Fitosenozning asosiy belgilari - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19500UZS
Hajmi	52.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

161 Sotish

Fitosenozning asosiy belgilari

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim,
fan va innovatsiya vazirligi Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta`lim yo`nalishi
__ - bosqich ____ guruh talabasi
_____________________ning
Botanika fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Fitosenozning asosiy belgilari

Kurs ishi rahbari: ____________________

Andijon – 2024

REJA
KIRISH…………………………………………………………………...……..3
I BOB: FITOSENOLOGIYA FANING PREDMETLARI VA
RIVOJLANISH TARIXI
1.1 Fitosenologiya haqida tushuncha, fanining predmeti va ob’ekti……….
…….4
1.2 Fitosenologiya fanining rivojlanish tarixi………………………………...
….6
II BOB: EKOLOGIK SISTEMA, BIOGEOTSENOZ VA FITOSENOZ
TO’G’RISIDA TUSHUNCHA
2.1 Ekologik Sistema, biogeotsenoz…………………………………………....11
2.2 Biosenozlarning tuzilishi va tur tarkibiy……………………………………
13
2.3 Fitosenoz to’g’risida tushuncha va xossalari……………………….….……
21
2.4 Fitosenozga ta’sir qiluvchi omillar va ekotoplar……………………………
23
XULOSA………………………………………………………………………34
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR……………………………………...35
3
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Yer yuzida o’simliklarning paydo bo’lishi va
ko’payishi ular tuplarining yaqinlashuviga, o’zaro ta’sirining kelib chiqishiga,
yorug’lik, maydon va ozuqa moddalar uchun kurashning paydo bo’lishiga olib
kelgan. Yer maydoning ma’lum qismidagi nisbatan bir xil abiotik, ekologik omillar
majmuasi ekotop deyiladi. O’simlik va hayvonlardan holi bo’lgan ekotop o’zi
mavjud bo’lgan joyning iqlimiga, substrarting fizik va kimyoviy xususiyatlariga
aloqodor bo’lgan muhitga bog’liq. O’simlik o’smagan ekotop birlamchi yoki
ikkilamchi bo’lishi mumkin.
Kurs ishining maqsadi: O'quvchilarni o'simliklarning hayotiy shakllari va
uning o'ziga xos xususiyatlarini ekologik muhitga bog'liq holda tanishtirish.
Kurs ishining vazifalari: Yer sharida tarqalgan o’simliklar jamoasi va
undagi qavmlar (fitotsenozlar) ning tuzilishi, tarkibi va taraqqiyotini tuproq, iqlim,
geologik omillarga bog’lab o’rganish va fitosenovlarning alohida o’simlik yoki
florani emasligi, shuningdek - o’simliklar guruhini, qoplamini, uyushmasini dunyo
floristik oblastlari bo’yicha o’rganish..
Kurs ishining obyekti: O'simliklar dunyosi va ularning hayotiy shakllarini va
yer yuzi bo’yicha tarqalgan, kashf etilgan turlarini o’rganish.
Kurs ishining predmeti: O'simliklar dunyosini va ularni hayotiy shakllarini
o'rganishda kerak bo'ladigan barcha vositalar predmet sifatida.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 35 betni tashkil etadi.
3

I BOB: FITOSENOLOGIYA FANING PREDMETLARI VA RIVOJLANISH
TARIXI
1.1 Fitosenologiya haqida tushuncha, fanining predmeti va ob’ekti
Fitosenologiya (phyton-o’simlik, senosis-umumiy va logos-fan) Yer yuzidagi
o’simliklar jamoasi haqidagi fan. Geobotanika deganda fitotsenologiyaning
sinonimi yoki fitotsenologiya bilan botanik geografiyaning majmuasi yoki
fitotsenologiya, botanik geografiya va o’simliklar geografiyasi kabi bo’limlarning
umumiy majmuasi tushuniladi. Fitotsenologiya termini 1918 yilda Daniyalik olim
Gams tomonidan taklif etilgan. Shundan buyon bu so’z geobotanika so’zining
sinonimi sifatida ishlatilib kelinmoqda. U botanika va geografiya fanlarining
ajralmas bir qismi bo’lib, o’simliklarning yer yuzida tarqalishi va joylashish
qonuniyatlarini o’rganadi 1
.
Boshqacha qilib aytganda, Yer sharida tarqalgan o’simliklar jamoasi va
undagi qavmlar (fitotsenozlar) ning tuzilishi, tarkibi va taraqqiyotini tuproq, iqlim,
geologik omillarga bog’lab o’rganuvchi fan tushuniladi va u alohida o’simlik yoki
florani emas, o’simliklar guruhini, qoplamini, uyushmasini dunyo floristik
oblastlari bo’yicha o’rganadi. Bu fan umumbiologik fanlar toifasiga kirib, bevosita
o’simliklar morfologiyasi, sistematikasi, fiziologiyasi, geografiyasi, ekologiyasi
bilan chambarchas bog’liq. Ma’lumki botanika fani yer yuzasida tarqalgan
o’simliklar olamini har tomonlama tatqiq qiluvchi fanlar tizimidan iborat. Botanika
fani o’rganish manbalari, maqsad va vazifalari, uslublariga ko’ra ikkita bo’limga
ya’ni, fitologiya va geobotanikaga bo’linadi.
Fitologiya alohida olingan turlar yoki sistematik guruhlarni har tomonlama
o’rganib,ulardan oqilona foydalanish yo’llarini ishlab chiqadi.
Fitologiya bir qancha bo’limlarga bo’linadi.
1. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi.
2. O’simliklar sistematikasi.
3. O’simliklar sitologiyasi.
4. O’simliklar embriologiyasi.
1
Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan o’quv-uslubiy majmua., Namangan-
2023
4

5. O’simliklar fiziologiyasi.
6. Mikrobiologiya.
7. O’simliklar bioximiyasi.
8. O’simliklar ekologiyasi.
9. Paleobotanika.
10. O’simliklar geografiyasi.
Odatda, fitologik fanlarni bilmasdan, floraning o’ziga xos jihatlarini yaxshi
o’rganmasdan, geobotanik bo’lish mumkin emas. Sababi shuki, har qanday
fitotsenoz va o’simliklar qoplami o’simlik turlaridan tashkil topgan bo’ladi.
Fitosenologiyaning bu fanlar bilan aloqasi o’simliklar qoplamini bir-biridan
ajratish, nomlash, jamoaning ekologik, biologik rivojlanishi, geografik joylashuvi,
kelib chiqish tarixi sistematik tarkibini bilish uchun zarurdir. Fitosenologiyaning
o’ziga xosligi shundaki, u o’simliklar qoplamini va unga ta’sir etadigan omillar
majmuasini (iqlim, edafik, orografik, biotik, antropogen, tarixiy geologik) har
tomonlama o’rganadi va ular orqali yuzaga keladigan o’zgarishlarning sabablarini
ko’rsatib beradi. Shuningdek, o’simliklar qoplamining hosil bo’lish va kelib
chiqish qonuniyatlarini o’rganadi. Fitosenologiya fanining ob’ekti – muayyan
xududda tarqalgan o’simliklar jamoasi va uing qavmlari hisoblanadi. Fanning
predmeti bo’lib, morfologiya, fenologiya, ekologiya, sistematika, fiziologiya,
biokimyo, geografiya, klassifikatsiyalash kabilar xizmat qiladi.
Fitosenologiya fanining maqsad va vazifalari 2

Fitosenologiya fanining asosiy maqsadi tabiiy holda tarqalgan o’simlik
guruhlari qaerlarda qanday ekologik sharoitda uchrashi, ishlab chiqarishda qanday
maqsadlarda poydalanishi, sanoatda ishlatilishi va ulardan qanday usullar bilan
oqilona foydalanish xususidagi savollarga javob berishdir. Fitosenologiyaning
o’ziga xos vazifalari mavjud bo’lib, o’simliklar qoplamini tabiatning asosiy resursi
ilmiy o’rganish va tahlil etish, qoplamning zamon talablariga javob beradigan
Haritasini tuzish, iqtisodiy samaradorligini aniqlash va bundan to’g’ri
foydalanish yo’llarini ko’rsatib berishdan iborat. Geobotanik tadqiqotlar qo’riq va
2
Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan o’quv-uslubiy majmua., Namangan-
2023
5

bo’z yerlarni o’zlashtirishda planlashtirish ishlarini olib borishga asos bo’lib
xizmat qiladi. O’zlashtirilayotgan maydonning tuproq qatlami, tuproqning
tuzilishi, tarkibi, o’simliklar qoplamini, hattoki yer osti suvlari holatini aniqlashda
ham geobotanik ishlar asos bo’lib xizmat qiladi. Botqoqliklarni o’zlashtirish,
o’rmon xo’jaligi ishlarini ilmiy tashkil etish, o’rmon tiplarini aniqlash,
qo’riqxonalarda olib boriladigan ishlarni yo’naltirish, dorivor o’simliklardan
foydalanish maqsadida yig’ib olish uchun uning zahirasini aniqlash va chorvachilik
sohasi uchun yem-xashak tayyorlashda ham asosiy manba bo’lib xizmat qiladi.
Shuningdek, tabiiy holda mavjud bo’lgan, inson xo’jalik faoliyati natijasida
yaratilgan agrofitotsenozlarni tekshirish va har bir fitotsenozdagi fitotsenologik
turlar tarkibini aniklash, floristik tarkibini o’rganish hamda fitotsenozlar xilma
xilligini, tuzilishini, taqsimlanishini, iqlim va geografik sharoitini, muhitga
ekologik omilning ta’sirini o’rganish, geobotanik haritalash ishlarini tashkil etish,
fitotsenozning bevosita va bilvosita ta’sirlari natijasida o’rganish, undan oqilona
foydalanish yo’llarini ishlab chiqishni tashkil etish muammolari bilan
shug’ullanadi. O’simliklar jamoasida biror bir tur o’z holicha, alohida, boshqa
turlarga yoki mikroorganizmlarga bog’lanmasdan yashay olmaydi. Har bir o’simlik
jamoasida o’nlab, yuzlab turlar birga yashaydi. Bular orasida tuban organizmlar
ham, yuksak o’simliklar ham mavjud bo’lib, bular ham o’z navbatida har xil
anatomik, morfologik, sistematik, fiziologik xususiyatga ega bo’ladi. Shuning
uchun ham, tabiatdagi mavjud bo’lgan har bir jamoa o’ziga xos ko’rinishdagi
manzara hosil qiladi. O’rmon, yaylov, dasht, cho’l, adirlarda o’simliklar
jamoalarining o’ziga xos doimiy va mavsumiy qiyofasi bo’lib, bu geobotanikaning
tekshirish manbai hisoblanadi. Shunday ekan, barcha fanlar kabi geobotanikaning
ham o’ziga xos rivojlanish tarixi bor.
1.2 Fitosenologiya fanining rivojlanish tarixi
Geobotanika fan sifatida XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida rivojlana
boshladi. Bu fanning rivojlanish tarixi o’simliklar geografiyasi hamda ekologiyasi
bilan chambarchas bog’langan. «O’simliklar geografiyasi» fani A. Gumboldning
1805 yilda nashr etilgai “Idey geografii rasteniy” ( O’simliklar geografiyasi
6

to’grisida g’oyalar) asarida to’liq berilgan. Shu bilan birga, asarda geobotanikaga
oid fikrlar ham bayon etilgan edi. XIX asr boshlarida G’arbiy Yevropaning
o’simliklar qoplamini geografik yo’nalishda o’rganish ishlari boshlandi.
Akademik Frants Ivanovich Ruprext (1833-1878) va uning hamkasbi Kiev
Universiteti professori Ilya Grigorevich Borshov (1814-1870) 1857-1858 yillarda
Orol dengizi qirg’oqlariga va Sirdaryo havzasiga ekspeditsiya tashkil qiladi. Ushbu
ekspeditsiyadan maqsad Orol bo’yi o’simliklari qoplamini o’rganish bo’lgan.
Ushbu ekspeditsiyaning tashkilotchisi Ruprext edi. Borshov ushbu ekspeditsiyada
yig’ilgan materiallar asosida 1865 yil “Material dlya botanicheskoy geografii
Aralo-Kaspiyskogo kraya” nomli yirik asarini nashr etirdi. Ushbu asar geobotanika
yo’nalishdagi dastlabki ishlardan bo’lsada, ammo bunda geobotanika, o’simliklar
qoplami, o’simliklar jamoasi, o’simliklar formatsiyasi kabi so’zlar qayd etilmagan
edi. 1866 yilda Ruprext «Geobotanicheskie issledovaniya o chernozeme» nomli
yirik asarini nashr ettirdi. Ruprext birinchi marta ushbu asarida g ye o b o t a n i k a
terminini ishlatdi. Mazkur ikkita yirik asar Rossiyada geobotanika fanining
rivojlanishiga va tadqiqot ishlarining jonlanishiga asos bo’lib xizmat qildi. 1849
yilda shved botanigi Turman flora va o’simliklar qoplamida har xil flora hamda har
xil turdagi o’simliklarni ko’rish mumkin deb takidladi. XIX asr oxirida o’simliklar
qoplamini o’rganish tez sur’atlar bilan rivojlandi. 1866 yilda nemis botanigi L.
Grizebax birinchi bo’lib fanga «geobotanika» terminini kiritdi. Geobotanikaning
fan sifatida shakllanishida rus akademigi F, Ruprextning hissasini alohida
ta’kidlash lozim. O’simliklar qoplami sistematikasiga oid dastlabki ma’lumotlarni
avstriyalik olim Karner o’zining “Jizn rasteniy Dunayskix stran” nomli asarida
yozib, u o’simliklar qoplamini formatsiyalarga ajratishni fanga kiritdi.
Tuproqshunos olimlardan V. V. Dokuchaev, P. A. Kostuchev, botanik geograf
olimlardan A. N. Krasnov, G. I. Tanfilev, S. I. Korjinskiy, P. N. Krlov, I. K.
Pachoskiyning xizmatlarini alohida takidlab o’tish zarur. Dokuchaev 1880 yillarda
bir gruppa mutaxassis olimlar bilan birga (tuproqshunos, geobotanik, meteriolog)
dasht cho’l mintaqasining tuprog’ini kompleks o’rgandi 3
.
3
Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan o’quv-uslubiy majmua., Namangan-
2023
7

XIX asrning so’nggi yillarida geobotanik tadqiqotlar keng miqyosda olib
borildi. Iosif Kondratevich Pachoskiy “Stadii razvitiya flor” (1891) asarida hozirgi
geobotanika termini o’rniga «florologiya» terminini qo’lladi. 1896 yilda Pachoskiy
o’zining «fitosotsiologiya» terminini kiritdi. Bu so’z ham fanda uzoq turmasdan
daniyalik olim Gams (1918) taklifi bilan «fitotsenologiya» terminiga aylantirildi.
Bu so’z hozirgi kunda geobotanikaning sinonimi sifatida keng qo’llanilib
kelinmoqda. V. N. Sukachev o’zining 1904, 1908 - yillarda nashr ettirgan
geobotanik yo’nalishdagi ishlarida, geobotanika yangi yo’nalish bo’lib, yangi bilim
berishga asoslangandir,- deb ta’kidladi. Fitotsenologiyaning alohida fan bo’lib
shakllanishida rus olimi V. N. Sukachevning “Rastitelniye soobshestva” (1913)
kitobi katta rol o’ynadi. Geobotanika sohasiga bag’ishlangan dastlabki, ilk o’quv
qo’llanmasini 1902 yilda A. Flerov va B. Fedchenkolar yaratdi. Bu darslik uzoq
vaqt geobotanikadan asosiy manba bo’lib xizmat qildi. 1934 yilda Moskvada
Fanlar Akademiyasining Botanika instutida «CHto takoe fitotsenoz» - degan
mavzuda keng ko’lamli munozara bo’lib o’tadi. Munozara natijasiga ko’ra V. V.
Alyoxin, V. N. Sukachev, A. P. Shennikovlar geobotanika alohida fan va u o’z
rivojlanish bosqichida turibdi deb ko’rsatdi.
Ularning bundan keyingi maqolalarida bu bahsga yakun yasaldi. XX asrning
ikkinchi yarmidan boshlab O’rta Osiyo, Kavkazorti, Uzoq Shimol o’lkalarini
o’zlashtirish maqsadida yirik hajmli geobotanik yo’nalishdagi tekshirish ishlari
olib borildi. Yirik universitetlarda geobotanika kafedralari tashkil etildi. Ye. M.
Lavrenko boshchiligida «Polevaya geobotanika» nomli ko’p jildli asarning birinchi
jildi 1959 yil nashr ettirildi. O’zbekistonda ham geobotanika fanining o’ziga xos
bosqichlari bo’lib, o’zbekistonlik olimlarning bu sohadagi ilmiy ishlari dunyo
geobotanika faniga qo’shilgan hissadir. O’zbekiston va O’rta Osiyoda unga
yondosh hududlarda dastlabki botanik-geografik va geobotanik tekshirishlar X1X
asrda boshlandi.
Aliksandir Leman 1841 yilda Buxora va Samarqand atroflaridan, Zarafshon
daryosining yuqori oqimidan ko’plab botanik materiallar to’pladi. Ushbu yig’ilgan
materiallanga asoslanib I. G.Borshov 1865 yilda Zarafshon vodiysini alohida
8

botanik geografik rayonga ajratdi. O’rta Osiyo cho’llari shimoliy rayonlarining
o’simliklar formatsiyalarini o’rganish natijasida, o’simliklar qoplami
mustaqil,avtoxton yo’l bilan paydo bo’lib rivojlanganligini isbotladi. O. A.
Fedchenko Zarafshon vodiysida 1868-1871 yillarda tekshirishlar olib borib, bir
yarim mingga yaqin o’simlik turlarini aniqladi. A. B. Bunakovskiy 1873-1874
yillarda Chirchiq daryosi vodiysida o’rmon o’simliklari qoplamini o’rgandi.
Frantsiyalik olimlardan G. Kapyu va Bonvola 1881 yilda O’zbekiston hududlari va
G’arbiy Tyon Shonning o’simliklarini o’rgandi. Mashhur olim V. I. Lipiskiy
18871896 yillarda tekshirish ishlarini olib borib “Gornaya Buhara” (1902)-(Tog’li
Buxoro), “O’rta Osiyo florasi”nomli yirik asarlarini yaratdi. O’zbekiston
hududlarining o’simliklar qoplamini o’rganishda S. I. Korjinskiyning xizmatlari
ancha salmoqli. Uning 1898 yilda yozilgan yirik asari, “Ocherk rastitelnosti
Turkestana”dastlabki geobotanik ish edi. Yigirmanchi asrning 30-60- yillarida
O’zbekistonda geobotanik yo’nalishdagi ilmiy ishlar akademik Ye. P. Korovin
boshchiligida olib borildi va 200 ga yaqin geobotanik mutaxassislar tayorlandi.
Bulardan S. N. Kudryashov, I. I .Granitov, M. M. Orifxonova, A. Ya. Butkov, V.
K. Paziy, M. M. Nabiev, T. A. Adilov, P. K. Zokirovlar O’zbekiston geobotanikasi
faniga munosib hissa qo’shdi. Yirik geobotanik olim Ye. P. Korovin o’zining
«Rastitel’nost Sredney Azii i Yujnogo Kazaxstana» (1940) nomli yirik asarida
O’rta Osiyo va Qozog’istonning o’simliklar qoplami haqida to’liq ma’lumot
bergan. I. I. Granitov boshchiligida 1931 yilda birinchi marta O’zbekiston
o’tloqzorlarini geobotanik jihatdan o’rganish boshlandi. Natijada 1936 yildan
boshlab keng ko’lamli haritalash ishlari boshlab yuborildi. Bundan tashqari,
O’zbekiston olimlari tomonidan quyidagi yirik geobotanik ishlar amalga
oshirilgan 4
. I. I. Granitov «Rastitelnost Uzbekistana» (1956), «Rastitelnogo
pokrov Yuga zapadnx Kizlkumov» (1964; 1967), Q. 3. Zokirov “Flora i
rastitelnost basseyna reki Zeravshana” (1955; 1968), “Opt tipologii rastitelnosti
zemnogo shara na primere Sredney Azii” (1978), P. Q. Zokirov “Rastitelnogo
pokrov Nuratinskix gor” (1967), M.M. Orifxonova «Rastitelnost Ferganskoy
4
Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan o’quv-uslubiy majmua., Namangan-
2023
9

doliny (1967), A. Ya. Butkov “Vsokogornaya rastitelnost Zapednogo Tyan-
S’Hanya i yego xozyaystvennoe znachenie” (1969), M. M. Nabiev “Botanika atlas
lug’ati” (1969) kabi yirik geobotanik asarlardir.
Umumjamoa mehnati va izlanishlari natijasida O’zbekistonda eng yirik
“Rastitelny pokrov Uzbekistana” nomli to’rt jildlik, “Flora Uzbekistana” nomli olti
jildlik, ko’p jildlik “Opredelitel rasteniy Sredney Azii” nomli asarlar nashr
etdirildi. O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi” (1998, 2006) O’zbekistonda
Respublikasi fan arbobi, professor O’. Pratov umumiy tahriri ostida nashr ettirildi.
Shuningdek, Abolin R. I, Akjigitova N. I., Baxiev A. B., Bochantsev V. P.,
Vvedenskiy A. I., Vernik R. S., Gaevskaya L. G., Kudryashev S. N., Kultiasov M.
V., Momotov I. F., Popov M. G., Pratov U. P., Ashurmetov O. A.,Toyjonov K. T.,
Hasanov O’., Xojimetov Q.H., Raximova T., Allanazorova O’., Kamolov Sh.,
Norboboeva T.larning xizmatlari katta. Hozirgi kunda O’zRFA “Botanika instituti
va Botanika bog’i” ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasining “Geobotanika”
laboratoriyasi va bir qator oliy o’quv yurtlarining botanika kafedralarining bir
qancha ilmiy xodimlari tomonidan ilmiy ishlar olib borilmoqda.
10

II BOB: EKOLOGIK SISTEMA, BIOGEOTSENOZ VA FITOSENOZ
TO’G’RISIDA TUSHUNCHA
2.1 Ekologik Sistema, biogeotsenoz
Tabiatda har qanday tirik organizm o’zining yashash muxitiga ega. Bu
muxitni ular tabiatning tirik bo’lmagan komponentlari bilan birgalikda vujudga
keltiradi. Tirik organizmlar va jonsiz tabiat komponentlari murakkab bir tizimni,
yani ekologik tizim (ekosistema)ni hosil qiladi. Ekosistema atamasi 1935 yilda
ingliz ekologi A.Tensli tomonidan fanga kirirtilgan. Ekosistema deb yashash
sharoiti o’xshahsh va o’zaro munosabati natijasida bir-biriga ta’sir ko’rsatuvchi har
xil turga mansub bo’lgan birgalikda yashovchi organizmlar yig’indisiga aytiladi.
O’tloq, o’rmon, cho’l, dasht, suv havzalari ekosistemaga misol bo’ladi.
Ekosistemalarda to’xtovsiz moddalar almashinuvi jarayoni kuzatiladi. Ushbu
jarayonning amalga oshishi uchun tirik organizmlarning quyidagi uchta funksional
ekologik guruxlari zarur bo’ladi: produsentlar, konsumentlar va redusentlar.
Ekologik sistema bilan bir qatorda biogetsenoz atamasi ham keng
qo’llaniladi.Ushbu atama dastlab 1948 yilda Vladimir Nikolaevich Sukachev ilmiy
muomalaga kiritgan. V. N. Sukachev biogeotsenozga shunday ta’rif
bergan:“Biogeotsenoz-yer yuzasining muayyan masofasidagi bir xil tabiiy
hodisalar (atmosfera, tog’ jinslari, o’simliklar, hayvonot dunyosi va
mikroorganizmlar dunyosi, tuproqlar va gidrologik sharoitlar) ning majmuasidir.
Bu majmua uni tashkil etuvchi komponentlar o’zaro ta’sirining o’ziga xos
xususiyatlariga hamda komponentlar orasida tabiatning boshqa hodisalari bilan
modda va energiya almashinuvining muayyan tipiga ega”. V. N. Sukachevning
biogeotsenozga bergan ta’rifida, unda modda va energiya almashinuvini o’ziga xos
tipining, komponentlarni dialektik birligining hamda uzluksiz rivojlanishining
mavjudligi ta’kidlanadi. Biogeotsenozning Harakterli xususiyati shundaki, u band
etgan hudud (territoriya yoki akvatoriya) bo’ylab biror-bir muhim biotsenotik,
tuproqgeokimyoviy, geomorfologik yoki mikroiqlimiy chegara o’tmaydi. Bu
xususiyat tufayli biogeotsenozning yaxlitligi, bir xilligi ta’minlanadi.
11

N. V. Timofeev-Resovskiy va A. N. Tyuryukanov (1966) biogeotsenozni
biosferaning elementar birligi deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, biosferaning
eng kichik birligi bo’lgan biogeotsenozda biosferaning biokimyoviy ishi va
moddiy-energetik aylanma harakati sodir bo’ladi. Biogeotsenozning birorta qismi
ham bunday aylanma harakatni amalga oshira olmaydi. Biogeotsenoz gr. bios -
hayot, geo-ep, koinos- umumiy degan ma’noni bildiradi. O’simliklar qavmi
(fitotsenoz) va hayvonlar qavmi (zootsenoz) ning muayyan sharoitda bir biriga
moslashib, kompleks holda yashashidir. Biogeotsenoz fitotsenoz, zootsenoz,
geomuhit va biotopdan iborat bo’ladi. Bu termin 1948 yilda V. N. Sukachev
tomonidan fanga kiritilib, biogeotsenologiyani o’rganadigan fan deb ta’riflangan
edi. Biogeotsenoz so’zi mazmun jihatidan D. D. Dokuchaev, G. F. Morozov, V. M.
Vernadskiylar tomonidan boyitilgan. Ba’zi olimlarning fikricha, biogeotsenoz so’zi
ekosistema so’zining ma’nosini ham beradi 5
.
Ammo biogeotsenozning o’zi biotsenoz yashayotgan organizm bilan muhitni
ham o’z ichiga oladi. Shuningdek, muhit va biosfera, yer yuzining tuzilishi tirik
organizm uchun asosiy manba deb qarashga asos bo’ladi, Biogeotsenozning tirik
komponentlariga o’simliklar olami, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar, yer
yuzasining atmosfera qatlami va u yerda bo’ladigan gazlar almashinishi, issiqlik
manbai, quyosh energiyasi, tuproq va uning tarkiblari kiradi.
Biogeotsenozdagi tirik organizmlarning energiya qabul qilishiga qarab ikki
gruppaga bo’lish mumkin:
a) a v t o t r o f organizmlar- quyosh energiyasidan foydalanuvchi xlorofilli
yashil o’simliklar (fototrof o’simliklar). Bu gruppaga kiruvchi o’simlik turlari
oziqlanishi uchun kerakli organik moddalarni o’zlari tayyolaydi. Bular ham o’z
navbatida uchga bo’linadilar.
a) yashil avtotroflar; bularga quruqlik, dengiz, okeanlar va barcha chuchuk
suvlarda yashovchi yashil o’simliklar kiradi.
5
Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan o’quv-uslubiy majmua., Namangan-
2023
12

b) xlorofilsiz avtotroflar; xlorofilsiz o’simliklar bo’lib, ular oltingugurt, temir
bakteriyalari hamda erkin azotni o’zlashtirib azot to’plovchi bakteriyalar bo’lib,
o’zlari uchun kerakli organik moddalarni o’zlari sintez qiladi (xemositez)
v) parazit va saprofitlar – bular evolyutsion jarayon natijasida xlorofilini
yo’qotgan, parazit hayot kechirishga moslashgan o’simliklar.
Saprofitlar esa faqat o’simlik va hayvon qoldiqlarida chirindilar hisobiga
hayot kechiradi. Saprofit va parazit turlarni ba’zan geterotroflarga ham qo’shib
o’rganiladi.
b) g e t e r o t r o f organizmlar - bular tayyor organik moddalardan energiya
hosil qilib oladi ya’ni avtotrof o’simliklar tomonidan tayyorlangan organik
moddalarni parchalab mineral moddalarga aylantiradi. Yuqoridagi ikki gruppa
o’simliklar ishtiroki asosida tabiatda biologik modda almashinish jarayoni kechadi.
Biogeotsenozda ba’zi bir komponetlarning o’rni asosiy bo’lmasada o’ziga xosdir.
Biogeotsenozning tuzilishida asosiy rolni yashil o’simliklar egallaydi. Ayniqsa, bu
holat o’rmonlarda yaqqol ko’zga tashlanadi.
Yashil organizmlar birlamchi organik moddalar ishlab chiqaradi. Ishlab
chiqargan energiyani, avval, yashil o’simliklarning o’zlari va geterotrof
organizmlar hamda boshqa qismlarga yetkazib beradi. Yashil o’simliklar
fototsentez va nafas olish jarayonida atmosferadagi kislorodni hamda ugli kislota
gazlarining balansni taminlaydi. Transpiratsiya jarayonida tabiatda suv balansi
tartibga tushib turadi, tuproq tarkibidagi ximiyaviy elementlar mikdori
muvofiqlashtiriladi. Yashil o’simliklar jamoasi (fitotsenoz) biogeotsenozning
tarqalish chegarasini, biogeotsenozdagi mikroorganizmlarning tuzilishini, energiya
manbaini belgilaydi.
2.2 Biotsenozning tuzilishi va tur tarkibi 6
Biotsenoz gr. bios- hayot- kainos- umumiy degan manoni bildirib, yashash
sharoitlari malum darajada bir xil bo’lgan o’simliklar va hayvonlar qavmi. Bu
tabiiy yoki inson faolyati tasirida yuzaga keladi va organizmlar bir biri bilan
bog’liq holda rivojlanadi. Biotsenoz terminini taxminan 1877 yilda K. Mebius
6
Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan o’quv-uslubiy majmua., Namangan-
2023
13

taklif etgan edi. Biotsenoz bir maydonda mavjud bo’lgan hayvonlarning hamda
o’simliklarning yig’indisidir, yani o’simliklar jamoasini (yig’indisini) izohlovchi
fitotsenoz va hayvonlar qavmini (yig’indisini) bildiruvchi zootsenoz kabi
bo’limlarning majmuidan iborat. Biotsenoz tabiat majmuasi bo’lmish
biogeotsenozning bir qismi hisoblanib, uzoq yillar davomida asta sekin rivojlanadi
va o’zgarib boradi. Odamning tabiatga aralashuvi natijasida biotsenozni jamiyat
manfaatlari nuqtai nazariga qarab o’zgartirish mumkin. Shuning uchun ham
biotsenozlar xo’jalik uchun katta ahamiyatga ega. Biotsenozga Ye. N. Pavlovskiy
va G. A. Novikov 1950 yilda ta’rif berib, biotsenoz tabiiy holda yoki insonning
ta’siri natijasida hosil bo’ladi,-degan edi. Lekin biotsenozga kiradigan organizmlar
bir biri bilan bog’liq holda rivojlanadi. O’simliklar, hayvonlar va
mikroorganizmlarning yer yuzasining ozmi-ko’pmi bir xil sharoitlarga ega bo’lgan
joylarda yashaydigan, nisbatan barqaror turkumlari b i o t s e n o z l a r deyiladi.
Biotsenozdagi ayrim organizmlar- a v t o t r o f l a r noorganik moddalardan
organik moddalar sintez qiladi. Boshqa geterotroflar esa organik moddalarni
istemol qilgan holda uni avtotroflar tomonidan qayta foydalanish uchun yaroqli
bo’lgan moddalargacha parchalaydi. Tadrijiy taraqqiyot davomida organizmlarning
har xil turlari dastlabki ozuqa materialidan modda va energiyani ketma-ket olish
uchun o’zaro bog’liqlik hosil qilishgan.
Buning natijasida o z i q l a n i sh z a n j i r l a r i deb nom olgan jarayon
yuzaga kelgai. Biotsenozlarda organik moddalarni (oqsillar, yog’lar, uglevodlar va
b.) tayyorlovchi p r o d u t s e n t l a r, ularni iste’mol qiluvchi k o n s u m e
n t l a r va organik moddalarni yemiruvchi, chirituvchi m i k r o o r g a n i z m l a r
farqlanadi.
Biotsenozning bosh komponenti -fitotsenozni bir-biri bilan va atrof muhit
bilan mujassam o’zaro aloqada bo’ladigan o’simlik jamoalari hosil qiladi. Yer
yuzasining yoki uning ayrim hududlarining fitotsenozlari o’ s i m l i k q o p l a m i
n i hosil qiladi. O’simliklar harakatlanmaydigan komponent bo’lganligi tufayli
biotsenozning harakatlanmaydigan, nisbatan doimiy asosini tashkil etadi.
Hayvonlar zsa biotsenozning harakatlanuvchan komponentlari sifatida z o o ts ye n
14

o z l a rni hosil qiladi. Zootsenozning chegaralari fitotsenoz chegaralari asosida
shartli o’tkaziladi. Tuproqda, havo va suvda yashaydigan organizmlar m i k r o b i
o ts ye n o z ni tashkil qiladi. Shunday qilib, fitotsenoz, zootsenoz va
mikrobiotsenoz birgalikda biotsenozni vujudga keltiradi. Muayyan joy uchun xos
bo’lgan tabiiy muhitni jonsiz, abiotik komponentlarining majmuasi b i o t o p
deyiladi.
Biotsenozlar biotop bilan birgalikda biogeotsenozni hosil qiladi. Biz
biogeotsenoz haqida avvalgi mavzularda fikr yuritganmiz. Biotsenoz ham
fitotsenoz singari faqat biologik tushuncha bo’lmay, balki geografik tushuncha
hamdir. Ma’lumki, yer kurrasida mavjud bo’lgan tirik organizmlar o’zaro ma’lum
munosabatda bo’lib qolmasdan, balki tashqi muhit va ayniqsa, iqlim va tuproq
muhiti bilan vositali va vositasiz munosabatda bo’ladi. Bunday munosabatlarni
o’rganuvchi sohaga b i o t s e n o l o g i ya deyiladi.
Biotsenozdagi o’simliklarning bir biriga nisbatan tashqi ko’rinishini
o’rganganda, ularning faqat yer ustki qismi organlarining tuzlishinigina e’tiborga
olmasdan, balki ularning yer ostki qismi, ya’ni ildiz sistemalarining ham bir-biriga
nisbatan tuproqning turli qatlamlarida tarqalishini ko’zda tutadi. Muayyan bir
hududda turlar tarkibi, soni, qavatliligi-yarusligi-pog’onaligi, tashqi ko’rinishi
bilan bir biridan ma’lum darajada ajraladigan bir necha jamoalarni ko’rish
mumkin. Bunday hollarda jamoa m i k r o j a m o a yoki m i k r o b i o ts ye n o z
lar deb ham yuritiladi.
Masalan zich o’rmonlarda bir xil mikroorganizmlar mavjud bo’lsa, siyrak
o’rmonlarda ikkinchi xil mikrobiotsenozlarni ko’rish mumkin. Bunday
biotsenozlar daraxtlardan tortib (agar ular shu jamoada mavjud bo’lsa) barcha buta,
o’t o’simliklari, yo’sinlar, lishayniklar, suv o’tlari, zamburug’lar va bakteriyalarni
o’z ichiga oladi. Shunday qilib, biotsenoz o’rganilayotganda yuqorida ko’rsatilgan
xususiyatlardan tashqari shu biotsenozni tashkil ztadigan o’simliklar va
hayvonlarning hayotiy shakllari hisobga olinadi. Biotsenozlarning tashqi qiyofasi
fasllar bo’yicha yil davomida o’zgarib turadi. Bunday o’zgarishlarning yil
davomida sodir bo’lishida biotsenozning tur tarkibi ham muhim rol o’ynaydi.
15

Kichik jamoalar uchun (daraxtlarning tanalari va barglarida yashaydigan iidividlar)
har xil atamalar ishlatiladi; mikrojamoa, biotsyenotik gruppalar, biotik
komplyekslap va boshqalar.
Biotsenotik gruppalar o’rtasida keskin farq bo’lmaydi. Kichik jamoalar ham
uning tarkibiga kiradi, ular nisbatan o’zlarining muxtor (avtonom) qismlariga ega
bo’ladi. Shunday qilib, yo’sin va lishayniklar daraxtlarning poyasidagi yirik
jamoalardan tashkil topgan organizmlardir. Bular shu yerdagi daraxtlar va boshqa
biologik va ekologik omillar bilan bog’langan bo’ladi. Bu gruppalar o’z navbatida
o’rmon biotsenozining tarkibiy qismi hisoblanadi. Odatda biotsenoz bu murakkab
komplekslarga kiradi va yerning butun jonli qatlamini hosil qiladi. Jamoalarning
masshtabi- ko’lami kattalashgan sari ularning murakkablashish darajasi ham oshib
boradi va turlararo bilvosita bog’lanish ham murakkab bo’ladi. Tabiatda har
qanday jonli organizmlar o’z qonunlariga muvofiq rivojlanadi Shuning uchun ham
ularning mavjudligi va rivojlanishi tabiiy sistemadan iboratdir.
Sistemaning asosiy xususuyatlaridan biri- organizmlardan yuqoriroq tashkil
etilgan hayot, nemis ekologi V. Tishler klassifikatsiyasi bo’yicha quyidagichadir.
1. Jamoalar hamma vaqt tayyor qismlardan (har xil turlardan yoki bir necha
turlar kompleksidan) hosil bo’ladi , qo’shiladi va rivojlanadi. Ularning hosil
bo’lishi o’simlik bilan ayrim organizmlarning paydo bo’lishidan farq qiladi.
2. Jamoalarning qismlari tabiiy ravishda almashinishi mumkin. Bir tur yoki
turlar kompleksi boshqa turlarning o’rnini egallashi mumkin, qachonki agar ushbu
turlarga ham ekologik omil talablari bir xil bo’lganda. Bunday holda ular tabiiy
sistemaga zarar yetkazmaydi.
3. Agar bir butun organizmda doimiy ravishda koordinatsiya saqlanadigan
bo’lsa, organizmdagi organlarning hamkorligi mavjud bo’lsa, bu vaqtda
organizlarning ustidagi sistema qarama-qarshi yo’nalishdagi kuchlar asosida
vujudga keladi. Biotsenozdagi turlarning manfaatlari doimiy ravishda qarama
qarshilikka asoslangan. Masalan, zootsenozda yirtqich o’zining o’ljasi uchun
antoganistdir, yani bir-biri bilan murosaga kelishmaydigan raqiblar hisoblanadi.
16

Shunday bo’lishiga qaramasdan ular jamoada birga yashaydilar. Bunday hol
yashash uchun kurash qonuniga asoslanadi.
4. Har qanday jamoa miqdor jihatidan bir turning ikkinchi tur tomonidan
boshqarilishiga asoslangan bo’ladi.
5. Organizmlar ko’lamining kattalik chegarasi o’z ichki dasturi bilan
chegaralangandir. Organizmlardagi yuqori sistemaning kattaligi tashqi sabablar
bilan belgilanadi. Har qanday jamoalar tabiatdagi muhit omillari va inson faoliyati
tufayli doimiy ravishda rivojlanib, o’zgarib turadi. Ba’zan bunday rivojlanish va
o’zgarish progressiv (ko’tarilish) hamda regressiv (tushish) ko’rinishda bo’lishi
ham mumkin. Evolyutsion rivojlanish natijasida muayyan bir hududda oldin
yashagan jamoalar inson ta’sirida o’zgarib, boshqa bir jamoa bilan almashinishi
mumkin. Ma’lumki insonlarning kundalik ijodiy faoliyati natijasida
botqoqliklarning quritilishi va yangi yeolarning o’zlashtirilishi natijasida bu
yerlarda madaniy agrotsenozlar paydo bo’ladi. Bunday maydonlarni madaniy
agrofitotsenozlar yoki agrotsenozlar deyiladi.
Tabiiy biotsenozlar o’zining barcha tuzilish jihati bilan inson yaratgan
madaniy landshaftlardan- agrotsenozlardan tubdan farq qiladi. Agrotsenozlar
sun’iy ravishda saklab turiladigan beqaror gruppadan iborat bo’lib, unda
komponentlarning o’zaro aloqasi inson tomonidan amalga oshiriladi. Inson
komponentlarning tarkibini o’zi xohlagancha o’zgartiradi va o’zi ekib o’stirgan
o’simliklarni atayin zich holda saqlab turadi. Shuning uchun ham
agrotsenozlarning strukturasi tabiiy biotsenozlar tarkibiga nisbatan odatda juda
sodda bo’ladi, chunki agrotsenozlarda ko’pincha bir, ba’zan ba’zan bir necha tur
dominantlik qiladi, boshqa turlar sun’iy ravishda bostirilib turadi. Biotsenozdagi
organizmlarning munosabatlari juda ham murakkabdir.
Bu hodisani ular miqdorining nihoyatda kattaligi isbotlaydi. Yirik
tabiatshunos olim V. I. Vernadskiy 1934 yilda, bizning sayyoramizdagi jonli
organizmlar miqdori 10'° -t o n n a ga to’g’ri keladi. O’simliklar massasi hayvonlar
massasidan bir necha marta yuqori bo’ladi-deb ko’rsatgan edi. Yer yuzida barcha
o’simliklarning massasi (Getner, 1936) 2337 km. kubga, hayvonlarniki esa
17

hammasi bo’lib 1 km kubga teng bo’ladi. Yashil o’simliklar, ayrim bakteriyalar
produtsentlar, ya’ni organik moddalar ishlab chiqaradi. Hayvonlar va yashil holda
bo’lmagan o’simliklarning ko’pchilik qismi istemolchi hisoblanadi yoki
konsumentlardir.
Konsumentlar orasidagi organizmlardan organik moddalarni mineral
birikmalarga aylantiradigan organizmlar gruppasini ajratish mumkin. Bunday
organizmlarni r ye d u ts ye n t lar deb yuritiladi. Bularga bakteriyalarning
ko’pchilik vakillari chirish jarayonini amalga oshiradigan va boshqa bir qancha
organizmlar kiradi. Biotsenozlarniig tuzilishi ko’p tarmoqli bo’lib, uni tekshirishda
bir qancha aspektlarga ajratiladi 7
.
Tur (Species) atamasi organik moddalarga nisbatan ilmiy adabiyotlarda
ishlatila boshlaganiga ikki yarim asrdan oshdi. Birinchi bor chex olimi Jan Rey
o’zining «Historia plantarum» nomli asarida «tur» terminini qo’llagan edi. Bu
atamaning uzil- kesil qaror topishi va binor nomenklaturadan o’rin olishi yirik
tabiatshunos olim K. Linneyning nomi bilan bogliqdir. Odatda biotsenozlar
turlarga boy yoki aksincha kambag’al yoki turlar soni kam biotsenozlarga
bo’linadi. Doimiy ravishda fojeali ta’sir ko’rsatiladigan mintaqalarda joylashgan
biotsenozlarda ham tur s p ye k t r i unchalik yuqori bo’lmaydi.
Masalan, daryolarning toshishi natijasida suv bosishi, yerni haydash natijasida
o’simliklar qoplamining yo’qotilishi, chorva mollarining haddan ziyod ko’p
boqilishi, doimiy ravishda har xil zaharli ximiyaviy moddalarning qo’llanilishi,
pestitsidlarning ishlatilishi va kishilar tomonidan ko’rsatiladigan boshqa salbiy
ta’sirlar tufayli tur tarkibi kam bo’ladi. Aksincha, sharoit bundan teskari bo’lib,
muhit sharoitlari ya’ni, abiotik omillar yashash uchun qulay bo’lsa, turlarga
nihoyatda boy jamoalar vujudga keladi. Bunga jonli misol sifatida tropik zona
o’rmonlarni, ilmiy asosda tashkil etilgan qo’riqxonalarni ko’rsatish mumkin.
Biotsenozdagi turlar tarkibining mo’l yoki aksincha kam bo’lishi yuqorida
ko’rsatib o’tilgan omillardan tashqari, mavjud turlarning ontogeneziga (individual
taraqqiyot) uzoq yashashiga ham bog’liq. Inson tomonidan yaratilgan biotsenozlar
7
Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan o’quv-uslubiy majmua., Namangan-
2023
18

ya’ni agrofitotsenozlar (dala ekinlari maydonlari, bog’lar, poliz va sabzovot ekin
maydonlari) tabiiy holdagi biotsenozga nisbatan (o’rmon, sahro, yaylov, cho’l,
tog’, botqoq, to’qay) turga juda kambag’al bo’ladi. Lekin tur jihatidan kambag’al
biotsenozlar ham o’z ichida turli sistematik va ekologik gruppaning vakillari
bo’lgan bir qancha o’nlab tur organizmlarni saqlaydi. G’alla ekinlaridan tashkil
topgan agrotsenozlarda (bug’doydan tashqari) kam miqdorda bo’lsa ham har xil
begona o’tlar, hashoratlar, bug’doy zararkunandalari va yirtqichlar, fitofaglar bilan
oziqlanuvchilar, kalamushsimon kemiruvchilar, umurtqasizlar, tuprokda yashovchi
mikroorganizmlar, patogen zamburug’lar va boshqa organizmlar mavjuddir.
Quruqlik muhitidagi va suv muhitidagi biotsenozlar tarkibida ham
mikroorganizmlar, o’simliklar va hayvonlarning ko’plab turlari bo’ladi. Ayrim
muhit biotsenozlarida o’simliklar bo’lmaydi. G’orlarda va suv havzalarida juda
kamdan-kam holatda biotsenozlar faqat mikroorganizmlardan tashkil topgan
bo’lishi mumkin. Anaerob muhitda, suv havzalari tubida ana shunday
biotsenozlarni uchratish mumkii.
Biotsenozdagi turlarning umumiy sonini hisoblash juda ham murakkabdir.
Chunki mikroskopik organizmlarni hisoblash usuli va sistematik guruhlari to’liq
o’rganilgan emas. Bizga bir narsa ma’lumki, turga boy bo’lgan tabiiy jamoalar
minglab va hatto o’n minglab turlarni o’z ichiga olib, har xil bog’lanishlardan
iborat murakkab birlashgan sistemani hosil qiladi. Jamoadagi turlarning
murakkabligi muhit sharoitining xilma-xilligiga bog’likdir. Har xil muhit
sharoitining turlarga ta’siri shunda seziladiki, muhit chegarasida yoki chekka
qismida turlar soni mo’lroq bo’ladi. Bunday joylarda qushlarning inlari ko’p
bo’ladi. O’rmon chetlarida hashoratlar soni va turi ko’p bo’ladi.
Sababi chekka qismida namlik va harorat boshqa yerlarga nisbatan yaxshiroq
bo’ladi. Muhit xilma-xilligini abiotik omillar va jonli organizmlar hosil qiladi.
Odatda har bir tur biotsenozdan boshqa turlarning o’rin olishi uchun qulay muhit
yaratadi. Misol uchun yumronqoziq muhit sharoitini o’zlashtirgandan keyin bu
yerga yirtqichlar kelib qo’shiladi, chunki yumronqoziqning o’zi yirtqich uchun
birlamchi oziqa hisoblanadi. Shuningdek mavjud turlar parazit turlarning
19

tarqalishiga sababchi bo’ladi va inlarida birga yashaydigan boshqa individlarning
bu biotsenozda tarkib topishiga ta’sir ko’rsatadi.
Hayvonlar uchun har xil muhit sharoitinint yaratilishiga o’simliklar jamoalari
sababchi bo’ladi. Chunki ular mikroiqlim yaratib hayvonlarning rivojlanishi uchun
qulay sharoit hosil qiladi. Biotsenozda iqlim sharoitining yaxshilanishi tufayli ular
o’zlarida ko’plab hayvonlarning yashashiga imkon yaratadi. Boshqacha qilib
aytadigan bo’lsak, biotsenozda ekologik qulaylik qancha ko’p bo’lsa uning tarkibi
turga shuncha boy bo’ladi. O’z navbatida ekologik qulaylik imkoniyatlarning
miqdori jamoadagi turlarning xilma xilligi ko’payishi bilan o’sishi mumkin.
Biotsenozning tur tarkibini tavsiflashda uning tarkibidagi turlar miqdoridan
tashqari ularning son munosabatlarini aniqlash ham muhim ahamiyatga egadir.
Agar har birida yuztadan individlari bo’lgan beshta bir xil turdan iborat bo’lgan
ikkita gipotyetik gruppa taqqoslansa, ular biotsenotik nuqtai nazardan teng
bo’lmasligi mumkin. Gruppadagi yuz individdan sakson oltitasi bir turga, qolgan
o’n to’rtasi to’rt turga to’g’ri kelsa, beshta turga yigirmatadan individ to’g’ri
keladigan biotsenozga nisbatan bir xil bo’ladi. Bir kattalikdagi sinfga kiruvchi
turlar, bir biotsenoz tarkibiga kirishga qaramasdan miqdor jihatidan tubdan farq
qiladilar. Turlardan bittasi juda kam uchraydi, boshqa tur shunchalik ko’p
uchraydiki, u biotsenozning tashqi qiyofasini belgilaydi. Tur son jihatidan ko’p
bo’lsa, jamoada ustun tur deb yuritiladi. Ustun turlar jamoada hukmronlik qiladilar
va ularning tur yadrosini tashkil qiladi. Ya’ni barcha dominant turlar biotsenozga
bir xil ta’sir ko’rsatmaydilar. Bular orasida shunday turlar borki, o’zining hayot
faoliyati bilan barcha jamoalarga noqulay muhit sharoitini yaratadi va shuning
uchun ham boshqa ko’pchilik turlarning yashashi qiyinlashadi. Shuningdek,
jamoada edifikator turlar deb nomlanuvchi turlar ham mavjud bo’ladi. Edifikator
turlar lotincha «quruvchi» degan ma’noni bildiradi. Agar biotsenozda edifikator
turlar ajratib olinsa, fizik muhit-birinchi navbatda biotopning mikroiqlimi
o’zgaradi. Turga boy bo’lgan biotsenozlarda amalda tur individlarining soni kam
bo’ladi. Tropik o’rmonlarda o’sadigan bir turga mansub daraxtlarning bir-birlariga
yaqin turganini uchratish juda qiyin. Bunday jamoalarda ayrim turlarning
20

yoppasiga bir tekis rivojlanishi kuzatilmaydi. Bunday biotsenozlar yuqori
nomuntazamliligi bilan ajralib turadi. Biotsenozdagi turlar tarkibidagi ayrim
turlarning o’rnini baholashda har xil ko’rsatgichlar ishlatiladi, ayniqsa, uning
soniga e’tibor berish muhim hisoblanadi. Turlarning mo’lligi ma’lum maydonda
bir turga mansub individlarning soni yoki ularni ishg’ol qilgan maydon bilan
belgilanadi. Ayrim vaqtlarda turlarning ko’pligini baholashda ularning umumiy
ogirligi ham hisobga olinadi. Turning soni va uchrash tezligi bir biri bilan to’g’ri
bog’langan emas. Turlar son jihatidan jamoada ko’p bo’lishi mumkin, lekin
individlar soni juda kam uchraydi. Har bir yillikning umumiy tavsiflarini
solishtirish orqali biotsenozning tur tarkibini o’ziga xosligi haqida yetarlicha
ma’lumot olish mumkin.
2.3 Fitosenoz haqida tushuncha va xossalari
O’simliklar jamoasi deganda ma’lum bir hududda bir necha turga mansub
o’simliklarning birgalikda yashashi va o’ziga xos manzara hosil qilishi tushiniladi.
Bunday guruhlar yashash joyiga qarab turli xil o’simliklar tipini (cho’l, adir, tog’,
yaylov, botqoq, o’rmon) tashkil etadi. Geobotanika fani malum bir turni
o’rganmasdan, balki ma’lum maydonda tarqalgan o’simliklar guruhini
o’rganganligi uchun ham buni o’simliklar jamoasi, ko’pincha, fitotsenoz deb ham
ataladi. Har bir jamoa o’z hayoti jarayonida har xil tashqi taassurotlarga duch
keladi va shunga javob berish orqali o’z hayotini boshqaradi. Har handay
o’simliklar jamoasi bir biri bilan va tashqi muhit bilan juda murakkab munosabatda
bo’ladi. Shuning uchun har bir jamoaning tarkib topishi, o’zgarishi, rivojlanishi
tarixiy taraqqiyot bosqichlariga, tashqi muhitnint majmuali ta’siriga bog’liq holda
o’tadi. Murakkab ekologik omillar ta’siri natijasida jamoa o’sha yerga moslashishi
ham mumkin yoki aksincha, yo’q bo’lib ketishi ham mumkin.
Fitosenoz atamasi 1815 yilda ilk bor rus olimi I.Pachoskiy tomonidan bir
turdan tashkil topgan sof paykallar uchun qo’llanilgan.Keyinchalik rus olimi
Sukachev (1917) va nemis olimi Gams (1818) tomonidan o’simlik jamoalarini
belgilash uchun qo’llanilgan. Sukachev fikricha, fitosenoz bu muayyan tarkibi,
tuzilmasi, shakllanishi, o’zaro va tashqi muxit bilan munosabatlari bilan
21

xarakterlanuvchi, birgalikda bitta territoriyani egallagan o’simliklar yig’indisidan
iborat. Fitosenozlar turlar tarkibi, o’ziga xos tuzilishi va muayyan yashab turgan
muxitiga nisbatan moslanishlarga ega bo’lishi bilan ajralib turadi. Fitosenozni aniq
bir maydondagi o’simliklar jamoasini taksonomik birliklarining turlicha
kategoriyalarini belgilashda ham qo’llash mumkin: assosiatsiya, formatsiya, tip.
Fitosenozlar bir-biridan turli geografik to’siqlar bilan ajralib turadi: tog’,
daryo, jarlik, cho’l, ko’l, dengiz va boshqalar. Sizga ma’lum bo’ldiki, fitotsenoz
o’simliklar jamoasi bilan bir narsa hisoblanadi va quyidagicha ta’riflanadi. “Tashqi
muhit bilan doimiy aloqada bo’ladigan, ma’lum bir hudutda uchraydigan
o’simliklar guruhi fitotsenoz”- deb ataladi. Fitotsenozga o’rmon, o’tloq, cho’l,
sahro, tog’, yaylov, botqoq, to’qaydagi o’simliklar jamoasi kiradi. Bular ham o’z
navbatida kichik-kichik bo’laklarga bo’linadi. Misol uchun cho’l fitotsenozi; qumli
cho’l, shuvoqli cho’l, gipsli cho’l, sho’rli cho’llar fitotsenoziga bo’linadi. V. N.
Sukachev va P. D. Yaroshenkolarning ta’kidlashicha, qishloq xo’jalik ekinlari,
bug’doy, arpa, sholi, paxta ekiladigan yerlar ham tsenozning bir turi, ya’ni
agrofitotsenoz deb ataladi. Sababi bu maydonlar inson xo’jalik faoliyati natijasida
sun’iy yaratilgan maydonlardir. Fitotsenoz o’simliklar qoplamining sifat jihatidan
ajralib turuvchi qismidir. Fitotsenoz terminini Sukachev 1954 yilda fanga kiritgan.
Fitotsenoz ma’lum sharoitdagi tuban va yuksak o’simliklar majmuasi bo’lib, ular
doimiy ravishda bir biri bilan aloqada bo’ladi. Bular hamma vaqt o’ziga xos muhit
hosil qiladi.
Fitosenoz belgilari. Fitosenozning asosiy belgilari quyidagilardan iborat 8
:
1) florasining tarkibi- shu fitosenoz uchun hos bo’lgan turlar yig’indisi;
2) fitosenoz tarkibiga kiradigan turlarning uchrash darajasi mo’lligi;
3) bir nechta turning ko’p bo’lishi ya’ni son jihatidan boshqa turlarga nisbatan
ancha ko’pligi- ustunligi( edifikator va subedifikator turlarning mavjudligi);
4) pog’onalilik- o’simlik yer ustki qismlarining pog’onalanishi;
5) o’simlik qoplamining to’laligi- zichligi
6) orografiyasi;
8
“Botanika” o.Pratov, L.Shamsuvakiyev, E.Sulaymonov, X.axunov, K.Ibodov, V.Mahmudov., Toshkent-2010
22

7) tuprog’I;
8) o’simlik qoplami qiyofasining-manzaraning mavsumga qarab o’zgarishi;
9) biologik unumdorlik;
10) fitosenoz areali;
11) hayotiyligi;
12) fitosenozning vaqtga qarab o’zgarishi;
Edifikatorlar, soedifikatorlar va subedifikatorlar .Edifikatorlar fitosenoz
asosini tashkil etuvchi o’simliklardir,ular yashash jarayonida fitosenozdagi boshqa
o’simliklarning yashashi uchun sharoit yaratadi.Ular fitosenozdagi sharoitni va
fitosenozni butunlay o’zgartirib yuboradigan o’simliklardir.Edifikatorlar
fitosenozdagi eng asosiy va eng ko’p uchraydigan o’simliklardir.Fitosenozda
edifikator o’simliklardan keying o’rinda turuvchi o’simliklar soedifikatorlar
deyiladi.Fitosenozni tashkil qilishda sezilarli rol o’ynaydigan ammo edifikatorlarga
nisbatan kam uchraydigan turlarga Subedifikatorlar deyiladi.
Orografiya.Har bir mintaqaning o’ziga xos ekologik omillari bo’lgani kabi
o’zi uchun xos bo’lgan fitosenozlari bo’ladi .Ma’lum bir mintaqa ichida
fitosenozlarning taqsimlanishi esa yonbag’irning yoshga nisbatan
joylashishiga,yonbag’irlarning tik va qiyaligiga bog’liq. Yonbag’irlarning quyalik
darajasi shu yonbag’irlardagi o’simliklarning umumiy proyeksiyasida o’z aksini
topadi.Ba’zan yonbag’irlarning qiyalik darajasi qanchalik katta bo’lsa o’simlik
qoplami shuncha siyrak bo’ladi.
Tuproq qoplami.O’simliklar qoplami uning floristik tarkibi, undagi
edifikatorlar va subedifikatorlar,birinchi navbatda tuproqning mexanik tarkibiga
bog’liq.Fitosenoz floristik tarkibining va unga kiruvchi turlar mo’llik darajasining
belgilanishi tuproqning faqat mexanik tarkibiga emas, balki uning fizik
xususiyatlari,kimyoviy tarkibi va shu bilan bir qatorda yerosti suvlarining joylanish
chuqurligiga ham bog’liq 9
.
Fitosenoz va uning qandaydir bir qismidan yig’ish mumkin bo’lgan barcha
o’simlik massasiga biologic mahsulot, fitosenozning biologic mahsulot berish
9
“Botanika” o.Pratov, L.Shamsuvakiyev, E.Sulaymonov, X.axunov, K.Ibodov, V.Mahmudov., Toshkent-2010
23

qobiliyati esa biologic unumdorlik deyiladi.Biologik mahsulot miqdori u yoki bu
fitosenoz uchun deyarli doimiydir.O’simliklarning faqat yerustki qismi
olinsa,ularning massasi yildan yilga o’zgarib turadi.Yerostki qismning massasi
nisbatan kamroq bo’ladi.O’simlik qoplamining o’zgarishiga olib keluvchi sabablar
ikki xil: ichki va tashqi bo’ladi.Fitosenozni o’zgartiruvchi tashqi sabablarga yer
sharidagi fiziko-geografik sharoitning o’zgarishi kiradi.Suksessiya o’simliklar
dunyosidagi katta o’zgarishlar emas, balki kichik o’zgarishlar ya’ni yerning
ma’lum bir qismidagi o’simlik qoplamining o’zgarishi.suksessiya ikki xil bo’ladi:
1 endogen suksessiya-fitosenozdagi o’simliklarning hayotiy jarayoni
natijasida vujudga keladigan ya’ni ichki sabablar ta’sirida vujudga keladigan
suksessiya.
2 ekzogen suksessiya- fitosenozga nisbatan tashqaridan bo’ladigan ta’sir
natijasida vujudga keladigan suksessiyadir. Lekin tashqi va ichki ta’sir orasidagi
aniq chegara qo’yib bo’lmaganidek ekzogen va endogeb suksessiyalr orasiga ham
aniq chegara qo’yish juda qiyin.
O’simliklar sistematikasida asosiy sistematik birlik tur bo’lib, o’xshash turlar
turkumga, turkumlar esa oilalarga birlashtiriladi. Geobatanikada eng kichik birlik
esa bu assotsiatsiyadir (associate-birlashish). Edifikator turlar tarkibi
pog’onalashishi, qiyofalari va o’sish sharoitlari o’xshash bo’lgan o’simlik
guruhlari assotsiatsiya deyiladi. Edifikatorlari bir turga mansub, tarkibidagi
o’simliklar va boshqa xususiyatlari bir-biriga o’xshash, o’sish sharoiti ozroq farq
qiluvchi o’simliklar assotsiatsiyalariga formatsiya (lotincha formatia-xosil bo’lish,
shakillanish) deyiladi.
Har bir fitosenozning komponentlari makonda vertikal taqsimlanish
(qavatlilik, yaruslilik) va gorizontal taqsimlanish (o’rnashish, joylashish) va
hayotiy shakllar xilma-xilligi (sinuziyalilik) xususiyatiga ega. Fitosenozlar doimo
o’zgarishda bo’ladi, yani dinamik jarayonlarni boshidan kechiradi.
Qavatlilik (yaruslilik) Bizga ma’lumki, fitotsenozdagi turlarning yerustki va
yerostki qismlari fazoda va tuproqda yarus hosil qilib joylashadi. Har bir
fitotsenozda uning qavatlarga bo’linishi aniq ifodalanadi. Buni cho’l, adir, tog’
24

mintaqalarda va o’rmonlarda yilning to’rt faslida ham kuzatishimiz mumkin. Har
bir fitotsenozda qavatlar soni jamoaning tur tarkibiga qarab 5 ta va ayrim hollarda
bundan ko’p bo’lishi mumkinligi kuzatiladi.
Har bir qavatda shu qavat uchun xarakterli o’simlik turlari joylashgan bo’ladi.
Har bir yarus bitta ekologik qavat hisoblanadi. Tog’ mintaqasida birinchi qavatda
doimiy ravishda daraxtlar, ikkinchi qavatda butalar, uchinchi qavatda chala butalar,
eng pastki qavatlarda esa ko’p yillik o’tlar, efemerlar va moxlar o’sadi. Ushbu
o’simlik turlarning hammasi muhit sharoitlarining o’ziga xos holda shakllanishiga
sabab bo’ladi. Yaruslilik- pog’onalik o’rmon fitotsenozlarida aniq ko’zga
tashlanadi.
O’rmonlarda odatda ko’pincha 4-5 yaruslilik bo’ladi. Birinchi yarusda
daraxtlar, ikkinchi yarusda biroz pakanaroq daraxtlar, uchinchi yarusda butalar,
to’rtinchi yarusda chala butalar, beshinchi yarusda o’t o’simliklar keyin esa moxlar
yarusi mavjud bo’ladi. O’to’simlikli fitotsenozlarda, o’rmonlardagi
fitotsenozlardek, ayniqsa, yaylov va botqoqliklarda yaruslilik unchalik yaxshi
ko’zga tashlanmaydi. Ochiq yaylov dalalardagi fitotsenozlarda birinchi yarusni
bitta yoki ikkita qo’ng’irbosh (Poa bulbosa L.)turkumiga mansub turlar, yovvoyi
arpa va bug’doyiq (Agropyron repens L) tashkil qiladi. Ikkinchi yarusda ham
qo’ng’irboshlar turkumiga mansub boshqa turlar mavjud bo’ladi. Uchinchi yarusda
esa burchoqdoshlar oilasiga mansub sebarga turlari, to’rtinchi yarusda esa
bug’doydoshlarga mansub turlari mavjud bo’ladi. Yaylovlarda ba’zan ikki yarusli
o’simliklar qoplami uchraydi. Ammo tabiatda bir yarusli o’simliklar qoplami
deyarli uchramaydi. Markaziy Osiyoning sho’rhok cho’llaridagina bir yarusli
o’simliklar qoplami uchrab, u yerda oqboyalish (Salsola arbusculaeformis Drob),
tatir (S.gemascens Pall), sho’rbo’ta- (S.dondraides. Pall), poshmak (S.leptoclada
Gand), sertuk baliqko’z (S. arassa M.V), to’rgaycho’p (S.brachiata Pall) larning
qavatidan iborat bo’ladi. Fitotsenozdagi yaruslyalikka birinchi navbatda ekologik
omillar ta’sir ko’rsatadi. Yaruslilik yerning iqlimiga va tuproq sharoitiga bog’liq
bo’lib, ko’p yaruslik yuzaga chiqishida ta’sir ko’rsatadi. Eng murakkab yaruslilik
bizda Hisor, TyonShon tog’ tizmalarining o’rmonlarida uchraydi. O’simliklar
25

jamoasining qoplamida yaruslik faqat yer usti organlarida kuzatilib qolmay, balki
yer ostki organlarida ham xuddi yer ustki organlaridek pog’onalik mavjud.
Fitotsenozdagi yer ostki ildiz sistemasining pog’onalarida eng ustki pog’onani
yaylovlarda odatda qo’ng’irboshdoshlar oilasiga mansub bir yillik o’g
o’simliklarning ildiz sistemasi egallasa undan keyingi pog’onani o’q ildizli
dukkakdoshlar, astradoshlar, labguldoshlar va boshqa oila vakillari egallaydi.
Navbatdagi pog’onani esa bir yillik va ko’p yillik ildiz sistemasi yaxshi rivojlangan
yem-xashak turlar egallaydi. O’simliklar qoplamining fitotsenozlarida yer ostki va
yer ustki organlarining pog’onaligi, ayniqsa, daraxt o’simliklarda sezilarli darajada
kuzatiladi. O’simliklarda yer ustki va yer ostki pog’onalilik o’simliklarning
qoplami qanday maydonda uchrashiga va zichligiga bog’liq bo’ladi. Agar
o’simliklar o’sadigan maydonlarga harorat va yorug’lik yetarli bo’lsa, pog’onalilik
shuncha yaxshi namoyon bo’ladi. Fitotsenozdagi pog’onalilik yil fasllarining
almashinishida o’zgarib turadi. O’lkamizda bunday holat cho’l mintaqasida yaqqol
namoyon bo’ladi. Erta bahorda bir yillik efemer o’simliklar keyingi fasllarda esa
ko’p yillik efemeroid o’simliklar undan keyin esa buta va chala butalar
almashinadi. Daraxt o’simliklarning ildiz sistemasining qavatliligi tuproqda boshqa
turdagi o’simliklar ildizining yaxshiroq o’rnashishiga xalaqit qiladi. Shunday
qilib, fitotsenozda murakkab hayotiy jarayon davom etadi. Muhitning abiotik
omillari bir-biriga tasir ko’rsatish orqali uni malum yo’nalishga solib turadi. Ayni
bir vaqtda o’simliklarning o’zlari ham biogeotsenozning barcha komponentlariga
faol ta’sir ko’rsatadi va bu ularni o’rab turgan muhitini o’zgartiradi. O’simliklar
bilan atrofidagi muhitning o’zaro tasir etish jarayonida tobora murakkabroq o’zaro
aloqalar vujudga keladi.
Qurama-mozaiklik . Fitotsenozda gorizontal taqsimlanishni mozaiklik deb
ataladi. Boshqacha aytganda fitotsenozning turli maydonlarida o’simlik
guruhlarining turli mikrorelefda o’ziga xos bo’lib shakllanishi mozaiklik diyiladi.
Mozaiklik fitotsenoz arealining turli maydonlarida turli-tuman bo’lishi, suv
rejimining har hil bo’lishi natijasida hosil bo’ladi. Cho’l mintaqasida shunday
o’simliklar qoplamini kuzatish mumkinki, bu yerlarda turlar tarkibi ham, miqdor
26

va sifat ko’rsatkichlari ham, qavatligi ham, tashqi qiyofasi ham bir xil bo’ladi.
Hammasi bir xil fitotsenozga -o’simliklar qoplamiga kiradi. Bu yerda har bir tur
o’simlik o’ziga xos joyda ko’karadi. Ular orasida shu yerga mansub o’simlik
turlari joylashadi. Shunday bo’lsada har bir yer o’ziga xos gorizontal tuzilishga
ega. Shuning uchun ham ular bir-birlaridan eng kichik belglari bilan bo’lsada farq
qiladi. Bunday maydonlarni mikrogruppa yoki mikrofitotsyenoz deb atash
mumkin. CHo’llarda, asosan, saksovul (Haloxylon aphyllum) , shuvoq (Artemisia
sp.), yantoq (Alhagi sparsifolia Shap), hozirgi kunda isiriq (Peganum harmala L.)
hukmron turlar hisoblanadi. Lekin hukmron turlarning zich joylashgan joylarida
ham boshqa turlarning mikrogruppa hosil qilib o’sayotganini ko’rish mumkin.
Fitotsenozning tashqi qiyofasi-fizionomiyasi. Har qanday o’simlik jamoasi
o’ziga xos ko’rinishga, tashqi qiyofaga - fizionomiyaga ega bo’ladi. Fitotsenozning
tashqi qiyofasi shu fitotsenozdagi o’simlik turlarining hayotiy shakllari va zichligi
bilan belgilanadi. Jamoadagi har bir tur ma’lum vaqtda gullaydi, ikkinchisi esa
ayni shu vaqtda meva va urug’ hosil qilgan bo’ladi. Natijada bir vaqtning o’zida
o’simlik turlarining fenologik fazalari almashinadi. Aspekti navbatlashib o’zgaradi.
Aspekt nima? Aspekt shu fitotsenozni tashkil etishda qatnashib ko’p uchraydigan,
ko’proq ko’zga tashlanadigan turlarning yig’indisidir.
Fitotsenozning yana bitta xossasi bu fenologik fazalarga ajralishi hisoblanadi
Gulli o’simliklarning har bir turi bir vegetatsiya davrida bir qancha fazalarni
boshidan kechiradi.
1. Ko’karib chiqishdan g’unchalashgacha
2. Gullash
3. Meva hosil qilish
4. Qurish
5. Qishki tinim davri.
Fitotsenozning bir mavsumda va fasllar almashinishi bilan aspektlarning
navbatlanishi. O’zbekiston sharoitida yaqqol ko’zga ko’rinadi. O’simliklar
qoplamida dastlab efemer va efemeroid turlarning gullay boshlashi erta bahorga
to’g’ri kelsa, ko’p yillik o’simlik turlarining gullash vaqtida efemerlar sarg’ayib
27

o’z vegetatsiyasini tugatib qurib qoladi. Yozning o’rtalarida esa yantoqlar gullaydi.
Sinuziyalilik Sinuziya- grekcha sin-birgalikda, latincha uzus-foydalanish,
qo’llanish demakdir. Sinuziya atamasi va tushunchasini birinchi marta daniyalik
botanik Gams fanga kiritgan. Sinuziya ekologik jihatdan o’xshash hayotiy
formalarni birlashtiruvchi o’simliklar assotsiatsiyasining bir bo’lagi.
Sinuziyalilik deganda, jamoani tashkil etuvchi turlarning hayotiy shakllari
bo’yicha turli tumanligi tushuniladi. Bir jamoada sinuziyalilik yaqqol ko’zga
tashlanadi. Bu esa jamoadagi turlarning aspektini belgilaydi. Cho’llardagi jamoada
efemerlar alohida ajralib turadi. O’simliklarning yashash joyi, harakteri deganda,
yer yuzasining geografik o’rnini, dengiz sathidan balandligini, qiyaligini,
yonbag’irligini, relefini, mikrorelefini, tuproq sharoitini, hayvonot dunyosining va
insonning tasiri bilan birgalikda tushuniladi. Jamoadagi turlarni o’rganish uchun
o’simliklar florasini, sistematikani yaxshi bilish kerak. Har qanday geobotanik
tadqiqotlar olib borishdan qat’iy nazar, o’sha jamoa florasini va uning kelib chiqish
tarixini bilish lozim bo’ladi. Shundagina o’rganilayotgan jamoa to’g’risida
ilmiylikka asoslangan to’g’ri xulosa chiqarish mumkin. Fitotsenozning yana bir
xossasi bu doimiy ravishda o’zgarib turishi hisoblanadi. O’simliklar o’z
vegetatsiya davrida vaqtning o’tishi, iqlim sharoitlarining o’zgarishi, yosh davri va
holatlarining almashinishi natijasida turli o’zgarishlarga uchraydi. O’simliklar
jamoasining bunday o’zgarishlari siklik o’zgarishlar deb ataladi va bu doimiy
ravishda kuzatiladigan holat hisoblanadi.
2.4 Fitosenozga ta’sir qiluvchi omillar va ekotoplar
Bir tomondan tirik organizmlar va ikkinchi tomondan muxit o’rtasidagi
munosabatlar bir tomonlama bo’lmay balki ikki yoqlama hisoblanadi. O’z
navbatida aloxida turlar ham, fitotsenoz ham tashqi muxitning u yoki boshqa
omillariga qanchadir darajada o’z ta’sirini ko’rsatadi. Fitosenoz tashqi muxitga
ta’sir ko’rsatish orqali o’zining ichki muxiti, yani fitomuxitini vujudga
keltiradi.Fitomuxit atamasi ilk bor 1935 yilda italiyalik olim V.V.Reverdatto
tomonidan fanga kiritilgan. Uning fikricha, fitomuxit bu fitosenoz tomonidan
o’zgartirilgan xuddi tashqi muxit kabidir. Fitomuxit ta’sirida yangi turlar vujudga
28

keladi va rivojlanadi. Fitomuxitning o’zi ham fitosenozning rivojlanish jarayonida
o’zgarib turadi. Fitomuxit shart-sharoitlariga fitosenozda birgalikda yashayotgan
hayvonlar ham moslashadi va bu yangi turlar hosil bo’lishiga ham o’z ta’sir
ko’rsatadi. Fitosenozning muxitga ta’siri faqat fitomuxitning hosil bo’lishi bilan
cheklanib qolmaydi. Bu ancha keng ma’noni bildiradi. Qadimdan ma’lumki,
o’rmonlar suv o’qimiga ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda boshqa abiotik
omillarning ham shakllanishini ta’minlaydi. Fitosenoz u yoki bu darajada tashqi
abiotik muxitning barcha xususiyatlarining qayta hosil bo’lishiga (shakllanishiga)
sababchi bo’ladi. Abiotik omillar bevosita va bilvosita o’simliklar jamoasiga ta’sir
ko’rsatadi. Bu haqda X.Gams, L.V.Ramenskiy, V.N.Sukachev kabi olimlar o’z
fikrlarini bildirganlar. Shu tariqa ushbu omillarga nisbatan o’simliklarning
ekologik guruxlari shakllanadi. O’z navbatida o’simliklar jamoasi, yani fitosenoz
ham abiotik omillarning shakllanishi, ularning tuzilishi va kuchiga o’ziga xos ta’sir
ko’rsatadi. Fitosenozlar havo harorati, yorug’lik va suv rejimiga, rel’yef, tuproq
namligi, havo harakatiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Masalan, cho’l mintaqasidagi
maksimal haroratga nisbatan o’rmonlardagi maksimal harorat ancha past bo’ladi.
Shiningdek cho’llardagi minimal haroratga nisbatan o’rmonlardani minimal
harorat biroz yuqori bo’ladi. Shu tariqa cho’l mintaqasidagi harorat amplitudasi
o’rmonga nisbatan ancha keng bo’ladi. Bu esa o’simlik jamoalari uchun noqulaylik
tug’diradi. Yorug’lik energiyasining o’simlik yuzasiga tushadigan ma’lum qismi
qaytariladi, ma’lum qismi o’simliklar tomonidan yutiladi, ma’lum qismi jamoaning
ichki qismlariga o’tadi yoki quyi yarusdagi o’simliklr tomonidan yutiladi yoki
tuproq yuzasiga yetib keladi. Bu bilan yorug’lik kuchi asta-sekinlik bilan susaya
boradi va uning spektral tarkibi ham o’zgaradi. Shu tariqa yorug’likning sharoitlari
o’simliklar jamoasi ta’sirida u yoki bu joyga nisbatan ixtisoslashadi. Turli
tarkibdagi o’simliklardan iborat bo’lgan o’rmonlarda yoritilganlik darajasi ham
turlicha bo’ladi.
Masalan, emanzorlarda 3,5 %, tolli-zarangli o’rmonlarda 0,4% va sernam
tropik o’rmonlarda 0,2% ni tashkil etadi. Quruqlikning suv balansi quyidagi
formula orqali ifodalanadi: N═ A +F + V + T;
29

Bu yerda N – yo’gin miqdori, A – yer ustki o’qimi, F – tuproq ichi oqimi, V –
bug’lanish, T – o’simliklardagi transpiratsiya O’simliklar qoplami u yoki bu
darajada ushbu kattaliklarning o’zgarishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Shu jumladan quruqlikning suv balansiga ham ta’sir ko’rsatadi. Daraxt
tanasiga o’tadigan yog’in miqdori turli o’rmonlarda xar xil bo’ladi. Masalan,
archazorlar 36%, qarag’ayzorlar 14%, qayinzorlar 9% yog’inni tanasida tutib
qoladi (Gulisashvili, 1956). Janubiy Braziliyada doimiy yashil o’rmonlar
tomonidan ushlab qolingan yog’in miqdori bo’yicha qiziqarli ma’lumotlar olingan.
Umumiy yog’in miqdorining 20% i daraxt tanasidan bug’langan, 34% i yomg’ir
o’lchagichga kelib tushgan, 46 % i daraxt tanasi bo’ylab oqib tushgan. Ochiq
maydonlarga nisbatan o’rmonlarda yog’in miqdori ko’p kuzatiladi. Sababi
o’rmonlardagi havo namligining o’simliklar transpiratsiyasi natijasida ortishi va
o’rmonlardagi havo haroratining birmuncha pasayishi natijasidir. Bu orqali
havodagi suv bug’lari kondensatlanib, yog’in bo’lib qayta yerga tushadi. Biologik
omillar, jumladan, xududning o’simliklar qoplami tuproq hosil bo’lish jarayonida
muxim rol o’ynaydi. Rus olimi V.I.Vernadskiy (1934) ta’kidlaganidek, “muayyan
tarkibga ega bo’lgan tirik moddalar Yer po’stlog’ining kimyoviy mexanizmida
asosiy rolni o’ynaydi va yer po’stlog’idagi moddalar umumiy massasining eng
bo’lmaganda 99 % ga yaqin qismi geologik nuqtai-nazardan hayotiy jarayonlar
bilan bog’liq”. Shunday qilib Yer sharida dastlab hosil bo’lgan, rivojlangan va
biomassasini oshirgan organizmlar tirik va o’lik organik moddalarning vujudga
kelishi va to’planishining ilk manbalari hisoblangan. Turli tuproq tiplarining
xususiyatlari xilma-xil tuproq hosil qiluvchi omillar, ayniqsa ular ichidagi
o’simliklar qoplamining o’zaro ta’siri natijasida vujudga kelgan.Tuproq tiplari turli
tipdagi o’simliklar qoplamining ta’siri natijasida rivojlangan. Masalan, qoratuproq
yoki kashtan tuproqlar dashtlar ostida, och kashtan va qo’ng’ir tuproqlar yarim
cho’llar ostida, bo’z-qo’ng’ir tuproqlar cho’l ostida, to’q qo’ng’ir tuproqlar
qorong’i va yorug’ ignabargli o’rmonlar ostida va boshqalarda shakllanadi.
O'simliklar’mineral moddalarning kichik (biologik) almashinuvining kichik bir
bo’g’imi hisoblanadi.O’simliklar ildiz tizimi orqali tuproqdan muayyan
30

minerallarni o’zlashtiradi, butun tanasi bo’ylab yo’naltiradi va ayrim organlarida
to’planadi.Minerallar tarkibiga turli tuman mikro va makroelementlar kiradi.
O’simliklar nobud bo’lgandan so’ng o’sha minerallar nobud bo’lgan
o’simliklarning yer ostki qismlari va yer ustki qoldiqlaridan yana tuproqqa qaytadi.
Ayrim o’simliklar yo’sin va lishayniklar tosh va qoyalarning korroziyasiga sabab
bo’ladi va shu tariqa tog’ jinslarining o’zgarishi va tuproq hosil bo’lishiga olib
keladi. Undan tashqari, o’simlik ildizlaridan ajralib chiqadigan moddalar – kislota
va mineral birikmalar tuproq eritmasi tarkibini o’zgartiradi. Undan tashqari
quruqlik fitosenozlari mikrorel’yef, ba’zan esa mezo- yoki megarel’yefning
shakllanishiga sabab bo’ladi. Tog’ qiyaliklarida qalin o’simliklar qoplami tuproq
eroziyasi jarayonlarining rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Yog’ingarchilikda va
qorlarning erishida o’simliklar qoplami tog’ qiyaliklarida suv oqimini qayta
taqsimlaydi. Uning asosiy qismi tuproqqa shimiladi, oqim tezligi ham eng
minimumga qadar pasayadi. Daraxtlarning kesilishi va o’tloqlarning toptalishi tog’
qiyaliklarida inqirozli oqibatlarga olib keladi: tuproq qatlami yuviladi, qoyalar
yalong’ochlashadi, bu joylarda qayta otloqlar va o’rmonlarning qayta tiklanishi
uchun minglab yillar kerak bo’ladi. Tog’ qiyaliklaridagi jarlik va yoriqlarning
o’sishini oldini olishda o’simliklar qoplamidagi ko’p yilliklar, buta va yarim
butalarning ahamiyati katta.ular tuproq yuza qismining yuvilib ketishini oldini
oladi, ildizlari bilan tuproq yuzasini mustaxkamlaydi.
Tabiatda har qanday tirik organizm o’zining yashash muxitiga ega.
Bu muxitni ular tabiatning tirik bo’lmagan komponentlari bilan birgalikda
vujudga keltiradi. Tirik organizmlar va jonsiz tabiat komponentlari murakkab bir
tizimni, yani ekologik tizim (ekosistema)ni hosil qiladi. Ekosistema atamasi 1935
yilda ingliz ekologi A.Tensli tomonidan fanga kirirtilgan. Ekosistema deb yashash
sharoiti o’xshahsh va o’zaro munosabati natijasida bir-biriga ta’sir ko’rsatuvchi har
xil turga mansub bo’lgan birgalikda yashovchi organizmlar yig’indisiga aytiladi.
O’tloq, o’rmon, cho’l, dasht, suv havzalari ekosistemaga misol bo’ladi.
Ekosistemalarda to’xtovsiz moddalar almashinuvi jarayoni kuzatiladi. Ushbu
jarayonning amalga oshishi uchun tirik organizmlarning quyidagi uchta funksional
31

ekologik guruxlari zarur bo’ladi: produsentlar, konsumentlar va redusentlar.
Ekologik sistema bilan bir qatorda biogetsenoz atamasi ham keng
qo’llaniladi.Ushbu atama dastlab 1948 yilda Vladimir Nikolaevich Sukachev ilmiy
muomalaga kiritgan. V. N. Sukachev biogeotsenozga shunday ta’rif
bergan:“Biogeotsenoz-yer yuzasining muayyan masofasidagi bir xil tabiiy
hodisalar (atmosfera, tog’ jinslari, o’simliklar, hayvonot dunyosi va
mikroorganizmlar dunyosi, tuproqlar va gidrologik sharoitlar) ning majmuasidir.
Bu majmua uni tashkil etuvchi komponentlar o’zaro ta’sirining o’ziga xos
xususiyatlariga hamda komponentlar orasida tabiatning boshqa hodisalari bilan
modda va energiya almashinuvining muayyan tipiga ega”. V. N. Sukachevning
biogeotsenozga bergan ta’rifida, unda modda va energiya almashinuvini o’ziga xos
tipining, komponentlarni dialektik birligining hamda uzluksiz rivojlanishining
mavjudligi ta’kidlanadi. Biogeotsenozning Harakterli xususiyati shundaki, u band
etgan hudud (territoriya yoki akvatoriya) bo’ylab biror-bir muhim biotsenotik,
tuproqgeokimyoviy, geomorfologik yoki mikroiqlimiy chegara o’tmaydi. Bu
xususiyat tufayli biogeotsenozning yaxlitligi, bir xilligi ta’minlanadi. N. V.
TimofeevResovskiy va A. N. Tyuryukanov (1966) biogeotsenozni biosferaning
elementar birligi deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, biosferaning eng kichik
birligi bo’lgan biogeotsenozda biosferaning biokimyoviy ishi va moddiy-energetik
aylanma harakati sodir bo’ladi. Biogeotsenozning birorta qismi ham bunday
aylanma harakatni amalga oshira olmaydi. Biogeotsenoz gr. bios - hayot, geo-ep,
koinos- umumiy degan ma’noni bildiradi. O’simliklar qavmi (fitotsenoz) va
hayvonlar qavmi (zootsenoz) ning muayyan sharoitda bir biriga moslashib,
kompleks holda yashashidir. Biogeotsenoz fitotsenoz, zootsenoz, geomuhit va
biotopdan iborat bo’ladi. Bu termin 1948 yilda V. N. Sukachev tomonidan fanga
kiritilib, biogeotsenologiyani o’rganadigan fan deb ta’riflangan edi. Biogeotsenoz
so’zi mazmun jihatidan D. D. Dokuchaev, G. F. Morozov, V. M. Vernadskiylar
tomonidan boyitilgan. Ba’zi olimlarning fikricha, biogeotsenoz so’zi ekosistema
so’zining ma’nosini ham beradi. Ammo biogeotsenozning o’zi biotsenoz
yashayotgan organizm bilan muhitni ham o’z ichiga oladi. Shuningdek, muhit va
32

biosfera, yer yuzining tuzilishi tirik organizm uchun asosiy manba deb qarashga
asos bo’ladi. Biogeotsenoz 2 ta asosiy tarkibiy qismdan: biotsenoz va ekotopdan
iborat. Ekotop bu muxitning abiotik qismi hisoblanadi. Uning tirik qismi esa
biotsenoz deb ataladi. Ekotopning tarkibiy qismlari: 1. Klimatop 2. Edafotop 3.
Muxit sharoitlariga moslashgan o’simlik jamoalari, o’sha muxitning indikatorlari
sifatida yani, indikatsion ko’rsatkichlar bo’lib xizmat qilishi ham mumkin. Bunda
fitosenozlarning indikatsion ahamiyati odatda aloxida o’simlik turlarining
indikatsion ahamiyatidan bir muncha ustun turadi. Har bir turmuayyan u yoki bu
omilning juda keng miqyosdagi valentlik ko’rsatkichida mavjud bo’lishi mumkin,
ammo jamoani hosil qiluvchi turli o’simliklarning omil amplitudalari qisman mos
keladi. Fitotsenozlar tuproq sharoitlari, iqlim xususiyatlari, yer osti suvlarining
joylashish chuqurligi, sho’rlaanish xarakteri va darajasi, muayyan kimyoviy
moddalar va birikmalarning mavjudligi, tog’ jinslarining tuzilishi, ayrim
xududning tektonik tuzilishi xususiyatlarining indikatorlari bo’lib xizmat qilishi
mumkin. Fitotsenozning xarakteriga qarab, o’sha joyning yong’inlarga
uchraganligi, daraxtlarning ko’p miqdorda kesilganligi, haydalganligi,
qurg’oqchilikka uchraganligi haqida tasavvur qilishimiz mumkin. Shunday qilib,
indikatorlik xodisalarining doirasi juda ham keng.
Geobotanik indikatsiyaga misol sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
1. Mexanik jihatdan yengil tuproqlar, masalan, qumli tuproqlarda Elymus,
Festuca, Ceratocarpus, Linaria, Kochia va boshqa bir qancha turkumlarning
turlarining uchrashi bilan xarakterlanadi.
2. Shorxok tuproqlar uchun Salicornia, Suaeda, Aeluropus, Nitraria,
Triglochin va boshqa turkum turlarini oz ichiga olgan jamoalar xarakterli.
3. Baland bo’yli shuvoq 3-5 va 7 metrgacha chuqurlikda chuchuk va sho’r
bo’lgan yer osti suvlari borligini bildiradi.
4. Fitotsenoz tarkibida ivan choy (Chamaenerium angustifolium) ning
dominantligi bu yerda daraxtlarning kesilganligiga uncha uzoq vaqt
bo’lmaganligini yoki yaqin vaqtlarda bu yerda yong’in bo’lganligini bildiradi.
33

5. Poa bulbosa o’simligi ko’p tarqalgan dasht va yarim cho’l mintaqalaridagi
o’simliklar jamoasi bu yerlarda haddan ziyod chova mollari boqilganligini
bildiradi.
34

XULOSA
Xulosa shunday qilib fitosenozning va unga xos biotopning shakillanishi bir
vaqtda sodir boladi. Fitosenoz geobotanikaning eng kichik va muhim taksanomik
birligi hisoblanadi. Har bir fitosenoz biotopga ega, u biotopga yaxshi moslashsa tez
ko’payadi va tarqaladi, ya’ni hukumron bo’ladi. Aksincha moslasha olmaganlari
fitosenozdan ’’chiqib ketadi’’ ya’ni nobud bo’ladi. Ekotopda ancha yaxshi
o’sadigan ba’zi turlar biotopda yaxshi o’sa olmedi va siqib chiqariladi. Masalan,
ekotopda birinchi bo’lib o’sgan bir yillik o’tlar keyinchalik ko’p yillik o’simliklar
tomonidan siqib chiqariladi.
Demak, fitosenotik tanlanishda faqat ayrim turlar fitosenozdan siqib
chiqarilmsdan, balki o’zgargan muhitga ko’proq moslasha oladigan boshqa
turlarning o’sa boshlashiga ham qulaylik yaratadi. Fitosenoz doimiy bo’lmasdan
uning tarkibi va tashqi ko’rinishi yillar va yil fasillari davomida o’zgarib boradi.
Natijada bir xil turlar o’rnini boshqalari egallaydi. Bir fitosenoz boshqasi bilan
almashinadi ya’ni suksessiya ro’y beradi. Fitosenoz haqidagi ta’limot
fitotsenologiya deb ataladi. Xulosa qilib aytganda fitosenozni quyidagi ta’riflash
mumkin’’ tashqi muhit bilan doimiy aloqada bo’ladigan, ma’lum bir hududda
uchraydigan o’simliklar guruhi fitosenoz’’ deb ataladi
35

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR
1. Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya”
fanidan o’quv-uslubiy majmua., Namangan-2023
2. “Botanika” o.Pratov, L.Shamsuvakiyev, E.Sulaymonov, X.axunov,
K.Ibodov, V.Mahmudov., Toshkent-2010
3. ‘’O’zbekiston o’simliklari’’ X.Holdorov, K.Xojimatov Toshkent 1992
4. ‘’Botanika asoslari’’ I.Hamdamov, P.Shukrullayev Mehnat 1990
5. Pratov O‘., Shamsuvaliyeva L., Sulaymonov E. va bosh. Botanika
(morfologiya, anatomiya, sistematika, geobotanika). – Toshkent: Ta’lim, 2010.
– 288 b.
6. Суворов В.В., Воронова И.Н. Ботаника с основами геоботаники . -
M.: « Просвещение » , 197 9 . – 560 с .
7. Тўхтаев А.С. Экология - Тошкент: Ўқитувчи, 1998. – 132 б.
8. Работнов Т. А. Фитоценология. - М. : 1983. - 296 с .
9. Работнов Т. А. Фитоценология. - М . : 1992. - 352 с .
10. P.Rudall. Anatomy of Flowering Plants (An Introduction to structure and
Development) Third Edition. Cambridge. 2007. P. 147.
11. James D. Mauseth Botany an introduction to Plant Biology USA 2014. P .
766.
12. Полевая геоботаника. Т.1-5. - М. - Л. : 1959 -1976 .
13. Воронов А.Г. Геоботаника - М.: Высщая школа, 1973.384 с.
36

Botanika fanidan barcha talablarga mos ishlangan.

Sotib olish