytirilishi natijasida umumiy mahsulot tannarxi
kamaytirilishiga erishildi.
38

Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishda
korxona moliyaviy holati ning yuqoriligi juda ahamiyatga ega. Korxonalarning
mahsulot ishlab chiqarishida kerakli bo'lgan zamonaviy texnologiyaning sotib
olinishi mahsulot sifatini hamda xajmini oshirib, juda ko’p ijobiy natijalarni
keltirib chiqaradi. Bulardan eng asosiysi mehnat unumdorligi. Chunki bugungi
kunda mahsulot ishlab chiqarishda eng katta xarajatlardan biri mehnatga xaq
to'lash xarajatlaridir. Ayrim sanoat korxonalarda, masalan kompyuter dasturlari
ishlab chiqaruvchi va uni tuzatuvchi sanoat korxonalarda eng katta xarajat
Mehnatga xaq
to'lash xarajatlari hisoblanadi. Bunday sharoitda korxonada ishchi xodimlardan
samarli foydalanib, ular ishlab chiqarishini ko’paytirish hamda mahsulot sifatini
oshirish juda katta ahamiyat kasb etadi. Buning natijasida korxona mahsulot ishlab
chiqarish tannarxi yanada tushadi.
Korxonada uzoq muddatli aktivlariga amortizasiya hisoblash usuli ham
ahamiyatlidir. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining tez o'zgaruvchan bir
sharoitida amortizasiya xisoblashning tezlashtirilgan usulining o'ziga xos ijobiy
tomonlari mavjud. Mahsulot ishlab chiqarishda tezlashtirilgan amortizasiya usulini
qo’llash, bir tomondan vaqtinchalik mahsulot ishlab chiqarish tannarxini oshirsada,
lekin amortizasiya hisobi natijasida korxonaga ko’p pul mablag'lari kelib tushadi.
Bu esa yuqorida aytib o’tganimizdek ko’p ijobiy natijalarga olib boradi. Boshqa
tomondan esa boshlang'ich yillarda tezlashtirilgan usulda ko'p miqdordan
amortizasiya hisoblash natijasida mahsulot tannarxi oshishi, keyingi yillarda kam
amortizasiya hisoblaydi va mahsulot tannarxi kamayadi.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.:2017
2. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 4—6-son, 39m
3. O’zbekiston Respublikasi qonuni. Raqobat to’g’risida. 2016 yil 6 yanvar.
4. O’zbekiston Respublikasining Prezdentining 2017 – yil 2 fevraldagi “Ish haqi,
pensiya, nafaqa va stependiyalar to’lash mexanizimini takomillashtrishga doir
chora-tadbirlar to’g’risidagi” PF-2753-sonli karori
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 2-dekabrdagi "O’zbekiston
Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari
to’g’risida”gi farmoni.
6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 10-maydagi
“Davlat mulkidan samarali foydalanish va davlat organlarini turar joylar bilan
ta’minlash to’g’risida” gi F-273-sonli farmoyishi
7. SH.M.Mirziyoyev ,,Milliy taraqqiyot yo’limizni qa’tiyat bilan davom
ettirib,yangi bosqichga ko’taramiz’’
40

8. Erkin va farovon,demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz’’,
Sh.M.Mirziyoyev,O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimidagi nutq.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga
mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi.
10. www.mineconomy.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
11. www.ceep.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
12. www.internetindicators.com – Iqtisodiy indikatorlar Internet veb-sayti.
13. www.economyworld.com – Photius Coutsoukis and Information Technology
Associates (Axborot Texnologiyalari Assostiastiyasi) veb sayti.
14. www.Cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.
41

Kurs ishi

Sotib olish