Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	716.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	История

Fransiya-Prussiya urushi

xukumat dushmanga keskin zarba berishni tashkil eta olmadi. 19-chi sentabrda
prussiyaliklar Parijni qurshab olishni yakunlashdi. Xarbiy qismlarning harakatlari
puxta reja asosida olib borilmas edi.
“Lekin bu yerda ularni ko‘p sonli garnizon va Parij aholisining qarshiligi
kutib turardi. 1870-yil 7-oktabrda «milliy mudofaa hukumatining» a’zolaridan biri,
Gambetta, Tur shahriga kelib joylashdi va bu yerda yangi armiyalar tuzish
bo‘yicha jadal faoliyat olib bordi” 13
. Nemislarning ahvoli mukammalasha bordi.
Boshqa buyuk davlatlarning urushga aralashish ehtimoli paydo bo‘lishi mumkin
edi. Mets va Parij qamali nemislarning ko‘plab kuchini band qilar ekan,
Gambettaning yangi armiyalarni shakllantirish rejasi amalda muvaffaqiyatga
erishish imkoniyaga ega edi. Lekin, 1870-yil 27-oktabrda marshal Bazen o‘zining
armiyasi bilan Metsni nemislarga topshirdi. Bazenning taslim bo‘lishi Fransiya
uchun vaziyatni og‘irlashtirdi: Mets qal’asi qamalida band bo‘lgan nemis
qo‘shinlari erkin harbiy harakatlar imkonini qo‘lga kiritdi. Va bu vaziyatda «milliy
mudofaa hukumati» har qanday qarshilikni to‘xtatdi: hukumat nemislar bilan sulh
tuzdi. “Rossiyaning chor hukumati, vujudga kelgan vaziyatdan foydalanib, 1870yil
Parij traktatining o‘zi uchun og‘ir bo‘lgan shartlaridan qutilib oldi. Bunday holat
Londondagi 1871-yil yanvar konferensiyasida tasdiqlandi.1871-yil 18yanvarda
Germaniya imperiyasining tashkil etilganligi e’lon qilindi” 14
. 1871yilning 28 -
yanvar kuni Vaqtli xukumatning tashqi ishlar vaziri- Jyul Fabr Verselga borib,
Germaniya xukumati bilan qisqa muddatli sulx shartnomasini imzoladi. Mazkur
shartnoma nemislar uchun favqulodda muhim moddalarga ega edi. O‘sha
shartlardan biri – darxil Milliy majlisni chaqirib, sulx shartnomasini tasdiqlashdan
iborat edi. Milliy majlis mamlakatda 8-fevral kuni o‘tkazildi.
Saylovlar 22-yanvar qo‘zg‘oloni bostirilganidan keyin boshlangan qattiq
reaksiya sharoitida o‘tdi. Demokratik kuchlar ta’qib ostiga olindi. Xatto Gambetta
aslida Bismarkning talabiga muvofiq, ichki ishlar ministri vazifasidan ketishi lozim
edi.
13
Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.: 1964. 94 б.
14
Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи,T.: 1989. 68 б.
20

Germaniya imperiyasi bosh kansleri- Otto fon Bismark (1871-1890)
39

Ligitimistlar-Burbonlar sulolasining nomzodi Karl X ning nabirasi graf
Shamborni quvvatlashsa, orleanchilar sulolasiga mansub monarxiyachi deputatlar
Lui Filippning nabirasi graf Parijskiyni quvvatlashdi. Monarxiyachi deputatlar
o‘rtasidagi kurashdan Ter ustalik bilan foydalandi. U 1871- yilning 31-avgust kuni
Fransiya prezidenti etib saylandi. Mamlakatda chiqarilgan ichki zayomlar evaziga
qisqa muddat oralig‘ida 1873 -yilning martiga qadar Germaniyaga 5 milliard frank
miqdoridagi tovon puli to‘landi. Tyer Fransiyada konservativ respublika tuzumini
amalda saqlanishiga majbur bo‘ldi. Ter monarxiyani tiklashga jur’at etolmadi va
monarxiyachilar ishonchini oqlamadi.” 19
Mana shu tarzda Tyer
monarxiyachilarning ishonchini oqlay olmaganligi uchun Tyer 24-may (1873y)
iste’foga chiqarildi. Shundan so‘ng, Burbonlarga mansub Mak Magon o‘sha
yilning may oyida respublika prezidenti lavozimini egalladi. 1873-yilning
noyabrida monarxiyachilarning xoxishi bilan prezidentlik vakolati 7 yilga
cho‘zildi. Mak Magon mamlakatdagi “ahloqiy tartiblar”ni tiklash maqsadida davlat
maxkamalaridagi amaldorlarni monarxiyachilar bilan almashtirdi. O‘sha davrdagi
Fransiyani istehzo bilan “Gersoglar respublikasi” deb atalgan. 1875-yilning 21-
yanvarida Fransiyada yangi konstitutsiya qabul qilindi. Unda davlat tuzumining
shakli haqida so‘z ketganda, “Respublika” atamasi ishlatiladi. Faqat bir ovoz farqi
tufayli (353 qarshi 352) konstitutsiya qabul qilindi. Germaniyaning «yuqoridan» va
Prussiya monarxiyasi boshchiligidagi birlashishi yakunlandi.
“Frankfurt shartnomasi Veralda imzolangan shartnomaning asosiy
shartlarini tasdiqladi. Umuman, shartnomaning shartlari iqtisodiy, siyosiy va
harbiy jixatdan Fransiyani zaiflashtirdi va Germaniyani kuchaytirdi.
FransiyaPrussiya urushi davrida Rimda joylashgan va papani qo‘llab-quvvatlagan
fransuz korpusi vataniga chaqirib olindi; Papa viloyati Italiya bilan birlashdi -
Italiyaning birlashishi yakunlandi.” Urush lokal tarzda bo‘lib o‘tadimi yoki boshqa
davlatlar ham bu urushga aralashishadimi? Bunday asosiy muammo fransuz va
prus diplomatlari oldida turar edi. Fransuz hukumati Avstriya-Vengriya va
19
Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.:1964. 99 б.

27

15. Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих II том (1871-
1918), Т.:1964.
16. История дипломатии. М.,1959-1963 гг. T.I; II. 14.Лебедева М.М.
Мировая политика М., 2003.
17. История междунар3ных отношений. Основные этапы с древности до
наших дней. – М., Логос, 2007. / п3 ред. Г.В.Каменской,
О.А.Колобова, Э.Г.Соловьева.
18. Новая история стран Европи и Амeрики. Второй пeри3. П3 рeд.
Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М., 1998.
19. Новая история стран Европи и Амeрики. Пeрвий пeри3. П3 рeд.
Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М., 1998.
20. Системная история междунар3ных отношений. 1918-2003. В четырех
томах. Отв. Ред. А.Д.Богатуров. М.,2003.
Internet ma’lumotlari:
1. www.arxiv.uz
2. www.offen.uz
3. www.doxc.uz
4. www.ziyo.uz

34

Yangi parlament tarkibida 200 ligitnmistlar, o‘shancha orleanchilar, 120 ta
mo’tadil Respublikachilar bor edi. 12 fevral kuni Bordoda yig‘ilgan Milliy majlis
yangi xukumat tuzdi. Uning boshlig‘i Tyer bo‘ldi. Sulx shartnomasi tasdiqlandi
Yirtqich burjuaziya yuqori doiralarining eng jirkanch xususiyatlarini o‘zida
mujassamlashtirilgan shu kishining o‘taketgan reaksion Millat majlisi tomonidan
davlat boshlig‘i qilib saylanganligi bejiz emas edi.
Tyer Parijning itoatsiz proletariatidan o‘ch olish uchun mumkin qadar
tezroq qo‘lini bo‘shatib olish uchun sulh shartnomalari to‘g‘risida kelishib olish
maqsadida darrov Bismark huzuriga yugurdi. Bismark esa endi Prussiya
qirolligining vakili emas, balki 1871-yil 18-yanvarda Versalda e’lon qilingan
Germaniya imperiyasining vakili edi.
“Parijdagi yigirma okrug delegatlarining 1871-yil yanvarida aholiga
qilgan murojaatidan: 4 sentabr hukumati mamlakatni mudofaa qilish vazifasini
o‘z zimmasiga olgan edi: xo‘sh, u bu vazifani bajardimi? Yo‘q. Bizlar 500 ming
jangchidan iboratmiz, prusslar esa faqat 200 ming kishidan iborat bo‘lgani holda
bizlarni bo‘g‘ib tashlamoqda! Bunga bizlarni idora qilayotganlardan bo‘lak kim
aybdor? Ular to‘p-zambaraklar quyish va qurollar yasash o‘rniga faqat muzokaralar
yurgizishni o‘ylab keldilar. Ular yalpi safarbarlik o‘tkazishdan voz kechdilar. Ular
bonapartchilarni o‘z o‘rinlarida qoldirib, respublikachilarni turmalarga
tashladilar...” 15
.
Hukumat o‘z basharasini tamomila ochib ko‘rsatdi, u bizlarni o‘ldirmoqda.
Parijni xalos qilish uchun tezlik bilan qat’iy bir qarorga kelish kerak. Munitsipalitet
yoki Kommuna, nima deb atalmasin, xalq uchun birdan-bir najotdir. Xalqning
o‘limga qarshi birdan-bir boshpanasidir. Bastiliyani vayron qilib, toj-taxtlarni
ag‘darib tashlaydigan 1789-yilgi Ulug‘ Xalq sovuq va ochlik holdan toydirib,
tomirlarida qon qotib qolguncha, yuragining urishi to‘xtab qolguncha qo‘l
qovushtirib kutib turadimi, axir? Yo‘q! Dushman esa yuragimiz qancha urishini
sanab turibdi. Parij aholisi bunday kulfatlarni boshdan kechirishni va bunday
15
История дипломатии. М.,1959-1963 гг. T.I; II. 14.Лебедева М.М. Мировая политика М., 2003. с 145.

21

$Bismark Emsdan olingan telegramma matnini shunday qisqartirib yubordiki, natijasida uning ma’nosi juda o‘zgarib ketib, Fransiya uchun, uning milliy sha’ni uchun isnod keltiradigan mazmun hosil bo‘lgan edi. Oradan ancha vaqt o‘tgandan keyin Bismark o‘zining memuarlarida buni yozgan edi. Ana shu tariqa soxtalashtirilgan “Ems depeshasi”ni Bismark matbuotda e’lon qildi. Natijada Bismarkning ayni muddaosidek bo‘lib chiqdi. 15-iyulda Fransiya hukumtining boshlig‘i Olive Qonun chiqaruvchi korpusdan armiyaga rezevdagilarni chaqirish uchun kredit berilishini talab qildi va buning oqibatlari uchun javobgarlikni “bamaylixotir” o‘z zimmamga olaman, dedi. “Bonapartchi agentlar va korjoma kiyib olgan politsiyachilar Parij ko‘chalarida namoyishlar uyushtirdilar, milliy bayroqlar va imperatorning suratlarini ko‘tarib olib, “Berlinga!” degan urushqoqlik shiorlarini aytib bordilar” 6 . Reynning har ikkala tomonida hukmron sinflar avj oldirayotgan ashaddiy shovinizmga fransuz va nemis ishchilar sinfining birdamligi qarama- qarshi turardi. Internatsional a’zolari bo‘lgan fransuz ishchilari 1870-yil 2-\iyul xitobnomasidagi nemis ishchilarini birgalikda harakat qilishga va Reynning ikkala tomonidagi istibdodga qarshi kurashga da’vat qildilar. Lekin na fransuz va nemis ishchilar ahvolni o‘zgartirish va urushga qarshilik ko‘rsatish uchun yetarli kuchga ega emas edilar. Har ikki mamlakatda urushga zo‘r berib tayyorgarlik ko‘rishayotgan edi. Nihoyat, 19- iyulda Fransiya Prussiyaga urush e’lon qildi. Urushning boshlanishi. “1870- yilning 19- iyul kuni Fransiya Shimoliy – German ittifoqiga qarshi urush e’lon qildi. Bu davrda Pruss qo‘shinlariga barcha Shimoliy German ittifoqiga mansub bo‘lgan davlatlarning armiyalari va xatto ittifoq tarkibiga kirmagan 4 ta nemis davlati qurolli kuchlari ham qo‘shilishdi” 7 . German qurolli kuchlari son jihatdan Fransiyalarnikidan ikki marta ustun bo‘lgani holda yaxshi xarbiy tayyorgarlik ko‘rgan jangovar xolatdagi armiya edi. Nemis qo‘shinlari uchta armiyaga bo‘lingani holda aniq reja asosida harakat qilishdi. Ular 6 И. С. Галкин, Н. Е. Застенкер, В. М. Хвостов “Янги тарих” III том (1871-1918), Т.: 1964. 78 б . 7 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк a ..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи , . Т .:1989. 126 б . 11$

yuborishayapti, ularning hozirgi davrda keragi yo‘q. Bizda Fransuz chegaralarining
bironta kertasi yo‘q”. O‘sha kuni boshqa general xarbiy vazirilkka yuborgan
telegrammasida “Belforga etib keldim. Lekin o‘z brigadamni topa olmadim.
Diviziya boshlig‘ini ham topmadim. Nima qilay? Bilmadim, polkim qaerda ekan:
Eng achinarlisi, Fransuz armiyasining bosh shtabi boshlig‘i xarbiy vazirga
yo‘lagan ma’lumotida aytadiki, “Armiyaga ketayotgan otryadlar hamon qurol –
aslahasiz kelishayapti”. Mana shu tarzda Fransuz armiyasining nochor ahvolga
tushib qolganligidan darak beruvchi xujjatlar saqlanib qolgan.

I.3. Urushning borishi va harbiy harakatlarning jadallashuvi.
1870- yilning 4-avgust kuni Veysenburgda 5 ming Fransuzlar 40 ming
kishilik nemis armiyasining xujumiga dosh bera olmay katta qurbonlar berdi va
Strasburg tomon chekinishdi. Strasburg yaqinida 6-avgustda Freshviler bilan
Forbak yonida turgan 46 ming Fransuz askarining ahvoli yanada tang edi. Chunki
unga xujum uyushtirgan nemis armiyasi 120.000 kishidan iborat bo‘lgan. Bu
ketma-ket mag‘lubiyatlar Napoleon III armiyasining zaifligini va ayniqsa, shu
armiyani vujudga keltirgan tuzumning zaifliginI ko‘rsatuvchi yaqqol dalil edi.
Shiddatli janglar davomida prussiyaliklar marshal Mak
Meton qo‘mondonligidagi Fransuz armiyasini janubiy guruhini tor-mor etdilar.
Fransuz qurolli kuchlarining mag‘lubiyatga uchraganligi to‘g‘risidagi
xabarlar Parijga, so‘ngra esa mamlakatning boshqa qismiga yetib borgan zahoti
xalq g‘azabi qaynab ketdi. 6-9 avgustda Parijda, shuningdek viloyatlarda dahshatli
xalq g‘alayonlari bo‘ldi; rahbarlik ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilganda va burjua
respublikachilarixalq ommasidan dahshatga tushib, bonapartchilar rejmini
quvvatlamaganda edi, bu g‘alayonlar imperiyaga nisbatan ochiq inqilobiy
harakatga aylanib ketgan bo‘lardi.
“Burjua respublikachilarning qo‘rqoqligi va ojizligi Qonun chiqaruvchi
korpusda hukmronlik qiluvchi ,,mamluk”larning (bonapartchilrni kinoya bilan
shunday atardilar, ya’ni deputatlar) hukumatni o‘zgartirishga imkon berdi. Olive
13

I. BOB. XIX asrning oxirgi choragi –XX asr boshida siyosat vaziyat,
urushining kelib chiqishi va harbiy harakatlarning olib borilishi.
I.1. XIX asrning oxirgi choragi –XX asr boshida Fransiya va Prussiyadagi
ijtimoiy-siyosat vaziyat.
XIX asrning 60-yillari ikkinchi yarmidan boshlab Fransiya imperatori
Napoleon III mavqeyiga putur yetdi. Buning asosiy sababi - Fransiyaning o`z
qo`shnilari bo`lgan Angliya va Germaniyadan tobora orqada qolayotganligi bo`ldi.
Ayni paytda, Fransiya tashqi siyosatda ham muvaffaqiyatsizlikka uchray boshladi.
“1869-1870 yillarda Fransiyada bonapartchilar rejimining krizisi juda ham
kuchayib ketdi. Buni, ikkinchi imperiya dushmanlarigina emas, balki uning
tarafdorlari ham imperatorning o‘zi va uning a’yonlari ham fahmlar edilar.
Bonapartchilar to‘dasi, faqat g‘olibona urush qilish yo‘li bilangina hokimiyatni
qo‘lda saqlab qolish, omonat turgan imperator taxtini mustahkamlash, ko‘tarilib
kelayotgan inqilob to‘lqinini to‘xtatish mumkin, degan qarorga keldilar. Prussiyani
tor-mor keltirish, shimoliy-german ittifoqini tugatish, Germaniyaning tarqoqligi va
parokandalik davriga qaytarish va Fransiyaning mayda german davlatlarining
taqdirini hal etuvchi kuchga aylantirish va bu bilan ikkinchi imperiyaning ilgarigi
obro‘ va shuxratini tiklash Napoleon III hukumatining mo‘ljal va maqsadlari edi.
Bu maqsadlar fransuz xalqiga yot edi. Urush bonapartchilar to‘dasining faqat
shaxsiy g‘arazli manfaatlariga mos tushardi xolos” 3
.
Chunonchi, Prussiyaning 1866-yildagi Avstriya ustidan erishgan
g‘alabasidan so‘ng german davlatlarning Prussiya atrofida birlashishiga Fransiya
to‘sqinlik qilar edi. “Fransiya german davlatlaridagi ichki separatizmni
qo‘llabquvvatlar edi. Prussiya ministr-prezidenti va Shimoliy-german ittifoqining
kansleri O.Bismark ushbu muammo «Qo‘shniga (Fransiyaga) qarshi birgalikda
olib borilgan urush» evaziga hal etilishi mumkin deb hisoblardi. Shuning uchun
3
Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих II том (1871-1918), Т.:1964. 96 б .
6

hukumati» keng xalq ommasining vatanparvarlik g‘ayrat-shijoati bilan
hisoblashishga majbur bo‘lib, shosha-pisha o‘zini «milliy mudofaa hukumati» deb
e’lon qildi. Troshyu manifestlar chiqarib, ularda, «Parij gubernatori hech qachon
pruslarga taslim bo‘lmaydi» dedi, Jyul Favr esa tashqi ishlar ministri sifatida, «Bir
qarich yerimizni ham, qal’alarimizning bironta toshini ham hech qachon birovga
bermaymiz» deb qasam ichdi.
Xalq ommasigina emas, balki ularga boshchilik qilgan siyosiy rahbarlar
blankichilar, krudonistlar ham boshda burjua hukumati siyosatining bu haqiqiy
basharasini ko‘ra bilmadilar va tushunmadilar.
Mana shunday davrda g‘oyat ulkan siyosiy o‘zgarishlarga qaramay,
mamlakatdagi vaziyat og‘ir edi. Vatanparvar kuchlarning harakati tufayli mamlakat
mudofaasi biroz yaxshilansa-da, Fransiyaning strategik holati yaxshi emas edi.
Mamlakatning Shimoliy – Sharqiy qismini nemislar ishg‘ol qilgan edi, Yangi
tashkil etilgan Fransuz armiyasi zarur xarbiy tayyorgarlikka ega emas edi. Xarbiy
qismlarning harakatlari puxta reja asosida olib borilmas edi.
1870-yilgi burjua «milliy mudofaa hukumati», 1793 yildagi burjua
inqilobiy hukumati singari, respublikaning tashqi dushmanlariga qarshi
mardonavor kurash olib bordi. 7-sentabrdagi «Vatan xavf ostida»degan gazeta
chiqara boshlagan Blanki gazetaning birinchi sonidayoq hukumatga so‘zsiz qattiq
yordam ko‘rsatishga va dushman oldida hukumatga qarshi har qanday kurashdan
va xatto unga nisbatan oppozitsiya tashkil qilishdan ham voz kechishga da’vat
qildi. Bu, albatta soddadillik bilan qilingan, xayollarga asoslangan qo‘pol xato edi,
bu yo‘l juda xavfli edi.
Shu damda, Sedan jangidan so‘ng prus armiyasining bir qismi Parijga
hujum harakatlarini boshladi. Prus armiyasining boshqa qismi Metsda Bazen
armiyasini qamal qilish bilan band edi. 1870 yilning o‘rtalarida Parij har tomondan
qurshab olindi.Poytaxt tez – tez to‘pga tutib turildi. O‘sha yilning qishida Parijadgi
iqtisodiy ahvol nihoyatda qiyinlashdi. Shahardagi oziq - ovqat zaxiralari kamayib
ketdi. Kuniga har bir odamga 300 gramdan non berildi. Mana shunday sharoitda
19

mavzu bugungi siyosatshunoslik, tarixshunoslik va ijtimoiy falsafa doirasida
hanuzgacha dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Kirish qismida bayon etilgan tarixiy
faktlar va umumiy tahlillar keyingi boblarda harbiy harakatlar, siyosiy oqibatlar va
ijtimoiy o‘zgarishlar mohiyatini kengroq yoritish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Ishning maqsad va vazifalari. 1870-1871- yillarda sodir bo‘lgan Fransiya-
Prussiya urushi davri tarixini va o‘sha davrdagi Yevropa davlatlarning turli
sohadagi olib borgan ishlarini, xalqaro miqyosdagi bir-biri bilan olib borgan
diplomtik va hamkorlik (ittifoqchilik, sherikchilik) aloqalarini, XIX asr oxiri-XX
asr boshlaridagidagi dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy manzarasini imkon
qadar o‘rganish va tahlil qilishdan iborat.
Ishning dolzarbligi. Kurs ishining xronologik davri XIX asrning 60yillar
oxiri-70-yillari boshlaridagidagi dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
manzarasi, ya’ni asosan Fransiya- Prussiya urushiga oid voqealardan iboratdir.
Bunga sabab: aynan 1868-yil Ispaniya taxtiga nomzod masalasidagi murosasizlik,
Yevropada gegemonlik uchun kurash, birinchi darajali davlatga aylanish borasidagi
kurashlar pirovardi Frans- Pruss urushini yuzaga kelishini muqarrar qilib qo’ydi.
Natijada 1870-yil 17 -iyulda Fransiya Shimoliy Germaniya ittifoqiga urush e’lon
qildi, mustaqillik va bosqinchilik xarakteridagi qirg’inbarot urush ro’y berdi. Bu
dahshatli urush 1871-yilga qadar davom etdi.
Ishning obekti va predmeti. Mazkur tadqiqot ishi 1870- yildan 1871-
yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olganligi sababli asosiy e’tibor o‘sha davrda
hamda keyingi yillarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar;
mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va
monografiyalar shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Biz o‘rganishni o‘z oldimizga maqsad qilib
olgan mavzu, ya’ni “Fransiya-Prussiya urushi va uning oqibatlari” mavzusiga
ko‘plab tarixchilar tomonidan juda ko‘plab murojaat qilinganligi ma’lum. Ushbu
kurs ishimizni tayyorlash jarayonida, biz ko‘proq tarixiy material va manbalarga,
4

borardi. Fransiyaning xukmron doiralari o‘sha og‘ir krizisdan qutilishining birdan
– bir yo‘li urush deb bilishdi.
Bunday sharoitda, Napoleon III uchun Prussiyaga qarshi g`olibona urush
zarur edi. Bu urush Fransiyaning, shuningdek Napoleon III ning ham mavqeyini
tiklagan bo`lardi. Buning uchun esa urushda g`alaba qozonish, Germaniyaning
birlashishiga yo‘1 qo`ymaslik va Germaniyaning ba’zi hududlarini bosib olishi
zarur edi. Prussiya ham bir necha yillardan beri Fransiyaga qarshi urushga
tayyorlanib kelmoqda edi. Uning maqsadi, Germaniyada Prussiyaning
hukmronligini mustahkamlashga to`siq bo`lgan Fransiyani yengish va
Germaniyani birlashtirishni nihoyasiga yetkazish edi. Tomonlarga urushni
boshlash uchun bir bahona zarur edi, xolos. Tez orada bunday bahona ham topildi.
Urushga bahona (Ispan taxtiga da’vo masalasidagi murosasozlik).
“ Fransiya – Germaniya urushining boshlash uchun faqat bahona topish kerak edi.
Ispaniya taxtiga kimni o`tqizish masalasi - urushning boshlanishi uchun bahona
bo`ldi. Xo`sh, bu muammo qanday vujudga kelgan edi? o`zining bir vaqtlardagi
qudratini yo`qotgan Ispaniyada 1868- yilda inqilob yuz berdi. 1868 yilda
Ispaniyada ro‘y bergan inqilob tufayli qirolicha Izabella II Fransiyaga qochib
ketishga majbur bo`ldi. Fransiya imperatorining xotini (millati ispan edi)
Izabellaning taxtni qaytarib olishida yordam berishga qaror qildi.” 5

Biroq, tez orada, Yevropaning buyuk davlatlari o`rtasida Ispaniya taxti
uchun boshlanib ketgan kurash bunga imkon bermadi. Fransiya taxtga o`z
nomzodini, Germaniya esa o`z nomzodini qo`yishga harakat qildi. Ispan kortesi
(parlament) taxtga pruss qirolining qarindoshi shahzoda Leopold
GogensollernZigmaringenning Ispaniya taxtiga, qirolicha Izabella ag‘darilgandan
so‘ng, nomzod etib ko‘rsatilishi bilan bo‘lg‘usi keskin vaziyatni keltirib chiqardi.
Fransiya hukumati bunga norozilik bildirdi. Chunki mamlakatning janubiy
chegaralarida pruss ta’sirining ortishi, Fransuz manfaatlariga mos kelmas edi.
5
U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.

9

“Chunonchi, Bismark 40 ming fransuz askar va zobitlarni asirlikdan
bo`shatib, ularni Tyer hukumati ixtiyoriga yubordi. Tashabbusni o`z qo`liga olgan
hamda Germaniyadan katta yordam olishga erishgan Tyer Kommunani tor-mor
qilishga qaror qildi. Parij Kommunasining qisqa 72 kunlik faoliyati g‘oyat
murakkab sharoitlarda davom etdi. Versal shahri Kommunalarga qarshi kurash
markaziga aylandi.” 18
U erdagi qora kuchlarni Germaniya quvvatlab turdi. Natijada
yaxshi qurollangan muntazam armiya tashkil etildi. 2-aprel kuni verselchilar
Kommunalarga qarshi xujum boshlaydi. Kommunalar fidoyilik bilan mudofaa
janglarini olib borishdi. Lekin xarbiy kuchlar nisbat teng bo‘lgani sababidan
kommunalar mag‘lub bo‘lishdi. Ayniqsa 21-maydan e’tiboran shiddatli janglar
Parijning har bir metr eri uchun bordi. Hukumat armiyasi 21- may kuni hujumga
o`tdi va beparvolik tufayli himoyasiz qoldirilgan Sen Klu darvozasi orqali shu kuni
Parijga kirib keldi.
Kommunachilar mardona jang qildilar. Biroq, kuchlar noteng edi. 28 may
kuni Kommunaning so‘nggi barrilsadasi taslim bo‘ldi. Verselchilar
Kommunalardan shafqatsizlik bilan o‘ch ola boshlaydi. Shiddatli janglar
mobaynida 30 ming odam xalok bo‘ldi. 50 ming kishi qamalda va 14 ming odam
katorgelarga surgun qilingan. Bular orasida minglab xotin-qizlar va 650 bola bor
edi. Shu tariqa, 72 kun yashagan Kommunaga xotima berildi. Parij Kommunasi
bilan ayni paytda Fransiyada inqiloblar davri nihoyasiga yetdi. Kommuna
halokatining oqibatlari hokimiyat bilan fuqarolarning o`zaro manfaatli
kelishuvchilik asosida yashashi zarurligini istbotlab berdi. Xulosa tarzida aytish
mumkinki, Kommunachilarning faoliyati davomida
Fransuz xalqga xos bo‘lgan eng ezgu xislatlar yaqqol ko‘rindi. Kommunarlar hayot
– mamot jangini olib borayotgan bir sharoitda 10-may kuni (1871) Ter Frankfurut
shahrida to‘la ma’nodagi sulx shartnomasini Germaniya bilan imzoladi. Unga
asosan, Fransiya 5 millyard frank miqdorida tovon to‘lashi haqidagi majburiyatni
o‘z zimmasiga oldi. O‘sha ulkan mablag‘ to‘langunicha, nemis qo‘shinlari
18
U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014. 138 b.

25

KIRISH
Tarixda ayrim voqealar mavjudki, ular nafaqat o‘z davrining siyosiy
xaritasini butkul o‘zgartirgan, balki keyingi asrlar taqdirini ham hal etgan. Shunday
muhim tarixiy voqealardan biri bu - Fransiya-Prussiya urushi va uning bevosita
oqibati sifatida yuzaga kelgan Parij kommunasidir. XIX asrning oxirgi choragi va
XX asr boshida Yevropada yuz bergan ijtimoiy-siyosiy silkinishlar, kapitalistik
munosabatlarning kengayishi, milliy davlatchilik g‘oyalarining kuchayishi, sanoat
taraqqiyoti va mustamlakachilik siyosatining avj olishi - bularning barchasi
Fransiya-Prussiya o‘rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘lgan. Aynan
shu voqealar Yevropada yangi geosiyosiy tartibotga yo‘l ochdi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev o‘zining chiqishlaridan birida shunday
degan edi: “Tarixni unutgan xalq, o‘zligini yo‘qotadi. Tarixiy xotira bizga nafaqat
o‘tmish saboqlarini eslatadi, balki bugun qanday yo‘ldan borishimiz kerakligini
ham ko‘rsatadi” 1
. Bu fikr ayni haqiqat. Chunki har qanday tarixiy voqea, ayniqsa
global siyosiy tus olgan urushlar va ijtimoiy harakatlar, o‘ziga xos saboq va xulosa
manbayi sifatida bugungi kun siyosatini ham anglashda muhim ahamiyat kasb
etadi.
XIX asrning ikkinchi yarmi Fransiya va Prussiya o‘rtasida chuqur
ziddiyatlar boshlangan davr bo‘ldi. Bu ziddiyatlar avvalo ikki davlat o‘rtasidagi
iqtisodiy raqobat, milliy g‘urur va geosiyosiy mavqeni mustahkamlash istagi bilan
bog‘liq edi. Prussiya kansleri Otto fon Bismark boshchiligidagi Germaniya
birlashuvi g‘oyasi Yevropadagi kuchlar muvozanatini izdan chiqardi. Ayniqsa,
Prussiya tomonidan Germaniya knyazliklarini birlashtirishga qaratilgan faol tashqi
siyosat, Fransiyaning bu hududlarda o‘z ta’sirini yo‘qotish xavfini kuchaytirdi.
Fransiya-Prussiya urushining bevosita boshlanishiga olib kelgan voqealar
zanjiri Ems telegrafi bilan bog‘liq. Bu voqea yuzasidan Bismark tomonidan
tahrirlangan va atayin tahqirlovchi tus olgan diplomatik xabar Fransiya
jamoatchiligi va siyosatchilarini urush boshlashga undadi. 1870-yil 19-iyulda urush
1
Mirziyoyev, Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot va ezgulik yo‘li, Toshkent: O‘zbekiston, 2021. 47-bet.
2

Xulosa
XIX asrning oxirgi choragi va XX asr boshlarida Yevropaning siyosiy
sahnasida yuz bergan voqealar, xususan Fransiya va Prussiya o‘rtasidagi qarama-
qarshiliklar, global miqyosdagi muhim geosiyosiy o‘zgarishlarga olib keldi.
Fransiya-Prussiya urushi (1870–1871) mazkur tarixiy davrda Yevropada kuchlar
muvozanatini butunlay o‘zgartirgan muhim urushlardan biri bo‘lib, uning
boshlanishi, kechishi va yakunlari Yevropa tarixining keyingi yo‘nalishlariga
bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Urush nafaqat ikki davlat o‘rtasidagi harbiy to‘qnashuv
sifatida, balki siyosiy, ijtimoiy va mafkuraviy jihatlardan ham chuqur tarixiy iz
qoldirgan hodisa sifatida qaralishi lozim.
Fransiya va Prussiyaning ijtimoiy-siyosiy holatini tahlil qiladigan bo‘lsak,
XIX asrning oxirgi choragiga kelib bu ikki davlat tubdan farqli rivojlanish
yo‘llarini bosib o‘tayotgan edi. Prussiya Germaniya davlatlarini temir qo‘l bilan
birlashtirishga intilayotgan markazlashgan harbiy davlat edi. Bismarck
boshchiligidagi Prussiya hukumati kuchli harbiy salohiyat va aniq diplomatik
strategiyalar asosida Germaniya imperiyasini yaratish yo‘lida harakat qilayotgan
edi. Aksincha, Fransiyada esa Ichki siyosiy barqarorlik izdan chiqqan, 1848 yilgi
inqilobdan so‘ng, ikkinchi imperiyaning zaiflashuvi va ijtimoiy norozilik
kuchaygan edi. Bu ikki davlat o‘rtasidagi ichki farqlar ularning tashqi siyosatiga
ham o‘z aksini topdi. Prussiya kuchli va rejalashtirilgan harakatlar olib borgan
bo‘lsa, Fransiya ko‘proq o‘z imperatorining shon-shuhratini saqlab qolish uchun
harakat qilgan.
Fransiya-Prussiya urushining kelib chiqish sabablari bir necha omillar bilan
bog‘liq. Eng muhim sabab – Prussiyaning Germaniya davlatlarini yagona
imperiyaga birlashtirish siyosati edi. Bu harakatlar Fransiyaning Yevropadagi
yetakchilik mavqeiga tahdid solayotgan edi. Bundan tashqari, Ispaniya taxti
atrofidagi mojaro, ya’ni Gohenzollern shahzodasining Ispaniya taxtiga nomzod
sifatida ko‘rsatilishi Fransiya tomonidan tahdid sifatida qabul qilindi. Mazkur
vaziyatda Prussiya tomonidan ataylab provokatsion harakat sifatida ko‘rilgan Ems
30

MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………...…………………………………….3
I. BOB. XIX asrning oxirgi choragi –XX asr boshida siyosat vaziyat, urushining
kelib chiqishi va harbiy harakatlarning olib borilishi ………………………….
I.1. XIX asrning oxirgi choragi –XX asr boshida Fransiya va Prussiyadagi
ijtimoiy-siyosat vaziyat ………………………………………………
I.2. Fransiya-Prussiya urushining kelib chiqish sabablari, bahona va boshlanishi
……………………………………….
I.3. Urushning borishi va harbiy harakatlarning jadallashuvi ……………
II. BOB. Fransiya-Prussiya urushining yakunlari va Parij kommunasi ……
II.1. Fransiya-Prussiya urushining yakunlari, oqibatlari …………………
II.2. Fransiyada davlat to`ntarishi, uning oqibatlari va Frans-Pruss yarash sulhini
imzolanishi ……………………………………………………………
II.3. 1871-yildagi Parij kommunasi; va uning tor-mor etilishi; Frankfurt sulx
shartnomasi …………………………………………………………………
Xulosa ……………………………………………………………………………
Adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………………………..
Ilovalar …………………………………………………………………………….

1

xrestomatik asarlarga va Internet saytlaridan olingan ma’lumotlarga tayangan
holda voqea-hodisalarni qiyosiy tahlil asosida yoritishga harakat qildik.
Ishning amaliy ahamiyati. Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki,
jahon tarixidagi bu qisqa davr tarixi, undagi ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy o‘zgarishlar, turli xil nazariyalarning vujudga kelishini, ularning sabab va
mohiyatini chuqur va har tomonlama o‘rganish orqali tarix yangi-yangi
ma’lumotlar olib keladi.

5

Eng muhimi, hokimyat boshqaruvining barcha bo‘g‘imlari va sud tizimida
almashib turish va xalq oldida hisobot berib turish qoidasiga amal qilindi.
Kommuna qonun chiqaruvchi va ijroiya xokimyatni o‘zida mujassam qildi. Uning
dekretiga asosan, o‘nta komissiya tuzildi. “Kommuna ijtimoiy – iqtisodiy sohada
xalq manfaatlariga mos keladigan bir qator tadbirlarni amalga oshirdi:
- Cherkov davlatlan ajratildi ;
- Maktablarda dunyoviy bilimlar o‘qitiladigan bo‘ldi;
- Egallari tashlab ketgan korxonalarni boshqarish ishchi
assosatsiyalari ixtiyoriga berildi;
- Egalari bor bo‘lgan korxonalarda ishchi anzorati kuchaytirildi;
- Maxsus dekret asosida o‘zboshimcha jarimalar solish bekor
qilindi;
- Novvoyxonalarda tungi ishlash taqiqlandi;
- 10 soatli ish kuni joriy etildi;
- Ishsizlar uchun ishga joylash masalalari bilan shug‘ulanadigan
byurolar tashkil etildi;
- San’at muassasalari oddiy xalq uchun ochib qo‘yildi;”
Kommuna o‘z faoliyati davomida ba’zi xatolarga ham yo‘l qo‘yildi:
Birinchidan, Parijdan qochib ketgan Ter hukumatini ta’qib qilmadi. Bu esa Terga
Kommunaga qarshi kurash uchun zarur kuch to`plab olishga imkon berdi.
Natijada, hukumat armiyasi Parijni qamalga olishga muvaffaq bo`ldi;
Ikkinchidan, mamlakatning qolgan qismi Kommunani qo`llab quvatlamadi.
Bu hukumatning kommunachilarni mamlakatni dushman ishg`ol qilib turgan
paytda bosh ko`targan isyonchilar deb yuritgan nafratli tashviqotining natijasi edi.
Dehqonlarni, Kommuna to`la g`alaba qozonsa, mol-mulkidan ajralib qolishi
mumkinligi bilan qo`rqitishga erisha oldi; Uchinchidan, Kommuna davlat
xazinasini, banklarni to`la o`z qo`liga olmadi; To`rtinchidan, Kommuna kengashi
ichida Kommuna ichki siyosati xususida birlikka erishib bo`lmadi; Beshinchidan,
Kommunani tor-mor etishda Germaniya Tyer hukumatiga yordam berdi;
24

Italiyaning ko‘magini qo‘lga kiritishga intilardi; pruss hukumati esa ularning
betarafligiga erishmoqchi edi. Avstriya-Vengriyaning urushga kirishi yoki
betarafligi masalasining hal etilishida Rossiyaning munosabati eng katta
ahamiyatga ega edi.
Ikkinchi imperiya 60-yillarda Sharqda Rossiyaga qarama-qarshi harakatlar
olib borar edi. Parij-Rim koalitsiyasi siyosati Fransiya tomonidan davom etardi.
Bundan tashqari, Napoleon III rus-polyak ishlariga (1863-yil Polshadagi
qo‘zg‘olon) aralashishga urinardi. Prussiyaning urushda Fransiyadan mag‘lubiyati
Avstro-Vengriyaning kuchayshiga olib borardi. Bu holat ham Peterburgda inobatga
olinardi. Barcha omillarni inobatga olib, rus podshohi, Avstriyaning urushga
aralashgan taqdirda, Prussiyaga harbiy yorda ko‘rsatish va’dasini berdi. Bundan
tashqari, fransuz armiyasining Sedandagi mag‘lubiyatidan so‘ng Avstriyaning
urushga aralashuvi to‘g‘risidagi masala kun tartibidan olib tashlandi.
Ikkinchi imperiya siyosati Italiyaning birlashishiga to‘sqinlik qilardi va ikki
davlat o‘rtasidagi kelishuvga imkoniyat bermasdi. Ikkinchi tomondin, Italiya
Fransiyadan moliyaviy jihatdan qaram edi. Shuning uchun, Italiya hukumati
Napoleon III bilan munosabatlarni keskinlashtira olmasdi. Oxiriga kelib,
Italiyaning tashqi siyosiy munosabatini Sedan belgilab berdi. Fransuz armiyasining
halokatidan so‘ng, Fransiyaga yordam berish rejalari chetga surib tashlandi.
“Angliyaga to‘xtalsak, Gladston hukumati qit’adagi urushga aralashishga
intilmasdi. Ikki urushayotgan tomondan Belgiya betarafligini saqlash tasdig‘ini
olish bilan ingliz hukumati kifoyalandi. Angliyaning hukumat doiralari kuchli
dengiz va mustalakachi davlat-Fransiyaning zaiflashuvidan manfaatdor edi.” 1
Fransiya-Prussiya urushi XIX asrning oxirgi choragidagi xalqaro munosabatlar
tarixida yangi sahifa ochib berdi. Yevropaning siyosiy xaritasida qudratli
Germaniya imperiyasi paydo bo‘ldi. Bu davlat kuchli va yirik harbiy, sanoat va
moliyaviy salohiyatga ega edi. Fransiya-Prussiya urushining muhim xalqaro
ahamiyatga ega natijasi sifatida Italiya birlashishining yakunlanishi namoyon
bo‘ldi. Bu buyuk davlat O‘rta yer dengizi xavzasida Fransiyaning raqibi bo‘lib
28

telegrafi hodisasi urush uchun bahona bo‘ldi. Shu tarzda, 1870 yilning iyulida
Fransiya urush e’lon qildi va harbiy harakatlar boshlandi.
Urushning borishi qisqa vaqt ichida Prussiya foydasiga hal bo‘ldi. Prussiya
armiyasi harbiy jihatdan kuchli, intizomli va zamonaviy qurollar bilan
ta’minlangan edi. Aksincha, Fransiya armiyasi o‘zining ichki muammolari,
noto‘g‘ri boshqaruv va tayyorgarlik yetishmovchiligi sababli tez orada yengildi.
Eng muhim harbiy to‘qnashuvlardan biri Sedan jangida yuz berdi, unda imperator
Napoleon III qo‘lga olindi. Shundan so‘ng Fransiya Respublikasi e’lon qilindi,
ammo bu Prussiya harbiy ustunligini to‘xtata olmadi. Prussiyaliklar Parijni qurshab
oldi va uzoq muddatli qamal orqali Fransiyani taslim qilishga erishdi. Natijada,
1871 yilning yanvarida Versalda Germaniya imperiyasi e’lon qilindi va Fransiya
tizz cho‘kdi.
Urush natijalari Fransiya uchun og‘ir bo‘ldi. Fransiya Alsas va Lotaringiyani
yo‘qotdi, katta miqdorda tovon to‘lashga majbur bo‘ldi va milliy obro‘sini
yo‘qotdi. Bu urush natijasi Germaniya imperiyasining barpo etilishiga olib keldi va
Yevropadagi kuchlar muvozanatini butkul o‘zgartirdi. Germaniya kuchli
markazlashgan imperiyaga aylandi, Fransiya esa ichki siyosiy beqarorlikka yuz
tutdi.
Urushning yakuni Fransiya ichkarisida kuchli noroziliklarga sabab bo‘ldi.
Parij kommunasi ushbu norozilikning yorqin namunasi bo‘lib, 1871 yilning mart
oyida ishchi sinfi vakillari tomonidan tashkil etildi. Parij kommunasi ijtimoiy
adolat, ishchilar manfaatlarini himoya qilish, davlat va cherkovni ajratish kabi
ilg‘or g‘oyalarni ilgari surdi. Kommunarlarning siyosiy va ijtimoiy tajribalari qisqa
vaqt ichida amaliyotga tatbiq etildi, biroq ular Fransiya hukumati tomonidan
shafqatsiz tarzda bostirildi. Bu jarayon davomida minglab insonlar halok bo‘ldi,
ko‘plab kommunarlar surgun qilindi.
Parij kommunasi – bu nafaqat Fransiya tarixidagi, balki butun dunyo
ishchilar harakati tarixidagi ilk ijtimoiy tajriba bo‘lib, keyinchalik boshqa inqilobiy
harakatlarga kuchli turtki berdi. Ayniqsa, XX asr boshlarida Rossiyada bo‘lib
31

bir - birlari bilan mustaxkam bog‘langan holda harakat qilishardiyu 1870- yilining
avgustida nemis harbiy qismlari Reyin daryosidan o‘tishib Elzas va Lotaringiya
chegaralariga etib borishdi.
“Fransuz armiyasida mutlaqo boshqacha holatni ko‘ramiz. Mamlakat
hayotining barcha sohalarini qamrab olgan tanglik armiyaga ham katta ta’sir
ko‘rsatgan edi. Fransuz xarbiy qismlari 8 korpusga bo‘linishib, asosan
mamlakatning Shimoliy – Sharqiy chegaralariga yo‘naltirilgan edi. Armiyaga
dardmand xarbiy sohada layoqatsiz bo‘lgan Napoleon III bosh qo‘mondon edi. U
to‘rt yil mobaynida Prussiyaga qarshi urushga tayyorlanib kelayotgan edi. Lekin,
bonapartchilar matbuotining maqtanchoqlik bilan baqirishlariga qaramay,
urushning taqdiri birinchi kundayoq ma’lum bo‘lib qoldi:
-armiya idorasida tartibsizlik va sarosimalik hukm surardi;
-harbiy qo‘shilmalarni yaxlitlash chalkashib ketgan;
-ularning yo‘nalishlar va ma’lum yo‘lni bosib o‘tish muddatlari buzilib
ketgan;
-ularning ta’minoti yo‘lga qo‘yilmagan edi; qo‘mondonlik qancha jangchi
borligini, qancha to‘p va o‘q dori borligini bilmasdi. Fransiya urush e’lon
qilgandan beri ikki xaftacha o‘tgan bo‘lsa ham, fransuz armiyasi hamon hech
narsaga erisha olmagan edi. Xarbiy vazir va shtab boshlig‘i bo‘lgan Lebef ham
kuchli xarbiy salohiyatga ega emas edi. Garchand urushni Fransiya tomoni e’lon
qilgan bo‘lsa-da, urushning boshidayoq uning armiyasi xujum o‘rniga mudofaani
afzal ko‘rdi.”
Urushning dastlabki kunlariga oid bo‘lgan tarixiy xujjatlar Fransiyaning
armiyasi nochor ahvolda ekanligidan guvohlik beradi. Mana bu xujjatlarga e’tibor
beraylik. Urush harakatlari ketayotgan rayondan Parijga 1870- yil 20- iyul kuni
soat 9:50 da yuborilgan telegramma: Mets qal’asida shakar, kofe, guruch, aroq, tuz
yo‘q, yog‘ va suxari oz qolgan. Zudlik bilan loaqal bir million poyoqni Tionvillga
yuborilgan. Fransuz armiyasining 2- korpus qo‘mondoni general 21-iyul kuni
xarbiy vazirlikka yo‘llangan telegrammada “Ombordan kartalar uyumini
12

sharmanda bo‘lib qolishni sira istamaydi. Parij aqolisi hali fursat borligini, qat’iy
choralar ko‘rilganda mehnatkashlar yashab qolishi, butun aqoli esa shaylanib,
jangga chiqishi mumkinligini biladi. Yalpisiga musodara qilinsin! Bepul oziqovqat
berilsin! Ommaviy hujum qilinsin!!!
Qamal holatda turgan Parij aholisining iqtisodiy qiyinchiliklar ta’siri ostida
vatanparvarlik tuyg‘ulari kuchaya bordi. Ular Tyerning siyosatidan norozi
bo‘lishdi. Jamiyatni o‘zgartirish, qayta qurish haqidagi g‘oyalar omma orasida
tarqaldi. Parijda boshqa ilg‘or shaharlardagi siyosiy klublarda inqilobiy Komunna
haqidagi fikrlar keng tarqaldi. Zero, 1793-yilda Parijda dastlabki inqilobiy
Kommunalar paydo bo‘lgan edi. Xalq ommasi Kommunada og‘ir qiyinchiliklardan
xalos bo‘lishni, tashqi dushman ustidan g‘alabaga erishish imkoni bor. Deb
o‘ylashdi. Ba’zi odamlar esa, Kommuna erkin mehnatni ta’minlaydi, deb
hisoblashdi. Eng muhimi, Kommunalar demokratik shiorlar orqali Respubilka
tuzumini orzu qilishdi. Nihoyat “Milliy mudofaa xukumati” milliy gvardiya –
ko‘ngilli lashkarlar tuzilmalarini tashkil qilishiga rozilik bildirdi.
Mehnatkashlardan iborat 200 dan ortiq milliy gvardiya batalonlari tuzildi.
Vaxolanki, ilgari faqat milliy gvardiyaning faqat burjua batalonlari mavjud edi.
Milliy gvardiyaning ishchi batalonlariga M.K. boshchilik qildi. O‘sha murakkab
davrda Tyer xukumati demokratik kuchlarning talablari bilan hisoblashishni
istamagani holda dushman oldida taslimchilik siyosatini ilgari surdi. Parij aholisini
qurolsizlashtirishga shoshildi. O‘sha sababli, sotqin xukumat “Tinchlik sulxini”
bahona qilib Parij darbozasini 1871-yilning 1-mart kuni dushmanga ochib berdi 16
.
Aslida Tyerchilar tish tirnog‘iga qadar qurollangan nemis qo‘shinlari bilan
milliy gvardiyaning ishchi batalonlari, qolaversa qurolsiz xalqni to‘qnashtirishni
maqsad qilib qo‘ygan edi. Lekin Ter xukumatining bu yovo‘z rejasi amalga
oshmadi. 1871- yilning 18-mart kuni inqilobiy kayfiyatdagi xalq ommasi “Milliy
mudofaa xukumati” ga qarshi hal qiluvchi kurshga otlandi. Aslida unga turtki
bergan voqea Tyer buyrug‘iga asosan, Monmartr va Belvill tepaliklaridan og‘ir
16
Системная история междунар3ных отношений. 1918-2003. В четырех томах. Отв. Ред. А.Д.Богатуров.
М.,2003. с 97.
22

hukumati istefo berdi. Ashaddiy urushqoq bonapartchilardan tuzilgan yangi
hukumat shafqatsizlik bilan politsiya ta’qibi yo‘liga – demokratik gazetalarni
yopish, Parijning hamma hududlarida respublikachi-demokratlarni va sotsialistlarni
qamoqqa olish yo‘liga o‘tdi, bu hukumat mamlakatda qaynab turgan jamoatchilik
g‘azabini shunday terror vositasi yo‘li bilan bo‘g‘ib tashlamoqchi bo‘ldi.”
O‘sha yilning 12-avgustida Mets qal’asining qo‘mondonligi marshal
Bazepga topshirildi. 14-avgustda blankichilar Belgiyadan yashirincha kelgan
Blanki rahbarligida Parijda qo‘zg‘olon ko‘tarishga va La-Villet bulvaridagi
kazarmalarini qo‘lga olishga urinib ko‘rdilar. Lekin, blankichilarning ommani
siyosiy jihatdan tayyorlamasdan ob’ektiv shart-sharoitlarni hisobga olmasdan, eski
klassik fitnachilik usullari bilan uyushtirgan va o‘tkazgan harakati bu gal ham
tamomila muvaffaqiyatsizlikka uchradi. «Mamluklar» La–Vilett bog‘idagi
muvaffaqiyatsizlikni bahona qilib, bunday demokratlarni yana shafqatsizlik bilan
ta’qib ostiga olish va mamlakatda terrorni kuchaytirish uchun foydalandilar. Lekin
bu hatti-harakatlar jon talvasasiga tushib qolgan bonapartchilar rejimini o‘z
halokatini orqaga surish uchun qilayotgan so‘ngi urinishlari edi.
“14- va 16-avgustdagi Shpixern yonidagi uchinchi mag‘lubiyatdan keyin
fransuz armiyasi barcha imtiyozlaridan mahrum bo‘lib qoldi” 8
.

II. BOB. Fransiya-Prussiya urushining yakunlari va Parij kommunasi.
II.1. Fransiya-Prussiya urushining yakunlari, oqibatlari
Armiyaning marshal Bazen rahbarlik qilayotgan so‘l qanoti g‘aflatda qolib,
Mets yonida og‘ir janglarga duchor qilib qo‘ydi, natijada mag‘lubiyatga uchradi.
8
Xolliev A. Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi. – Т ., 2014. 83 b .
14

Fransiya imperatori- Napoleon III

Shimoliy fransuz qo’shinlari qo’mondoni- Bazen
36

artillariya qismlariga tegishli bo‘lgan qurol aslahalarni tashib ketishga qaratilgan
harakat sabab bo‘lgan edi. O‘sha 18-mart kuni boshlangan stixiyali xalq harakatlari
keskin inqilobiy kurashga aylandi. Parij egallandi. Milliy gvardiya MK Parijda
qonuniy hokimyatga aylandi. Eski rejim tarafdorlari Verselga qochib borib
o‘rnashishdi. Yangi xokimyat xarbiy sudlarni bekor qildi, mahbuslarga avf e’lon
qilindi. Natijada 11.000 siyosiy ayblar bilan qamalgan maxbuslar ozod etildi.
Shaharda kvartira haqini to‘lash va savdo sotiq veksellari bo‘yicha to‘lanadigan
qarzlar muddati kechiktirildi. Parij aholisining eng kam ta’inlangan qismiga 1 mln.
frank tarqatib berildi. Bunday demokratik tadbirlar Tyerning ag‘darilgan
hukumatiga tarafdor bo‘lganlarning tashvishini kuchaytirdi. 18-mart inqilobini
qurol yordamida bostirishga qaratilgan tayyorgarlik boshlandi.
II. 6. 1871-yildagi Parij kommunasi va uning tor-mor etilishi,
Frankfurt sulx shartnomasi.
“1871-yilning 26-mart kuni Parijning munitsipial kengashi (Kommuna) ga
saylov o‘tkazildi. Unda xalq ommasining keng qatlamlari ishtirok etishdi. Lekin
Kommunaning tarkibida turli siyosiy guruhlarning vakillari bor edi. Ayniqsa,
neoyakobinchilar, blankichilar, prudonchilarning ta’siri Kommuna Kengashida
katta edi.” Ular o‘zlarining asosiy maqsadi sifatida monarxistik aksilinqilobchilar
xujumi va tashqi dushmandan Fransiyani himoya qilishdan iborat edi. “86 kishidan
iborat Kommuna Kengashi tuzildi. Bu kengash o`z a’zolaridan iborat 10 ta
komissiya (vazirlik) tashkil etdi. Vazirlar delegat deb ataldi. Shu tariqa, Parij shahri
o`ziga xos kichik bir davlatga aylandi. Bu davlat Parij mehnatkashlarining davlati
edi.” 1
1871-yilning 28-mart kuni ratusha binosi oldidagi maydonda 200 ming
kishilik Parijliklar guvohligida milliy gvardiya MK o‘z vakolatini Parij
Kommunasiga topshirdi. Kommuna muntazam armiyani va politsiyani qurollangan
xalq vakillari – milliy gvardiya bilan almashtirdi. Eski byuroqratik burjua davlat
apparatini yangicha ruhdagi xokimyat bilan almashtirdi. Unda quyidan yuqoriga
qadar saylash tamoyiliga amal qilinadigan bo‘ldi 17
.
17
U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014. 136 b.
23

rasman boshlandi. Urush qisqa vaqt ichida nihoyatda kuchli harbiy harakatlarga
aylanib ketdi va nihoyat, Sedan jangida Fransiya imperatori Napoleon III ning
asirga tushishi bilan yakun topdi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Millat uchun eng qimmatli
boylik – bu tinchlik va mustahkam davlatdir. Tarix bizga shuni ko‘rsatadiki, ichki
siyosiy beqarorlik va tashqi bosimlar birlashib, eng kuchli imperiyalarni ham
qulatgan” 2
. Haqiqatdan ham, aynan Fransiyada urush davridagi ichki siyosiy
beqarorlik, sanoat ishchilarining noroziligi, ijtimoiy tengsizliklar va iqtisodiy
tanazzul, mamlakatni inqilobiy kayfiyatlar og‘ushiga soldi. Shu tariqa, 1871-
yilning bahorida - ya’ni Fransiya-Prussiya urushi yakuniga etgach, tarixda ilk
sotsialistik tuzum - Parij kommunasi vujudga keldi.
Parij kommunasi - o‘z davrining ilg‘or ijtimoiy-siyosiy tajribasi bo‘lib, u
mehnatkashlarning siyosiy hokimiyatga bo‘lgan da’vosi va tenglik g‘oyasining
namunasiga aylandi. Kommunarlarning hokimiyatni qurol bilan egallab, xalq
nomidan boshqaruvni amalga oshirishi, ishchilarning manfaatlarini himoya
qilishga qaratilgan ijtimoiy qonunlarni joriy etishi - keyinchalik butun dunyo
ishchi harakati uchun ilhom manbaiga aylandi. Garchi kommunarlarning tajribasi
atigi 72 kun davom etsa-da, uning mafkuraviy va siyosiy ta’siri XX asrning deyarli
barcha inqilobiy harakatlarida sezildi.
Tarixiy adabiyotlarda qayd etilishicha, Parij kommunasining qurolli
harakati xalq tomonidan emas, balki siyosiy mafkura va sinfiy ziddiyatlar ostida
shakllangan qatlam tomonidan olib borilgan bo‘lib, bu Fransiyada uzoq davom
etgan ichki beqarorlikka sabab bo‘lgan. Urush oqibatida Fransiya o‘zining Alsas va
Lotaringiya viloyatlaridan voz kechdi va Germaniya imperiyasi Parij yaqinida –
Versalda rasman e’lon qilindi. Bu esa nafaqat Fransiya uchun, balki butun Yevropa
uchun geopolitik o‘zgarishlarning boshlanishi bo‘ldi.
Shunday qilib, XIX asrning oxirgi choragidagi Fransiya va Prussiya
o‘rtasidagi ziddiyatlar, ularning iqtisodiy va siyosiy qarama-qarshiligi, shuningdek,
Parij kommunasining yuzaga kelishi butun bir tarixiy davrni belgilab berdi. Ushbu
2
Mirziyoyev, Milliy taraqqiyot yo‘limizning yangi bosqichi, Toshkent: O‘zbekiston, 2020. 63 b.
3

Fransiya hukumati, Prussiyaning ta’siri kuchayib ketishidan xavfsirab
norozilik bildirdi. Fransiya hukumati Germaniyadan o`z nomzodidan voz
kechishini talab etdi. Imperator Vilgelm II bunga rozi bo`ldi. Biroq, bu rozilik
Fransiyani qanoatlantirmadi. Endi, Fransiya Germaniyadan kelgusida ham Ispan
taxti uchun nomzod ko`rsatmasligini, hozir ko`rsatgan nomzodidan taxt davosidan
butunlay voz kechishiga erishishini talab qildi. Qirol Ispan taxtiga Leopold
nomzodini qattiq turib tavsiya etmasligini bildirardi.
Darhaqiqat, 12 iyulda Leopold Gogensollern - Zigmaringen Ispaniya
taxtidan voz kechganligini rasmiy suratda e’lon qildi.
Lekin, Prussiyada ham, Fransiyada ham ashaddiy harbiy doiralar bu
janjalning tinch tugaganidan norozi bo‘lib qoldilar. Bu janjalni chiqarishda xizmat
ko‘rsatgan Bismark o‘ziga itoat qiluvchi matbuot orqali “Germaniya xo‘rlandi”
deb shov-shuv ko‘tardi va qulay payt poylab turdi.
Fransiyada 12-iyul kuni kechqurun bo‘lgan imperator kengashida,
erishilgan natijalar bilan qanoatlanib qolmay, Prussiyaga yangi talablar qo‘yilsin,
degan qaror qabul qilindi. Harbiy ministr Lebef: “Biz tayyormiz, biz shaymiz,
armiyamizda hamma narsa, so‘nggi askarning getridagi so‘nggi tugmasigacha
hamma narsa joyida”,-degan mashhur g‘amgin nutqini ham o‘sha vaqtda so‘zlagan
edi.
Ertasiga, 13 iyul kuni Benedetti Parijdan olgan topshiriqqa amal qilib,
Vilgelm I ga Fransiya hukumatining yangi talablarni qo’yadi: agar Leopold
Ispaniya taxtini egallash uchun yana o‘z nomzodini qo‘yadigan bo‘lsa, Vilgelm I
hech qachon norozilik bildirmasligi to‘grisidagi talabni qo‘ydi. Bu talab atayin
qilin qilingan haqoratomuz talab bo‘lganligidan Vilgelm uni bajarishdan bosh
tortdi. Elchi o‘sa kuni qirol huzuriga ikkinchi marta kirmoqchi bo‘lganida, qirol uni
qabul qilmadi Ertasiga qirol Benedetti bilan uchrashib unga, muzokaralar Berlinda
davom etish mumkinligini bildirdi. O‘shandayoq Emsdan Bismarkka telegramma
yuborilgan edi, bu telegrammada qirol bilan Fransiya elchisi o‘rtasida 13-iyulda
bo‘lgan suhbat mamuni bayon qiligan edi.
10

o‘tgan Oktyabr inqilobiga Parij kommunasining mafkuraviy ta’siri katta bo‘lgan.
Kommunarlarning idealist g‘oyalari keyinchalik marksist va sotsialistik harakatlar
uchun ilhom manbai bo‘lib xizmat qildi.
Xulosa qilib aytganda, Fransiya-Prussiya urushi Yevropa tarixidagi muhim
burilish nuqtasi bo‘lib, u nafaqat ikki davlat o‘rtasidagi kuchlar nisbatini
o‘zgartirdi, balki Yevropadagi geosiyosiy muvozanatga ham ta’sir ko‘rsatdi. Urush
natijasida Germaniya imperiyasining vujudga kelishi, Fransiyaning zaiflashuvi,
Parij kommunasining yuzaga kelishi kabi tarixiy voqealar kelajakdagi XX asr
urushlari uchun zamin yaratdi. Ushbu tarixiy tajribalar bugungi kunda ham xalqaro
munosabatlar, siyosiy islohotlar va ijtimoiy adolatni ta’minlash borasida chuqur
saboq bo‘lib xizmat qilmoqda.

32

Germaniyaning Fransiyaga qarshi hujum harakati yo’nalishlari
40

kishilik armiya Napoleon boshchiligida taslim bo`ldi. Napoleon III Sedanda o`z
Vaterloosini topdi. 100 ming kishilik ikkinchi armiya ham Mets qaPasida
qurshovga tushib qoldi. Endi, Fransiya Germaniyaga tahdid sola olmas edi. Bu
mag`lubiyat, ayni paytda ikkinchi imperiya hokimiyatining ham halokati bo`ldi.
2sentabrda jami 3 ming kishini talafot bergan fransuz armiyasi imperator
Napoleon boshliq 82000 soldat, ofitserlar bilan g‘oliblarga taslim bo‘ldi. Fransiya
olib borgan urushlar tarixda misli ko‘rilmagan bu sharmandalik ikkinchi imperiya
halokatining qonuniy xotimasi edi.” 10

II.5. Fransiyada davlat to`ntarishi va uning oqibatlari, Frans-Pruss
yarash sulhini imzolanishi.
Sedan halokati to‘g‘risidagi xabar Parijning hukumat va parlament
a’zolariga 2-sentabr kechqurun allamahalda yetib bordi. Bonapartchilar ham,
oppozitsiya vakillari burjua respublikachilari ham bu xabarni ommadan yashirishga
harakat qildilar. Ter sulh tuzish to‘g‘risida Prussiyaliklar bilan darhol muzokara
boshlashni taklif qildi. Burjua respublikachilari va orlenchilar bonapartchilar bilan
maxfiy siyosiy kombinatsiyalar tuzish to‘g‘risida muzokara olib boradilar: ularning
hammasi xalqdan qo‘rqar va ustalik bilan siyosiy manyovr qilib, inqilobning oldini
olishga harakat qilardi.
“Lekin yuz bergan mudhish voqeadan xabar topgan Parij mehnatkashlari 3-
sentabr kechqurundan boshlaboq qo‘zg‘alon ko‘tardilar. Ko‘chalarda namoyishlar
boshlanib ketdi, xalq harakatining tashabbuskorlari blankichilar bo‘ldi. 4-sentabr
ertalabdan boshlab poytaxt mehnatkashlari ko‘chalarga chiqdilar.” 11
Praijda
siyosiy beqarorlik kuchaydi. Parijda qonun chiqaruvchi korpus binosida
Respublikachilar va monarxiyachilarning siyosiy kurashlari avj oldi. Ularning biri
Respublika tuzimi va islohatlarga tarafdor bo‘lsa, ikkinchisi monarxiyani tiklash,
taxtga orlean sulolasiga mansub bo‘lgan graf Parijskiyni tiklashni istashdi va
xokazo. O‘ziga xos siyosiy kurash maydoniga aylangan qonun chiqaruvchi korpus
10
Sh.Ergashev. Jahon tarixi (yangi davr) 2-qism Toshkent. “O’zbekiston”. 2015 y. 135 b.
11
U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014. 93 b .
17

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Mirziyoyev, Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot va ezgulik yo‘li, Toshkent:
O‘zbekiston, 2021.
2. Mirziyoyev, Milliy taraqqiyot yo‘limizning yangi bosqichi, Toshkent:
O‘zbekiston, 2020.
3. Black Jeremy. A History of Diplomacy . London, Reaktion Books Ltd, 2010
4. Nazirtoshev Firdavs Ixtiyorjon og'li, Nosirov Faxriddin Nomonjon og'li.
(2022, май 20). FRANSIYA PRUSSIYA URUSHI SABABLARI.
"INTERNATIONAL SCIENTIFIC RESEARCH CONFERENCE", Belarus,
Minsk.
5. Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Ав e рянов ва бошк a ..; И. М. Кривогуз
тахририда. Укитувчи, .Т.:1989. 126 б.
6. U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.
7. Sh.Ergashev. Jahon tarixi (yangi davr) 2-qism Toshkent. “O’zbekiston”.
2015 y.
8. Xolliev A. Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi. – Т ., 2014.
9. Бажанов Е.П., Бажанова Н.Е. Многополюсный мир. М., 2010.
10. Бережков В.М. Страницы дипломатической истории. 4-ое издание. М.,
1987.
11. Богатуров А.Д., Аверков В.В. История междунар3ных отношений.
1945- 2008. М., 2010.
12. Буданова В.П. Готы в эпоху великого переселения нар3ов. М., 1990.
10.Дулина Н.А. Османская империя в междунар3ных отношениях (30-
40- г3ы XIX века). М.,1980.
13. Загорский А.В. Хельсинский процесс: Переговоры в рамках Совещания
по безопасности и сотрудничеству в Европе 1972-1991 гг. М., 2005.
14. Ивонин Ю.Е. У истоков Европейской дипломатии нового времени.
Минск,1984.
33

Germaniya imperatori- Vilgelm I (1871-1888)
38

binosiga poytaxtdagi olomon bostirib kirib, Fransiyada respublika tuzimini e’lon
qilishni qat’iy tarzda talab etishdi.
Namoyishchilar qonun chiqaruvchi korpusning majlislar zaliga bostirib
kirdilar va blankichilar boshchiligidagi ishchilar respublika e’lon qilishni qat’iy
talab etdilar. Gambetta va Favr boshliq burjua respublikachilar ishchilarning bu
qat’iy qaroridan bosh tortish niyatida, Qonun chiqaruvchi korpus binosi liq to‘lib
ketgan Parijliklarni ratusha tomon boshlab ketdilar. Lekin bu ko‘p kishilik
marosim ratushaga yetib borganda, Grev maydonida xuddi dengizday to‘lqinlanib
turgan boshlarni, korjama kiygan, qo‘lini musht qilib ko‘targan olamonni ko‘rdi,
ratusha gumbazi ustida esa qizil bayroq xilpirab turardi. Ratusha binolaridan
blankichilar bo‘lajak revolyutsion hukumat ro‘yxatini tuzayotgan edilar. Bu
hukumatga Blanki Flurans, Deleklyuz, Rashfor va boshqalar kirishi lozim edi.
Burjua respublikachilari tashabbus blankichilar qo‘liga o‘tib ketishdan
qo‘rqib, chaqqonlik bilan ish ko‘rishga qaror qildilar. Shu tariqa Parij
mehnatkashlari inqilobning dastlabki soatlaridayoq Fransiyani respublika deb e’lon
qilishga majbur qildi.
“Ba’zi o‘zgarishlardan keyin hukumat quyidagi sostavda tuzilgan edi:
hukumat boshlig‘i va Parij harbiy gubernatori orleanchi general Troshyu bosh
ministr o‘rinbosari va tashqi ishlar ministri burjua respublikachisi advokat Jyul
Favr, ichki ishlar ministri burjua respublikachisi Lyui Gambetta, xarbiy ministr
orleanchi general Morlo va boshqalar edi.” 12
Fransiyada imperiyani ag‘darib
tashlagan va respublika tuzumini o‘rnatgan 1870-yil 4-sentabr inqilobini Parijning
barcha mehnatkashlari qo‘llab-quvvatlagan ishchilar sinfi amalga oshirgan edi.
Shunga qaramay, hokimiyatni burjuaziya o‘z qo‘liga oldi. Lekin burjuaziya
ommaning talablari bilan hisoblashishga va respublika e’lon qilishga majbur
bo‘lgan edi. 1870- yil sentabr inqilobi o‘z xarakteri jihatidan burjua-demokratik
inqilob edi.
Fransiyaning o‘zida 4-sentabr (1870y.) inqilobi natijasida mamlakatda
respublika o‘rnatildi. Hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan burjua «Milliy mudofaa
12
Янги тарих , И.С.Галкин таҳрири остида. – Т.. 1964. 124 б .
18

Fransuz askarlari bu janglarda zo‘r qahramonlik va matonat ko‘rsatdilar, lekin
Bazen Mak-Magon armiyasi bilan qo‘shilish uchun so‘nggi imkoniyatdan
foydalana olmay, butun armiyasini Mets qal’asiga qamab qo‘yishlariga imkon
berdi, bu yerda Bazen armiyasini nemislarning ustun turgan kuchlari qurshab oldi.
Bazenning xatolari va kamchiliklari o‘sha vaqtdayoq xiyonatkorlik deb baholangan
edi.
Mak-Magon ixtiyorida 120 mingdan ortiq qurolli kishi bor edi. Lekin Mak
-Magon qo‘shinlari olg‘a tomon tez va dalil bormadi. U Parijdagi istehkomlarga
tayanib ish ko‘rish uchun Parijga bormoqchi edi, lekin xalqni yolg‘on axborotlar
bilan aldab kelgan hukumat: chekinib kelayotgan armiyani va bu armiyadagi
imperatorni ko‘rgan xalq inqilob boshlab yuboradi, deb qo‘rqib Mak-Magonga
Metsda Bazen bilan borib qo‘shilishni buyurdi. Mak-Magon dushman kuchlariga
duch kelib, shimoliy-sharqqa burildi va biron - bir maqsadni ko‘zlamay, soldatlarni
holdan toydiradigan yurishlar qilib, oqibatda o‘z armiyasiga fransuz
qo‘mondonligining hamma xatolaridan ustalik bilan foydalangan dushman
zarbalariga tutib berdi.
“30- avgustda Mak-Magon armiyasi Bomon yonida yana mag‘lubiyatga
uchradi va orqaga chekinib borib keyinchalik, Avgust oyidagi urush
harakatlarining borishi nemis qo‘shinlari foydasiga o‘zgara bordi. Natijada
MakMagonning 90 ming kishilik armiyasi ikki nemis armiyasining qurshoviga
tushib Sedan daryosi bo‘yida juda noqulay pozitsiyalarda to‘xtadi. Bu yerda
fransuz armiyasini nemislar qurshab oldi. Nemislar tevarak atrofdagi tepaliklarga
juda kuchli artileriyani joylashtirib olib, Sedan soyligida qopqonga tushgandek,
qamalib qolgan fransuz armiyasini 1-sentabr erta tongdan to‘pga tuta boshladi.
O‘sha kuni kuni 140 ming kishilik nemis armiyasi to‘plar yordamida ketma ket
uyushtirilgan xujumi natijasida katta qurbonlar berishdi.” 9
Soldatlar va ofitserlar
dushmanning o‘zlaridan ustunlik qiladigan kuchlariga qarshi g‘oyat zo‘r
qahramonlik va jasorat bilan jang qildilar, lekin ular ko‘rsatgan jasorat va
qurbonliklarning hammasi behuda ketdi.
9
Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.: 1964. 98.
15

Fransiya-Prussiya urushining asosiy janglari
42

bu urush fransuz – German urushi, deb atalmoqda. Chunki urushda ko‘pchilik
nemis davlatlari qatnashishgan. Fransuz – German urushi har ikki mamlakat
o‘rtasidagi chuqur ziddiyatlarning oqibatida kelib chiqqan. Ma’lumki, Shimoliy
german ittifoqi tarkibiga ko‘pchilik nemis davlatlari birlashgani holda, mamlakatni
to‘la ma’noda birlashtirishga tarafdor bo‘lishdi. Faqat 4 ta nemis davlati iqtisodiy
va diniy umumiylik (katolik) jihatidan Fransiya bilan bog‘langan edilar. Mana shu
tariqa nemis davlatlarining milliy manfaati siyosiy jihatdan birlashishni taqozo
etardi. Demak, Fransiya Germaniya urushining birinchi sababi bevosita nemis
davlatlarining tarixiy taqdiri bilan o‘zviy bog‘liq edi. Urushning ikkinchi sababi
bevosita Fransiya bilan aloqador edi.
Fransiyada ikkinchi imperiya rejimi XIX asrning 60- yillarida tanazzulga
uchradi. Ayniqsa sanoatda tanglik nihoyatda kuchaydi. Korxonalarda ish kunining
13-14 soatga etmagan bolalarning 12 soatlik ish kuniga majbur etilishi
norozilikning kuchayishiga sabab bo‘lgan. 1866-1867 yilalrdagi iqtisodiy krizis
Fransiyada ommaviy ishsizlikni keltirib chiqardi. 60- yillarning oxirida Napoleon
III imperiyasidagi aholining 70 % qishloqlarda yashagan qishloqlardagi 19,5 mln.
aholining 4 mln. ersiz dehqonlar edi.
Shuningdek, 2,5 mln. mayda dehqonlar hom bor edi. Fransiya keyingi
davrda Prussiyaning Germaniyani birlashtirishiga to`sqinlik qila olmay qoldi. Agar
Germaniya yagona davlatga birlashadigan bo`lsa, Fransiyaning
xalqaro maydondagi obro`siga jiddiy zarar yetar va Yevropadagi ikkinchi
davlatdek mavqeyi barham topar edi. Fransiya hukmron doiralari esa buni aslo
xohlamas edilar. Fransiya hukmron doiralari 1860- yildagi Angliya-Fransiya savdo
shartnomasidan ham norozi edi. Chunki, ingliz tovarlarining Fransiyaga ko`plab
kiritilishi Fransuz tovarlari bilan raqobatni kuchaytirmoqda edi. Bundan tashqari,
mamlakatda ishsizlik, qashshoqlik, qimmatchilik mehnatkashlarning doimiy
yo`ldoshi bo`lib qolgandi. Shuning uchun ham 1870- yil yanvar oyida Parijda
o`tkazgan 200 ming kishilik namoyishning dahshati bejiz emas edi. Mamlakatda
Napoleon III rejimiga qarshi burjua oppozitsiyasining noroziligi ham kuchayib
8

Qamaldan keyingi Sedan qa’lasi xarobalari (1870)

44

ham Prussiya Fransiyaga qarshi urushga tayyorgarlik ishlarini urushdan ancha
ilgari boshlangan edi. Bismarg tomonidan ishlab chiqilgan dasturda ya’ni
«Germaniyani yuqoridan», «qilich va qalqon» siyosati bilan Prussiya boshchiligida
birlashtirish dasturida Fransiyaga qarshi urush muqarrar deb topilgan edi. 1868
yildayoq Prussiya shtabi Fransiyaga qarshi urush operatsiyalari rejasini ishlab
chiqib, harbiy tayyorgarlik bilan bir qatorda siyosiy va diplomatik tayyorgarliklar
ham ko‘rilgan edi. Prussiya janubiy german davlatlarini o‘z tomoniga og‘darib
olishga, AvstriyaVengriya va Chor Rossiyasini betaraf qilib qo‘yishga muvofiq
bo‘lgan edi. Prussiya yunkerlari, harbiylari burjuaziyaning siyosatini qo‘llab-
quvvatlagan, ko‘pchilik qismi mag‘lubiyatga uchragan Fransiya yerlarini
egallashga orzumand edilar” .
Tarixiy taraqqiyot taqozosi bilan Germaniya oldiga qo‘yilgan asosiy, eng
muhim va eng zarur vazifa Germaniyani milliy jihatdan birlashtirish, yagona
umumgerman davlatini tuzishdan iborat edi. Ikkinchi imperiya yagona german
davlati tuzilishiga yo‘l quyishni istamas edi va qurol kuchi bilan bunga qarshilik
ko‘rsatardi. Shu sababli Prussiya yunkerlari, harbiylari va burjuaziyasi reaksion va
agressiv maqsadlarni ko‘zlagan bo‘lishiga qaramay, Germaniyaning Fransiyaga
qarshi urushi, uning boshlang‘ich davrida, o‘zining mazmuniga ko‘ra ob’ektiv
jihatdan nemislar uchun milliy manfaatni ko‘zlagan adolatli urush edi.
Bu urush Germaniyaning milliy jihatdan birlashishi uchun, bu ishda unga
qarshilik ko‘rsatayotgan tashqi reaksion kuch ya’ni bonapartchilar imperiyasiga
qarshi qaratilgan urush edi. Shimoliy-german ittifoqining hukumati urushga barcha
sohalarni diplomatiyani, armiyani, sanoatni tayyorlardi 4
.

II.2. Fransiya-Prussiya urushining kelib chiqish sabablari, baxona va
boshlanishi.
Urushining kelib chiqish sabablari. Fransiya va Prussiya o‘rtasidagi
urush Evropa tarixidagi muhim voqea sanaladi. Odatda uni yangi zamon tarixining
ikkinchi davrining boshlanishi deb hisoblashadi. So‘nggi yillardagi adabiyotlarda
4
Sh.Ergashev. Jahon tarixi (yangi davr) 2-qism Toshkent. “O’zbekiston”. 2015 y. 198 b.
7

“Ikkinchi imperiyaning iste’dodsiz lashkarboshilari askarlarni g‘alabaga
olib borish u yoqda tursin, hatto milliy bayroq sha’ni uchun jang qilishdan ham ojiz
edilar. Mak- Magon jang boshida yengil yarador bo‘lgandan keyin, armiyani o‘zi
halokat yoqasiga keltirib qo‘ygan bo‘lsa ham, o‘zini javobgarlikdan olib qochish
uchun darrov qo‘mondonlikni zimmasidan soqit qila qoldi. Uning o‘rnini egallagan
gen. Vimpenning harakatlari ham og‘ir ahvolni o‘zgartirmadi. Qariyib 12 soat
davom etgan jang harakatlari oqibatida sharmandali mag‘lubiyat ro‘y berdi.
Fransuz soldatlari sharoit juda og‘ir bo‘lishiga qaramay, qat’iy jangga shaylanib
turgan edilar. Lekin, kunduzi soat 3:00 da Sedanga etib kelgan imperatorning o‘zi
shahar markazidagi minorada oq bayroq o‘rnatishga buyruq berdi, o`zining
qilichini esa Prussiya qiroliga jo`natishga majbur bo`ldi. Imperator buyrug‘iga
asosan Metsga yordamga borayotgan Mak-Magon armiyasi prussiyaliklar
tomonidan Sedanga surub chiqarildi va o‘sha yerda qurshab olindi. Imperator
Napoleon III ham Mak-Magon armiyasida edi. qurshovda qolgan Mets qal’asidagi
Fransuz qo‘shinlari urush harakatlarida ishtirok eta olmadi, O‘sha og‘ir janglarda
Fransuzlardan 3 ming kishi o‘ldi, 14 ming jangchi qattiq jahorat olishdi.
Fransuz armiyasining Sedan bo‘yidagi mag‘lubiyati Parijda norozilik
harakatlarining boshlanishiga sabab bo‘ldi. Natijada imperator va xukumatning
obro‘i butunlay barbod bo‘ldi. keyinchalik, o‘sha yilning 27- oktabrida dushmanga
to‘la taslim bo‘ldi. Avgust oyidagi urush harakatlarining borishi nemis qo‘shinlari
foydasiga o‘zgara bordi. Natijada Mak-Magonning 90 ming kishilik armiyasi ikki
nemis armiyasining qurshoviga tushib Sedan daryosi bo‘yida g‘oyat noqulay past
ham joyiga to‘planib qolishgan.
2-sentabrda fransuz imperatori butun Mak-Magon armiyasi bilan taslim
bo‘ldi. Prussiya armiyasi muvafaqqiyati ko‘p jihatdan son bo‘yicha ustunlik
evaziga erishildi. Fransiya-Prussiya urushining barcha janglarida (16- avgustdagi
Mars-Lya-Turdagi jangdan tashqari) son jihatdan ustunlikda g‘alaba qozonildi.
Barcha kuchlarni bir frontda-Fransiyaga qarshi mujassam etish imkoniyatiga ega
bo‘lish-bu Prussiya uchun katta siyosiy yutuq edi. Shu tariqa, bu yerdagi 80 ming
16

Janubiy fransuz qo’shini qo’mondoni- Mak-Magon
37

Fransiyaning Shimoliy – Sharqiy qismini ishg‘ol qilib turadigan bo‘ldi. Sulh
shartnomasi Millat majlisi tomonidan ratifikatsiya qilinguncha nemislar o‘z
qo‘shinlarini Parijda saqlab turishga kelishishib oldi.
Uning ustiga Fransiya iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan Elzas va
Lotaringiya viloyatlaridan ajraldi. “Ayni paytda, 28 ta qal’a Germaniya tasarrufiga
o‘tdi. Bu talonchilik shartnomasining tasdiklanishiga erishish hamda hokimiyat
tepasida mustahkamlanib olish uchun hukmron doiralar shosha-pisha Millat
majlisiga saylov o‘tkazdilar. Mamlakat aholisining asosiy kismini tashkil etgan
dehqonlarning qoloqligi monarxistlarning Millat majlisida ko‘pchilik bo‘lib
olishlariga imkon berdi. Bu ko‘pchilik reaksion hukumat tuzdi. Hukumatga
revolyutsiyaning ashaddiy dushmani bo‘lgan A. Tyer boshchilik kildi. Tyer
hukumati Parijni o‘z rezidensiyasi qilib olib, Germaniyaning hukmron doiralaridan
qo‘llab-quvvatlash haqida va’da oldi va revolyutsion harakatni bostirish uchun
kuch to‘play boshladi. Mana shu tarzda Fransiya – Prussiya urushi natijasida
Germaniya imperiyasi tashkil topdi”.
Bu davrdagi siyosiy jarayonlar avvalgi kurashning bevosita davomi edi.
Agar eslasak, 1871 yilning boshlarida Fransiya o‘z tarixidagi g‘oyat murakkab va
ziddiyatli voqealarni boshidan kechirdi. Parij qamal holatida turgan bo‘lishiga
qaramay, Millat majlisiga saylovlar 1871-yilning 8-fevralida o‘tkazildi.
Parlamentdagi 630 ta deputatlik mandatining 400 tasini monarxiyachilar egalladi.
“Garchand 1870-yilning 4-sentyabrida xalq qo‘zg‘oloni tufayli Fransiyada
respublika tuzumi e’lon qilingan bo‘lsa-da, Milliy majlisdagi ko‘pchilik o‘rinlarni
monarxiyachilar egallashgan. Respublikachilar parlamentda ozchilikni tashkil
qilishgan. Ular turli oqimlarga mansub edilar, go‘yo mamlakatda
“respublikachilarsiz respublika mavjud edi”. Monarxiyachilar guruhi siyosiy
hokimiyat uchun kurashishdi.
1. Ligitimistlar.
2. Burbonlar.
3. Bonopartchilar.
26

qoldi. “Avstriya-Vengriya, o‘z navbatida, urushidagi mag‘lubiyati uchun revansh
olish g‘oyasidan voz kechib, Germaniya bilan yaqinlashishiga qaror qildi.
Germaniya iqtisodiy qudratining tez kuchayishi va uning mustamlakachilik
ekspansiyasi maydoniga chiqishi ingliz-german ziddiyatlarning keskinlashuvini
muqarrar qilib qo‘ydi.”
Shunday qilib, Fransiya-Prussiya urushi va Germaniya imperiyasining
tashkil topishi Yevropada kuchlarning qayta guruhlanishiga olib keldi va xalqaro
vaziyatni keskinlashtirdi. Germaniya imperiyasining asoschisi va uning birinchi
kansleri Otto fon Bismark Germaniya boshchiligida harbiy-siyosiy koalitsiya
(ittifoq) tuzishga intildi. Bundan asosiy maqsad Fransiyani yakkalab qo‘yish va
keyinchalik unga qarshi yangi urush uchun qulay diplomatik sharoit yaratish edi.
Fransiyaga qarshi Bismarkning tashqi siyosati «Uch imperator» ittifoqini (Rossiya,
Avstriya-Vengriya, Germaniya) 1873-yilda tashkil etishida namoyon bo‘ldi.
Fransiyani ehtimoliy ittifoqchilar sifatida Rossiya va Avtsriya-Vengriyadan
mahrum etish uchun Bismark Yevropada «tartibni» mustahkamlashda monarxik
birdamlik qilish g‘oyasidan foydalandi. «Uch imperator» ittifoqi 1887- yilgacha
umr ko‘rdi. Bu paytga kelib Avstriya-Rossiya va Germaniya-Rossiya ziddiyatlari
yangi kuch bilan keskinlashib ketdi. Rossiyaning «Uch imperator» ittifoqiga kirishi
yangi german tajovuzi paytida Fransiyani qo‘llab-quvvatlashdan voz kechishi
emasdi. Rossiya Fransiyaning yanada zaiflashuvidan manfaatdor emasdi.
“«Evropada kuchlar muvozanatini» saqlab qolish siyosatini olib borgan Angliya
ham harbiy Yevropada bitta buyuk davlatning (Germaniyaning) ustivorligi
o‘rnatilishiga qarshi edi. Aynan Rossiya va Angliyaning pozitsiyalari (mavqei)
1875-yilda Bismarkka Fransiyaga qarshi yangi urush ochishga to‘sqinlik qildi” 20
,

20
Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошка.; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи-T.: 1989. 113 б,
29

Fransiya-Prussiya urushining asosiy janglari

41

Купить

Информация о документе

Продавец

Fransiya-Prussiya urushi