Fizik adsorbsiya va xemosorbsiyaning asosiy farqlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	485.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Fizik adsorbsiya va xemosorbsiyaning asosiy farqlari

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi
___- bosqich ____ guruh talabasi
_____________________________ ning
Kolloid kimyo fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Fizik adsorbsiya va xemosorbsiyaning asosiy farqlari

Kurs ishi rahbari: ___________________

Andijon
Mundarija

Kirish……………………………………………………………..……..…….. 3-5
I BOB: Adsorbbsiya haqida umumiy tushuncha…………………….……. 6-
16
1.1 Adsorbentlar turlari va xususiyatlari……………………………………..… 13
1.2 Absorberlar konstruksiyalari……………………………………………..… 14
1.3 Fizik adsorbsiya va xemosorbsiya tuhsunchalari……………………..……..
15
II BOB: Fizik xemosorbsiya haqida umumiy ma’lumot…………………. 17-
23
2.1 Xemosorbsiya xususiyatlari va mexanizmi……………….…………………
20
2.2 Xemosorbsiyani aniqlash…………………………………………………… 21
2.3 Xemosorbsiya izotermlari…………………………….……………………..
22
Xulosa………………………………………………..………………………….
24
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………. 25
2

Kirish
Prezidentimiz mutasaddi rahbarlarga ushbu loyihalarni amalga oshirish
uchun xorijiy investorlarni jalb qilish bo yicha topshiriqlar berdi. Kimyo sanoatidaʻ
yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun tizimning moliyaviy
barqarorligini ta minlash lozim. Shu bois yig ilishda “O zkimyosanoat”
ʼ ʻ ʻ
aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy ahvolini yaxshilash yuzasidan ko rsatmalar
ʻ
berildi. Shu bilan birga, sohaga innovatsiyalar umuman joriy qilinmagani, ilm-fan
salohiyatidan samarali foydalanilmayotgani tanqid qilindi. Shuning uchun Koreya
kimyo-texnologiyalari ilmiy-tadqiqot instituti (KRICT) bilan hamkorlikda
Toshkent kimyo texnologiya ilmiy-tadqiqot instituti negizida ilmiy-tadqiqot,
loyihalash va muhandislik, kadrlar tayyorlashga ixtisoslashgan markaz barpo
etishni tezlashtirish zarurligi ta kidlandi. Yig ilishda mutasaddilarga belgilangan
ʼ ʻ
barcha vazifalar bo yicha “Yo l xaritasi” ishlab chiqib, uning ijrosini muntazam
ʻ ʻ
muhokama qilib borish topshirildi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev joriy yilning 16-
ʻ
oktyabr kuni kimyo sanoatini jadal rivojlantirish, tarmoqqa xorijiy investitsiya va
zamonaviy texnologiyalarni jalb qilish masalalari bo yicha yig ilish o tkazdi.
ʻ ʻ ʻ
Ma lumki, kimyo sohasi – zamonaviy sanoatning “katalizatori” bo lib, har qanday
ʼ ʻ
ishlab chiqarish negizida kimyoviy jarayonlar yotadi, bu sohasiz iqtisodiyotda
taraqqiyot bo lmaydi. O zbekiston zaminida Mendeleyev jadvalidagi barcha
ʻ ʻ
kimyoviy elementlar mavjud, mamlakatimiz uglevodorodlarga boy bo lsa-da,
ʻ
kimyo sanoatimiz asosan qishloq xo jaligi uchun mineral o g it ishlab chiqarishga
ʻ ʻ ʻ
ixtisoslashgan.
Buxoro neftni qayta ishlash zavodida « Yevro-4» va «Yevro-5» sinfli
ekologik toza hamda sifatli dizel yonilg‘isi ishlab chiqariladi. Bu haqda
«O‘zbekneftgaz» kompaniyasi matbuot xizmati xabar berdi . Hozirgi kunda
zavodda ishlab chiqarilayotgan neft mahsulotlari (avtobenzin va dizel yonilg‘isi)
sifati Yevro-2 standarti talablariga mos kelib, uning sifatini jahon standartlariga
moslash maqsadida, hozirda ishlatilayotgan katalizator va seolit almashtirildi.
Zavoddagi reaktorga yangi katalitik tizim Fransiyaning Axens kompaniyasi
3

sxemasiga binoan o‘rnatildi. Koronavirus pandemiyasi sababli fransiyalik
mutaxassislar onlayn aloqada bo‘lishdi hamda Buxoro neftni qayta ishlash zavodi
mutaxassislarining o‘z kuchi bilan reaktorga yangi katalitik tizim o‘rnatildi.
Natijada 30 mart kuni O‘zbekistonda ilk bora ekologik toza va sifatli dizel
yonilg‘isi ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yildi. Laboratoriya tahlillariga ko‘ra,
olingan dizel yonilg‘isida oltingugurt birikmalari miqdori 3 ppm bo‘lib, bu
ko‘rsatgich Yevro-5 sinfiga mos dizel yonilg‘isiga to‘g‘ri keladi (10 ppm dan ko‘p
emas).
Mazkur qurilma mavjud texnologik sxemada yiliga 100 ming tonnagacha
Yevro-5 standartidagi dizel yonilg‘isi ishlab chiqarish imkoniyatiga ega. Xabarda
aytilishicha, «Yevro-4» va «Yevro-5» yoqilg‘isi dvigatel ishlash jarayonini
yaxshilash, yemirilishni kamaytirish, zararli chiqindi gazlar mikdorini keskin
kamaytirish va silindrlar ishlash davrini uzaytirish kabi afzalliklarga ega.
Respublikamizning neft-gaz sanoati xalq xo’jaligining asosiy zvenosi
bo’lib, muhim energetika bazasi hisoblanadi. Respublikamiz mustaqil
bo’lgandan keyin neft-gaz sanoatini rivojlantirishga katta ahamiyat berildi.
Bugun dunyoda neft, tabiiy gaz, ko’mir, yadro energiyasidan ishlab chiqarish
maqsadlarida foydalanish miqdori 12 milliard tonna neft ekvivalentiga teng
bo’lmoqda. Mazkur organik resurslarni qazib olish, qayta ishlash va foydalanish
jarayonida atrof-muhitga, shu jumladan, atmosfera havosiga oltingugurt, azot va
uglerod oksidi kabi zararli moddalar chiqarilmoqda. Ushbu gazlarning ta’siri
global miqyosda iqlim o’zgarishlariga, Ozon qatlamining emirilishiga olib
kelmoqda. Shuningdek, dunyo bo’yicha sanoatdan atmosferaga tashlanayotgan
uglerod oksidi 5 milliard tonnani, uglerod ikki oksidi esa 300 million tonnani
tashkil etadi.
Kimyo mahsulotlarini ishlab chiqarish, korxonalarning rivojlanishi ularda
ilg’or texnologiyalarni qo’llanishi bilan bog’liq. Yuqoridagilarni xisobga olib, biz
xam malakaviy bitiruv ishimizni mavjud texnologiyalardan oqilona foydalanish,
ekologik toza, raqobatbardosh sifatli mahsulotlar olishga qartdik. Neftdan
olinadigan eng muhim mahsulotlardan biri yuqorioktan sonli benzin olish, benzin
4

yoki ligroinni aromatlashdir. Shuning uchun biz yuqori oktanli benzin ishlab
chiqarish texnologiyasini loyihalashni ko’rib chiqamiz.
Oxirgi yillarda chop etilgan ma’lumotlarga qaraganda, hozirga paytda
dunyodaga neft zahiralari 100 mln tonna deb baholanmoqda. SHundan Saudiya
Arabistoni 25,3%, Iroq 9,9%, Birlashgan Arab Amirligi 9,6%, Quvayt 9,4%,
Venesuela 5,8%, MDH 5,8% va Meksika 5,6% neft zahiralariga ega.
Olimlarimizning fikricha, respublikamizning 60% hududi neft va gaz qazib
olish uchun istiqbolli hisoblanadi va xom ashyo zahiralarining qiymati 1 trillion
amerika dollari deb baholanmoqda. Oxirgi yillarda respublikamizda neft va gaz
qazib chiqarish, avtobenzin, aviakerosin, dizel yoqilg’ilari, mazut va neft moylari
ishlab chiqarish hajmlari o’sdi. Masalan, 1998 yilda 8,1 mln tonna neft va
kondensat, 54,8 mlrd m 3
tabiy gaz qazib olindi, 7,1 mln tonna neft va kondensat,
37,4 mlrd m 3
gaz qayta ishlanib 270 ming tonna oltingugurt ishlab chiqildi. Ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning umumiy bahosi 137,5 mlrd so’mni tashkil yetadi.
Ammo respublikada yaratilgan yoqilg’i-energetika va mineral xom ashyo
resurslaridan imkoniyat va zaruriyat darajasida foydalanilsada, bu jabhada o’z
yechimini kutayotgan muammolar ham yo’q emas. Vujudga kelgan iqtisodiy,
ekologik va texnologix muammolarga batafsilroq to’xtalib o’tamiz.
Respublikamizda mavjud 65 ta neft va gaz konlaridan 35 tasi ishlatilayapti.
Neft va gaz konlaridan chiqindn suvlarning tarkibidan yod, brom, seziy, rubadiy,
stronsiy, bor kabi yo’lakay nodir elementlar ajratib olinmayapti.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 25 betni tashkil etadi .
5

I BOB: Adsorbbsiya haqida umumiy tushuncha
Gaz yoki bug‘larning, gaz yoki bug‘li aralashmalardagi komponentlarning
suyuqlikda yutilish jarayoni absorbsiya deb nomlanadi. Yutilayotgan gaz yoki
bug‘ absorbtiv , yutuvchi suyuqlik esa absorbent deb ataladi. Ushbu jarayon
selektiv va qaytar jarayon bo‘lib, gaz yoki bug‘ aralashmalarini ajratish uchun
xizmat qiladi.
Absorbtiv va absorbentlarning o‘zaro ta’siriga qarab, absorbsiya jarayoni 2 ga
bo‘linadi: fizik absorbsiya; kimyoviy absorbsiya (xemosorbsiya).
Fizik absorbsiya jarayonida gazning suyuqlik bilan yutilishi paytida
kimyoviy reaksiya yuz bermaydi, ya’ni kimyoviy birikma yangi modda hosil
bo‘lmaydi. Agar suyuqlik bilan yutilayotgan gaz kimyoviy reaksiyaga kirishsa,
bunday jarayon xemosorbsiya deyiladi, ya’ni kimyoviy absorbsiya.
Ma’lumki, fizik absorbsiya ko‘ р incha qaytar jarayon bo‘lgani sababli,
suyuqlikka yutilgan gazni ajratib olish imkoni bo‘ladi. Bunday jarayon desorbsiya
deb nomlanadi. Absorbsiya va desorbsiya jarayonlarini uzluksiz ravishda tashkil
etish yutilgan gazni sof holda ajratib olish va absorbentni ko‘p marta qayta
ishlatish imkonini beradi. Absorbsiya jarayoni sanoat korxonalarida uglevodorodli
gazlarni ajratish, sulfat, azot, xlorid kislotalar va ammiakli suvlarni olishda, gaz
aralashmalaridan qimmatbaho komponentlarni ajratish va boshqa hollarda keng
miqyosda ishlatiladi. Absorbsiya jarayoni ishtirok etadigan texnologiyalarni
qurilmalar bilan jihozlash murakkab emas. Shuning uchun kimyo,neft va gazni
qayta ishlash hamda boshqa sanoatlarda absorberlar ko‘p ishlatiladi.
Absorbsiya jarayonini olib borish usullari
Xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida absorbsiya jarayonini tashkil etishda
quyidagi prinsi р ial chizmalar qo‘llaniladi:
— parallel yo‘nalishli;
— qarama-qarshi yo‘nalishli;
— bir pog‘onali, qisman resirkulyatsiyali;
— ko‘p pog‘onali, qisman resirkulyatsiyali.
16- a rasmda parallel yo‘nalishli chizma ko‘rsatilgan. Bunda gaz oqimi va
6

absorbent parallel (bir xil) yo‘nalishda harakatlanadi. Absorberga kirishda
absorbtiv konsentratsiyasi katta bo‘lgan gaz faza, absorbtiv konsentratsiyasi past
bo‘lgan suyuq faza bilan to‘qnashuvda bo‘lsa, qurilmadan chiqishda esa absorbtiv
konsentratsiyasi kichik bo‘lgan gaz faza, absorbtiv konsentratsiyasi yuqori
bo‘lgan suyuqlik bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi.
16- b rasmda qarama-qarshi yo‘nalishli chizma ko‘rsatilgan.
16- rasm. Absorbsiya chizmalari va jarayonni y-x koordinatalarda
tasvirlash:
a – parallel; b – qarama-qarshi; d – absorbent resirkulyatsiyasi bilan;
e – absobtiv resirkulyatsiyasi bilan
Ushbu chizmali absorberlarning bir uchida absorbtiv konsentratsiyasi yuqori
gaz va suyuqlik to‘qnashuvda bo‘lsa, ikkinchi uchida esa konsentratsiyalari past
fazalar o‘zaro ta’sirda bo‘ladi.
Qarama-qarshi yo‘nalishli chizmalarda parallel yo‘nalishliligiga qaraganda,
absorbentdagi absorbtiv eng yuqori qiymatiga erishsa bo‘ladi. Lekin jarayonning
o‘rtacha harakatga keltiruvchi kuchi parallel yo‘nalishliligiga nisbatan kam
bo‘lgani uchun qaramaqarshi yo‘nalishli absorberning gabarit o‘lchamlari katta
bo‘ladi.
Absorbent yoki gaz fazaning resirkulyatsiyali chizmalari
7

16- d, e rasmlarda keltirilgan. Bunday chizmalarda absorbent ko‘p marta
o‘tadi.
16- d rasmda absorbent bo‘yicha resirkulyatsiyali chizma keltirilgan. Bunda
gaz faza absorberning tepa qismidan kirib, past qismidan chiqib ketsa, suyuq faza
esa qurilmadan bir necha marta qaytarib o‘tkaziladi. Absorbent qurilmaning tepa
qismiga uzatiladi
va gaz fazasiga qarama-qarshi yo‘nalishda harakatlanadi. Ya’ni, x
b
konsentratsiyali absorbent absorberdan chiqayotgan suyuq faza bilan aralashishi
natijasida uning konsentratsiyasi x
s ga ko‘tariladi. Jarayonning ishchi chizig‘i
y-x diagrammada AB to‘g‘ri chizig‘i
bilan ifodalanadi. Absorbtivning aralashtirishdan keying konsentratsiyasi x
s ni
moddiy balans tenglamasidan to р ish mumkin. Agar absorberga kirishdagi
absorbent miqdorini yangi
absorbent miqdoriga nisbatini n deb belgilansa, moddiy balans tenglamasi
quyidagi ko‘rinishda yoziladi:
Gaz fazasi resirkulyatsiyali absorbsiya sxemasi 16- e rasmda
keltirilgan. Ishchi chiziq holati A
s (g
s , x
ox ) va B (g
ox , x
b ) nuqtalari bilan
belgilanadi. g
s konsentratsiya moddiy balans tenglamasidan aniqlanadi:
Absorbent harakat tezligi ortishi bilan massa berish koeffitsiyenti ko‘payadi,
8

bu esa, o‘z navbatida, massa o‘tkazish koeffitsiyentining o‘sishiga olib keladi.
Qiyin eruvchan gazlarni absorbsiya qilish paytida absorbentni resirkulyatsiya
qilish usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Agarnabsorbtiv resirkulyatsiya
qilinsa, gaz fazasida massa berish koeffitsiyenti ko‘payadi. Bu usul yaxshi
eriydigan gazlarni absorbsiya qilishda yuqori samara beradi.
Gaz aralashmalari gaz yoki bug‘larni yoki eritmalarda erigan moddalarni
qattiq, g‘ovaksimon jism yordamida yutish jarayoni adsorbsiya deb nomlanadi.
Yutilayotgan modda adsorbtiv , yutuvchi modda esa adsorbent deb ataladi .
Adsorbsiya jarayonining o‘ziga xosligi shundaki, u selektiv va qaytar
jarayondir. Jarayonning qaytar bo‘shligi tufayli adsorbent yordamida bug‘-gaz
aralashmalaridan bir yoki bir necha komponentlarni yutish, so‘ng esa maxsus
sharoitda ularni adsorbentdan ajratib olish mumkin.
Adsorbsiyaga teskari jarayon desorbsiya deb nomlanadi. Adsorbsiya jarayoni
xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng tarqalgan bo‘lib, gazlarni tozalash va
qisman quritish, eritmalarni tozalash hamda tindirish, bug‘-gaz aralashmalarini
ajratish uchun ishlatiladi.
Kimyo sanoatida adsorbsiya quyidagi hollarda: gazlar va eritmalarni tozalash
hamda quritishda, eritmalardan qimmatbaho moddalarni ajratib olishda, neft va
neft mahsulotlarini tozalashda, neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gaz
aralashmalaridan aromatic uglevodorodlarni (etilen, vodorod, benzin
fraksiyalaridan aromatic uglevodorodlarni) ajratib olishda ishlatiladi.
Adsorbsiya jarayoni 2 xil bo‘ladi, ya’ni fizik va kimyoviy adsorbsiya. Agar
adsorbent va adsorbtiv molekulalarining o‘zaro tortishishi Van-der-Vaals kuchlari
ta’siri ostida sodir bo‘lsa, bunday jarayon fizik adsorbsiya deb nomlanadi.
Fizik adsorbsiya jarayonida adsorbent va adsorbtivlar o‘rtasida kimyoviy
o‘zaro ta’siri bo‘lmaydi.
Adsorbsiya jarayonida bug‘larning yutilishi paytida ular kondensatsiyalanadi,
ya’ni adsorbent kovaklari suyuqlik bilan to‘lib qoladi. Boshqacha aytganda,
adsorbentda ka р illyar kondensatsiya ro‘y beradi.
Kimyoviy adsorbsiya yoki xemosorbsiya adsorbent va yutilgan modda
9

molekulalari orasida kimyoviy bog‘lar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu,
albatta, kimyoviy reaksiyaning natijasidir. Bundan tashqari xemosorbsiya
jarayonida kimyoviy reaksiya tufayli katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi .
Adsorbsiya jarayonining selektivligi adsorbent yutilayotgan komponentning
konsentratsiyasiga, haroratga, tabiatiga va gazlar yutilayotganda bosimga
bog‘liqdir.
Bundan tashqari jarayon tezligi adsorbentlarning solishtirma yuza kattaligiga
ham bog‘liq.
1.1 Adsorbentlar turlari va xususiyatlari
Ma’lumki, xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llaniladigan adsorbentlar iloji
boricha katta solishtirma yuzaga ega bo‘lishi kerak. Kimyo, neft va gazni qayta
ishlash hamda boshqa sanoatlarda faollangan ko‘mir, silikagel, seolit, sellyuloza,
ionitlar, mineral tuproq (bentonit, diatomit, kaolin) va boshqa materiallar adsorbent
sifatida ishlatiladi. Albatta, adsorbentlar mahsulot bilan bevosita ta’sirda bo‘lgani
uchun zararsiz, mustahkam, zaharsiz va mahsulotni iflos qilmasligi kerak.
Adsorbentlar moddaning massa birligiga nisbatan juda kata solishtirma yuzali
bo‘ladi. Uning ka р illyar kanallari o‘lchamiga qarab 3 guruhga bo‘linadi, ya’ni
makrog‘ovakli (> 2·10-4 mm),
oraliq g‘ovakli (6·10-6 ј 2·10-4 mm) va mikrog‘ovakli (2·10-6 ј 6·10-6 mm)
bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, adsorbsiya jarayonining xarakteri ko‘p jihatdan
g‘ovaklar o‘lchamiga bog‘liq. Adsorbent yuzasida yutilayotgan komponent
molekulalarining miqdoriga qarab bir molekulali (monomolekulali adsorbsiya) va
ko‘p molekulali qatlam (polimolekulali adsorbsiya) hosil qilishi mumkin.
Adsorbentlarning yana bir muhim xususiyati shundaki, bu uning yutish
qobiliyati yoki faolligidir. Adsorbent faolligi uning birlik massasi yoki hajmida
komponent yutish miqdori bilan belgilanadi. Yutish qobiliyati 2 xil, ya’ni statik va
dinamik bo‘ladi. Adsorbentning statik yutish qobiliyati massa yoki hajm birligida
maksimal miqdorda modda yutishi bilan belgilanadi.
Dinamik yutish qobiliyati esa adsorbent orqali adsorbtiv o‘tkazish yo‘li bilan
aniqlanadi.
10

Adsorbentlarning komponent yutish qobiliyati harorat, bosim va yutilayotgan
modda konsentratsiyasiga bog‘liq. Ushbu sharoitlarda adsorbentning maksimal
yutish qobiliyati muvozanat faolligi deb nomlanadi.
Adsorbentlar zichligi, ekvivalent diametri, mustahkamligi,granulometrik
tarkibi, solishtirma yuza kabi xossalari bilan xarakterlanadi. Sanoatda ko‘ р incha
granula (2 ј 7 mm)
ko‘rinishidagi yoki o‘lchamlari 50 ј 200 mkm bo‘lgan kukunsimon
adsorbentlardan foydalaniladi.
Faollangan ko‘mirlar, odatda, tarkibida uglerod bo‘lgan yog‘och, torf,
hayvonlar suyagi, toshko‘mir kabi mahsulotlarni quruq haydash yo‘li bilan olinadi.
Ko‘mir faolligini oshirish
uchun unga 900°C dan ortiq haroratda havosiz termik ishlov beriladi. Bunda
material g‘ovaklaridagi smolalar ekstragent yordamida ekstraksiya qilib olinadi.
Faollangan ko‘mirlarning solishtirma yuzasi – 600 ј 1750 m2
/ g. Т o‘kma
zichligi – 250 ј 450 kg/m3, mikrog‘ovaklar hajmi –0,23...0,7sm3/g. Bundan tashqari
ular tarkibida juda kam miqdorda (<8%) kul bo‘ladi. Yana shuni ta’kidlash
kerakki, havoda 300°C haroratda faollangan ko‘mir yonadi.
Faollangan ko‘mirning mayda kukunlari 200°C ga yaqin haroratda yonadi va
konsentratsiyasi 17 ј 24 g/sm3 bo‘lganda havo tarkibidagi kislorod bilan portlovchi
birikma hosil qiladi.
Adsorbsiya jarayonida tozalashning samaradorligi adsorbentning
g‘ovaksimon tuzilishiga bog‘liq bo‘lib, bunda mikrog‘ovak asosiy rol o‘ynaydi.
Faollangan ko‘mirlar adsorbsion bo‘shlig‘ining chegaraviy hajmi 0,3 sm3/g ligi
tozalash jarayonida qo‘llash tavsiya
etiladi. Ma’lumki, mikrog‘ovaklar o‘lchami katalitik reaksiyalar tezligini
belgilaydi. Mikrog‘ovak o‘lchami 0,8 ј 1,0 mkm bo‘lgan faollangan ko‘mirlar
optimal deb hisoblanadi.
Silikagellar – bu kremniy kislota gelining suvsizlantirilgan mahsulotidir.
11

Ushbu adsorbentlar natriy silikat eritmalariga kislota yoki ular tuzlarining
eritmalarini ta’siri natijasida olinadi.
Silikagellarning solishtirma yuzasi 400 ј 780 m2/g, to‘kma zichligi esa 100 ј 800
kg/m3. Silikagel granulalari 7mm gacha bo‘lishi mumkin. Silikagellar asosan suv
bug‘ini yutish, gazlarni quritish va tozalash uchun qo‘llaniladi. Bu adsorbent
boshqa adsorbentlarga
qaraganda yonmaydi, mexanik jihatdan mustahkam bo‘ladi.
Seolitlar – tabiiy va sun’iy mineral holatida bo‘lib,alyumosilikatning suvli
birikmasi. Ushbu adsorbent suvda va organic eritmalarda erimaydi. Sun’iy seolit
g‘ovaklar o‘lchami adsorb-
siyalanayotgan molekula o‘lchamiga yaqin bo‘lgani uchun g‘ovaklarga
kirayotgan molekulalarni adsorbsiya qila oladi. Bu turdagi seolitlar «molekulyar
elaklar» deb nomlanadi.
Seolitlar yuqori yutish qobiliyatiga ega bo‘lgani uchun gazlar va suyuqliklarni
qisman quritish yoki suvsizlantirish uchun ham qo‘llaniladi. Seolitlar, ko‘ р incha
2 ј 5 mm diametrli granula
ko‘rinishida ishlab chiqariladi.
Т uproqlar va tabiiy tuproqsimon adsorbentlar qatoriga bentonit, diatomit,
gumbrin, kaolin, askanit, murakkab kimyoviy tarkibli yuqori dispersistemalar SiO ,
Al O , CaO, Fe O, MgO va boshqa metall oksidlari kiradi. Т abiiy tuproqlar
faolligini oshirish uchun ular sulfat va xlorid kislotalar bilan qayta ishlanadi.
Natijada kalsiy, magniy, temir, alyuminiy va boshqa metal oksidlari chiqarib
yuborilishi tufayli qo‘shimcha g‘ovaklar hosil bo‘ladi.
Bu tuproqlar solishtirma yuzasi 20 ј 100 m2/g, g‘ovaklar o‘rtacha radiusi 3 ј 10
mkm bo‘ladi.
Kation almashinish sig‘imi ortishi bilan tuproqlarning tozalash qobiliyati
ko‘payadi. Odatda tuproqlar suyuqlik muhitlarni tozalash uchun ishlatiladi,
masalan, rangli moddalarni qayta ishlash natijasida mahsulot oqaradi. Shuning
uchun ayrim hollarda tuproqli adsorbentlar oqartiruvchi tuproq deb ham ataladi.
12

1.2 Absorberlar konstruksiyalari
Absorbsiya jarayoni fazalarni ajratuvchi yuzada sodir bo‘ladi. Shuning uchun
ham suyuqlik va gaz fazalar to‘qnashuvida bo‘ladigan absorberlar yuzasi iloji
boricha katta bo‘lishi kerak. Massa almashinish yuzalarini tashkil etish va
loyihalash bo‘yicha absorberlar 4 guruhga bo‘linadi: sirtiy va yupqa qatlamli
absorberlar; nasadkali absorberlar; barbotajli absorberlar; purkovchi absorberlar.
Sirtiy absorberlarda harakatlanayotgan suyuqlik ustiga gaz uzatiladi. Bunday
qurilmalarda suyuqlik tezligi juda kichik va to‘qnashuv yuzasi kam bo‘lgani uchun
bir nechta qurilma ketmaket qilib o‘rnatiladi.
17- rasm. Sirtiy absorber: 1 – taqsimlagich; 2 – quvur; 3 – ostona.
Suyuqlik va gaz qarama-qarshi yo‘nalishda harakatlantiriladi.
17- rasmda gorizontal quvurlardan tarkib topgan yuvilib turuvchi absorber
tasvirlangan. Quvurlar ichida suyuqlik oqib o‘tsa, unga teskari yo‘nalishda gaz
harakat qiladi. Quvurlar ichidagi suyuqlik sathi ostona (3) yordamida bir xil
balandlikda ushlab turiladi.
Absorbsiya jarayonida hosil bo‘layotgan issiqlikni ajratib olish uchun
quvurlar taqsimlash moslamasi (2) dan oqib tushayotgan suv bilan yuvilib turadi.
Sovituvchi suvni bir me’yorda taqsimlash uchun tishli taqsimlagich (1)
qo‘llaniladi. Bu turdagi absorberlar yaxshi eriydigan gazlarni yutish uchun
ishlatiladi. Yupqa qatlamli absorberlar ixcham va yuqori samaralidir. Bu
absorberlarda fazalarning to‘qnashish yuzasi oqib tushayotgan suyuqlik yupqa
qatlami yordamida hosil bo‘ladi. Yupqa qatlamli qurilmalar guruhiga quvurli,
listasadkali, ko‘tariladigan qatlamli absorberlar kiradi.
Quvurli absorberlarda suyuqlik vertikal quvurlarning tashqi yuzasidan pastga
14

qarab oqib tushsa, gaz faza esa qarama-qarshi yo‘nalishda yuqoriga qarab
harakatlanadi. Qolgan turdagi absorberlarda ham fazalarning harakat yo‘nalishi
quvurli absorberlarnikiga o‘xshashdir.
Quvurli absorberlar tuzilishiga qarab qobiq-quvurli isiqlik almashinish
qurilmasiga o‘xshaydi. Qurilmada hosil bo‘lgan issiqlikni ajratib olish uchun
quvurlar ichiga suv yoki boshqa sovuq eltkich yuboriladi.
18- rasm. Yupqa qatlamli absorber: 1-quyruq, 2-taqsimlash moslamasi, 3-tekis
parallel nasadka.
18- rasmda tekis, parallel nasadkali absorber tasvirlangan.
Nasadkalar vertikal listlar ko‘rinishida bo‘lib, absorber hajmini bir nechta
seksiyaga bo‘ladi. Absorberga suyuqlik quvur orqali uzatiladi va taqsimlash
moslamasi yordamida nasadkaga taqsimlanadi. Natijada tekis listning ikkala
tomoni ham suyuqlik bilan yuvilib turadi. Gaz va yupqa qatlamli suyuqliklarning
nisbiy harakat tezligiga qarab, suyuqlik yupqa qatlami pastga oqib tushishi yoki
gaz oqimiga ilakishib, tepaga ham harakatlanishi mumkin. Agar fazalar oqimining
tezligi ko‘paysa, massa berish koeffitsiyentining qiymati va fazalar to‘qnashish
yuzasi ortadi. Bunga sabab chegaraviy qatlamning turbulizatsiyasi va unda
uyurmalar hosil bo‘lishidir. Nasadkali absorberlar. Тurli shaklli qattiq nasadkalar
bilan to‘ldirilgan vertikal silindrsimon kolonnalarning tuzilishi sodda, ixcham va
yuqori samarador bo‘lgani uchun sanoatda ko‘p ishlatiladi.
Odatda, nasadkalar qatlami teshikli panjaralarga joylashtiriladi. Gaz faza
teshikli panjara ostiga yuboriladi va undan o‘tib, qatlam orqali yuqoriga qarab
15

harakatlanadi (19- rasm).
Suyuq faza absorberning yuqori qismidan taqsimlash moslamasi (1)
yordamida purkaladi va nasadka qatlamida gaz fazasi bilan o‘zaro ta’sir etadi.
Qurilma samarali ishlashi uchun suyuq faza bir tekisda purkalishi va taqsimlanishi
zarur. Bu turdagi absorberlarda nasadkalar ham suyuqlikni bir me’yorda
taqsimlashga salmoqli hissa qo‘shadi. Nasadkalar quyidagi talablarga javob berishi
kerak:katta solishtirma yuzaga ega bo‘lishi; gaz oqimiga ko‘rsatadigan gidravlik
qarshiligi kichik bo‘lishi; ishchi suyuqlik bilan yaxshi ho‘llanilishi; absorber
ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘ylab suyuqlikni bir tekisda taqsimlashi; ikkala faza
ta’siri ostida yemirilmaydigan; yengil va arzon bo‘lishi kerak.
19- rasm. Nasadkali absorber. 1 – taqsimlagich; 2 – nasadka; 3 – suyuqlikni
qayta taqsimlash moslamasi; 4 – teshikli panjara.
20- rasmda sanoatda ishlatiladigan nasadkalarning ba’zi bir turlari va ularni
qurilmada joylash usullari keltirilgan. Bu nasadkalarning ichida eng keng
tarqalgan nasadka – Rashig halqalaridir. Undan tashqari, keramik jism, koks,
maydalangan kvars, polimer halqa, metall to‘r va panjara, shar, propeller va parrak,
egarsimon element va boshqa jismlar ishlatiladi. Rashig halqalari 15Ѕ15Ѕ2,5;
25Ѕ25Ѕ3; 50Ѕ50Ѕ5 mm o‘lchamli qilib yasaladi.
1.3 Fizik Adsorbsiya va Xemosorbsiya Tushunchalari
Fizik adsorbsiya va xemosorbsiya, adsorbsiya jarayonlarining ikkala turini
ifodalaydi, ular o'rtasidagi asosiy farqlarni ko'rsatadi. Quyidagi, fizik adsorbsiya va
16

xemosorbsiya tushunchalarini ta'riflaydi:
 Fizik Adsorbsiya: - Tushuncha: Fizik adsorbsiya, adsorbat va adsorbent
tuzilishlari o'rtasidagi fizikaviy ta'sir va kuchlarga asoslanadi. Bu ta'sirga van der
Vaals kuchlari, elektrostatik ta'sir va yuzaga molekulyar tarmoqning yo'l qo'yish
kuchlari kiradi.
- Oxirgi yuzasining tuzilishi: Adsorbent yuzasining tuzilishi odatda
porazhidan iborat bo'ladi, bu esa adsorbat molekulalari uchun ko'p o'tkazishni
ta'minlaydi.
- Kuchi: Fizik adsorbsiyon energiyasi qisqa masofali molekulyar ta'sir va
kuchlarga asoslanadi. Temperatura oshishi bilan bu kuch oshiriladi, ammo past
harorat va yuqori bosimlarda kuchi qisqaradi.
 Xemosorbsiya: - Tushuncha: Xemosorbsiya, adsorbat va adsorbent
tuzilishlarining o'rtasidagi kimyoviy ta'sir va kuchlarga asoslanadi. Bu kimyoviy
ta'sir, molekullar orasidagi elektronlar o'rtasidagi almashuv va ta'sirlashuvlar orqali
sodir bo'ladi.
- Oxirgi yuzasining tuzilishi: Adsorbent yuzasining tuzilishi odatda
kimyoviy aloqalar, elektrostatik kuchlar yoki boshqa molekullar orasidagi
kimyoviy ta'sirlar tufayli o'zgaradi.
- Kuchi: Xemosorbsiyon energiyasi, o'rtacha fizik adsorbsiyon kuchidan
o'zgacha kuchga ega bo'ladi. Bu energiya adsorbat molekulalari bilan adsorbent
orasidagi qondirishish jarayonlaridan tashkil topadi.
Ko'p holatda, fizik adsorbsiya va xemosorbsiya birgalikda sodir bo'lishi
mumkin. Misol uchun, bir necha adsorbat molekulalari uchun adsorbent yuzasining
fizikaviy ta'siri bir joyda, ammo kimyoviy aloqalar boshqa joyda sodir bo'ladi. Bu,
fizik adsorbsiya va xemosorbsiya tushunchalarining bir-biriga qanday qo'llanilishi
va qanday farqlanishi haqida ko'proq ma'lumot beradi.
17

II BOB: Fizik xemosorbsiya haqida umumiy ma’lumot
Xemosorbsiya (xemo... va sorbsiya), kimyoviy sorbsiya — suyuklik va qattiq
jiyemning atrof muhitdan moddalar yutishi. Bunda kimyoviy birikmalar hosil
bo ladi. Torroq ma noda xemosorbsiya qattiq jism sirtining modsani kimyoviyʻ ʼ
yutishi, ya ni kimyoviy adsorbsiya deb qaraladi. Xemosorbsiyada issikdik miqdori
ʼ
ko proq ajralib chiqadi: odatda, xemosorbsiya issikligi 84—126 kJ/mol, ba zi
ʻ ʼ
hollarda, mas, kislorodning metallarga singishida 420 kJ/mol dan ham ortishi
mumkin. Kimyoviy reaksiyalarga o xshab, xemosorbsiya ham anchagina faollash
ʻ
(aktivatsiya) energiyasini talab kiladi. Shuning uchun temperatura ortganda
xemosorbsiya tezlashadi. Xemosorbsiyani o rganish uchun spektroskopiya,
ʻ
elektron paramagnit va yadroviy magnit rezonans, elektron hamda ion
proyektorlari, sekin harakatlanuvchi elektronlar difraksiyasi va boshqa qo llaniladi.
ʻ
Xemosorbsiya geterogen katalizda, gazlarni tozalashda, vakuum texnikasi va
boshqalarda muhim rol o ynaydi. Xemosorbsiya sanoatda keng qo llaniladi.
ʻ ʻ
Xemosorbsiya usuli - ajralayotgan uglevodorodlarni yutuvchi moddalar bilan
kimyoviy birikmalar hosil qilishiga asoslangan.
Xemosorbsiya ikki xil bо‘ladi:
Xemosorbsion jarayonlar. Gaz komponentlari qattiq yutuvchi tomonidan
bog‘lanib ajraladi.
Xemosorbsion jarayonlar. Ajratilayotgan komponent suyuq holdagi
yutuvchi bilan kimyoviy birikma hosil qiladi.
Sanoatda asosan xemoabsorbsiya jarayonlari qо‘llaniladi. Unda hosil bо‘lgan
kimyoviy birikmalar qizdirilsa dastlabki moddalarga ajratib ketadi.
Masalan: u butadiyen bilan qattiq holatdagi siklik sulfonlar hosil qiladi. Agar
sulfonlar 125°S qizdirilsa, dastlabki moddalarga parchalanib ketadi.
Xemsorbent sifatida esa – CuCl2, ya’ni (1) valentli Su tuzlari ishlatiladi.
Masalan: 1 valentli mis atsetatini (SN3SOOSu) ammiakli eritmasi butadiyen bilan
kompleks birikma hosil qiladi. Bu usul bilan butadiyenni gazlardan ajratib olish
uchun qо‘llaniladi.
18

Absorbsiya-rektifikatsion usul. Fraksiyalarga ajralishi kerak gaz (H2S
tozalangan) kompressor (1) yordamida 4 atm. bosimgacha siqiladi, 2 sovutgachda
sovutiladi, keyin gaz separator (3) ga yuboriladi, undan keyin u 17-18 atm. gacha
siqish uchun (4) kompressorga uzatiladi. U (5) sovutgichdan о‘tib, (6) gaz
separatorga keladi, unda gaz kondensatdan ajraladi. Keyin 30-35°S ga ega gaz
absorberni (7) pastki qismiga keladi. Absorberda R = 14-16 atm. da ushlab turiladi.
Yuqori qismidan absorbent bо‘ladi. Absorberni yuqori qismini T = 30°S, pastki
qismi esa 45°S. (7) absorberdan SN4 va N2 iborat gaz yana (8) absorberga
uzatiladi. Tо‘yingan absorbent absorber (7) ni pastki qismiga о‘zicha harakatlanib
tushadi va u desorber (9) ga uzatiladi. Desorberda R = 10-11 atm. Desorberni
pastki qismi T = 110°S, yuqori qismi esa 35°S ga teng.
Desorberni yuqori qismidan etan-etilen fraksiyasi tozalagichga (10) ga
yuboriladi. Bunda H2S NaOH bilan tozalanadi. NaOH sirkulyatsiyasi 12 – nasos
yordamida amalga oshiriladi. Etan-etilen fraksiyasi suv bilan (12) kolonnada
yuvilgandan keyin kompressor yordamida siqilib qayta ishlashga yuboriladi.
Desorberni pastki qismidan yengil uglevodorodlarda ajratilgan mahsulot (13)
nasos bilan issiqlik almashuvchi (14) ga uzatiladi va u 15 propan kolonnasiga
beriladi. Bu kolonnada propan-propilen uglevodorodlari C4 va undan yuqori
uglevodorodlardan ajratiladi.
Kolonnani pastki qismini T = 140-180°S, R = 16-17 atm. teng. Kolonnami
yukori kismidan propan-propilen fraksiyasi sovutgich-kondensator 16 ga tushadi,
bunda u 20-25 °S ga sovutilib va yiguvchi (17) ga keladi. Kolonnani yuqori
qismini 40°S temperaturada ushlab turish uchun propan-propilen fraksiyasini bir
qismi (8) nasos bilan kolonnaga yuboriladi. Pastki qismidan esa chiqayotgan
mahsulot butan-butilen, pentan fraksiyalarini olish uchun ajratiladi.
Absorbsiya va rektifikatsiya suniy sovutgich ishlatmasdan propan-propilen
fraksiyasini 80-85°S bо‘lib - 90-95%, pentan -98% dan yuqori miqdorda olish
mumkin. Etan-etilen fraksiyasidagi etilenga talab katta bо‘lgani uchun ularni
ajratishga e’tibor berilmoqda.
19

Uglevodorod qismlarida ajratiladigan gaz 35-45 atm. bosim ostida issiqlik
almashgich (1) dan о‘tib metan kolonnasiga (2) keladi. Bunda SN4 va N2 qolgan
uglevodorodlardan ajraladi.
SN4 va N2 fraksiyasi kolonnani yuqori qismidan chiqib, etan-ammiakli
sovuggich (3) sistemasidan о‘tib issiqlik almashgich (1) ga keladi.
Kolonnani yuqori qismi: T = -95, -100°S, R = 38-42 atm. Kondensat - etan-
etilen va boshqa uglevodorodlar kolonnani pastki qismidan chiqib, (4) etan
kolonnasiga о‘tadi. Bu kolonnada R = 25-30atm. Yuqori qismi T = -5 (-10°S),
pastki qismi 86-95°S. Kolonnani yuqori qismidan chiqqan etan-etilen fraksiyasi (5)
kondensatorda suyuqlanib yig‘gich (6) ga keladi. Uning bir qismi (7) nasos
yordamida kolonnani tuyintirish uchun olinadi, qolgani etilen kolonnasiga (8)
yuboriladi. 8 - kolonnani yuqori qismidan etilen, pastki qismidan etan olinadi.
22-rasm. Propan va butan fraksiyasini ajratib olish texnologiyasi.
C3 va undan yuqori uglevodorodlar etan kolonnasini pastki qismidan propan
kolonnasiga (10) beriladi. Bu kolonnani yuqori qismidan propan-propilen
fraksiyasi olinadi. C4 va undan yuqori uglevodorodlar kolonnani pastki qismidan
olinib, (14) butan kolonnasiga uzatiladi.
Gaz uglevodorodlari fraksiyalarga ajratilganidan sо‘ng bu fraksiyalardan
alohida uglevodorodlar olish mumkin bо‘ladi. Masalan, etan-etilen fraksiyasini
deyetanizatorda qayta ishlab etan va etilen gazlarini alohida ajratib olinadi.
Tarkibida uglevodorodi bor bо‘lgan siqilgan gazlar asosan maishiy-xо‘jalik
maqsadlari uchun qо‘llaniladi. Siqilgan gazlar neftni dastlabki qayta ishlashda,
20

katalitik krekinglashda, katalitik riformingda va gazni fraksiyalarga ajratishda hosil
bо‘lgan propan hamda butan asosida ishlab chiqariladi. Ular atmosfera bosimi
ostida asosan gaz holida bо‘lib agarda bosim bir ozgina oshirilsa, suyuq holatga
о‘tadi.
2.1 Xemosorbsiya xususiyatlari va mexanizmi
Xemosorbsiya, adsorbent va adsorbat molekullari arasinda kimyoviy ta'sir
yo'q bo'lgan adsorbsiyon turi. Bu yozma, xemosorbsiyaning asosiy xususiyatlari va
mexanizmi to'g'risida ma'lumotlar beradi:
Xemosorbsiyaning Xususiyatlari:
 Kimyoviy ta'sir yo'q: Xemosorbsiyon asosan molekullar orasida kimyoviy
ta'sir yo'q bo'lgani uchun energetik jarayonlarga yoki kimyoviy reaksiyalarga olib
keladi.
 Adsorbsiyon kuchining birinchi darajasi past: Xemosorbsiya, fizik
adsorbsiyoning o'ziga ko'ra adsorbsiyon kuchining past darajadagi joylashuvlariga
olib keladi.
 Temperatur chegarasi: Xemosorbsiya adsorbsiya temperatur chegarasining
past darajalarida amalga oshiriladi.
 İzotermlar: Xemosorbsiya qonuniyatiga qaramay vaqticha adsorbsiyon
quvvatlari bo'lgan adsorbsiya izotermlari bilan tanishiladi.
Xemosorbsiyaning Mexanizmi:
Xemosorbsiyon mekanizmalari asosan fizik kimyoviy ta'sirlarga, yani van der
Vaals kuchlariga, elektrostatik kuchlarga va tuzuvchi tuzuvchilar orasida
hamkorlikga asoslangan. Bu mekanizmalar quyidagi bosqichlarda amalga
oshiriladi:
 Van der Vaals kuchlarining ta'siri: Adsorbat va adsorbent molekullari
o'rtasidagi unchainik ta'sirler, van der Vaals kuchlari, yopilgan sistemni
energiyasini pastaytiradi, shuning uchun adsorbsiyon jarayonlari sodir bo'ladi.
21

 Elektrostatik kuchlar: Elektrostatik ta'sirlar, elektr stani yoki elektr
mazmunli jumlalarning o'rtasida tuzuvchi-tuzuvchi o'rtasida kuchlarni ta'sir qiladi.
 Hidrofobik effektlar: Hidrofobik tuzuvchilar o'rtasida sodir bo'ladigan
molekulyar suv tarkibining ozgarishi adsorbsiyon jarayonlariga olib keladi.
Xemosorbsiyaning uslubiyatlariga qarab, bu mexanizmalar adsorbsiyon
jarayonlarini ta'minlash va asosiy tuzuvchilar orasidagi molekulyar munosabatlarni
belgilash uchun muhimdir.
2.2 Xemosorbsiyani aniqlash
Xemosorbsiyani aniqlash uchun bir nechta turli usullar mavjud. Bundan
tashqari, xemosorbsiyani aniqlashda foydalaniladigan mahsulotlar va
texnologiyalar mavjud bo'lgan holda, aniqlash usullari o'zgaradi. Quyidagi,
xemosorbsiyani aniqlash uchun umumiy usullar va qo'llaniladigan
texnologiyalardan ba'zilarini ko'rsatadi:
1. Bazan xromatografiyasi (GC): Bu usulda, analitik proba, adsorbentga
o'rnatilgan bazan ustida o'tadi. Adsorbsiyon o'tkazib borilgandan so'ng, probadagi
molekullar adsorbent tomonlari tomonga yo'naltiriladi. So'ng, bazadan xalqonlarini
ajratib chiqish o'qiga olib chiqiladi. Bunda xemosorbsiyani aniqlash uchun xususiy
ko'pgina qulayliklar mavjud.
2. Infratexnir olov spektroskopiyasi (FTIR): Bu usulda, molekullar orasidagi
kimyoviy aloqa va xemosorbsiya uchun spektralar olishda foydalaniladi.
Adsorbentga adsorblangan molekullar spektralari, adsorbsiyon jarayonlarini
aniqlashda yordam beradi.
3. X-ray difraksiyasi (XRD): Bu usul, kristal tuzuvchilarning aniqlashida
amalga oshiriladi. Adsorbentning strukturasini aniqlash uchun foydalaniladi. XRD,
adsorbat molekullarining adsorbentga qanday o'rnatilganligini va ularning
jamlanishini aniqlashda yordam beradi.
4. Nuklear magnetik rezonansiya (NMR) spektroskopiyasi: Bu usul,
molekullar orasidagi elektron va yo'qotilgan proton aloqasini aniqlashda
22

foydalaniladi. Adsorbat molekullarining adsorbent tomonlari tomonidan qabul
qilinishi va ularning tuzilishi haqida ma'lumot beradi.
5. Termogravimetrik analiz (TGA): Bu usul, adsorbsiyon jarayonlarini
o'rganishda ishlatiladi. Adsorptsiya jarayonlari orqali, adsorbat molekullarining
adsorbentga bo'lgan molekulyar ta'siri va o'sishi o'rganiladi.
Bu usullar xemosorbsiyani aniqlashda ommaviy ravishda ishlatiladigan
usullardir. Ushbu usullardan foydalanib, adsorbat va adsorbent tuzilishlarini,
ulardagi kimyoviy aloqalarni va adsorbsiyon mekanizmlarini tushuntirish mumkin.
2.3 Xemosorbsiya izotermlari
Xemosorbsiya izotermlari, xemosorbsiya jarayonlarini tasvirlashda va
xemosorbsiya parametrlarini qiymatlashda ishlatiladi. Xemosorbsiya izotermlari,
adsorbat molekullarining adsorbent tuzilishi bilan o'zaro aloqasini ifodalaydi va bu
aloqa haqida ma'lumot beradi. Quyidagi, xemosorbsiya izotermlari turli xil
xususiyatlarga ega:
1. Freundlich Izoterma: Bu izoterma, adsorbsiyonning logaritmik formulasi
bilan ifodalangan. Freundlich izoterma, ko'pgina xitoy soxasi va adsorbent
kombinatsiyalarida sodir bo'ladi. Bu izoterma qo'llanish sifatida faraziy aloqalarni
aniqlashda yordam beradi.
2. Langmuir Izoterma: Bu izoterma, adsorbsiyon va bo'sh maydonlarning
sonli muqobil tasvirlashida ishlatiladi. Langmuir izoterma, har bir adsorbat
molekulining yagona adsorbent joyini egallashini kutiladi. Bu izoterma ideal
holatda sodir bo'ladigan aloqalar uchun ideal hisoblanadi.
3. Temkin Izoterma: Bu izoterma, adsorbat molekulalari uchun adsorbent
tomonidan adsorbsiyon va bo'sh maydonlar orasida ta'sirli kinetik eng. Temkin
izoterma, molekullar o'rtasidagi kimyoviy aloqalarni tasvirlashda foydalaniladi.
4. Dubinin-Radushkevich (D-R) Izoterma: Bu izoterma, adsorbat molekulalari
uchun adsorbent tuzilishi orasidagi energetik jarayonlarni tasvirlash uchun
ishlatiladi. D-R izoterma, adsorbent tomonidan adsorbsiyonni ishlab chiqarish
uchun foydalaniladi.
23

Bu izotermlar, xemosorbsiya jarayonlarini tasvirlash va xemosorbsiya
qonuniyatini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Har bir izoterma, xitoy soxasi va
kombinatsiyalarda foydalanishga mos bo'lgan xos usullarni o'z ichiga oladi.
24

$Xulosa Fizik adsorbsiya holida atomlarning adsorbsion qatlami qattiq jism sirti atomlari bilan Vander-Vaals zaif kuchlari vositasida bog’langan. Fizik adsorbsiya entalpiyasi ancha katta (10 kkal\mol). Bunda adsorblangan gaz qatlamini boshqa gaz bilan almashtirish mumkin. Bundan quydagi xulosa kelib chiqadi: Gazning qaynash nuqtasi qancha yuqori bo’lsa, u gaz oson suyuqlikka aylanadi. Xemosorbsiyada kimyoviy tabiat kuchlari tasirida adsorblangan atomlar va kristalning sirtidagi atomlar orasida kimyoviy reaksiya yuz beradi va kimyoviy birikmalar hosil bo’ladi. Xemosorbsiyada adsorbtiv va adsorbsent orasida elektronlar almashinuvi muhim hisoblanadi. Metallarda xemosorbsiya hodisasiga oid qurilgan model yarim o’tkazgichdagi xemosorbsiya uchun ham to’la qo’llaniladi. Uzluksiz fazoviy fazoning hajmida va yuzaviy qatlamda molekulalarni xususiyatlarini farq qiluvchi va uning natijasida namoyon buladigan hodisalarga yoki effektlarga yuzaviy hodisa deb aytamiz. Yuzaviy hodisalar termodinamikasi yangi fazoviy fazo yaratilishi va zarralarning soni ko’payishi nazariyasida keng qo’llaniladi. Adsorbsiya hodisasi moddaning yuzaviy qatlamida hajmiy fazaga nisbatan konsentratsiyasi o’zgarishi deb ataladi. Adsorbent yuzasida adsorbsiya ro`y beradigan moddaga adsorbat adsorbsiya ro`y beradigan modda shartli ravishda fizikaviy adsorbsiyani va xemosorbsiyani ajratadilar. Agar molekulalar aro bog`lanishlarning energiyasi mos qiymatlarga ega bo’lsa gazning adsorbsiyasi uning kondensatsiyasiga uzluksiz o`tadi va yuzada adsorbsiya qilinuvchi moddaning polimolekulyar qatlamlari mavjud bo’ladi. Polimolekulyar adsorbsiyaning izotermalari tuyinish limtiga ega emas, lekin bu izotermalar orqali yuza bilan kontakt qiluvchi molekulalarning birinchi qatlamida miqdorini aniqlash mumkin. Bu qiymat qattiq jismlarning yuzasining xususiyatlarini aniqlashda qo’llaniladi. 25$

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Z.A. Sulaymonov, D.A. Hazratova, S.A. Karomatov., “Kalloid kimyo”.,
Buxoro 2022
2. Dehqonov R.S. Namangan davlat universiteti., Tabiy fanlar fakulteti,
Kimyo kafedrasi, “Kolloid kimyo” masala va mashqlar. Namangan 2016
3. Islomov F.F. Akchurina D.A., SamDU magistranti, SamDU fizika fakulteti
katta o’qituvchisi., “Xemosorbsiya, adsorbsiya hodisalarida yuzadagi markazlarni
modellashtirish usullari”
4. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (II-qism)”
5. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (I-qism)”
6. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov)
7. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.)
8. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar.
ii-qism. dexqanov r.)
9. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent.
«O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy
10. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston»
2003 y.va anorganik kimyo.
11. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar
12. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar
13. M.A. Asqarov, I.I Ismoilov. “Polimerlar kimyosi va fizikasi”., Toshkent
<<O’zbekiston>> Nashriyoti-matbaa ijodiy uyi., 2004
27

Fizik adsorbsiya va xemosorbsiyaning asosiy farqlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Fizik adsorbsiya va xemosorbsiyaning asosiy farqlari

O'xshash dokumentlar