Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 60.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Fonetika va grafika asoslarini o’rganishda pedagogik texnologiyalarni qo’llash

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ______________________________________ UNIVERSITETI _______________________ _________________________ ______________fakulteti _____________ kafedrasi Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:____________________________________________________________ Bajardi:_________________________________ ________________ fakulteti, guruh talabasi Tekshirdi ; Kurs ishi taqrizga Topshirilgan sana “____” _____20 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “___” ______20 y. Kurs ishi himoya Qilingan sana “___” ______20 y. Baxo “___”_______ ___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari; _____________________ _____________________ ______________ - 20 1 MAVZU: FONETIKA VA GRAFIKA ASOSLARINI O’RGANISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH. REJA: KIRISH I – BOB. FONETIKA ASOSLARINI O’RGANISHDA PEDAGOGIKA TEXNOLOGIYALARNI QO’LLANILISHI I.1. Fonetika bo’limiga kirish I.2. Tovushlar va harflarning xususiyatlari bilan tanishish II – BOB. GRAFIKA ASOSLARINI O’RGANISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLANILISHI 2.1. Unli va undosh tovushlarning xususiytalari bilan tanishish 2.2. Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar ularning yozuvda ifodalanishi 2.3. Bo’g’in ustida ishlash XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Kichik yoshdagi o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a)mfonetik bilimga asoslangan holda 1-sinf o’quvchilari savod o’rganish davrida o’qishni va yozishni bilib oladilar; b) fonetik bilim so’zni to’g’ri talaffuz qilish (tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish, urg’uli bo’g’inni ajratish,orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkiletadi; v) fonetik bilim morfologik va so’z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o’quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo’ladi; g) fonetik bilim gapning ohangiga ko’ra to’g’ri aytish, logik urg’u va gap qurilishidagi to’xtamlarga rioya qilish uchun zarur; d) so’zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va nutqda ongli qo’llash uchun muhimdir; hozir va hozur, atlas va atlas so’zlari ma’nosidagi farq faqat urg’u orqali ajratiladi. So’zning tovush tomonini tasavvur qilish so’zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish va qo’llash zarur. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so’zni aniq va to’g’ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi,shu maqsadda ko’pincha so’zni tovush tomonidan tahlil qilishdan foydalanadi. Maktab dasturiga muvofiq , boshlang’ich sinf o’quvchilari fonetik-grafik ko’nikmlar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar , unli va undosh tovushlar ,jufti bor jarangli va jarangsiz undoshla, jufti yo’q jarangli va jufti yo’q jarangsiz undoshlar; so’zni bo’g’inlarga bo’lish, urg’uli bo’g’inni ajratish ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o’zlashtiradilar, ammo ular maxsus o’qigunlariga qadar so’zni bo’g’inlarga bo’lishni , so’zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. 1-sinf o’quvchilarida so’zni to’g’ri talaffuz qilish, bo’g’inlarga bo’lish, undagi har bir tovushni tartib bilan aniq aytish ko’nikmasini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o’z navbatida, analiz,sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy 3 mashqlarni bilib olishga ,shuningdek, tovushlarning tabiati,so’z tarkibida bir-biriga ta’siri kabi ayrim elementar bilimlarni o’zlashtirishga imkon beradi. 1-sinfda fonetika va grafikani katta o’rin beriladi, chunki o’quvchilar o’qish va yozish jarayonida shu sinfda egallaydilar.Bu bilimlar keyingi sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi. Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fonetika va grafika tushunchalarini o’rgatish kurs ishining predmeti fonetika va grafikani o’rgatishda olib boriladigan yangi metodlar va ualrni takomillashtirishda olib boriladigan ishlar Kurs ishining maqsadi va vazifalari : O‘zbekistonning dunyoning rivojlangan davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligini ilmiy tahlil qilish hisoblanadi. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:  Tovushlar va harflar,unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan tanishtirish  1-sinflarda tovushni talaffuz qilganda , ovoz yoki shovqinni eshitilganda nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko’nikmasini o’stirib borish lozim  Bolalarda tovushh haqida to’g’ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilish Kurs ishining hajmi va tuzilishi. 4 I – BOB. FONETIKA ASOSLARINI O’RGANISHDA PEDAGOGIKA TEXNOLOGIYALARNI QO’LLANILISHI 1.1. Fonetika bo’limiga kirish Fonetika (yunoncha: phonetikos-tovushga, tovush chiqarishga oid; tovushli,ovozli) 1) tilshunoslikning nutq tovushlarining hosil bo’lish usullarini va akustik xususiyatlarini; bo’g’in,nutqning pauza bilan ajraluvchi qismlarini o’rganuvshi bo’limi. Shu bilan birga,ayrim tilshunoslar fonetika doirasiga tovush birliklarining yozuvdagi ifodalari (grafika) va ma’noli birliklarining yozilish qoidalari ( imlo)ni ham qo’shib, uning o’rganish obyektini yanada kengaytiradilar( rus olimi L.V. Shcherba).O’zbek tilshunosligida fonetika doirasida asosan ,nutq tovushlari (ularning artikulyatsion,akustik,perseptiv (psixofonetik) va funksional tomonlari) va ohang ( bo’g’in, sintagma,urg’u va boshqalar) o’rganiladi. Nutqning tovush tomoni segment (lotincha: segment- qirqim, parcha, bo’lak) va ust segment (supersegment) birlilarga bo’linadi.Segment birliklar ketma-ket joylashadi(bir vaqtning o’zida 2 ta tovushni talaffuz qilib bo’lmaydi ). Shuning uchun ularni silsilasi yoki ketma-ket birliklar deyish mumkin.U ust segment birliklarga urg’u va ohang (intonatsiya) kiradi.Bu birliklar segment birliklar ustiga qo’yiladi va ularga turlicha tus beradi. Kichik yoshdagi o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan holda I sinf o’quvchilari savod o’rganish davrida o’qishni va yozishni bilib oladilar ; b) fonetik bilim so’zni to’g’ri talaffuz qilish (tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish, urg’uli bo’g’inni ajratish, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi; v) fonetik bilim morfologik va so’z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o’quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi) shakllantirish 5 uchun zamin bo’ladi; g) fonetik bilim gapni ohangiga ko’ra to’g’ri aytish, logik urg’u va gap qurilishidagi to’xtamlarga rioya qilish uchun zarur; d) so’zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va nutqda ongli qo’llash uchun muhimdir; hózir va hozúr, átlas va atlás   so’zlari maьnosidagi farq faqat urg’u orqali ajratiladi. So’zning tovush tomonini tasavvur qilish so’zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish va qo’llash uchun zarur. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so’zni aniq va to’g’ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda ko’pincha so’zni tovush tomondan tahlil qilishdan foydalanadi. Maktab dasturiga muvofiq, boshlang’ich sinf o’quvchilari fonetik-grafik ko’nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo’q jarangli va jufti yo’q ja rangsiz undoshlar; so’zni bo’g’inlarga bo’lish, urg’uli bo’g’inni aj ratish ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o’zlashtiradilar, ammo ular maxsus o’qigunlariga qadar so’zni bo’g’inlarga bo’lishni, so’zdagi tovushlarni izchil ta laffuz qilishni bilmaydilar. I sinf o’quvchilarida so’zni to’g’ri talaffuz qilish, bo’g’inlarga bo’lish, undagi har bir tovushni tartibi bilan aniq aytish ko’nikmasini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o’z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash , guruhlash kabi aqliy 6 mashqlarni bilib olishga, shuningdek , tovushlarning tabiati, so’z tarkibida bir- biriga ta’siri kabi ayrim elementar bilimlarni o’zlashtirishga imkon beradi. I sinfda fonetika va grafikani o’rganishga katta o’rin beriladi, chunki o’quvchilar o’qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi. T ovush murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda unga ta’rif berilmaydi. SHunga qaramay, bolalarda tovush haqida to’g’ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so’zdagi tovushlarniig talaffuzi hamda so’zning lek sik ma’nosi so’zdagi tovushlarning tarkibiga bog’liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka,  opa,  ona,  ota,  kul,  gul,  qora,  qara   kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so’zlar har xil lug’aviy ma’noni ifodalaydi. So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni so’zni bo’g’inlarga bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi. So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham, so’zni to’g’ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun savod o’rgatishdan 7 so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so’zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur. Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo’linadi: unli tovushlar   va   undosh  tovushlar. Buni o’quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi: 1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og’iz 2) bo’shlig’idan erkin ravishda o’tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo 3) og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchraydi); 2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi); 4) bo’g’in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo’g’in hosil qiladi, undosh 5) tovushlar bo’g’in hosil qilmaydi). O’quv chilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo’l qo’ymaslik, aksincha , 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko’nikmasini o’stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni o’zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o’zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini o’stirish vazifasini ham 8 bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o’rganadilar. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar bilan ifodalanadi. 1-sinf o’quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim: a) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz; b) harfni ko’ramiz, o’qiymiz va yozamiz; v) harf – tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi. O’quvchilar ko’pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yul qo’yadilar. Ularda grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o’rgatish zarur: 1)bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin 1) (masalan, maktab   so’zidagi b harfi p   tovushini, maktabim   so’zidagi b   harfi b 2)   tovushini ifodalaydi); 2) jo’ja, jajji   so’zlaridagi j   tovushi (jarang li, portlovchi) ham, jurnal,   vijdon   so’zlaridagi j   tovushi (jarangli, sirg’aluvchi) ham bitta j   harfi bilan ifodalanadi; tong,  keng   so’zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng)   ikki harf 3) birikmasi (ng) bilan ifodalanadi; 4) sh, ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy). 1.2. Tovushlar va harflarning xususiyatlari bilan tanishish 1993 yildan boshlab o’zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi.O’qituvchi savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarning tovush va harflar bilan 9 tanishtirishda, ularni tahlil qilishga o’rgatishda o’zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olish zarur. Darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandaan so’ng ,odatda, shu tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan va aniq talaffuz qilinadigan so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildiriladi.Bolalar jufti yo’q jarangli undosh tovush so’zning oxirida kelganda ham alifbodagi xuddi shu harf yozilishini, ya’ni talaffuzi doim yozilishiga mos kelishini bilib olishlari yetarli. Jufti bor jarangli undosh tovushlar so’z oxirida kelganda , bun day moslik bo’lmaydi, ya’ni ko’pincha uning jarangsiz jufti talaffuz qilinadi (maktap, ozot   kabi). Bunday so’zlar o’zbek tilida ko’p bo’lgani uchun I sinfdanoq o’quvchilarni ularning ayrimlari bilan tanishtirish zaruriyati tug’iladi. Dasturga ko’ra, I sinf o’quvchilari b   va d   jarangli undoshi so’z oxirida kelganda, uning jarangsiz jufti p   va t   talaffuz qilinishi bilan va bunday so’zlarning yozilishini qanday tekshirish bilan tanishtiriladi. Ularning talaffuzi va yozilishini tekshirishda fonetikaga asoslaniladi. O’quvchilar fonetik bilimlariga asoslangan holda, jufti bor jarangli undoshlarning yozilishini quyidagicha tushuntiradilar: – Kitob   so’zi oxirida jufti bor un dosh tovushni eshityapman, shuning uchun so’zni tekshirish kerak. SHu undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so’z tanlayman: kitobi.  Kitobi   so’zida b tovushi eshitilyapti, shuning uchun kitob   so’zida b harfini yozaman. Bunday muhokama yuritish uchun o’quvchilar quyidagi bilim va ko’nikmalarni egallashlari kerak: 1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni ajratish. 10 2. So’z oxirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti eshitilishi, shuning uchun bunday so’zlarni tekshirish kerakligini bilish. 3. Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda, boshqa tovush bilan almashmasligini bilish. Undosh tovushdan so’ng unli tovush kelgan so’z tekshiruvchi so’z bo’la olishini bilish. 4. Tekshiruvchi va tekshiriluvchi so’zdagi undosh harfni taqqoslash (kitobi – kitob, maqsadi  – maqsad,  maqsadga). SHunday qilib, o’quvchilar qanday so’zlar tekshirishni talab qilishi va uning sababini, qanday so’zlar tekshiruvchi so’z hisoblanadi va nima uchunligini bilishlari zarur. O’qituvchi qanday so’zlar tekshirishni talab qilishini tushuntirish uchun jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushi bo’lgan so’zlar ustida kuzatish o’tkazadi: maktabim  – maktab,  tuzi  – tuz   kabi. O’quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so’zlarni va so’zdagi jarangsiz undosh tovush o’ziga mos harf bilan ifodalanishini taqqoslash bilan so’zning oxirida jufti bor undosh tovush kelsa, u so’z tekshirishni talab qilishiga ishonadilar. Tekshirishga tayangan holda, yozishga imkoniyat yaratish uchun o’quvchilar tekshiruvchi so’zni tekshiriladigan so’zdan doim oldin yozadilar: avlodi  – avlod,   kitobi   –kitob. 11 II – BOB. GRAFIKA ASOSLARINI O’RGANISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLANILISHI 2.1. Unli va undosh tovushlarning xususiytalari bilan tanishish Boshlang’ich sinflarda morfologiyadan “ot”, “sifat”, “son”, “fe’l”, “olmosh” tushunchalarini; siktaksisdan “gap”, “ega”, “kesim”, “ikkinchi darajali bo’lak”, “uyushiq bo’lak”, “undalma” kabi tushunchalarni; so’z yasalishidan “o’zak”, “qo’shimcha”, “o’zakdosh so’zlar” kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi. O’qituvchi tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish, o’quvchilar aqliy faoliyatini to’g’ri tashkil etish uchun tushuncha nimaligini, tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini, tushunchani o’zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq bo’lishini ko’z oldiga aniq keltirishi lozim. Tushuncha atrof-muhitdagi predmet va hodisalarning muhim belgilari va o’zaro aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur shaklini tasvirlab ko’rsatadi. Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o’ziga xos xususiyati, ya’ni tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o’ziga xos xususiyatini keltirib chiqaradi. Til hodisalari, til kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda belgilarini kuzatish, bir tizimga solish va umumlashtirish mumkin bo’lgan aniq hodisalar va predmetlar material sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so’z, so’z birikmasi, gap, mor fema, leksema, fonema va 12 boshqalarning o’ziga xos muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo’lgan dastlabki materialning o’zi yetarli darajada mavhumdir. Demak, grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana umumlashtirilgani hisoblanadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o’quvchilarda tushuncha juda ko’p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma’lum daraja da rivojlangan bo’lishi lozim. Mavhum tafakkur ta’lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko’nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar yig’indisini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi zarur. Ko’pgina ruhshunos olimlarning tekshirishlari natijasida aniqlanishicha , tushunchani shakllantirish jarayoni ta fakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O’quvchilarda tu shunchani shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o’sganligiga bog’liq. Mavhumlashtirishda qiynaladigan o’quvchilar so’zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim grammatik belgilariga ko’ra bir guruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va xatoga yo’l qo’yadilar. Masalan, fe’l o’rganilganda o’quvchilar fe’l predmetning harakatini bildirishini bi lib oladilar. Yurmoq, o’qimoq,  olmoq   kabi fe’llarda leksik ma’no grammatik ma’noga mos keladi. Ko’p fe’llarda bunday moslik bo’lmaydi. Grammatikada predmet harakati deyilganda, harakat bilan birga predmetning holati, uning boshqa 13 predmetlarga munosabati, predmet belgisining o’zgarishi kabilar ham tushuniladi: uxlamoq, o’ylamoq,  sevmoq,  o’smoq,  ko’karmoq   va hokazo. Predmet harakatini bunday keng ma’noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni o’rgana boshlagan o’quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko’proq yurish, siljish ma’nosida aniq tasavvur qiladilar. SHuning uchun fe’lni o’rganishning boshlang’ich bosqichida yotmoq,  kasallanmoq,  turmoq,  qizarmoq   kabi so’zlarni predmet harakatini bildiradi deb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o’rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o’quvchilar tinchlik,  qahramonlik,  qadam   kabi so’zlarni ot turkumiga kiritmaydilar. Tushunchani shakllantirish uchun o’quvchilarda mavhumlashtirish ko’nikmasini o’stirish, ular diqqatini so’zning aniq leksik ma’nosidan grammatik ma’nosiga qaratish va shu guruhdagi so’zlarga oid umumiy, grammatik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, k i m? yoki n i m a? so’rog’iga javob bo’ladigan barcha so’zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish , son (birlik va ko’plikda kelish), egalik qo’shimchalari bilan o’zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so’zlar uchun umumiy gram matik belgilar hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta’lim berish jarayonida qator metodik talablarga rioya qilinadi. Tushunchani o’zlashtirish ustida ishlash jarayoni Grammatik tushunchani o’zlashtirish uzoq davom etadigan va kichik yoshdagi o’quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o’rganiladigan 14 tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o’zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik xususiyatlarini, o’quvchilarning nutqiy va aqliy o’sishi bir- birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi o’rnini asos qilib oladi. Grammatik tushunchalarda til hodisalarining muhim belgila ri umumlashtiriladi. Tushunchani o’zlashtirish ustida ishlash jarayonida o’rganiladigan tushunchaning muhim belgilarini ajratpsh maqsadida muayyan til materiali analiz qilinadi. Masa lan, so’z o’zgartuvchi qo’shimcha uchun quyidagi ikki muhim belgi xarakterli: 1) so’z o’zgartuvchi qo’shimcha – so’zning o’zgaradigan qismi; 2) so’z o’zgartuvchi qo’shimcha sintaktik vazifani bajaradi, ya’ni gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat qiladi. Tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarda o’qituvchi muayyan bir tushunchaning muhim belgilarini aniqlab oladi, dastur talabiga ko’ra, shu sinf o’quvchilarini tushunchaning qanday belgilari bilan tanishtirishni, foydalanganda yaxshi natija beradigan leksik materiallarni, metodik usul va vositalarni belgilab oladi. Til materialini analiz qilish jarayonida o’rganiladigan tu shunchaning muhim belgilari ajratiladi (tushuncha ustida  ishlashning  birinchi  bosqichi) , so’ng belgilar o’rtasidagi bog’lanish topiladi, bir tushunchaning xususiyati sifatida ular orasidagi o’zaro munosabati aniqlanadi, atama beriladi (tushuncha  ustida  ishlashning ikkinchi   bosqichi) . O’quvchilar o’rganilgan tushuncha mohiyatini anglashlari va bilimlarni nutq tajribasiga tatbiq etishlari uchun tushuncha ta’rifini aniq ifodalash ustida ishlanadi (tushuncha  ustida  ishlashning  uchinchi  bosqichi) ; to’rtinchi  bosqich da 15 o’rganilgan kategoriyani bilib olish uchun mashq qilinadi; amaliy vazifani hal qilish maqsadida (fikrni aniq ifodalash, so’zni va gapni to’g’ri yozish uchun) o’quvchilarda tushunchaga asoslanish ko’nikmasi shakllantiriladi. SHunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to’rt Birinchi bosqich – tushunchaning muhim belgilarini ajratish maqsadida til materialini tahlil qilish. Bu bosqichda ma’lum so’z va gaplarning leksik ma’nosidan kelib chiqib mavhumlashtirish amalga oshiriladi va shu til hodisasi , til kategoriyasi uchun umumiy hisoblangani ajratiladi. O’quvchilar tahlil qilish va mavhumlash aqliy amalini bilib oladilar. Ikkinchi bosqich – tushunchaning belgilarini umumlashtirish, ular orasidagi bog’lanishni aniqlash(tushunchalarning ichki bog’lanishini aniqlash), atamani berish. O’quvchilar taqqoslash va tarkib amalini bilib oladilar. Uchinchi bosqich – tushuncha ta’rifini ifodalashni tushunish, belgilar mohiyatini va ular orasidagi bog’lanishni aniqlash. To’rtinchi bosqich – yangi til materiali asosida o’rganilayotgan tushunchani aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash, o’rganilayotgan tushunchaning ilgari o’zlashtirilgan tushunchalar bilan bog’lanishini aniqlash. Ko’rsatilgan bosqichlarni “fe’l” grammatik tushunchasini shakllantirish jarayoni misolida ko’rib chiqaylik: Tushuncha ustida ishlash til materialini tahlil qilish va tushunchaning muhim belgilarini aniqlashdan boshlanadi. Ko’pgina tekshirishlar, agar o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida muayyan vazifani bajarish bilan dastlabki til materialini 16 o’zlari tuzsalar yoki tanlasalar, ularning analitik faoliyati samaradorligi ortishini ko’rsatdi. Masalan, o’quvchilar harakatlarini kuzatish asosida gap tuzadilar. Darsda o’quvchilarni fe’ldan foydalanish va e’tibor bilan yozishga undaydigan qulay nutqiy vaziyat yaratiladi. Ekskursiya, yaqinda ko’rilgan fil ь m, shu darsda ko’rsatilgan diafil ь mning biror qismi, o’qilgan hikoya, rasm materiali yuzasidan gaplar tuzish ham mumkin. Gap tuzishda fikrni aniq ifodalaydigan kerakli so’z (fe’l)ni jamoa bo’lib topish imkonini beradigan vaziyat yaratish muhimdir. Masalan, mavzuni o’rganishdan oldin o’quvchilar bahorda tabiatda yuz beradigan o’zgarishlarni kuzatadilar. O’qituvchi: – Bahorda tabiatda qanday o’zgarishlar yuz beradi? O’quvchilar: – Kunlar isiydi. – O’tlar ko’karadi. – Daraxtlar kurtak chiqaradi. – Bodom gullaydi. – Dastlab shaftoli, o’riklar gullaydi. – Olma keyinroq gullaydi. O’quvchilar o’qituvchi tavsiya qilgan bir necha gapni izohlab yozadilar. O’qituvchi: – Narsaning harakatini ifodalash uchun siz qaysi so’zlardan foydalandingiz? Ularning tagiga ikki to’g’ri chiziq chizing (O’quvchilar vazifani bajaradilar). – Harakatni bildirgan so’zlarga so’roq bering va taqqoslang (O’quvchilar nima qildi? nima  qilyapti?  nima  qiladi? so’roqlarini beradilar). – Endi darslikda fe’l haqida nima deyilganini o’qing. 17 – SHaxs va narsaning harakatini bildirgan so’zlar qanday ataladi, ular qanday so’roqlarga javob bo’ladi? – Bodom gulladi.  Olma  gullaydi   gaplarini gap bo’laklariga ko’ra tahlil qiling (O’quvchilar eganing tagiga bir, kesimning tagiga ikki to’g’ri chiziq chizadilar) – Gulladi,  gullaydi fe’llari gapda qaysi bo’lak vazifasida kelgan? (Kesim.) – Endi fe’l haqida nimalarni bilib oldingiz? Rejadan foydalanib ayting (umumlashtiring): 1. Fe’l nima? (So’z) 2. Nimani bildiradi? (SHaxs  va  narsaning  harakatini) 3. Qanday so’roqlarga javob bo’ladi? (Nima  qildi?  Nima  qilyapti?  Nima  qiladi?) 4. Qaysi gap bo’lagi vazifasida keladi? (Kesim) – Kitobdagi qoidada rejaning qaysilariga javob berilgan? Rejani o’qing va unga javob bering. O’quvchilar kitobdagi va qo’shimcha mashqlarni ishlaydilar. – Fe’ldan boshqa yana qanday so’z turkumlarini bilasiz? (Ot, sifat, son, olmosh) – So’zlarni taqqoslang: gul,  gulli,  gulladi. So’z turkumlari (ot, sifat, fe’l) bir- biridan qanday farqlanadi? (O’quvchilar rejadan foydalanib javob beradilar). O’quvchilar mustaqil bir necha gap tuzadilar, ayrimlarini yozib, fe’llarning tagiga chizadilar. Bu dars fragmentida tushuncha bilan tanishtirish jarayonining yuqoridagi to’rt bosqichi qisqa shaklda o’z aksini topgan. Biroq bu darsda o’quvchilar tushuncha bilan faqat tanishtirildi , uni o’zlashtirish uchun esa dasturda mavzuni o’rganishga ajratilgan barcha darslardagi mashqlar tizimini bajarish lozim. Mavzuni o’rganish jarayonida “Fe’l” tushunchasi chuqurlashadi va kengayadi, o’quvchilar fe’lning yangi belgilarini o’rganadilar (fe’llarda bo’lishli va bo’lishsizlik, ularning 18 shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, fe’l zamonlari). O’quvchilarda fe’llarni shaxs-son, zamon, bo’lishsizlik qo’shimchalari bilan o’zgartirish va fikr bayon etish maqsadiga mos fe’l shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanish ko’nikmasi shakllantiriladi. Tushunchani shakllantirish jarayonida so’zning leksik ma’nosi, uning gap tarkibida boshqa so’zlar bilan birga kelgandagi ma’nosi asta-sekin aniqlanib, oydinlashtirilib boriladi, og’zaki va yozma nutqda so’zni uslubiy to’g’ri ishlatish ko’nikmasi orta boradi. Buning uchun o’quvchilar so’zning ko’p ma’noliligi, o’z va ko’chma ma’noda ishlatilishi, sinonim va antonim so’zlar bilan elementar tanishtiriladi. O’rganilgan grammatik belgilarni amalga keng tatbiq etish va ulardan jonli nutqda aloqa maqsadida bevosita foydalanish uchun grammatik tushunchani shakllantirishda o’quvchilarda mavhumlashtirishni va so’zlar uchun xarakterli bo’lgan umumiy gram matik belgilarni sintezlashni o’stirish zarur, shuningdek, ular so’zning leksik ma’nosini chuqur bilishlariga erishish muhimdir. Bular o’quvchilarning nutqini o’stirish mohiyatini aks ettiradi, ya ь ni o’quvchilar nutqda so’zlardan amaliy foydalanishga, so’zning leksik ma’nosini tor tushunishdan chuqurroq tushunishga o’tadilar, so’zning leksik va grammatik ma’nolari bir-biriga ta’sir qilishini tushuna boshlaydilar, natijada nutqda so’zlardan ongli foydalanishga asos yaratiladi. 2.2. Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar ularning yozuvda ifodalanishi Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar , ularning yozuvda ifodalanishi O’quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar talaffuzini 19 kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz undosh lar ajratiladi. Kuzatishda o’quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko’rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir – paqir, gul   – kul,  dil   – til,  zina  – sina,  joy – choy   kabi so’zlardagi tovushlarni taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o’qituvchi o’quvchilar diqqatini b-p,  v-f,  g-k,  d-t,  z-s,  j- ch   tovushlari biri jarangli , ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi , jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib qo’yiladi: Jufti bor jarangli undoshlar: b,   v,   g,   d,   z,   j,   җ,   g’ Jufti bor jarangsiz undoshlar: p,   f,   k,   t,   s,   ch,   sh,   x. Jufti yo’q jarangli va jufti yo’q jarangsiz undoshlar bilan ham o’quvchilar har xil fonetik sharoitda tovushlarni talaffuz qilishni kuzatish jarayonida tanishtiriladi. Buning uchun o’quvchilar so’z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan ko’l, bilim,  otam,  olmos;  quyon,  bino;   shifoner,   fabrika;  tong,  singil;  qo’y,  kiyik   kabi so’zlardagi jarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va l,  m,  n,  r, ng,   y   jarangli undosh tovushlar talaffuz qilinganda , ovoz va shovqin eshitilishini, ya’ni jarangli undosh tovush ekanini , bularning jarangsiz jufti yo’qligini (jufti yo’q jarangli undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o’xshash usulda o’quvchilar q,  h   undoshlari talaffuz qilinganda, faqat shovqin eshitilishini , jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti yo’qligini (jufti yo’q jarangsiz undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Kuzatish natijasi xattaxtaga quyidagi ko’rinishda yoziladi (yoki kartonda tayyorlangan ko’rgazma ko’rsatiladi) 2.3. Bo’g’in ustida ishlash Bo’g’in murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda uning qoidasi berilmaydi. Dasturga ko’ra, o’quvchilarda so’zni bo’g’inlarga bo’lish ko’nikmasini 20 shakllantirish vazifasi talab etiladi. O’quvchilar so’zni bo’g’inlarga bo’lishda so’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi, degan tushunchaga asoslanadilar. Bu tushunchani ular savod o’rgatish davridayoq hosil qiladilar. Bolalar yozilgan so’zdan dastlab unli harfni topadilar, keyin so’zda nechta unli bo’lsa, uni shuncha qism (bo’g’in)ga bo’ladilar. I sinfda o’quv yilining birinchi yarmida og’zaki va yozma tarzda bo’g’inlarga bo’lish, shuningdek, o’qituvchi topshirig’iga ko’ra, muayyan bo’g’inli so’z tanlash mashqlari har kuni o’tkaziladi. So’zni bo’g’inlarga to’g’ri va tez bo’lish ko’nikmasini hosil qilish 1-sinfda o’tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga kiradi. O’quvchilar o’qish va yozish jarayonini egallashda mana shu ko’nikmaga tayanadilar. O’zbek grafikasida bo’g’in tamoyili yetakchi tamoyil hisoblanadi. O’quvchi so’zni to’g’ri yozish uchun uni avval bo’g’inlarga bo’ladi. Bo’g’inlardagi tovushlarning o’zaro bir-biriga ta’sirini aniqlaydi, undosh va unli tovushlarni ifodalash uchun zarur harflardan foydalanadi. O’quvchi quyidagicha muhokama yuritadi: Dasturga ko’ra, tutuq belgili ( ma’no, sun’iy kabi) so’zlarni bo’g’inga bo’lish va ko’chirishda tutuq belgisi har doim birinchi bo’g’inda bo’lishi, katta, ikki kabi ikkita bir xil undoshli so’zlarni bo’g’inga bo’lganda ikkita bir xil undoshning biri oldingi bo’g’inda qolishi, ikkinchisi keyingi bo’g’inga o’tishi ( kat-ta, ik-ki kabi) o’quvchilarga 2-sinfdayoq o’rgatiladi 9 . Bo`g`in.Bo`g`in bir havo zarbi bilan aytilgan tovush yoki tovushlar birikmasidir. Har bir bo`g`in alohida zarb bilan aytiladi. Bo`g`in juda katta amaliy ahamiyatga 21 ega. Bular quyidagilar: Yozuvda bir satrga sig`may qolgan so`zlar keyingi satrga bog`in ko`chirish asosida o`tkaziladi. 1-sinf o`quvchilarini savod chiqarishga bog`in asosida o`rgatiladi. Barmoq vazni bog`inlar miqdorining tengligiga asoslanadi. Bo‘g‘in hosil qilish. Bunda unli tovush-harflar o'rgatiladi. Ularning quyidagi uch xususiyatini o'quvchilar amaliy ravishda puxta egallashlariga erishish lozim: a) talaffuzda (og'izda) to'siqqa uchramasligi; b) cho'zib aytilishi; d) faqat ovozdan tashkil topishi. Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga o'rgatish ko'zda tutiladi. Ushbu bosqich-danoq tovush va harf o'rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi. Bolalarga tovush haqidagi m a’lum tushunchalar kitob ochmasdan beriladi. Tovushni ifodalovchi harf ko'rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid o'ziga xos xususiyatlar (tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz; harflarni yozamiz , ko'ramiz, o'qiymiz) ham izchil ravishda o'quvchilarning o'zlashtirishlarini hisobga olgan holda sekin-asta tushuntirila boriladi. 22 O'quvchilarning tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o’qishni muvaffaqiyatli egal-lashlari uchun bo'g'inga bo'lish, bo'g'in chegarasini aniqlash, bo'g'indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo'g'in tuzish va o’qish, bo'g'in-tovush, tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu davrda bo'g'inlab o’qish asosi shakllantiriladi: ikki harfli ochiq (na, ni, nut kabi) , ikki harfli yopiq (in, ol kabi,), uch harfli yopiq bo'g'inlarni (mon, lim, til kabi,) o’qishga o'rgatiladi. Tovush-harfning va o'quv materialining murakkablik darajasiga ko'ra 3 bosqichga ajratish mumkin: 1) unli tovush-harflar, ovozdor, sirg'aluvchi undoshlar, o-na, a-na, il, in, bi- lan tuzilishidagi so'zlar o'rganiladigan bosqich; 10 2) artikulatsiyasi qiyin bo'lgan r, k, kabi undoshlar va yo ‘l-bars, do ‘st, rasm kabi tuzilishdagi so'zlar o'rganiladigan bosqich; 3) o'rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, 2 tovushni ifodalaydigan j , tutuq belgisi ( ’) va jo'ja, jurnal, jirafa, tong, so'ng, bodring, choynak, shudring va shu kabi so'zlarni o’qishga o'rgatiladigan bosqich. Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslashga, ularning so'z ma’nosini farqlashdagi holatini aniqlashga oid mashqlar o'tkaziladi (ziyrak — siyrak, dil — til kabi). Artikulyatsiyasi qiyin bo'lgan undoshlar ng (tong, rang, keng), lab-tish undoshi v, qorishiq undosh ch, jarangli portlovchi j G o‘ja) va jarangli sirg'aluvchi — j (jurnal) kabilarni o'rganishda tovush artikulatsiyasiga oid ishlar qiyinlashadi. Asosiy davming oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan undoshli 23 so'zlar: ko'rib (ko'rip), qaytdik (qayttik), aytib (aytip), ketayotib (ketayotip), tortib (tortip), terib (terip), olib (olip), obod (obot), borishdi (borishti); qisqa talaffuz qilinadigan i unlisi bor so'zlar: bilan (blan), sira (sra); talaffuzda tushib qoladigan undoshli so'zlar: baland (balan), do ‘st (do's), Toshkent (Toshken), farzand (farzan), daraxt (darax) kabilarni yozilgandek o’qish imloni o'rganishga tayyorlaydi. Bular avval orfografik, so'ng orfoepik o'qitiladi. Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi bolalarda ravon so’zlashuv nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So’zlashuv nutqini shakllantirish vazifasi ko’p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir birini tinglash, savollarga javob berish qobiliyati shakllanadi.Nutqning ushbu ikki turlari o’rtasidagi farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan belgilanadi. Monolog doimo vaqti yoki sabab-oqibatli aloqada bo’ladigan (bir-biriga nisbatan) borliq faktlari haqida xabar qiladi.Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo’lishi mumkin: faktlar haqiqatan ham bir vaqtdalik yoki ketma ketlik munosabatlarida bo’lishi mumkin.Bir vaqtning o’zida mavjud bo’ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb ataladi. Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi. Ma’lumki, ravon nutqda bolalarning boshqalar bilan voqea-hodisalar ta’siri natijasida o’zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir nechta jumlalarda o’z aksini topishi mumkin. Ravon nutqning shakllanishida bolaning 24 tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli katta rol o’ynaydi. Maktabgach katta yoshdagi bolalarda ravon nutqni rivojlantirishda ancha-muncha tajriba, malaka va ko’nikmalar mavjud bo'lganligini hisobga olib , ularda ravon nutqni shakllantirishda, avvalo, ertaklar matnini tinglahda nimalarga e’tibor berishimiz kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona Vatanimiz haqida dastlabki tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Unda “Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun dastur”da bolalarni buyuk siymolar,sarkardalar, ulug’ mutafakkirlar haqida bilim berish nazarda tutilgan. Ana shularning barchasi bolalarning milliy qadriyatlarimiz haqidagi bilimlarini aniqlash, mustahkamlash va kengaytirish asosida ravon nutqni rivojlantirishga yordam beradi. Ilk yoshda bola ravon nutqni eshitadi.Dastlab bu unga nisbatan aytilgan luqmalar, so’ngra esa ertalar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo’ladi. Ravon nutqdan til elementlari-tovushlar, morfemalar, so’zlar, gaplarni ajratib olar ekan, bola ravon matnda har bir til elementining o’rnini eslab qoladi , bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini rivojlantrish jarayonini tashkil etadi. Yuqoridagi kabi so'zlarni o’qish bilan bo'g'inlab o’qish malakasi takomillashadi: o'quvchilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan so'zlarni ham to'g'ri o’qishga o'rganadilar. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo'g'indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo'nalishda amalga oshirilishi 25 mumkin: 1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog'lanishli hikoya tuzdiriladi. 2. Undan kerakli gap, so'ng kerakli so'z ajratib olinadi, so'ngra so'z ustida 3. yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi. 4. 2. So'z asos qilinib, analitik m ashqlar yordamida o'rganiladigan tovush ajratib olinadi. Masalan: oy. O 'qituvchi oy rasmini ko'rsatadi, o'quvchilar 5. uning nom ini — so'zni aytadi. O'qituvchi о tovushini cho'zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni cho'zib aytayotganini o'quvchilardan so‘raydi. O'quv-chilar о tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob o'tkaziladi. О tovushli so'zlar o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng о harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko'rsatiladi. Bunda о harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor qaratiladi. 6. 3. O'rganilgan harflar ichiga bugun o'rganiladigan harf aralashtirib qo'yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so'ng o'qituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O'quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko'rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o’qishga o'rgatish ustida ishlanadi. O’qishga o'rgatishda bo'g'in asos qilib olinadi. Buning uchun o'qituvchida bo'g'in jadvali bo'lishi lozim. Bo'g'in jadvali asosida o’qish namunasi ko'rsatiladi, ya’ni harflab emas , ichida, birinchi harfni ko'z bilan ko'rib, uning nom ini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko'rish va ikkalasini bog'lab, unlini mo'ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo'g'in o’qish o'qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi chizmalardan foydalanish mumkin: 26 Ma’lumki,nutq tovushlari ikki katta guruhga bo'linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o'quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi: 1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og'iz bo'shlig'idan erkin ravishda o'tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og'iz bo'shlig'ida to'siqqa uchraydi); 2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi); 3) bo'g'in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo'g'in hosil qiladi, undosh tovushlar bo'g'in hosil qilmaydi). O'quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo'l qo'ymaslik, aksincha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko'nikmasini o'stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar 4-sinfda davom ettiriladi va umumlashtirilad, XULOSA Boshlang`ich sinflarda o’qish darslari to'g'ri yo'lga qo'yilsa sinfdan tashqari o’qish darslarida o’qitish metodlarini qo'llash to'gri yo'lga qo'yiladi. Tuzilmaning ikki asosiy tashkil etuvchisi: o’qish darslari jarayoni va sinfdan tashqari o’qish darslari turlarining bir-birini rivojlantirishini ta'minlash uchun ularning har bir bo'g'inining o'zaro bog'liqlik asoslari ishlab chiqildi. 27 Maktab o'quvchini o’qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni mustaqil o'qiy oladigan, uni tushunadigan , ma'lum bir mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil o'qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o’qish tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko'p narsani bilishga havasni orttiradi. Sinfdan tashqari o’qishning maqsadi o’qish malakalarini takomillashtirish, kitob tanlay oladigan, muntazam kitob o'qiydigan, o'qilgan kitobni to'g'ri baholay oladigan ongli kitobxonni tarbiyalashdir. Sinfdan tashqari o’qish o'quv dasturi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, unda ko'zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun o'quvchilarda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish talab etiladi. O'quvchilarda kitobga havas uyg'otishda har bir bolaga yakka tartibda yondashish, shaxsiy qiziqishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning muhim omilidir. Har bir sinfda sinfdan tashqari o’qilgan barcha asarlar o’quvchilarga mos ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi nutqni rivojlantirishga, lug’at boyligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o’quvchining diqqati oshib xotirada saqlash qobiliyati o’sadi. Hatto sahnalashtirish o’quvchini har tomonlama yo’naltiradi, ya’ni aktyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suxandonlik, rejissorlik kabi kasblarga ilk tasavvurlarni o’rgata boshlaydi. Asarni sahnalashtirish davrida albatta o’qituvchi rahbarlik qiladi. O’quvchilar ifodali, obrazli, shuningdek , qahramonlar harakatini to’g’ri bajarishlari, o’qishlari o’quvchilarda zavq-shavq uyg’otib kitobga, badiiy asarga havas, uni o’qib o’rganishga intilish uyg’otadi. Badiiy adabiyot, bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks ettirishi, yorqin obrazlar yaratishi bilan bolalarda estetik did va axloqiy sifatlarni mujassamlashtiradi. Ularda hayot go’zalligini idrok etishga o’rgatadi. So’z san’ati badiiy asarda o’z 28 ifodasini topadi. Xalq badiiy so’zning yosh avlod tarbiyasidagi kuch-qudrati va jozibasiga qadim zamonlardanoq e’tibor berib kelingan. Badiiy so’z xalqning barcha madaniy boyliklarini abadiylashtirgan. Buning uchun esa o’quvchi albatta xalq og’zaki ijodini yaqindan o’qishi lozim. “Ertaklar- yaxshilikka yetaklar” deganlariday o’quvchi ertaklar bilan tanishar ekan mard, jasur vatanparvar, mehribon bo’lishga, topishmoqlar o’qir ekan, topog’on, bilimdon, zukko bo’lishga intiladi. 29 Foydalanilgan adabiyotlar 1. A.Zununov va boshq.Adabiyot o’qitish metodikasi. T,O’qituvchi41,1992 2. A.Rafiyev.Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va imlosi T.:2003 3. A.G’ulomov.Ona tili o’qitish prinsiplari va metodlari-T,O’qituvchi”1992 4. B.Ma’qulova,T.Adashboyev.Kitobim – oftobim (1-sinf uchun sinfdan tashqari o’qish kitobi)-T.O’qituvchi 1999 Internet saytlari 5. www.cyberleninka.ru 6. www.ziyo.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi sayti. 7.www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi sayti. 30

FONETIKA VA GRAFIKA ASOSLARINI O’RGANISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH

I – BOB. FONETIKA ASOSLARINI O’RGANISHDA PEDAGOGIKA TEXNOLOGIYALARNI QO’LLANILISHI

  1. Fonetika bo’limiga kirish
  2. Tovushlar va harflarning xususiyatlari bilan tanishish

II – BOB. GRAFIKA ASOSLARINI O’RGANISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLANILISHI

2.1. Unli va undosh tovushlarning xususiytalari bilan tanishish

2.2. Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar ularning yozuvda ifodalanishi

2.3. Bo’g’in ustida ishlash

XULOSA

Sotib olish