Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	47.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Fors tilida jins kategoriyasining ifodalanishi

3. So‘z آ "o" yoki و "u " cho‘ziq unlilari bilan tugasa egalik affikslari
oldidan bir ی "y" orttiriladi. میور ruyam – yuzim, تیور ruyat – yuzing, شیور
ruyash – yuzi. نامیور ruyemon – yuzimiz, ناتیور ruyeton – yuzingiz, ناشیور
ruyeshon – yuzlari 9
Egalik affikslarining imlosi
2.2. Fe’l, fe’l asoslari, o’tgan zamon asosi, hozirgi zamon asosi, noaniq shakl
Fe’l predmet yoki shaxsning ish-harakatini ko‘rsatadi. 10
Bu ish- harakat
ma’lum zamonda , ma’lum shaxs tomonidan bajariladi. Fe’lda zamon, shaxs-son
ma’nosi o‘z aksini topadi. Fe’lning bunday shakli fe’lning aniq shakli deyiladi.
Masalan: ket yap man )men - I shaxs, birlik, hozirgi zamon (.Fe’lning noaniq
shak l ida zamon tushunchasi ham,shaxs-son ma’nosi ham anglashilmaydi, masalan:
ketmoq
)qachon? qaerga? kim? (. Fors tilida fe’llar lug‘atlarda noaniq shaklda,
ya’ni inf in itiv shaklda beriladi. Fe’lning noaniq shakli
)inf in itiv ( fors tilida doimo
-an qo‘shimchasi bilan tugaydi va “masdar” deb ataladi. 11
ندید - didan - ko'rmoq
نتفرگ -gereftan - olmoq
____________________________
9. Brown, H. Douglas. 1987. Principles of Language Learning and Teaching: 2nd edition. U. S. A. : San Francisco State
University.
10. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (. Toshkent-2007. A.Quronbekov. Fors tili
)
o`quv qo`llanma (. Toshkent-2006.
13Undosh. so‘ng "e" va "i" unlisi. so‘ng "o"va‘‘u"unlisi. so‘ng
م am ما am می yam
ت at تا at تی yat
ش ash شا ash شی yash
نام emon نامء yemon نامی yemon
نات eton ناتء yeton ناتی yeton
ناش eshon ناشء yeshon ناشی y eshon

yillaridanoq, butun mamlakat miqyosida ta’lim – tarbiya, ilm-fan, kasb-hunar
o`rganish tizimlarini tubdan isloh qilishga, ularni saviyasini oshirish va qo`llab
quvvatlashga muhtaram birinchi prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov
tomonlaridan nihoyatda katta e’tibor qaratila boshlandi. Bu borada yurtboshimiz
quyidagi fikrni bildirib o`tadilar: “Ta’lim – tarbiya tizimidagi islohotlar
boshlangan dastlabki yillarda, men jahon tajribasi va hayotida o`zini ko`p
maqsadlarimizni muvaffaqiyatli ravishda, amalga oshira olsak, tez orada
hayotimizda ijobiy ma’nodagi “portlash effekti” ga, ya’ni yangi ta’lim modelining
kuchli samarasiga erishamiz”.
Kurs ishi mavzusining o`rganilganlik darajasi: Fors tilshunosligi keyingi
yillarda bir qator yutuqlarni qo`lga kiritdi. Masalan A Zunnurning “" روتسد یسراپ:
فرDDصرد و وحن D ینا DDبز D یسراف( 1373) , Malik Abdusamadovning “Fors tili” darsligi
)
2007 (, A. Quronbekov “Fors tili” darsligi )2006 ( kabi asarlarida fors tilida jins
kategoriyalarining ifodalanishi haqida keng ochib berilgan. Bundan tashqari
Doktor Vohidian tomonidan ham fors tili grammatikasi buyicha ko`plab izlanishlar
olib borilgan. Doktor Anvariy, Ahmadi Givi tomonidan yozilgan Fors
grammatikasi kitobi ham ancha mukammal hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Bu kurs ishida Fors tilida jins kategoriyalarining
ifodalanishi va tahlilini qisman bo`lsada ochib berishga harakat qilingan. Fors
tilida va o`zbek tilida sodda gap qanday darajada bir biriga o`xshashliklari va
farqlari ko`rsatib berilgan. Har bitta til bor ekan uning o`z gramatikasi bor.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: mazkur kurs ishining vazifalari quyidagilardan
iborat:
 Fors tili gramatikasi haqida qisqacha ma’lumot berish;
 Fors tili grammatikasining morfologik tuzilishi;
 Otlar,son, aniqlik va noaniqlik kategoriyalari;
 Fe’,shaxs,zamon, mayl va nisbatkategoriyalari haqidama’lumot berish.
Kurs ishi mavzusining nazariy-metodologik asoslari va metodlari.
Fors tilida fors tili grammatikasining morfologik tuzilishi va uning ifodalanishini
4

II BOB. FORS TILIDA GRAMMATIK KATEGORIYALAR
2.1.Egalikk affiksi va uning o’ziga xos xususiyatlari.
Fors tilida egalik affikslari otlarning oxiriga qo‘shilib narsaning qaysi shaxsga
tegishli ekanligini ko‘rsatadi. Bu affikslar o‘zi qo‘shilgan so‘z bilan birga bir so‘z
tarzida talaffuz qilinadi.
Egalik affikslari
عمج ko‘plik درفم birlik shaxs
نام Emon م am ۱
نات Eton ت at ۲
ناش Eshon ش ash ۳
Egalik affikslari urg‘u olmay, balki undandan oldingi bug‘inga tushadi.
مردام modaram– onam, تردام modarat – onang, شردام modarash – onasi,
نامردام modaremon – onamiz, ناتردام modareton oangiz, ناشردام
modareshon – onalari.
Egalik affikslarining imlosi
1. Egalik affikslari undosh bilan tugagan otlarga qo‘shib yoziladi va bir so‘z
kabi talaffuz qilinadi. مباتک ketobam – kitobim, متسود dustam – do’stim.
2. So‘z "e" qisqa unlisi yoki "i" cho‘ziq unlisi bilan tugagan bo‘lsa, egalik
affikslari oldidan birlikda ا alif, ko‘plikda esa ء hamza belgisi qo‘yiladi.
Talaffuzda birlikda ot bilan egalik orasida kichik pauza, ko‘plikda esa bir "y"
tovushi orttiriladi.
ما هناخ xoneam – uyim, تا هناخ xoneat – uying, تا هناخ xoneash – uyi, نام هناخ
xoneyemon – uyimi, نات هناخ xoneyeton – uyingiz, ناش هناخ xoneyeshon uylari.
12

______________________
13.Forscha kitoblar nuqtai nazaridan nomli kitobdan.
14.M.Abdusamatov. Fors tili ) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (. Toshkent-2007.
هزمشوخ ینیریش Shirini-ye xushmazze- totli shirinlik
D
یتحاریلدنص Sandali-ye rohati – yumshoq kreslo
2.4.Fe’lning aniq zamonlari
Fors so‘zlashuv tilida aniq zamonga tegishli bo‘lgan ikkita murakkab fe’l
shakli mavjud: bu سو
DDملم عرا DDضم mo’zore-ye malmus – aniq hozirgi zamon, va
سوملم یضام mozi-ye malmus – aniq o‘tgan zamon shaklidir. Fe’lning aniq zamoni
nutq so‘zlanib turgan paytda bajarilgan ish-harakatni bildiradi. O‘zbek tilida aniq
zamon uchun maxsus shakl yo‘q, shuning uchun bu zamonlar hozirgi va o‘tgan
zamon fe’llari yordamida tarjima qilinadi.
Fe’lning aniq zamonlari نتشاد – doshtan yordamchi fe’li ko‘magida yasaladi.
Aniq hozirgi zamon fe’li ko‘makchi va yetakchi fe’llarning hozirgi-kelasi zamon
asosida yasaladi.
نتفر raftan – bormoq
D
مور یم مراد doram miravam–boryapman D میور یم میراد dorim miravim–boryapmiz.
D
یور یم یراد dori miravi – boryapsan D دیور یم دیراد dorid miravid – boryapsiz.
دور یم دراد dorad miravad–boryapdi D
دنور یم دنراد dorand miravand–boryapdilar.
Aniq o‘tgan zamon fe’lini yasashda ko‘makchi fe’l نتشاد doshtan aniq o‘tgan
zamon shaklida, yetakchi fe’l esa o‘tgan zamon davom fe’li shaklida bo‘ladi.
نتفر raftan – bormoq
D
متفر یم متشاد doshtam miraftam – borayotganimda
D
یتفر یم یتشاد doshti mirafti – borayotganingda
تفر یم تشاد dosht miraft – borayotganida
میتفر یم میتشاد doshtim miraftim – borayotganimizda
D
دیتفر یم دیتشاد doshtid miraftid – borayotganingizda
D
دنتفر یم دنتشاد doshtand miraftand – borayotganlarida
18

Izofa arabcha so‘z bo‘lib qo‘shish, orttirish degan ma’noni ifodalaydi. Izofiy
birikma bir butun ohang bilan talaffuz qilinadi.
O‘zbek tilidagi aniqlovchili birikmalarda so‘z tartibi fors tilidagidan farq
qiladi. Fors tilida avval aniqlanmish, so‘ng aniqlovchi kelsa, o‘zbek tilida teskari
holatni ko‘ramiz.
زبس دادم medod-e sabz – yashil qalam, گرزب زیم miz-e bo‘zo‘rg – katta stol
Izofali birikma fors tilida eng ko‘p qo‘llanadigan aniqlovchili birikmadir.
Izofali birikmada aniqlanmishga faqat sifat bilan ifodalangan aniqlovchi bog‘lanib
qolmasdan, ot va olmoshlar bilan ifodalangan aniqlovchilar ham bog‘lanib, egalik,
qarashlilik va mansublik ma’nolarini bildiradi. 13
Dوج DDشناد با DDتک ketob-e doneshju – talabaning kitobi, نم ت DDسود dust-e man –
mening do’stim.
1. Izofaning imlosini
Izofa ko‘rsatkichi
)-e ( qisqa unli tovushdan iborat bo’lganligi uchun quyidagi
imlo qoidalariga ega:
1. Agar aniqlanmish
)qaralmish ( undosh tovush bilan tugasa izofa
ko‘rsatkichi -e aniqlanmish yoki qaralmishga to‘g‘ridan- to‘g‘ri qo'shib
talaffuz qilinadi. Yozuvda esa aniqlanmishning oxiriga “zir” belgisi
qo'yiladi.
ام
ِنهیم mihan-e mo - Bizning vatanimiz.
بوخ
ِباتک ketobe xub- Yaxshi kitob.
نیورپ
ِردپ pedar-e Parvin - Parvinning otasi.
گنشق
ِرتخد do’xtar-e qashang - Chiroyli qiz.
ناتسکبزا یروهمج jo’mhuri-ye o'zbekestan - 0 ‘zbekiston Respublikasi
2. Agar aniqlanmish ا – o, و – u unlilari bilan tugagan bo‘lsa bir ی yo
orttiriladi.
ردپ یانشآ oshno – ye pedar – otamning tanishi, رهاوخ یوتنام montu-ye xohar –
opamning montusi. 14
3. Hozirgi fors tilida qisqa e unlisi bilan tugagan so’zlarga ham bir ی yo
orttirilib –ye deb o’qilyapti.
مردام ﻯ
همان nome-ye modaram – onamning xati, ام ﻯ هداب bode-ye mo – bizning
bodamiz.
4. Aniqlanmish cho‘ziq “i” tovushi bilan tugasa izofa -ye tarzida qo‘shiladi,
faqat yozuvda hech qanday qo‘shimcha orttirilmaydi. Aniqlanmishning
oxiridagi “i” tovushi bir vaqtning o‘zida -ye tovushini ifodalaydi.
17

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi : Mamlakatimiz mustaqillikka
erishganidan keyin, O`zbekiston jahonga yuz tutib, tobora yuksalish, yangilanish
jarayoniga kirib kelganligi, fan va madaniyatning millat manfaati uchun xizmat
qilmaydigan mafkura iskanjasidan qutulganligi olimlarimiz oldiga g`oyat muhim
va kechiktirib bo`lmaydigan dolzarb vazifalarni qo`ymoqda. Istiqlol tufayli nafaqat
ajdodlarimiz merosiga, balki qardosh xalqlar merosiga , fanning zamonaviy muhim
muammolariga dadilroq yondashish, zamondoshlarimiz ijodi bilan bir qatorda turli
xalqlarning ilm-fan va madaniyati yutuqlarini teranroq tadqiq etishga va
hayotimizga tadbiq etishga ya’ni jamiyatimizning barcha jabhalarini yanada
rivojlantirishga imkoniyat kengaydi.
Mamlakatimizning ilmiy salohiyaining ildizlari nihoyatda chuqur va baquvvatdir.
Muhtaram birinchi Prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov
ta’kidlaganlaridek, “Mubolag`asiz aytish mumkinki, fanimiz, aql-zakovat
salohiyatimizning noyob va go`zal binosiga, bundan ko`p asrlar muqaddam
poydevor qo`yilgan edi. Mamlakatimizning fan va madaniyati juda qadim
zamonlardan yuksala boshlaganini, uning chuqur va qudratli ildizlari borligini
faxrlanib ayta olamiz. U asrlar davomida o`zbek millatiga, butun insoniyatga tabiat
sirlarini o`rganishda, tibbiyot, falsafa, huquqshunoslik, ilohiyot, adabiyotshunoslik
va tilshunoslikda ishonchli xizmat qilib kelmmoqda”.
Demak, chuqur ildizlarga ega bo`lgan tilshunoslik fani yurtimizda yuzaga kelgan
yangi tarixiy voqe’lik munosabati bilan hal qilinishi lozim bo`lgan masalalarni
faqatgina ozod xalq manfaati, milliy istiqlol g`oyasi talablari darajasida tahlil va
tadqiq etishga mas’uldir. Bu esa tadqiqotchidan tanlangan muammolarning
muhumligi, dolzarbligi hamda tadqiq etish usullarining yangiligiga ko`ra jahon
andazalari bilan mos kelishi va ayni chog`da milliy o`zligiga xosligini to`la
namoyon eta olishini talab etadi. Shu ma’noda mustaqilligimizning dastlabki
3

___________________________
3. M.Abdusamatov. Fors tili ) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (. Toshkent-2007. B.13.
4. A.Quronbekov. Fors tili
)o`quv qo`llanma (. Toshkent-2006. B.182
O‘rta davr fors tili sosoniylar davlati va zoroastrizmning rasmiy tili bo‘lib
xizmat qilgan. Bu davrdagi fors tilining yozuvi oromiy yozuviga asoslangan bo‘lib,
ideogrammalar yordamida, ya’ni oromiy til so‘zlari bilan, o‘rta davr fors so‘zlari
belgilar bilan yozilib, forscha o‘qilgan.
O‘rta davr fors tili grammatik qurilishining soddaligi va fonetik jihatdan
rivojlanganligi bilan qadimgi fors tilidan farq qiladi.
Manbalarda fors tilining bu davriga oid turli yodgorliklari bilan birga so‘g‘d,
sak va xorazm tillariga doir ma’lumotlar bor.
Eronda arab xalifalari hukmronligi davrida
)VII–IX asrlarda ( davlat va
adabiy til arab tili edi.
Shuning uchun ham bu davrda fors tilida yozilgan birorta hujjatning borligi
hanuzgacha ma’lum emas. Bu hol forslarning faqat arab yozuvi va arab tilida
yozganliklarini ko‘rsatadi. Ma’lumki, arablar hukmronligi davrida Markaziy
Osiyolik mashhur olimlar Al-Xorazmiy, Abunasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino,
Aburayhon Beruniy ham o‘z asarlarini arab tilida yozgan edilar.
Fors tilining yangi davr taraqqiyot bosqichi IX asrdan hozirgacha bo‘lgan
davrni o‘z ichiga oladi. IX asr boshlariga kelib, Markaziy Osiyo va Xurosonda
adabiy til paydo bo‘lib, tojik va forslarning umumiy tili bo‘ldi. 5
Hozirgi fors va tojik tillari dastlab bir til bo‘lib keyinchalik rivojlanish
jarayonida ikki tilga bo‘linib ketgan. Yangi fors tili fors-tojik xalqlarining o‘z
mustaqil davlatlarini barpo qilish va o‘z ona tillarida adabiyot yaratish uchun arab
xalifaligiga qarshi olib borgan kurashlari natijasida Somoniylar davrida
)IX–X
asr
( vujudga keldi.
1.2. Fors tilining yirik namoyandalari.
Fors tilining yangi davr taraqqiyoti bosqichida juda ko‘p boy yozma asarlar
9

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI
SHARQ MAMLAKATLAR TARIXI YO’NALISHI
FORS-INGLIZ GURUHI
________________________________________________NING
KURS ISHI
Mavzu: FORS TILIDA JINS KATEGORIYASINING IFODALANISHI.
Ilmiy rahbar:_________________________
Toshkent-2023
1

11. M.Abdusamatov. Fors tili ) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (. Toshkent-2007. B.13.
نداد - dadan -bermoq va hokazolar.
Fors tilida fe’llar tuzilishiga ko‘ra uch turga bo ’l inadi: 1. Sodda fe’llar. 2.
Prefiksli fe’llar. 3.М u гакка b fe’llar yoki qo‘shma fe’llar. Sodda fe’llar bitta butun
so‘zdan iborat bo‘ladi. Fors tilida fe’llarning aniq zamon shakllarini hosil qilish
uchun fe’llarningnegizlaridan foydalaniladi . fe’l asos lari esa 2 xil bo l adi: Fe’lning
o‘tgan zamon asosi . Fe’lning hozirgi zamon asos i.
Fors tilida fe’l asoslari. O’tgan zamon va hozirgi zamon fe’l asoslari.
Fors tilida fe’l lug‘atlarda doimo masdar shaklida beriladi. Fe’lning bu shakli
shaxs, son va zamon ma’nolarini bildirmagani uchun fe’lning noaniq
)masdar (
shakli deb ataladi. Masdar fe’lning otga yaqin shakli bo‘lib, ham fe’llik, ham otlik
belgilariga ega. Masdarning fe’llik belgisi harakat, holat, o‘timli – o‘timsizlik,
boshqa so‘zlarni boshqarish bo‘lsa, uning otlik belgilari esa otlar singari turlanishi
va gapda ot bajargan sintaktik vazifalarni bajarishidir.
Forscha fe’llarning masdar shakli doimo ند – dan
)unlilar va jarangli
undoshlardan so‘ng نت – tan, jarangsiz undoshlardan so‘ng ندی – idan
( bilan
tugallangan bo‘ladi:
نتشون naveshtan – yozmoq, ندید didan – ko‘rmoq, ندیسرپ po‘rsidan –so‘ramoq.
Fors tilida har bir fe’l ikki
)hozirgi va o‘tgan zamon ( asosiga ega bo‘ladi.
Masdar shaklidagi fe’ldan o‘tgan zamon fe’l asosiniyasash uchun ن – an
qismi tushirib qoldiriladi. Masalan, دید – ندید didan–ko‘rmoq, تفر – نتفر raftan
– bormoq.
Hozirgi zamon fe’l asosi.
Hozirgi zamon fe’l o‘zagining yasalishi birmuncha murakkab bo‘lib, ma’lum
bir qoidaga buysunmagan holda yasaladi. Lug‘atlarda fe’lning masdar shaklidan
so‘ng qavs ichida fe’lning hozirgi zamon o‘zagi beriladi. نتفر raftan – ور ru
bormoq ندمآ omadan آ " o" kelmoq, ندید didan نیب bin ko‘rmoq. نداد
dodan هد deh bermoq.
Ba’zi ند
DDی – idan, ندا – odan bilan tugagan fe’llardan, shu qismini tushirib
qoldirish bilan hozirgi zamon fe’li o‘zagi yasaladi. ندیراب boridan را
DDب bor –
yog‘moq, ندیمان nomidan مان nom – atamoq, نداتسیا istodan تسیا ist –
turmoq, to‘xtamoq.
14

ochib beruvchi ilmiy kitoblar, ularga bag`ishlangan tadqiqotlar va olimlar
tomonidan yozilgan kitob va maqolalar kurs ishi uchun nazariy – metodologik asos
vazifasini o`tadi. Bundan tashqari kurs ishini tahlil qilishda quyidagi metodlardan
foydalanildi: mavzuga oid ilmiy nazariy adabiyotlarni o`rganish, mantiqiy bilish
metodi, umumlashtirish metodi, analiz va sentez metodlari, tarixiylik, vorisiylik
tamoyillari,taqqoslash metodi.
Kurs ishi mavzusining ob’ekti. Kurs ishining ob’ekti – fors tili
kategoriyalari va uning qanday ifodalanishini ochib berish hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti. Kurs ishi predmeti – fors tiliga oid ilmiy asarlar
va Malik Abdusamatovning “Fors tili” oliy o`quv uyurtlari talabalari uchun darslik
tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, besh band, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat.
5

24. M.Abdusamatov. Fors tili ) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. B.12.
25. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. B.13.
26. A.Quronbekov. Fors tili
)o`quv qo`llanma (. Toshkent-2006. B.182.
III. INTERNET MANBALAR
1. www.e-library.uz
2. www.wikipedia.uz.uz
3. www.ziyouz.com
24

___________________________
5. Forscha kitoblar nuqtai nazaridan nomli kitobdan
yaratildi. Bular, asosan, fors adabiyotining yirik vakillari tomonidan
yaratilgan adabiy-badiiy asarlar va mashhur tarixshunoslar tomonidan yozilgan
tarixiy-ilmiy yodgorliklardan iborat. Masalan, Buxoroda Rudakiy )X asr (,
Xurosonda Firdavsiy
)X–XI asr (, Nishopurda Umar Hayyom )XI–XII (, Sa’diy
)
XII–XIII ( va Hofiz )XIV ( Sherozda, Jomiy )XV ( Hirotda ijod qilganlar. 6

Fors tilida buyuk olim Abu Ali Ibn Sino, buyuk tarixchilar Gardiziy,
Bayhaqiy, Rashiddinlar ijod qilishgan. Bu davrda turli markazlarda bu tilda
yozilgan badiiy va ilmiy asarlar til nuqtai nazaridan bir-biriga qiyos qilsak, ba’zi
bir leksik xususiyatlarini nazarda olmaganda, bu yodgorliklar tilining umumiy
bo‘lganligini ko‘ramiz.
Bu davr fors-tojik tilida yaratilgan adabiyot O‘rta dengizdan tortib,
Hindistonga qadar bo‘lgan keng hududni o‘z ichiga oladi va bu adabiyot eron,
afg‘on, tojik, ozarbayjon, hind va o‘zbek xalqlari tomonidan yaratilgandir. 7

Fors tili tarixini bunday davrlarga – taraqqiyot bosqichlariga bo‘lib o‘rganish
bir muncha shartlidir. Til juda sekinlik bilan o‘zgarib boradi. U to‘satdan jiddiy
o‘zgarishlarga uchramaydi, aks holda omma uchun tushunarli bo‘lmay qoladi,
o‘zining aloqa quroli bo‘lishidek ulkan vazifasini yo‘qotib qo‘yadi. Shuning uchun
tilning taraqqiyot davrlarini bir-biridan qat’iy chegaralar bilan ajratib qo‘yib
bo‘lmaydi.
IX asrda adabiy til sifatida rasmiylashgan fors tili o‘zining hozirga qadar
bo‘lgan ming yillik taraqqiyoti davrida ancha o‘zgarishlarga uchradi. Bu
o‘zgarishlar asosan uning lug‘at tarkibida paydo bo‘ldi. Ya’ni qadimgi adabiy
yodgorliklar tilida uchragan juda ko‘p so‘zlar hozirgi zamon fors tilida uchramaydi
va aksincha, fors tili arab, turk-mo‘g‘ul, hamda G‘arbiy Ovrupo tillaridan kirgan
juda ko‘p so‘zlar hisobiga lug‘at tarkibini boyitdi. 8
__________________________________
6. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (. Toshkent-2007. A.Quronbekov. Fors tili
)
o`quv qo`llanma (. Toshkent-2006.
7. Amir Muhammad Nosiriy. Yettinchi sinf darsligi.
10

Fe’lning aniq zamonlarining boshqa fe’l shakllaridan farqlovchi bir nechta
o‘ziga xos xususiyati bor. Birinchidan, ko‘makchi fe’l bilan yetakchi fe’l orasida
bir yoki bir nechta so‘z kelishi mumkin.
XULOSA
Hozirgi fors tili Eronning davlat va adabiy tilidir. Fors adabiy tilining tayanch
dialekti – Tehron dialiktidir. Fors tili o`zaro qarindosh bo`lgan boshqa tillar bilan
birgalikda hind- yevropa tillariga mansub bo`lgan eroniy tillar guruhiga kiradi.
Eroniy tillar ba’zi bir fonetik va grammatik xususiyatlariga ko`ra g`arbiy va
sharqiy eroniy tillarga bo`linadi.
1. G`arbiy guruh eroniy tillariga fors, tojik, beluch, kurd va Kaspiy bo`yi tillari
) gilon, mozandaron, semmon, tolish, tot ( va boshqa tillar kiradi.
2. Sharqiy guruh eroniy tillariga afg`on
)pushtu (, osetin, yag`nob va pomir
tillari
) shug`non, voxon, sanglichi, yazg`ulom, ishkashim, zeboki, munjon ( va
boshqa tillar kiradi.
Eroniy tillar o`zlarining grammatik qurilishi va leksik tarkibi jihatidan bir –
biridan ancha farq qiladilar. Hozirgi fors tili o`z yozuviga ega bo`lgan eng qadimiy
tillardan biridir. Qadimiy fors tili eramizdan avvalgi VI asrda Ahamoniylar
sulolasining rasmiy tili hisoblanib kelgan. Bu tilda yozilgan ahamoniylarning bir
qancha yozma tarixiy taraqqiyot yo`li uch asosiy davrga bo`linadi:
1. Qadimgi fors tili
) eramizdan avvalgi VI-III asrlar (.
2. O`rta davr fors tili
) eramizdan avvalgi III va eramizning VII asrlari (.
3. Yangi ya’ni hozirgi fors tili
) IX asrdan shu kungacha bo`lgan davrni
o`z ichiga oladi
(.
Har bir davr yagona umumxalq tilining asosiy va eng muhim taraqqiyot
bosqichlarini aks ettiradi. Har bir davr tilining o`ziga xos grammatik xususiyatlari,
lug`aviy o`zgarishlari va ma’lum yozuv sistemasi bo`lgan.
Qadimgi va o`rta davr fors tili o`lik tili hisoblanib, uning grammatik qurilish va
lug`at tarkibi haqida bizgacha yetib kelgan yozma yodgorliklar orqaligina
19

________________________
1. M.Abdusamatov. Fors tili ) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (. Toshkent-2007. B.11.
2. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (. Toshkent-2007. B.12.
frantsuz, ingliz va boshqa tillardan kirgan so’zlar ham bor. Fors tili qadimgi
yozuv an’analariga ega, unda boy adabiyot mavjud.
Hozirgi fors tili hind-yevropa tillar oilasiga mansub bo‘lgan eroniy tillarining
janubiy-g‘arbiy guruhiga kiradi. Hozirgi fors tili Eronning davlat va adabiy tili
sifatida mamlakatning barcha qismlariga tarqalgan.
Eroniy tillar guruhiga kiradigan tillar Eron, Iroq, Afg‘oniston, Pokiston,
Markaziy Osiyo, Rossiya, Kavkazorti sarhadlarida tarqalgan fors, dari, tojik,
pushtu, osetin, kurd, tot, baluchi, tolish, gilon, mazondaron, shug‘non, vahon,
yazg‘ulom, ishkashim, munjon, omuri, parachi, yag‘nob, lur, baxtiyoriy kabi tirik
tillar.Shu bilan birga Eroniy tillar guruhiga avesto, qadimgi fors, midiya, elan, o‘rta
fors tili
)pahlaviy (, parfiya, sug‘d, xorazm, sak, baqtriya singari o‘lik tillar ham
mansubdir.
Eronda keyingi yillarda avesto, qadimgi va o‘rta davr fors tillarini
o‘rganishga katta e’tibor bermoqdalar. Bu tillar leksikasi va morfologiyasi asosida
ko‘pgina qo‘llanmalar tayyorlangan.
Tillarning ilmiy jihatdan turlarga ajratish uchun uning tarixini hamda tilning
o‘zini chuqur o‘rganish zarur.
Fors tili jahonning eng qadimgi yozuvga ega bo‘lgan tillaridan biridir. Bu
tilda juda boy va rang-barang adabiyotlar yaratilgan.
Fors tili uzoq asrlar davomida Afg‘oniston, Markaziy Osiyo, Hindiston,
Ozarbayjonda ham qisman adabiy va davlat tili sifatida qo‘llanib kelgan.
Fors tili o‘zining uzoq davrli tarixi davomida uch taraqqiyot bosqichini
o‘tagan. Bular fors tilining qadimgi, o‘rta va yangi davr taraqqiyot bosqichlaridir.
7

Fors tilining qadimgi davr taraqqiyoti bosqichi eramizgacha bo‘lgan VI–III
asrlarni o‘z ichiga olib, Ahamoniylar davlatining davlat tili bo‘lgan. Mixxar
asosida yozilgan. Bu davrdagi fors tilining yozma yodgorliklari juda kam saqlanib
qolgan bo‘lib, ular hozirgacha Ahamoniy podshohlarining saroylari peshtoqlariga,
qabr toshlariga o‘yib yozilgan yozuvlar shaklida yetib kelgan, xolos.
Bu yozuvlarda podshohlarning taxtga o‘tirishi, ularning qilgan ishlari hamda
o‘sha davrning muhim voqealari haqida qimmatli ma’lumotlar bor. Bu yozuv
yodgorliklari tilining uslubi bir-biriga juda yaqindir.
Qadimgi fors tili yodgorliklarining qimmati shundaki, bu yodgorliklar
bizgacha hech qanday o‘zgarishlarga uchramay, asl holida yetib kelgan. Masalan,
Doro I ning )522–486 ( mashhur Behistun qoya yozuvi bo‘lib, u podshoning
g‘alabalari haqida qoyatoshga o‘yib yozilgan. Bu yozuvlarni qoldirishdan maqsad,
ahamoniy podsholarning qahramonliklari va g‘alabalari, ular yashagan davrning
tarixiy voqealarini tarixda abadiy saqlab qolish edi. Bu yozuvlar asosan 3 tilda:
qadimgi fors, elam va vavilon tillarida bajarilar edi. 3
Qadimgi fors tili o‘zining grammatik qurilishi jihatidan zoroastrizmning
muqaddas kitobi "Avesto"ga yaqindir. Qadimgi fors tili yodgorliklarini o‘qib
o‘rganish, ularni "Avesto" bilan taqqoslash orqaligina mumkin bo‘ldi. Avesto tili
qadimgi fors tilidan qadimiyroq. Avestoning qadimgi qismi Gatning tili, tovush
tarkibi va grammatik formalari bilan qadimgi hind tiliga yaqin bo‘lib, ularni bir
vaqtda bir til bo‘lgan deb qarash ham mumkin. Qadimgi fors va Avesto tillarida
jins
)rod (ning grammatik kategoriyalari )m, j, sr (, 3 ta son )birlik, ikkilik, ko‘plik (
va kelishiklar
)qadimgi fors tilida 7 ta, avestoda – 8 ta ( bo‘lgan.
Fors tilining o‘rta davr taraqqiyoti bosqichi eramizning III–VI1 asrlarini o‘z
ichiga oladi. Bu davrda o‘rta fors tili Eronning sharqiy qismi Forsda rivojlangan
edi. Bu davrdagi fors tilining yodgorliklari juda ko‘p va turli-tumandir. Bular
sosoniylar hukmdorlarining turli diniy mazmundagi yozuvlari, "Avesto"ning
tarjimasi, tanga, muhr va har xil metall buyumlarga o‘yilgan yozuvlardir. 4
8

8. Forscha kitoblar nuqtai nazaridan nomli kitobdan .
XX asr boshlariga kelib, Eronda fors adabiy tilini jonli tilga yaqinlashtirish
harakati boshlandi. Ko‘p yozuvchilar o‘z asarlarida jonli tilga xos bo‘lgan so‘z va
iboralarni ishlatishga harakat qildilar. Shunday bo‘lishiga qaramay, Fors adabiy
tili bilan jonli til o‘rtasida ancha tafovut saqlanib kelmoqda. X1X asrning
oxiriga kelib bu tilda proza juda rivojlandi. Uning rivojlanishiga hozirgi Eron
yozuvchilaridan Sodiq Hidoyat, Bo‘zo‘g Alaviy, Muhammad Ali Jamolzoda,
Sodiq Chubak, Jalol ol Ahmad, Xusrav Shohani, G‘ulomhusayin Saidiy, Bahrom
Sodiqiy, Jalol Mir Sodiqiy, Ismoil Fosih, Ahmad Mahmud shoirlardan Suxrob
Sepahri, Ahmad Shomlular katta hissa qo‘shdilar.
11

Hozirgi-kelasi zamon fe’lining yasalishi
Hozirgi-kelasi zamon fe’li hozirgi zamon fe’l o‘zagiga یم -mi old
qo‘shimchasini va so‘z oxiriga shaxs-son qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil
qilinadi. Hozirgi-kelasi zamon fe’liga bosh urg‘u یم – -mi old qo‘shimchasiga
tushadi.
Hozirgi zamon fe’l negiziga qo‘shiladigan shaxs-son qo‘shimchalari
Hozirgi-kelasi zamon fe’li quyidagicha tuslanadi.
درفم birlik عمج ko‘plik
موریم mirvam – borayapman D میور یم miravim– borayapmiz
یور
یم miravi – borayapsan د یور یم miravid – borayapsiz
دور
یم miravad – borayapti دنور یم mirvand – borayapti
Hozirgi-kelasi zamon fe’lining bo‘lishsizlik shakli fe’l o‘zagi oldiga هن – na
inkor yuklamasini qo‘shish orqali hosil qilinadi. Bunda asosiy urg‘u هن – na inkor
yuklamasiga tushadi. 12
D
مور یمن namiravam – bormayapman D میور یمن namiravim – bormayapmiz
D
یور یمن namiravi – bormayapsan D دیور یمن namiravid – bormayapsiz
D
دور یمن namiravad –bormayapdi D دنور یمن namiravand – bormayapdilar
Hozirgi zomon fe’l negizi cho‘ziq unli آ " o" yoki و "u" bilan tugasa, shaxs-son
qo‘shimchalaridan oldin ی "yo" orttirilib yoziladi.
ندمآ omadan
)o( – kelmoq
______________________
15عمج koplik درفم birlik shaxslar
م
ی – im م – am 1
دی – id ی – i 2
دن – and د – ad 3

MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………………………………………….3
I BOB. FORS TILI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
1.1. Fors tilining tarixiy taraqqiyoti ……………………………………..……....6
1.2. Fors tilining yirik namoyandalari …………………………………………... 9
II BOB FORS TILIDA GRAMMATIK KATEGORIYALAR
2.1. Egalik affiksi va uning o’ziga xos xususiyatlari…………………………...…
12
2.2. Fe’l, fe’l asoslari, o’tgan zamon asosi, hozirgi zamon asosi, noaniq
shakl......13
2.3. Izofa va uning o’ziga xos xususiyatlari
……………………………………...16
XULOSA………………………………………………………………………....19
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..23
2

davri boshlandi. Dariy tili tez sur’at bilan taraqqiy etdi va ko`p sohalardan arab
tilini siqib chiqarib, tez vaqt ichida fan va adabiyot uchun asosiy til bo`lib qoldi.
Somoniylar davlatining markazi Buxoro shahri bo`lib bu shaharlar ilm-fan,
ma’rifat va she’riyat markaziga aylandi. Bu davrning eng mashhur shoir va
olimlari, san’atkor va mutafakkirlari Buxoroga to`plandilar va ijod qildilar.
Somoniylar hukmronligi davrida adabiyot va san’at, ilm va ma’rifat tez sur’atlar
bilan taraqqiy etdi va madaniyat gullab yashnadi 5
.
IX asrdan XV asrgacha bo`lgan davrda O`rta Osiyo va Eron xalqlarining tarixida
ilm va madaniyat, adabiyot va she`riyat yuksak darajaga ko`tarilgan davr bo`ldi.
Bu davrda, bir tomondan, ijtimoiy fanlar – tarix, falsafa, mantiq va adabiyot keng
rivojlangan bo`lsa, ikkinchi tomondan, tabiiy fanlar – matematika, astronomiya,
meditsina fanlari taraqqiy etib, bu sohada olib borilgan katta ilmiy tadqiqotlar
asosida o`lmas asarlar yaratildi. Bu asarlarni yaratgan Muhammad Xorazmiy, Abu
Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy. Abu Nasr Farobiy kabi olimlarning nomlari
jahonga mashhurdir. Somoniylar davlati barpo bo`lishidan boshlangan besh asrlik
davr eron va tojik xalqlari adabiyotining, xususan she’riyatning kamolot
cho`qqisiga ko`tarilgan davri bo`ldi. Bu davrda dariy ) forsiy ( tilida insoniyatning
ma’naviy boyliklari xazinasiga katta xissa qo`shgan, o`zining o`lmas asarlari bilan
jahon kitobxonlarini maftun etgan Abyu Abdullo Rudakiyning lirik she’rlari,
Abulqosim Firdavsiyning mashxur “Shohnoma” asari, Umar Xayyomning
ruboiylari, Sa’diy Sheroziyning “Guluston” va “Bo`ston” asarlari, Amir Xusrav
Dehlaviyning “Hamsa”si, Shamsiddin Muhammad Hofizning g`azallari,
Abdurahmon Jomiyning “Haft avrang”I va boshqa bir qancha shoir va olimlarning
asarlari yaratildi. Ma’lumki, eron va tojik xalqlari o`zlarining uzoq tarixiy
taraqqiyotlari davrida doim o`zaro iqtisodiy va madaniy aloqada bo`lib kelganlar.
Bu xalqlar hatto bir necha asrlar davomida bir davlat territoriyasida bo`lgan holda,
birga yashab, birga ijod etganlar. Shu tarixiy shart-sharoitlar natijasida Eron va
tojik xalqlari madaniyati, adabiyoti va til qurilishida birlik va umumiylik vujudga
kelgan. Eronshunos olimlarning fikriga ko`ra XV asrga qadar dariy tili eron va
tojik xalqlari uchun mushtarak adabiy til bo`lgan. XV asrdan so`ng turli tarixiy
21

elementlari ham kirib kelgan. Bularning hammasi fors tili va grammatik
qoidalariga bo`ysungan holda ishlatiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. SIYOSIY ADABIYOTLAR
1. A.Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatklari, T.: “O`zbekiston”, 1997.
B.259
2. A.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Ma’naviyat nashriyoti.
Toshkent.:2008. B.63.
3. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Ma’naviyat nashriyoti.
Toshkent.:2008.
II. ILMIY-NAZARIY ADABIYOTLAR
12. Allen, Virginia French. 1983. Techniques in Teaching Vocabulary. 1 st
print. England: Oxford University Press.
13. Arberry, Arthur John. 1967. Classical Persian Literature. 2nd print. England:
George Allen & Unwin Ltd.
14. Brown, H. Douglas. 1987. Principles of Language Learning and Teaching:
2nd edition. U. S. A. : San Francisco State University.
15. M.Abdusamatov. Fors tili ) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. A.Quronbekov. Fors tili
)o`quv qo`llanma (. Toshkent-2006.
16. Amir Muhammad Nosiriy. Yettinchi sinf darsligi.
17. Forscha kitoblar nuqtai nazaridan nomli kitobdan.
18. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. B.10.
19. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. B.11.
20. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. B.12.
21. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. B.13.
22. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. B.10.
23. M.Abdusamatov. Fors tili
) oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik (.
Toshkent-2007. B.11.
23

sharoitlarga ko`ra fors va tojik tillari orasida ayrim tafovutlar paydo bo`la
boshlaydi va davr o`tishi bilan ular orasidagi farq oshib bordi. Shuning uchun IX-
XV asrlar davomida fors-tojik adabiyoti bir butun adabiyot sifatida rivojlanganligi
sababli, bu davrda dariy tilida ijod etgan shoirlar fors-tojik klassik shoirlari va
ularning asarlari fors-tojik klassik asarlari deb ataladi. Bu borada mashhur
eronshunos olim Y.E.Bertels shunday degan: “ Klassik til deb ataluvchi tilda, ya’ni
dariy yoki forsiy tilida yaratilgan ulkan adabiy meroasga har qanday holda ham har
ikki xalqning haqi bordir va bu adabiyotni ulardan biriga mansub etishga urinish
ikkinchisiga nisbatan adolatsizlik bo`lur edi” 6
.
Forsiy tili o`zining ohangdorligi, sinonimlarga boyligi va so`zlarning osonlik bilan
vazn hamda qofiyaga tushishi sababli ko`pgina mamlakat shoir va olimlarini o`ziga
jalb qiladi va qisqa davr ichida O`rta Osiyoning butun territoriyasiga, Ozarbayjon
va Hindistongacha yoyilib, forsiy tilda bu mamlakat xalqlari tomonidan boy adabiy
va ilmiy asarlar yaratildi. Ko`pgina o`zbek shoirlari hatto XXI asrning oxiriga
qadar o`z she’r va asarlareini o`zbek tili bilan bir qatorda forsiy tilda ham
yozganliklari ma’lumdir.
Shu kunlarda O`zbekiston Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik instituti
qo`lyozmalar fondida saqlanib kelayotgan minglab eron, tojik, forsiy, hind,
ozarbayjon, va sharqning boshqa xalqlari tomonidan forsiy tilda yozilgan minglab
tibbiyot, matematika, astronomiya, tarix, falsafa, huquq, til, va adabiyotga oid
qo`lyozmalar va yuzlab shoirlarning devon va tazkiralari fikrimizning dalili bo`la
oladi.
Fors tili IX asrdan to shu kungacha bosib o`tgan tarixiy taraqqiyot davrida
ancha o`zgarishlarga uchradi. Bu o`zgarishlar, birinchidan, fors-tojik klassik
adabiyotida keng iste’mol qilingan ayrim so’zlarning hozirgi fors tilida ishlatilmay
qolishi yoki ular ma’nosining o`zgarishida ko`rinsa, ikkinchidan, hozirgi fors so`z
yasovchi elementlar asosida yasalgan yangi so`zlar hisobiga boyishida namoyon
bo`ladi.Ya’ni ba’zi grammatik kategoriyalarning shakli va vazifalari birmuncha
o`zgardi. Bundan tashqari, fors tiliga birmuncha arab grammatik va grafik
22

12.A.Quronbekov. Fors tili )o`quv qo`llanma (. Toshkent-2006.
میآ یم نم man mioyam, ییآ یم وت to‘ mioyi, دیآ یم وا u mioyad,
مییا یم ام mo mioyam, دییا یم امش sho‘mo mioyid دنیا یم اهنآ onho mioynad
Hozirgi-kelasi zamon fe’li quyidagi ma’nolarni bildiradi:
1. Ish-harakatning hozir gapirilib turgan paytning o‘zida bajarilayotganligini
bildiradi. دسرپ
یم یز یچ داتسا زا وجشناد . doneshju az ustod chizi mipo‘rsad – talaba
o‘qituvchidan nimadir so‘rayapti.
2. Doimiy bo‘lib turadigan ish-harakatini bildiradi.
مناوخ یم همانزور زور ره نم man har ruz ruznoma mixonam – men har kuni
gazeta o‘qiyman.
3. Kelasi zamon ma’nosini anglatib, ish-harakatni kelasi zamonda
bajarilishini bildiradi. میا یم اجنیا بشما emshab injo mioyam – bu kecha bu yerga
kelaman.
2.3.Izofa va uning o’ziga xos xususiyatlari
Izofa fors tilida so‘z birikmasini tuzish uchun ishlatiladigan vositadir. So‘z
birikmasi deganda ikki yoki undan ortiq so‘zlarning ma’no va grammatik jihatdan
bir-biriga birikkan shakli tushuniladi. Izofa ikki yoki undan ortiq so‘zlarni bir-
biriga biriktirib, so‘z birikmasi tuzadi. Izofiy usul bilan so’z birikmasi yasalganda
aniqlovchi
)tobe so‘z ( va aniqlanmish )boshso‘z (, qaratqich )tobe so‘z ( va
qaralmish
)bosh so‘z ( bir-biriga qisqa “e” tovushi bilan birikadi. O‘zbek tilida
oldin aniqlovchi
)qaratqich (, keyin aniqlanmish )qaralmish ( kelsa, fors tilida,
aksincha, awal aniqlanmish
)qaralmish (, so‘ng aniqlovchi )qaratqich ( keladi. Ya’ni
so‘z birikmasining joylashish tartibi o‘zbek tiliga nisbatan teskari bo'ladi.
Fors tilida aniqlanmish bilan aniqlovchi, qaralmish bilan qaratqich o‘rtasidagi
aloqa maxsus birikma "IZOFA" yo‘li bilan ifodalanadi. Bunda so‘z tartibi
quyidagicha bo‘ladi: birinchi o‘rinda aniqlanmish kelib, undan so‘ng urg‘u
olmagan morfologik ko‘rsatgich "E" qo‘shimchasi qo‘shiladi, undan so‘ng
aniqlovchi keladi. Aniqlanmish oxiriga qo‘shiladigan qo‘shimcha – "IZOFA"
deyiladi.
D
یسراف نابز zabon-e forsi – fors tili ون نهاریپ pirohan-e no‘u – yangi ko‘ylak.
16

ma`lumotga ega bo`lish mumkin. Qadimgi va o`rta davr fors tilining grammatik
qurilishi va leksik tarkibini o`rganish hozirgi fors tili va boshqa eroniy tillarni
tarixiy taraqqiyot yo`llarini bilish, ularni qiyosiy o`rganish uchun katta ahamiyat
kasb etadi.
Ma’lumki, VII asrda Eron, O`rta Osiyo va ularga qo`shni bo`lgan bir necha
mamlakatlarni zabt etadilar. Arablar bu mamlakatlarda islom dini bilan bir qatorda,
o`z madaniyati, tili va yozuvining keng xalq ommasiga tarqala boshlaydilar.
Natijada islom dini, arab yozuvi, arab tili bu yerlarda mustahkam o`rnashib oladi
va rivoj topadi. VII asrning oxiriga kelib mahalliy xalqlardan chiqqan olimlar arab
tilida diniy, falsafiy hamda adabiyot, huquq va tibbiyotga oid asarlar yoza
boshladilar.
Ilmiy va adabiy kitoblarni boshqa tillardan arab tiliga tarjima qilish keng avj
oladi. Eron, O`rta Osiyo va Sharqning boshqa xalqlari orasida arab tilida she’r
bitgan shoirlar, arab tilida ijod etgan olimlar paydo bo`la boshlaydi. Kun sayin
ularning soni ortib boradi. Madrasalarda o`qish arab tilida olib boriladi. Ma’muriy
idoralarda va shaxsiy yozishmalarda ham arab tili keng qo`llaniladi. Yozuvda arab
alifbosi mustahkam o`rnashib oladi.
Arablar bosib olgan butun territoriyada qariyb ikki asr mobaynida arab tili
adabiyotda va ilm-fanda hukmronlik qiladi. Arablar O`rta Osiyo va Eron xalqlariga
o`z tili va madaniyatini majburiy ravishda singdirish va mahlliy xalqlar tilini
aloqadan siqib chiqarishga qanchalik harakat qilgan bo`lsalar ham, bunga erisha
olmadilar. O`rta Osiyo va Eron xalqlari o`z davlat va til mustaqilligini saqlab
qoldilar. IX asrda Eron va O`rta Osiyo xalqlari o`z davlat mustaqilligi uchun olib
borgan kurashda g`olib chiqdilar va arab xalifaligi humrronligidan ozod bo`lib
o`zlarining markazlashgan Somoniylar davlatini vujudga keltirdilar.
Somoniylar dariy yoki forsiy nomi bilan atalgan mahalliy tilni o`zlarining davlat
va adabiy tili deb e`lon qildilar. Dariy qadimgi va o`rta davr fors tilining tarixiy
taraqqiyoti davomi sifatida shakllandi va arab so`zlari hisobga o`z leksik tarkibini
boyitdi. Shunday qilib, IX asrdan boshlab fors tili tarixida III davr – yangi fors tili
20

I BOB FORS TILI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
1.1. Fors tilining tarixiy taraqqiyoti.
Fors tili, forsiy — hind-yevropa tillari oilasidagi eroniy tillar guruhining
Janubiy g’arbiy tarmog’iga mansub til; asosan, Eronda )Eron Islom
Respublikasining rasmiy tili hamda millatlararo aloqa tili
(, shuningdek,
Afg’oniston, Pokiston, Hindiston, Iroq, Birlashgan Arab Amirliklari, AQShda,
Kavkazorti va O’rta Osiyo respublikalarida
)«eroniy» deb ataladi ( tarqalgan.
So’zlashuvchilarning umumiy soni, o’tgan asr oxirlaridagi ma’lumotlarga ko’ra, 26
million kishidan ortiq. Fors tili tarixida 3 davr farqlanadi: qadimgi, o’rta va yangi.
Hozirgi Fors tili tojik hamda Afg’onistondagi dari
)forsi Kobuliy ( tillari bilan
birgalikda qadimgi fors
)Axomaniylar sulolasi shohlarining miloddan avvalgi 6-4-
asrlarga mansub mixxat yodgorliklaridan ma’lum
(, o’rta fors )milodiy 3-7-asrlar
yodgorliklari
( va mumtoz yangi fors )9— 14-asrlar yodgorliklari ( davrlarining
genetik vorisi hisoblanadi. Fors tili o’rta asrlarda Ozarbayjon va Hindistonda ham
adabiy til sifatida qo’llangan. Fors tilining ko’plab lahja va shevalari bo’lib,
Tehron lahjasi ularning eng asosiysi va eng ko’p o’rganilganidir. 1
Bu lahja hozirgi
adabiy Fors tiliga asos bo’lgan. Fonetik xususiyatlari: 6 ta monoftong, 2 ta diftong,
22 ta undosh fonema mavjud. Chuqur til orqa va bo’g’iz undoshlari bor, urg’u,
odatda, oxirgi bo’g’inga tushadi. Morfologik qurilishi analitik xususiyatga ega,
kelishik va jins kabi grammatik kategoriyalar mavjud emas. Otlar son, aniqlik va
noaniqlik kategoriyalariga, fe’llar shaxs, zamon, nisbat va mayl kategoriyalariga
ega. Fe’l yagona tuslanish turiga ega va tuzilishiga ko’ra sodda va qo’shma
fe’llarga ajraladi. Gapdagi so’zlar aloqasida izofali tuzilmalar keng qo’llanadi. 2
Kesim, asosan, ran oxirida, ega esa ran boshida, aniqlovchi aniqlanmishdan keyin
keladi. Leksikasining asosini sof eroniy so’zlar tashkil etadi, lekin Arabcha
o’zlashmalar ham juda ko’p
)barcha leksikaning 50% igacha (, shuningdek, turk,
6

Fors tilida jins kategoriyasining ifodalanishi

Купить