Fotokimyoviy polimerlar - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	127.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	13 Апрель 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Fotokimyoviy polimerlar

Купить

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi
III- bosqich 302 guruh talabasi
_______________________________ning
Yuqori malekulyar birikmalar kimyosi fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Fotokimyoviy polimerlar

Kurs ishi rahbari:

Andijon

Mundarija
Kirish
1 BOB: Fotokimyoviy polimerlashning asosiy prinsiplari
1.1 Fotokimyoviy polimerlashning asosiy jarayoni
1.2 Fotokatalizatorlar va ularning ro’li
1.3 Radikal va fotokimyoviy polimerlanish
1.4 Fotorezistorlar va fotoprovodniki
2 BOB: Fotokimyoviy polimerlar va ularning amaliyotdagi ahamiyati
2.1 Fotosensitiv materiallar va uarning foydalanish sohalari
2.2 Fotomodellirovaniya va boshqa tajribaviy ishlab chiqarishlar
2.3 Fotorezistorlar va fotosensitiv qurilmalar sohasidagi rivojlanish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Polimerlar (yun. polymeres — ko p qismlardan tashkil topgan)ʻ
— molekulalari (makromolekulalar) bir yoki bir necha turli ko p sonli
ʻ
takrorlanuvchi guruxlar (monomer zvenolari)dan tashkil topgan yuqori molekulyar
massali (bir necha mingdan bir necha milliongacha) kimyoviy birikmalar.
Makromolekula tarkibidagi atomlar bir-biri bilan asosiy yoki koordinatsion
valentlik kuchi vositasida bog langan.
ʻ
Polimerlar tabiiy — bioPolimerlar (rksillar, nuklein kislotalar, tabiiy
smoladar) va sintetik (polietilen, polipropilen, fenolformaldegid smolalar)
polimerlarga bulinadi. Polimerlar bir xil struktu-rali zvenolar (mas, polivinilxlorid
— CH
2 CHCl—) yoki o zaro navbatlashuvchi turli xossaga ega zvenolar
ʻ
(sopolimer)dan tashkil topgan bo ladi; vi-nilxlorid va vinilatsetat sopolimeri bunga
ʻ
misol bo la oladi. Bir nechta kichik oddiy molekulalarning birikishidan hosil
ʻ
bo lgan polimerlar oligomerlar deb ataladi. Monomerning 2 mo-lekulasi
ʻ
qo shilishidan hosil bo lgan molekula d i m ye r deyiladi. Bunday birikmalar
ʻ ʻ
o zining xossasiga ko ra, quyi va yuqori molekulali birikmalar oralig idagi o rinda
ʻ ʻ ʻ ʻ
turadi.
Polimerlar molekulalari polimerlanish va polikondensatlanish usullari bilan
hosil qilinadi. 20-asrning 2yarmidan boshlab polimerlar sintezining yangi
usullarini ishlab chiqildi, chunonchi: a) tayyor polimerlarga biror yangi,
qo shimcha monomerni kimyoviy "payvandlash". Bu tayyor polimerlar
ʻ
molekulasining faollashishiga va erkin radikallar hosil bo lishiga yordam beradi.
ʻ
Bunda POLIMERLARning chiziqsimon molekulasiga polimerlanuvchi
qo shimcha monomer yon tarmoqchasi "payvandlanadi"; b) ikki tayyor polimerlar
ʻ
zanjirini kuchli mexanik ta sir ostida uzib, makromolekula bo laklarini biriktirib,
ʼ ʻ
yangi makromolekulalar, ya ni "blok Polimerlar" xreil qilishi. Bu usullar polimer
ʼ
mahsulotlarining xossalarini (puxtaligi, kimyoviy bardoshliligi, elektr o tkazmaslik
ʻ
va h.k.) o zgartirishga imkon beradi.
ʻ
Polimerlarning tarkibi va sintez usullariga ko ra, ulardan qattiq va elastik,
ʻ
puxta va mo rt, issiq va sovuqqa chi-damli, kimyoviy ta sirlarga bardoshli va h.k.
ʻ ʼ
3

xossaga ega bo lgan mahsulotlar olish mumkin. Mahsulot hosil qilish uchunʻ
polimerlarga to ldirgichlar va boshqa moddalar qo shiladi. Polimerlarning muhim
ʻ ʻ
xu-susiyati shuki, ulardan shtampovkalash, presslash kabi oddiy usullarda
buyumlar tayyorlash mumkin.
Polimerlarch. dastlab murakkab bo lmagan moddalar, kumir va yog ochni
ʻ ʻ
qayta ishlash mahsulotlari (mas, fenol, formalin va boshqalar)ga asoslangan edi.
Keyinchalik polimerlar olish uchun neftni kayta ishlash mahsulotlari, tabiiy gaz,
qattiq yoqilg ilarni qayta ishlash mahsulotlari, yogoch va turli o simlik xom
ʻ ʻ
ashyolari chiqindilari ishlatiladigan bo ldi. Xossasining yaxshiligi va xalq
ʻ
xo jaligiga keltiradigan foydasining kattaligi hamda xom ashyo zaxiralarining
ʻ
ko pligi polimerlarni keng ko lamda ishlab chiqarishga imkon berdi.
ʻ ʻ
Polimerlar xossasiga ko ra, quyidagilarga bo linadi: kauchuklar — keng
ʻ ʻ
temperatura oralig ida qayishqoklik xossasini yo qotmaydigan polimerlar;
ʻ ʻ
plastmassalar — yuqori temperaturada yumshaydigan va keng temperatura
oralig ida juda puxta, qattiq, nisbatan qayishqoq polimerlar; sintetik tolalar —
ʻ
yuqori temperaturada (180—200°) yumshaydigan va shu temperaturada puxta ip
bo lib cho ziladigan polimerlar; lok va bo yoqlar — yeyilishga chidamli, metall,
ʻ ʻ ʻ
yog och va shishaga yopishadigan, atmosfera va mexanik ta sirlarga chidamli
ʻ ʼ
polimerlar Polimerlarning xossasi turlicha bulganligidan ular kora va rangli
metallar, yog och, tosh, suyak, shisha va boshqa urnida ishlatiladi. Ba zi bir
ʻ ʼ
sintetik polimerlar ion alma-shuvchi smolalar, qon plazmasi o rin-bosari sifatida,
ʻ
tuproqni strukturalashda va boshqalarda qo llanadi.
ʻ
4

1 BOB: Fotokimyoviy polimerlashning asosiy prinsiplari
Fotokimyo — kimyoning yorug lik ta sirida sodir bo ladigan reaksiyalarniʻ ʼ ʻ
o rganuvchi bo limi. Fotokimyo optika va optik nurlanish bilan chambarchas
ʻ ʻ
bog liq. Fotokimyoning ilk krnunlari 19-asrda paydo bo ldi (Grotgus qonuni,
ʻ ʻ
Bunzen qonuni). Fotokimyo 20-asrning 1-choragida Eynshteyn qonuni e lon
ʼ
qilingandan keyingina mustaqil fan sifatida tashkil topdi. Modda molekulasi
yorutlik kvantini yutganida asosiy holatdan uyg ongan holatga o tadi va kimyoviy
ʻ ʻ
reaksiyaga kirishadi. Bu dastlabki reaksiya (fotokimyoviy reaksiya) mahsuloti
ko pincha oxirgi mahsulotlarning hosil bo lishiga olib keluvchi turlicha ikkilamchi
ʻ ʻ
reaksiyalarda qatnashadi. Shu nuqtai nazardan fotokimyoni yorug lik kvantlarini
ʻ
yutganda hosil bo ladigan uyg ongan molekulalar kimyosi deb ta riflash mumkin.
ʻ ʻ ʼ
Uyg ongan molekulalarning talaygina yoki bir qismi ko pincha fotokimyoviy
ʻ ʻ
reaksiyaga kirishmay, turlicha dezaktivatsion fotofizikaviy jarayonlar natijasida
asosiy holatiga qaytadi. Ushbu jarayonlar ko pchilik hollarda kvant yorug lik
ʻ ʻ
chiqarish (fluoressensiya yoki fosforessensiya) bilan sodir bo ladi.
ʻ
Molekulalarning dissotsilanib atom va radikallar hosil qilishi gaz fazasidagi
fotokimyoviy reaksiyaga yaqqol misol bo la oladi. Mas, kislorodga qisqa to lqinli
ʻ ʻ
ultrabinafsha nurlar ta sir etganida hosil bo lgan uyg ongan O2 molekulalari erkin
ʼ ʻ ʻ
atomlarga dissotsilanadi: O* ch>O+O.
Bu atomlar O2 bilan ikkilamchi reaksiyaga kirishib ozon hosil qiladi:
O+O2YU3. Bunday jarayonlar atmosferaning yuqori qatlamida quyosh nuri
ta sirida sodir bo ladi (qarang
ʼ ʻ Atmosfera ozoni ).
Fotokimyoviy reaksiyalar mexanizmini o rganish juda murakkab masala.
ʻ
Yorug lik kvantining yutilishi va qo zg algan molekulaning paydo bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
boryo g i 10~15 sek. ichida o tadi.
ʻ ʻ ʻ
Karrali bog li va aromatik halqali organik molekulalarda 2 tipdagi, ya ni
ʻ ʼ
singlet va triplet holati mavjuddir. Molekula yorug lik kvanti yutganidagina
ʻ
bevosita singlet uyg ongan holatga o tadi. Molekula fotofizikaviy jarayon
ʻ ʻ
natijasida singlet holatdan triplet holatga o tadi. Molekulaning singlet uyg ongan
ʻ ʻ
holatda mavjud bo lish davri 10 8 sek; triplet holatda mavjud bo lish davri esa
ʻ ʻ
5

10"5 —10~4 sek.dan (suyuq muhit uchun) 20 sek.gacha (qattiq muhit, mas, qattiq
polimerlar uchun). Shu bois ko pchilik organik molekulalar triplet holatdaginaʻ
kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. Bu holatda molekulalarning konsentratsiyasi
shunchalik katta bo ladiki, ular nurlarni yutib yuqori uyg ongan holatga o tadi va
ʻ ʻ ʻ
ikki kvantli reaksiya deb ataluvchi reaksiyaga kirishadi. Uyg ongan A* molekula
ʻ
ko pincha uyg onmagan A molekula bilan yoki boshqa V molekula bilan kompleks
ʻ ʻ
xreil qiladi. Faqat uyg ongan holatda bo lgan bunday komplekslar eksimerlar
ʻ ʻ
(AA)* yoki eksiplekslar (AV)* deyiladi. Eksiplekslar birlamchi kimyoviy
reaksiyalar asosi hisoblanadi. Fotokimyoviy reaksiyalarning birlamchi mahsulotlari
— radikallar, ionlar, ionradikallar va elektronlar tezlik bn, odatda, 10"3 sek. gacha
bo lgan vaqt ichida qorong i reaksiyaga kirishadi.
ʻ ʻ
Fotokimyoviy reaksiyalar mexanizmini tekshirishning eng samarali
usullaridan biri impuls fotolizdir. Bu usulning mohiyati reaksiya aralashmasiga
qisqa muddatli, lekin kuchli yorug lik nuri ta sir ettirib yuqori konsentratsiyali
ʻ ʼ
uyg ongan molekulalar hosil qilishdan iborat. Bunda hosil bo lgan qisqa muddat
ʻ ʻ
mavjud bo luvchi zarralar (aniqrog i — uyg ongan holatdagi molekulalar,
ʻ ʻ ʻ
yuqorida aytib o tilganidek, fotokimyoviy reaksiyaning birlamchi mahsulotlari)
ʻ
"zondlovchi" nurni yutishga qarab aniqlanadi. Zarralarning nur yutishi va ularning
vaqt bo yicha o zgarishi fotoko paytirgich va ossillograf yordamida qayd qilinadi.
ʻ ʻ ʻ
Fotokimyodan amalda keng foydalaniladi. Fotokimyoviy reaksiyaga
asoslangan kimyoviy sintez usullari ishlab chiqilgan. Informatsiyalarni yozishda
fotoxrom birikmalardan foydalaniladi. Fotokimyoviy jarayonlardan
mikroelektronikada relyef tasvirlar, poligrafiyada, bosma formalar hosil qilishda
foydalaniladi. Fotokimyoviy xlorlashda (asosan, to yingan uglevodorodlarni) ham
ʻ
fotokimyo muhim amaliy ahamiyatga ega. Fotokimyo fotofafiyada keng
qo llanadi.
ʻ
6

1.1 Foto kimyoviy polimerlashning asosiy jarayoni
Foto kimyoviy polimerlashning asosiy jarayonini tushunish uchun quyidagi
bo'limlar foydalanish mumkin:
1. Fotokimyoviy Reaktsiyalar
Fotokimyoviy polimerlash jarayonida asosiy komponentlar fotosensitiv
fotokatalizatorlar va polimerizatsiya muvaffaqiyatini oshirish uchun ishlab
chiqarilgan fotorezin, monomer va fotosensitiv komponentlar.
2. Fotosensitiv Fotokatalizatorlar
Fotosensitiv fotokatalizatorlar, fotosensitiv fotopolimerlashni oshirish uchun
yorqin orqali boshqariladigan fotosensitiv agentlar hisoblanadi. Ular fotosensitiv
reaktsiyalarga kirish qiladi va polimerizatsiya jarayonini boshlaydi.
3. Fotopolimerlash
Fotokimyoviy reaktsiyalarni boshlash uchun, fotosensitiv komponentlar va
fotosensitiv fotokatalizatorlar fotosensitiv fotopolymer materiallar bilan jamlanadi.
Fotosensitiv fotopolimerlash jarayoni juda yorqin UV yoki vidnoy tezligi ostida
yuzaga chiqadi.
4. Fotopolimerlashning Muhitga Bog'liqligi
Fotokimyoviy polimerlash jarayoni temperaturaga, yorqinlik tezligiga, va
fotosensitiv materialning xossalari bilan bog'liq bo'lib, muhitning o'zaro ta'sirini
qo'llaydi.
5. Polimerizatsiya Vaqtining Optimallashtirilishi
Fotopolimerlash jarayonida polimerizatsiya vaqtining optimallashtirilishi,
fotokimyoviy polimerlashning samaradorligini oshirishda kritik ahamiyatga ega.
Bu, fotosensitiv materialning optimal yorqinlik va temperatura sharoitlari bilan
bog'liq.
Fotokimyoviy polimerlashning asosiy jarayoni ushbu bosqichlarga ega. Bu
jarayonlar, fotokimyoviy polimerlashni amalga oshirishda kritik ahamiyatga ega
bo'lib, fotosensitiv materiallarning xossalari, fotokatalizatorlar va jarayonning
muhitiga bog'liqdir.
7

Fotokimyo: Kimyoning yorug’lik ta’sirida sodir bo’ladigan reaksiyalarni
o’rganuvchi bo’limi. Fotokimyo optika va optik nurlanish bilan chambarchas
bog’liq. Fotokimyoning birinchi qonunlari (Grotgus qonuni, Bunzen qonuni) XIX
asrda paydo bo’ldi. Fotokimyo XX asrning birinchi choragida Eynshteyn qonuni
yaratilgandan keyingina mustaqil fan sifatida tashkil topdi.
Fotokimyoviy reaksiyalar bu - Yorug’lik ta’sirida vujudga keladigan yoki
yorug’lik bilan tezlashadigan reaksiyalarga fotokimyoviy reaksiyalar deyiladi.
Fotokimyoviy reaksiyalarga quyidagilar kiradi - Tipik fotokimyovbiy
reaksiyalar qatoriga fotokimyoviy sintez, izomerizatsiya, fotokimyoviy
polimerizatsiya, fotoliz (ya’ni yorug’lik ta’siridan parchalanish), fotokimyoviy
oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari, molekulalar ichida atomlarning qayta
gruppalanish reaksiyalari va allotropik o’zgarishlar kiradi.
Bu reaksiyani kim kashf qildi va u qanday olib boriladi - Fotokimyoning eng
birinchi qonuni 1817 yilda F.X.Grotgus kashf etdi. Grotgus qonuniga muvofiq,
jismdan o’tib ketga va jism sirtidan qaytgan nurlar hech qanday kimyoviy
reaksiyani yuzaga chiqarmaydi, faqat modda tomonidan yutilgan nur kimyoviy
o’zgarishni sodir qila olad Ba’zi fotokimyoviy reaksiyalar ko’zga ko’rinadigan nur
ta’siri natijasida sodir bo’ladi; ba’zilari esa reaksiya uchun kerakli energiyani
ul’trabinafsha yoki infraqizil nurning energiyasi haqida qabul qiladi
Fotokimyoviy reaksiyalar quyidagi qununlarga bo’ysunadi –
1. Sistema nisbatan ancha yuqoriga ega bo’lgan yorug’likni yutgandan
keyingina fotokimyoviy reaksiya sodir bo’lishi mumkin.
2. Har bir yutilgan foton faqat bitta molekulani aktivlashtirib, unda birlamchi
qo’zg’alish jarayonlarini vujudga keltiradi.
3. Molekula fotonni yutganda u quyi qo’zg’algan singlet holat S1 yoki quyi
triplet holat T1 ga o’tadi.
4. Quyi qo’zg’algan singlet S1 holat va T1 triplet holatlar ko’pchilik organik
moddalar eritmalarida boradigan fotokimyovir reaksiyalarning boshlang’ich
energiya holatidir.
8

Fotokimyoviy reaksiyalar haqida qonun - Fotokimyoviy reaksiyalarning
miqdoriy qonuni K.A.Timiryazev, BunzenRosko, Vant-Goff va nihoyat Kvant
nazariyasiga asoslanib, Eynshteyn topdilar. Bunzen-Rosko qonuniga ko’ra,
fotokimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo’lgan mahsulotning miqdori faqat
tushayotgan nurning intensivligi (I) bilan yoritilish vaqti (t) ko’paytmasiga bog’liq
bo’lib, I va t ning alohida olingan qiymatlarga bog’liq emas. K.A.Timiryazev
fotokimyoviy reaksiya natijasida hosil bo’lgan mahsulotning yutilgan nur
energiyasiga proporsional bo’lishni ko’rsatdi. P.P.Lazarev bu xulosani tajribada
tasdiqladi.
Asosiy qonun - Fotokimyoviy reaksiyalarning asosiy qonuni
Eynshteynning kvant ekvivalentlik qonunidir. Bu qonunga ko’ra yutilgan har bir
foton (Pnh υ ) bir molekulani o’zgartiradi, boshqacha qilib aytganda, nur ta’sirida
ximiyaviy reaksiyaga kirishgan har bir molekula bir kvant energiyani yutadi.
Molekulaning o’zgarishi ximiyaviy yoki fizik bo’lishi mumkin.
Isbot - Shunday qilib, bir mol modda fotokimyoviy reaksiyaga kirishganda
yutilgan nur energiyasining miqdori:   N hc E N h 0  0  (1) bo’ladi, bu yerda
N0 –avogadro soni; h-Plank konstantasi (erg.sek-1); υ -tebranish takrorligi (sek-1);
λ -to’lqin uzunligi (sm); c-nur tezligi (sm.sek-1)
Asosiy qonunga boysinmaydigan qonunlar - Fotokimyo reaksiyalarning ko’pi
Eynshteyn qonuniga bo’y sinadi. Lekin ba’zi reaksiyalarning bu qonunga bo’y
sunmasligi aniqlangan. Bu xil reaksiyalardabir kvant energiyaning bir molekulani
emas, bir necha molekulani reaksiyaga kiritganligi, ya’ni reaksiyaga kirishgan
molekulalarning soni yutilgan kvantlar sonidan ko’pligi ma’lum bo’lgan. Shuning
uchun kvant energiyasining molekulalarni reaksiyaga kiritish qobiliyati kvant
hosili bilan o’lchanadi.
Kvant unumi - Yutilgan bir kvant energiya ta’sirida ximiyaviy reaksiyaga
kirishgan molekulalarning soni kvant hosili deb ataladi, ya’ni: yuti
annurningmolekulalarsoni reaksiyagakirishganmolekulalarningsoni lg   bu
yerda  - kvant hosili. Demak, kvant hosili birga teng bo’lsa, reaksiya
Eynshteynning ekvivalentlik qonuniga bo’ysungan bo’ladi. Lekin, ba’zan kvant
9

hosili birdan katta va birdan kichik bo’lishi mumkin. Masalan, 2NH3  N2+3H2
reaksiyada  =0,23. Kvant hosilining birdan kichik bo’lishi molekulalarning
yutilgan energiyadan bir qismini yo’qotishi natijasidir, deb tushuntiriladi.
1.2 Fotokatalizatorlar va ularning ro’li
Kataliz va katalizator haqida
Reaksiya tezligining o ‘zgarishi katalitik jihatidan aktiv moddaning miqdori
juda oz bo’lganda ham juda katta bo’lishi mumkin. Bunday xusu siyatga ega
bo’ladigan katalizatorlar tirik organizmlardagi ko‘pchilik reaksiyalarda
qatnashuvchi biokatalizatorlar — fermentlar bo’lib, ular aktivlik jihatdan boshqa
katalizatorlardan keskin farq qiladi. Masalan, murakkab tuzilishga ega bo’lgan
katalaza fermenti 0 °C da 1 s davomida 6 *10 28
dona vodorod peroksidni
parchalash xususiyatiga ega.
Katalizatorlar reaksiya tezligini keskin orttiradi, reaksiyada qatnashadi, lekin
reaksiya mahsulotlari tarkibiga kirmaydi. Ba’zi moddalar reaksiya tezligini,
aksincha sekinlashtiradi, ularni ingibitorlar yoki salbiy kataliza torlar deb ataladi.
Katalitik jarayonlar gomogen va geterogen muhitda sodir bo’lishi mumkin.
Geterogen kataliz jarayonida katalizatorning sathi uning aktivligiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Juda silliqlangan platina plastinka vodorod peroksid eritmasiga
tushirilganda parchalanish reaksiyasi deyarli kuzatilmagan.
Lekin platina kukuni reaksiya tezligini keskin kuchaytirgan. Elektroliz usulida
olingan platina zarrachalari H
2 O
2 ni shiddatli parchalagan. Lekin shu katalitik
jarayon kolloid holdagi platina ishtirokida amalga oshirilganda reaksiya portlash
bilan sodir bo’lgan. Moddalar orasida sodir bo’ladigan reaksiya oraliq aktiv
kompleks hosil bo’lishi bilan tavsiflanishi haqida yuqorida aytib o’tilgan edi. Agar
shunday jarayonning aktivlanish energiyasi yuqori bo’lsa, uning sodir bo’lish
tezligi sezilarli bo’lmasligi mumkin.
Agar sistemaga reaksiyaga kirishuvchi moddalaming biri bilan oson oraliq
aktiv kompleks hosil qilish xususiyatiga ega bo’lgan modda kiritilsa, unda A + B
→AB reaksiyadagi boshlang’ich moddalaming biri A bilan shu modda orasida A +
10

K → A …K aktivlangan kompleks paydo bo’ladi, katalizator boshlang’ich
moddalaming ikkinchisi bilan oson ta’sirlashsa (aktivlanish energiyasi past bo’lishi
tufayli) ikkinchi xil aktiv kompleks B + AK→B…AK hosil bo’lishi mumkin.
Bu kompleks AB molekulasiga va K ga parchalanganda mahsulot hosil
bo’ladi va katalizator o‘zining ilgarigi holatiga qaytadi, bu katalizator yana
shunday tarzda yangi ta’sirlashishda ishtirok etishi mumkin. Umuman, katali zator
reaksiya natijasida sarf ham bo’lmaydi, o‘z holatini ham o‘zgartirmaydi.
1-rasmda reaksiyaning borishida katalizatorsiz (1-egri) va uning ta’sirida (2-
egri) sodir bo’ladigan holatlar aks ettirilgan. Undan ko‘rinishicha, katalizator
ishtirokida E’
a va E»
a qiymatlarida o ‘zgarish ( Δ E
a ) sistema uchun yutuq
mavjudligini aks ettiradi va rasm tagida keltirilgan formulada reaksiya tezligining
ifodasida E
a manfiy daraja holatida bo’lgani uchun Δ E
a qiymati ozgina
kamayganda ham reaksiya tezligi juda keskin ortishini tushuntiradi.
H
2 + I
2 = 2HI reaksiyada aktivlanish energiyasining 40 kJ/mol ga kamayishi
500 К da reaksiya tezligini 30 ming marta tezlashtirishga olib kelar ekan.
11

Katalitik jarayonlarning muhim xususiyatlarini quyidagicha umumlashtirish
mumkin:
 1.Oz miqdordagi katalizator ham reaksiya tezligini oshira oladi, chunki
uning ta’sir qilish vaqti juda qisqa.
 2. Katalizatorning asosiy mohiyati — u reaksiyaning aktivlanish ener -
giyasini pasaytiradi.
 3. Katalizatorning ta ’sir etish doirasi keng yoki cheklangan bo’lishi
mumkin. Biologik tabiatga ega bo’lgan fermentlarning ta’siri tor doirada bo’lsa,
anorganik tabiatga ega bo’lgan katalizatorlar (Pt, Pd, Ni va boshqalarjning ta’sir
doirasi keng bo’ladi.
 4. Hosil bo’lgan moddalar yana parchalanib boshlang’ich moddalarni hosil
qilishda ham katalizatorlar aktiv bo’lishi mumkin, shu sababli kata lizatorlar
reaksiya unumini oshirmaydi, ular qaytar reaksiyalaming muvozanat holatga
kelishini tezlashtiradi.
 5. Ko’pchilik katalizatorlarga chet moddalar qo’shilganda ularning aktivligi
ortishi mumkin. Bunday moddalarni promotorlar deb ataladi. Masa lan, H
2 va
N
2 orasidagi reaksiya katalizatori temirga Na
2 O, K
2 O va Al
2 O lar aralashtirifganda
katalizator aktivligi ortadi.
 6. Bir reaksiyaning o’zi katalizator bilan gomogen (masalan, SO
2 ning
kislorod bilan oksidlanishida NO
2 katalizatorlik vazifasini bajarganda) yoki
geterogen (masalan, Pt) sistemani hosil qilishi mumkin. Biologik sistema larda
bunday hodisa deyarli uchramaydi.
Katalizator ahamiyati
Kimyoviy moddalar ishlab chiqarishda katalizatorlarni qo‘llash juda katta
ahamiyatga ega. Ularning qo’llanishi ko‘pgina jarayonlarni jadallas tirishga,
reaksiyalarni energetik tejamkor sharoitda olib borishga imkon beradi.
Katalizatorlar mumkin bo‘lgan reaksiyalarning faqat ayrimlarining tezligini
oshirishi — selektivligi muhim hodisa bo‘lib, bu holat biologik sistemalarning
12

murakkab tuzilishga ega bo’lishi natijasidir. Lekin tajribada biz qo‘llaydigan
katalizatorlarning bunday xususiyati juda cheklangan.
Geterogen katalizda bunday selektivlikka erishish imkoniyati deyarli juda kam
yoki mumkin emas, chunki katalizator ta’sirida hosil bo‘ladigan oraliq aktiv
zarrachaning tabiati turlicha bo‘lganda selektivlik xususiyati paydo bo‘lishi
mumkin.
Etanolning katalitik parchalanishida spirt molekulasi katalizator yuzasida turli
holatlarda adsorbsiyalanishi mumkin,bunda molekuladagi — С —C – bog‘larning
aktivlashishi natijasida spinning degidrogenlanishi yuz beradi;
2-rasm.
molekulaning boshqacha adsorbsiyalanishi natijasida —C – O — bog‘i
aktivlansa, molekulaning degidratlanishiga olib keladi, katalizatorning tanlab ta’sir
etishi emas, oraliq aktivlangan zarracha vaziyati haqida ham so‘z bo‘lishi mumkin.
Turli katalizatorlar ta ’sirida bir reaksiyaning o ‘zida hosil bo‘ladigan mahsulotlar
turi har xil bo‘lishini quyidagi sxemalardan ko’rish mumkin(2-rasm).
Fotokatalizatorlar, fotokimyoviy jarayonlarda fotosensitiv reaktsiyalarni
faollashtirishda kritik ahamiyatga ega bo'lgan kimyoviy moddalar hisoblanadi.
Ular yorqinlik ostida yoki boshqa bir energiya manbasi orqali fotosensitiv
reaktsiyalarni boshlash uchun kerak bo'ladi. Fotokatalizatorlar fotokimyoviy
polimerlash, fotosensitiv bo'yicha materiallarni ishlab chiqish, fotosensitiv
13

pigmentlar va fotosensitiv agentlar olishda asosiy ahamiyatga ega. Ularning bir
nechta kritik vazifalari mavjud:
1. Fotokatalitik Reaktsiyalarni Boshlash: Fotokatalizatorlar fotosensitiv
reaktsiyalarni boshlash uchun energiya taqdim etishda yordam beradi. Ular
fotosensitiv materiallar bilan reaksiyaga kirishib, fotosensitiv reaktsiyalarni
boshlaydi va uni tezlashtiradi.
2. Fotopolimerlash: Fotokatalizatorlar, fotosensitiv fotokatalizatorlar, polimer
monomerlari va fotosensitiv bo'yicha materiallar bilan jamlanib, polimerizatsiya
jarayonini oshirish uchun foydalaniladi.
3. Tezlashtiruvchi va Tezlanuvchi Effektlar: Fotokatalizatorlar fotosensitiv
reaktsiyalarni tezlashtirishda muhim rol o'ynaydi. Ular fotosensitiv reaktsiyalarni
energiya bilan ta'minlaydi va jarayonni tezlashtiradi. Bundan tashqari, ular
fotosensitiv reaktsiyalarni katalizatsiya qilish orqali jarayonning samaradorligini
oshiradi.
4. Samaradorlik va Energiyani qayta ishlab chiqish: Fotokatalizatorlar,
energiya mablag'larini fotosensitiv reaktsiyalarga taqdim etish orqali jarayonning
samaradorligini oshirishda kritik ahamiyatga ega bo'lib, energiya sarfiyotini
kamaytiradi va reaksiyani samarali qiladi.
Fotokatalizatorlar, fotosensitiv reaktsiyalarni faollashtirishda kritik
ahamiyatga ega bo'lib, fotokimyoviy polimerlash, fotosensitiv bo'yicha
materiallarni ishlab chiqish, fotosensitiv pigmentlar va fotosensitiv agentlar olishda
juda muhim rollarni bajaradi.
1.3 Radikal va fotokimyoviy polimerlanish
Radikal polimerlanishda aktiv markaz erkin radikallar ta’sirida vujudga
keladi. Erkin radikallarda juftlashmagan –toq elektronning borligi ularning turli
monomerlar bilan tezda reaksiyaga kirishishiga imkoniyat yaratadi. Natujada
o’sish imkoniyatiga ega aktiv markaz hosil bo’ladi:
R `
+ CH
2 = CHX → R – CH
2 - ` CHX
14

Polimerlanish reaksiyasi harorat ta’sirida olib borilganda (termik
polimerlanish) aktiv markazning paydo bo’lishi qo’shbog’ uzilishi hisobiga sodir
bo’ladi:

t 0
CH
2 = CHR → `CH
2 - `CHR
Buning natijasida monomer molekulasi biradikalga aylanib, o’sish reaksiyasi
biradikalning har ikkala tomoni bo’ylab davom etadi:
t 0
`CH
2 - `CHR + CH
2 = CHR → `CH
2 – CHR – CH
2 - `CHR
Biroq termik polimerlanish reaksiyasi juda sust boshlanadi, temperaturani
ko’tarishgina reaksiyani tezlashtiradi. Ba’zi monomerlar, jumladan vinilasetat,
vinilidenxlorid, akrilonitril kabi monomerlar temperatura ta’sirida mutloqo
polimerlanmaydi. Sterol, metilmetakrilat va ularning hosilalari qizdirilganda
polimerlaninsh ancha tezlashadi.
Yorug`lik nuri energiyasi tasirida polimerlanish fotoximiyaviy polimerlanish
deyiladi. Bunda monomer molekulasiga kvant nur energiyasi yutilishi natijasida
erkin radikal hosil bo`ladi. Dastlabki kvant energiya yutilishi bilan monomer
molekulasi qo`zg`algan holatga o`tadi:
CH
2 = CHR + hv → `CH
2 - `CHR
Bu yerda hv - nurning bir kvant energeyasi bo’lib, u Plank doimiyligi (h) ni
to’lqin tebranish tezligi (v) ga ko’paytmasiga teng.
Makromolekula uchidagi erkin radikal yo’qolsa, polimer zanjiri uziladi.
Masalan, o’sayotgan ikki polimer zanjiri o’zining erkin radikallari bilan uchrashib,
o’sishdan to’xtashi mumkin (rekombinasiya usuli):
hv
R - CH
2 - CH
2 ` + `CH
2 - CH
2 - R → R - CH
2 - CH
2 - CH
2 - CH
2 – R
15

Yoki o’sayotgan makroradikal o’zining toq elektronini juftlashtirib, yangi
qo’shbog’ hosil qilishi mumkin (disproporsiya usuli):
R - CH
2 - CH
2 - CH
2 - CH
2 – → R - CH
2 - CH
2 – CH
= CH
2
↓H
R - CH
2 - CH
2 - CH
2 - → R - CH
2 - CH
2 – CH
3
Temperatura va nurlar tasirida polimerlanish jarayonlaridan inisiatorli
polimerlanish o`zining osonligl va kam energiya talab qilishi bilan ajralib turadi.
Shu sababli deyarli barcha monomerlarni polimerlashda reaksiya maxsus
inisiatorlar ishtirokida olib boriladi. Inisiatorlarning ahamiyati ularning osonlik
bilan parchalanib, erkin radikallar hosil qilishidadir. Ularning parchalanishi kam
energiya talab qiladi va tezda aktiv markazlar hosil qilib reaksiyani tezlashtirishda
muhim rol o`ynaydi. Reaksiyani boshlab bergan inisiator zarralari polimer
molekulalarining tarkibida kimyoviy bog` bilan ulanib qoladi. Inisiatorlarga misol
qilib benzoil peroksid, vodorod peroksid, azo –bis-izo butironitril va natriy, kaliy,
ammoniy persulfatlarni ko`rsatish mumkin. Polimerlanish jarayonini boshlab
yuborish uchun reaksion muhitga monomer og`irligining 0,1-1 prosenti miqdorida
inisiator qo`shish kifoya. Masalan benzoil peroksid 60 0
va undan yuqori
temperaturada qizdirilganda ikkita benzoat gruppali erkin radikal hosil qiladi.
O O O
|| || ||
C
6 H
5 –C – O – O – C - C
6 H
5 → 2 C
6 H
5 – C - O`
Benzoat radikallar parchalanishni davom ettirib, fenil gruppali erkin radikallar
hosil qilishi mumkin:
O
||
C
6 H
5 – C –O` → C
6 H
5 ` + CO
2
16

Har ikkala – benzoat va fenil radikallar monomer molekulalari bilan birikib,
polimerlanishning aktiv markazlarini hosil qila oladi.
Azo-bis-izobutironitril ham o’zidan bir molekula azot ajratib, ikki erkin
radikal hosil qiladi va vinil monomerlarning polimerlanish reaksiyasini boshlab
beradi.
CH
3 CH
3 CH
3
| | |
NC – C – N = N - C – CN → 2NC – C` + N
2
| | |
CH
3 CH
3 CH
3
CH
3 CH
3
| |
NC – C` + CH
2 = CH → NC – C - CH
2 – CH`
| | | |
CH
3 COOH CH
3 COOH
Bulardan tashqari, sanoatda keng ko’lamda ishlatiluvchi inisiatorlar qatoriga
kumolgidroperoksid C
6 H
5 C(CH
3 )
2 – O – O - H, uchlamchi butilgidroperoksid
(CH
3 )
3 C- O – O – H, uchlamchi butilperoksid
(CH
3 )
3 – C – O – O – C (CH
3 )
3 , kaliy persul’fat K
2 S
2 O
8 , ammoniy persul’fat
(NH
4 )
2 S
2 O
8 va boshqalar kiradi.
Polimerlanish reaksiyasini butunlay to’xtatuvchi moddalar ingibitorlar
deb ataladi. Ingibitorlarga gidroxinon misol bo’ladi. U o’sib borayotgan polimer
zanjiridan vodorodni tortib olib, semixinonga aylanadi, zanjirda esa, qo’shbog’
hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan semixinon gruppa yana bir makroradikal yoki aktiv
markaz bilan birikib, ularni ham o’sishdan to’xtatadi, ya’ni zanjir uziladi.
17

1.4 Fotorezistorlar va fotoprovodniki
Fotorezistorlar va fotoprovodniki, chto bir ishlab chiqarishlarda va
elektronika sohalarida keng qo llaniladigan optik tizimlar uchun muhimʻ
komponentlardir. Ular yorqinlikning o zgarishi orqali ishlaydi va tizimning
ʻ
ishlashini boshqarishda yordam beradi. Quyidagi ta'rifiy ma'lumotlar ko'rsatiladi:
1. Fotorezistorlar: - Fotorezistorlar, yorqinlikning o zgarishi natijasida
ʻ
resistansiyaning (to qqizuvchi yoki o tkazuvchi quvvatning) o zgarishi orqali
ʻ ʻ ʻ
ishlaydigan elektronik qurilmalar hisoblanadi.
- Yorqinlikning kuchini oshirish bilan, fotorezistorning resistansiyaning
kesishmish elektronlarni bandlar orasida ko chib kelayotgan elektronlar bilan
ʻ
ulanishi o zgaradi.
ʻ
- Fotorezistorlar odatda yorqinlikning uzunligi va kuchiga bog liq
ʻ
resistansiyaning o zgarishi bilan xarakterizatsiya qilinadi. Yorqinlik ko payganda,
ʻ ʻ
resistansiya kamayadi va o zgaruvchan elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun
ʻ
yaxshi ishlatiladi.
2. Fotoprovodniki: - Fotoprovodniki, yorqinlikning o zgarishi natijasida
ʻ
elektronlarning hovli bo yicha harakatini o zgartiradigan vosita bo lib, bu
ʻ ʻ ʻ
o zgarish yoki fotosensitivlikni aniqlaydi.
ʻ
- Fotoprovodniki odatda yorqinlikning kuchining o zgarishi bilan ishlaydi.
ʻ
Yorqinlik kuchining oshishi bilan, elektronlarning provodlik energiyasi oshadi,
shuningdek, provodlik elektronlar ko chirib, resistansiya kamayadi.
ʻ
- Fotoprovodniki yorqinlik ko payganda o zgaruvchan elektr energiyasini
ʻ ʻ
ishlab chiqarish uchun yaxshi ishlatiladi, shuningdek, optik sensorlar va
kommunikatsiya vositalarida qo llaniladi.
ʻ
18

Fotorezistorlar va fotoprovodniki, yorqinlikni elektr energiyasiga aylantirish
uchun ishlatiladi va bu jarayon elektronik qurilmalarda, fotosensitiv qurilmalarda
va optik sensorlarda keng qo llaniladi.ʻ
19

2 BOB: Fotokimyoviy polimerlar va ularning amaliyotdagi
ahamiyati
Fotokimyoviy polimerlar, fotorezistorlar, fotoprovodniki va boshqa optik
qurilmalarda keng qo llaniladigan yorqinlikga oid fotopolimerlash materiallariʻ
hisoblanadi. Ular kichik yorqinlik o zgarishlariga o zgaruvchanlik bilan reaksiya
ʻ ʻ
qilish orqali kimyoviy va elektr energiyasini o z ichiga oladi. Fotokimyoviy
ʻ
polimerlar va ularning amaliyotdagi ahamiyati quyidagi nuqtalarda ifodalangan:
Optik Qurilmalar va Sensormadagi Ishlatilishi: - Fotokimyoviy polimerlar,
optik sensorlar, fotosensorlar va fotosensitiv qurilmalar kabi optik qurilmalarda
keng qo'llaniladi. Ular yorqinlikning o zgarishiga o zgaruvchanlik bilan reaksiya
ʻ ʻ
qilish orqali yorqinlik intensivligini o lchashda va sensorma haqiqiy vaqtli javob
ʻ
berishda ishlatiladi.
Optik Tizimlar va Kommunikatsiyada ishlatilishi: - Fotokimyoviy polimerlar,
optik tizimlar va kommunikatsiya vositalarida amaliyotda keng qo'llaniladi. Ular
yorqinlikning o zgarishiga qarshi o zgaruvchanlik bilan reaksiya qilar va elektr
ʻ ʻ
energiyasini o z ichiga oladi.
ʻ
3D Printerlarda Ishlatilishi: - Fotokimyoviy polimerlar, 3D printerlarda
material sifatida ishlatiladi. Yorqinlik kuchining o zgarishi bilan, fotokimyoviy
ʻ
polimerlar kattalashtiriladi va 3D ob'ektlarni yaratish uchun ishlatiladi.
Meditsina sohasida: - Fotokimyoviy polimerlar, tibbiyotda amaliyotda keng
qo llaniladi, masalan, quruq ekzema va boshqa dermatozlar, tuproq yonida sifatli
ʻ
kichik polimerlar ishlatiladi.
Optik Kommunikatsiyada: - Fotokimyoviy polimerlar, optik
kommunikatsiyada amaliyotda qo'llaniladi. Ular yorqinlikni elektr energiyasiga
aylantirish uchun yaxshi bo lib, optik signalni qabul qilishda va o zgartirishda
ʻ ʻ
ishlatiladi.
Fotokimyoviy polimerlar va ularning amaliyotdagi ahamiyati, optik tizimlar,
sensorlar, 3D printerlar, tibbiyot va kommunikatsiya sohasida keng qo llanilishi
ʻ
20

bilan bog liqdir. Ular yorqinlik intensivligini o lchashda, sensorma va optikʻ ʻ
vositalarning samaradorligini oshirishda muhim rollarni o ynaydi.
ʻ
2.1 Fotosensitiv materiallar va uarning foydalanish sohalari
Fotosensitiv materiallar, yorqinlik kuchining o zgarishi orqali kimyoviy va
ʻ
elektr energiyasini o z ichiga oladigan materiallar hisoblanadi. Ular fotosensitiv
ʻ
reaktsiyalarni boshlash uchun kerak bo ladi va keng qo'llaniladi. Quyidagi
ʻ
nuqtalarda fotosensitiv materiallar va ularning foydalanish sohalari keltirilgan:
Fotopolimerlar: - Fotopolimerlar, fotosensitiv reaktsiyalarni boshlash uchun
keng qo'llaniladi. Ular yorqinlik kuchining o zgarishi natijasida polimerizatsiya
ʻ
jarayonini o z ichiga oladi va 3D printerlar va optik sensorlar kabi sahalar uchun
ʻ
katta ahamiyatga ega.
Fotorezistorlar: - Fotorezistorlar fotosensitiv materiallar bilan ishlab
chiqariladi va yorqinlikning intensivligining o zgarishiga qarshi o zgaruvchanlik
ʻ ʻ
bilan ishlaydi. Ular optik sensorlar va avtomatik osillogrammalar kabi vositalarda
foydalaniladi.
Fotoprovodniki: - Fotoprovodniki, germaniy, kadmium selenid yoki silikon
kabi fotosensitiv materiallardan ishlab chiqiladi. Ular fotosensitiv reaktsiyalarni
boshlash uchun ishlatiladi va optik sensorlar, fotosensorlar va fotosensitiv
qurilmalar kabi optik vositalarda foydalaniladi.
Fotosensitiv Pigmentlar: - Fotosensitiv pigmentlar, fotosensitiv reaktsiyalarni
boshlash uchun fotosensitiv bo'yicha materiallar bilan jamlanib, yorqinlik
intensivligining o zgarishi bilan o zgaruvchanlik bilan ishlaydi. Ular bo'yoq,
ʻ ʻ
bo'yog'li bo'yicha materiallar va optik sensorlarda keng qo'llaniladi.
Fotosensitiv Agentlar: - Fotosensitiv agentlar, fotosensitiv reaktsiyalarni
boshlash uchun fotosensitiv bo'yicha materiallar bilan ishlatiladi. Ular optik
tizimlar, sensorlar va kommunikatsiya vositalarida foydalaniladi.
Fotosensitiv materiallar, fotosensitiv reaktsiyalarni boshlash uchun juda kritik
va muhim bo'lib, ular optik sensorlar, optik tizimlar, 3D printerlar, tibbiyot va
21

kommunikatsiya sohasida keng qo'llaniladi. Bu materiallar, yorqinlik intensivligini
o lchashda va sensorma samaradorligini oshirishda kritik ahamiyatga ega.ʻ
2.2 Fotomodellirovaniya va boshqa tajribaviy ishlab chiqarishlar
Fotomodellirovaniya, fotosensitiv materiallar yordamida tajribaviy yoki
amaliyotdagi ishlab chiqarishlar uchun keng qo'llaniladigan bir texnika va usul
hisoblanadi. Bu texnika fotosensitiv reaktsiyalarni fotosensitiv materiallar orqali
boshlash va bu reaktsiyalar yorqinlikning intensivligi bilan qo llanilgan
ʻ
fotomaskalar yordamida kontrol qilinishi bilan amalga oshiriladi. Quyidagi
nuqtalarda fotomodellirovaniya va boshqa tajribaviy ishlab chiqarishlar keltirilgan:
1. Optik Mikroskopiyada Fotomodellirovaniya:
- Optik mikroskopiyada, fotosensitiv reaktsiyalarni boshlash va
materiallarning strukturasini o rganish uchun fotosensitiv materiallar va
ʻ
fotomaskalar keng qo'llaniladi. Bu usulni laboratoriyalarda kimyoviy va optik
tadqiqotlar uchun ishlatiladi.
2. 3D Printerlarda Fotomodellirovaniya:
- 3D printerlarda, fotosensitiv polimer materiallar ishlatiladi, ular yorqinlik
intensivligi bilan qo llanilgan fotomaskalar yordamida polymerizatsiya jarayonini
ʻ
boshlash uchun foydalaniladi. Bu usul, 3D ob'ektlarni yaratishda va maxsus
qismatli materiallar ishlab chiqishda keng qo'llaniladi.
3. Optik Sensorlar va Kommunikatsiya Vositalarining Ishlab Chiqarishida
Fotomodellirovaniya:
- Optik sensorlar, kommunikatsiya vositalari va optik tizimlar kabi vositalarni
ishlab chiqishda fotomodellirovaniya keng qo'llaniladi. Fotosensitiv materiallar
yordamida yorqinlik intensivligi bilan boshlanadigan reaktsiyalar fotosensitiv
materiallarning strukturasini yaratish uchun ishlatiladi.
4. Tibbiyot va Biologiyaning tajribaviy ishlab chiqarishlarida
Fotomodellirovaniya:
- Tibbiyot va biologiyaning tajribaviy ishlab chiqarishlarida, fotosensitiv
materiallar va fotomaskalar yordamida qiziqish va strukturalar yaratish uchun
22

fotomodellirovaniya keng qo'llaniladi. Bu usul, biologik materiallarning yaratilish
va ularning xususiyatlari haqida tadqiqotlar uchun kritik ahamiyatga ega.
Fotomodellirovaniya, fotosensitiv materiallar yordamida turli sohalar uchun
qiyinchiliklarni hal qilishda va tajribaviy ishlab chiqarishlar uchun keng
qo'llaniladi. Bu texnika yorqinlik intensivligi bilan boshlanadigan fotosensitiv
reaktsiyalar orqali strukturalarni yaratish va ularga nazorat qilishda juda samarador
bo'lib, laboratoriyalarda kimyoviy, biologik va optik tadqiqotlar uchun juda
muhimdir.
2.3 Fotorezistorlar va fotosensitiv qurilmalar sohasidagi rivojlanish
Fotorezistorlar va fotosensitiv qurilmalar sohasidagi rivojlanish, optik
sensorlar, fotosensitiv qurilmalar va kommunikatsiya vositalarining ishini
samaraliroq qilish uchun muhimdir. Quyidagi nuqtalarda bu sohaning
rivojlanishini keltirib chiqamiz:
1. Materiallar va Texnologiyalarning Rivojlanishi: - Yorqinlik
intensivligining o'zgarishi bilan ishlovchi fotosensitiv materiallar va fotorezistorlar
sohasida katta rivojlanish mavjud. Yangi materiallar va texnologiyalar keng
qo'llaniladigan tizimlarning ishlashini samaraliroq qilishga yordam beradi.
2. Avtomatlashtirish va Integrlash: - Fotosensitiv qurilmalar va fotorezistorlar,
avtomatlashtirish va integrlashning rivojlanishi bilan birga, optik sensorlar,
fotosensorlar va kommunikatsiya vositalari kabi texnologiyalarni samaraliroq
qiladi. Bu, optik tizimlarning to'liq ishlab chiqarilish va ishlashining
osonlashishiga olib keladi.
3. Yorqinlik Intensivligining Qo'llanishining Ko'payishi: - Yorqinlik
intensivligining ko'payishi va fotosensitiv reaktsiyalar bilan fotosensitiv materiallar
va fotorezistorlar ishlab chiqilishi, ularga keng qo'llanishning osonlashishi va
texnologiyalar sohasidagi yangiliklar o rtasida yuqori tezlikda o zgarishʻ ʻ
kelayotgan xususiyatlardir.
4. Ishlab chiqaruvchilar tomonidan ko proq boshqaruvchi xususiyatlarning
ʻ
qo llanilishi: - Fotorezistorlar va fotosensitiv qurilmalar sohasidagi rivojlanishda,
ʻ
23

energiya foydalanishini minimalizatsiyalash, tez ishlash va ishlovchi
materiallarning sifatlarini o rganish kabi boshqaruvchi xususiyatlarningʻ
qo llanilishi keng rivojlanmoqda.
ʻ
5. Harakatlanuvchi va Optik Kommunikatsiya: - Harakatlanuvchi va optik
kommunikatsiya sohasidagi rivojlanish, fotosensitiv qurilmalar va fotorezistorlar
uchun yana bir maydon ochishga imkoniyat beradi. Ular, optik signalni qabul
qilishda va o qishda keng qo llaniladi, bu esa fotosensitiv materiallar va
ʻ ʻ
fotorezistorlar sohasidagi tajribaviy ishlab chiqarishlarning muhim maqsadlari
bo'lib turadi.
Fotorezistorlar va fotosensitiv qurilmalar sohasidagi rivojlanish, optik
sensorlar, fotosensorlar va kommunikatsiya vositalarining ishlashini samaraliroq
qilish uchun muhimdir va bu soha, texnologiyalar sohasidagi katta fursatlar olib
kelmoqda. Bu rivojlanish, fotosensitiv materiallar va fotorezistorlar sohasidagi
yangiliklarni amalga oshirishda kritik ahamiyatga ega.
6. Nanotexnologiyalar va Fotosensitiv Materiallar: - Nanotexnologiyalar
fotosensitiv materiallarni yaratishda va ularga yangi xususiyatlar qo'shishda
o'zgarishlar keltirib chiqmoqda. Misol uchun, nanokristallar va nanostrukturalar
fotosensitiv materiallarning o'z xususiyatlarini oshirishga yordam beradi.
7. Fotorezistorlar va Fotosensitiv Qurilmalar sohasidagi IoT: - Internet of
Things (IoT) texnologiyasi yana bir soha bo'lib, fotorezistorlar va fotosensitiv
qurilmalar bu sohadagi tizimlarning yorqinlikni o'zgarishi va ma'lumotlarni
to'plash uchun keng qo'llanilmoqda.
8. Energiya Ehtiyotkorligi: - Fotorezistorlar va fotosensitiv qurilmalar
energiya ehtiyotkorligi sohasida muhim rol o'ynaydi. Ularga qo'llanish, energiya
isrofini kamaytirishda va avtomatlashtirilgan tizimlarning samaradorligini
oshirishda yordam beradi.
9. Biomeditsina va Tibbiyot: - Fotorezistorlar va fotosensitiv qurilmalar,
biomeditsina va tibbiyot sohasida yorqinlik intensivligini o'zgarishini o rganish,
ʻ
tibbiyot vositalarida fotosensitiv reaktsiyalarni boshlash va biologik
materiallarning yaratilishida keng qo'llanilmoqda.
24

10. Amaliyotdagi Ilova Turlari: - Fotorezistorlar va fotosensitiv qurilmalar,
optik sensorlar, fotosensorlar, kommunikatsiya vositalari va avtomatlashtirilgan
tizimlar kabi har xil amaliyotlarda keng qo'llanilmoqda. Ularning ko'p turli
sohalarda ishlatilishi, bu sohalar bo'yicha yangiliklarni olib keladi.
Bu keng qamrovli sohadagi yangiliklar va rivojlanishlar, fotorezistorlar va
fotosensitiv qurilmalar sohasidagi tajribaviy ishlab chiqarishlarni muvaffaqiyatli va
samarali qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Bu sohada olib borilayotgan
rivojlanish va innovatsiyalar, sohani kengaytirish va kuchaytirishga yordam beradi.
25

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Polimerlarning tarkibi va sintez
usullariga ko ra, ulardan qattiq va elastik, puxta va mo rt, issiq va sovuqqa chi-ʻ ʻ
damli, kimyoviy ta sirlarga bardoshli va h.k. xossaga ega bo lgan mahsulotlar olish
ʼ ʻ
mumkin. Mahsulot hosil qilish uchun polimerlarga to ldirgichlar va boshqa
ʻ
moddalar qo shiladi. Polimerlarning muhim xu-susiyati shuki, ulardan
ʻ
shtampovkalash, presslash kabi oddiy usullarda buyumlar tayyorlash mumkin.
Polimerlarch. dastlab murakkab bo lmagan moddalar, kumir va yog ochni
ʻ ʻ
qayta ishlash mahsulotlari (mas, fenol, formalin va boshqalar)ga asoslangan edi.
Keyinchalik polimerlar olish uchun neftni kayta ishlash mahsulotlari, tabiiy gaz,
qattiq yoqilg ilarni qayta ishlash mahsulotlari, yogoch va turli o simlik xom
ʻ ʻ
ashyolari chiqindilari ishlatiladigan bo ldi. Xossasining yaxshiligi va xalq
ʻ
xo jaligiga keltiradigan foydasining kattaligi hamda xom ashyo zaxiralarining
ʻ
ko pligi polimerlarni keng ko lamda ishlab chiqarishga imkon berdi.
ʻ ʻ
Fotoimyoviy polimerlar fotokimyoviy reaksiyalar bilan ishlash jarayoni tez
hisoblanadi. Fotokimyoviy reaksiyalar - yorug’lik ta’sirida vujudga keladigan yoki
yorug’lik bilan tezlashadigan reaksiyalarga fotokimyoviy reaksiyalar deyiladi.
Fotokimyoviy reaksiyalarga quyidagilar kiradi - Tipik fotokimyovbiy
reaksiyalar qatoriga fotokimyoviy sintez, izomerizatsiya, fotokimyoviy
polimerizatsiya, fotoliz (ya’ni yorug’lik ta’siridan parchalanish), fotokimyoviy
oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari, molekulalar ichida atomlarning qayta
gruppalanish reaksiyalari va allotropik o’zgarishlar kiradi.
26

Foydalanilgan adabiyotlar
1. SH.YE.Ishoqov., YU.T.Toshpo'latov, Anorganik kimyo. Toshkent.
«O'qituvchi». 1992 y.
2. Plastmassalarni qayta ishlash., O’quv qollanma., Toshkent 2022
3. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov)
4. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.)
5. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar. ii-
qism. dexqanov r.)
6. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent.
«O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy
7. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston» 2003
y.va anorganik kimyo.
8. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent,
a. "O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar
9. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent,
a. "O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar
10. “Plastmassalarni qayta ishlashning asosiy texnologiyalari” tahririyati ostida.
V.N.Kulezneva va VK Guseva, Moskva, "Kimyo", 1995 yil.
11. Tahririyat ostida "Plastmassani qayta ishlashning asosiy texnologiyalari".
V.N.Kulezneva va VK Guseva, Moskva, "Kimyo", 1995 yil.
12. G.A.Shvetsov va boshqalar. "Plastmassani qayta ishlash texnologiyasi",
Moskva, "Kimyo",1988 yil c. 94-171
13. Семчиков Ю.Д. Высокомолекулярные соединения. М .: АСАДЕМА , 2005,
367 с .
14. Мусаев У . Н ., Бабаев Т . М ., Курбанов Ш . А ., Хакимжонов Б . Ш .,
Мухамедиев М . Г . Полимерлар кимёсидан практикум . Тошк .: Университет ,
2001.
27

Fotokimyoviy polimerlar

Купить