Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	97.3KB
Покупки	1
Дата загрузки	28 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Fransuz tarixshunosligi tomonidan Avestoning o’rganilishi

Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Kurs ishining maqsadi Qadimgi davrlarda
Zardushtiylik dini va uning muqaddas kitobi hisoblanggan Avestoning tarixini va
uning ustida ilmiy tadqiqot olib borgan fransuz tarixshunoslarining asarlarini ochib
berishdan iborat.
Tadqiqot ob’ y ekti . Fransuz tarixshunoslida Avestoning o’rganilish tarixi.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Bilamizki, tarixni o’rganishda
davrlashtirish ya’ni xronologik jihatdan o’rganish qulay va shu bilan tushunarli va
keng miqyosda o’rganishga yordam beradi. Ushbu kurs ishi hududiy jihatdan
Markaziy Osiyoni qamrab olib, davriy jihatdan katta davrni XVI asrdan to XX
asrning oxirigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Ish kirish, ikkita bob, to’rtta bo’lim,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

Anquetil-Duperron (1731-1805) Yansenistlar seminariyasidagi sobiq
sinfdoshlaridan biri bo’lgan Utrextga Gollandiyagaxat yozadi. Unda shunday
jumlalar mavjud edi: Birinchi asrlarning xarakteri shunday ediki, ehtimol siz men
haqimda qayg’u bilan eslaysiz va Mening ahmoqligim haqida xo’rsinib
afsuslanarsiz, Ammo men qadimgi xalqlar tarixini chuqur anglash, mulohaza
yuritish, xalqlar va tillar boshdan kechirayotgan inqiloblarni o’rganish, hududlarga
borishni, qolgan odamlarga noma’lum bo’lgan san'at qayerda saqlanib qolganligini
ko’rishni afzal kordim va shungga ahd qildim. Chunki bu mavzular doimo diqqat
markazida bo’lgan. Bu «to’rtta qonun kitobi», albatta, to’rtta Vedadir. Ushbu ''Turk
SPY'' maktubining XVII asr oxirida Sharqdan xabarlar salohiyatini ajoyib tarzda
ko’rsatadi.
Sizga aytaman, aziz birodarim, bu yangilik g’alati tushunchalarni boshladi.
Mening fikrim: bu tilda, siz aytgandek, Unda hozir aytiladigan hind tiliga ham,
boshqa Osiyo yoki dunyoning boshqa tillarga ham hech qanday umumiylik yo’q va
shunga qaramay, u mo’l va boshqa moddiy tillar kabi Grammatika tomonidan
o’rganilgan oddiy til, bu til qayerda bo’lsa eskirgan til kitoblar hisoblanadi.
Ta’kidlaganidek, «Dunyo juda ko’p millionlab yillardir», Men Pifagorga o’girilib,
dunyo bir daqiqada abadiy bo’lishiga ishoning deyishim mumkin edi. Chunki
Xudo ham cheksiz kuch, donolik va ezgulikdir, xuddi shunday bo’lganligi sababli.
Unga harakat qilishiga nimadir ilohiy sifatlar xalaqit berishi kerak. Uni chizishga
nima xalaqit berishi kerak. Bu ulug’vor mato ilgari, hech narsa qornidan
chiqqanmi? O’zingni azobla iloji boricha orqaga, hatto millionlabgacha boshlash
uchun tasavvur qil, asrlar o’tdi, lekin siz o’lchab bo’lmaydigan vaqtni tasavvur qila
olmaysiz kenglik cho’zilmaydi. Go’yo tabiat o’zini o’yib qo’ygandek. Bizning aql-
zakovatimizga ko’ra, bu dunyoda kuzatilmaydigan qadimiylik yozuvdir. Bizning
eng kuchli, eng tezkor fikrlarimiz juda zaif va sekin, ularga ergashish uchun uning
cheksiz kelib chiqishiga qaytish vaqtidir.
Vedalarni o’rganish deyarli imkonsiz bo’lganligi sababli, ma’lumotlarning
aksariyati mazmuni fantaziya asosida edi. Biz Xolvel haqidagi bobda
chayqovchilik bilan chalg’itish qanchalik oson ekanligini ko’rdik. Ammo bir
16

yunoncha, suriyalik, arabcha va efiopiyacha va u ham tarix va falsafani o rganishiʻ
kerak. Bunday istaklar bilan to’ldirilgan o’nlab sahifalardan so’ng, Anquetil-
Dyuperron aniq matnlarni tanqidiy tahlil qilish bilan shug’ullana boshlaydi.
Anquetil-Duperronning dastlabki qo’lyozmasi allaqachon uning antiklikka
qiziqishini ko’rsatmoqda edi, uning matn manbalari va uning bilimga bo’lgan
cheksiz chanqog’ini belgilardi va bu kabi narsalar vahiy sohasi uning ish
sohasisifatida belgilaydi. Yigit qo’ygan vazifa o’zi uchun dahshatli tuyuladi, lekin
uning haqiqiy qadimiy yozuvlarni izlash Xudoning eng dastlabki vahiylari uni
Yaqin Sharqdan uzoqqa olib borishi edi va yoshligidan to davom etgan hind
Vedalari uchun qiziqarli izlanishga aylandi. U 1805-yilda vafot etadi va Uning
vafotidan keyin e'lon qilingan so’nggi nashri - Ota Paulinus a Sancto
Bartholomaeoning Viaggio alle Indie tarjimasi 1808-yilda paydo bo’lgan orientali
(Sharqiy Hindistonga sayohat, 1796) - Anquetil-Duperronning umr bo’yi teologik
sayohatining yakuniy nuqtasini ko’rsatadi. Paulinusning Ezour-vedam tomonidan
tuzilganligi haqidagi bayonoti qabul qilish bilan bog’liq muammo, missionerlik
bilan brahmanlar va hindlarning kontseptsiyasiga tegishli Brahma, Vishnu va
Shivaning «materializmi» aniq ko’rsatilgan. Anquetil-Duperron hindular va
ularning yolg’on butparast falsafasi (Paulinus a Sancto Bartholomaeo), Ezour-
vedamning haqiqiyligini qattiq himoya qildi.Hind uchligining pravoslavligi:
Missioner Paulinus o’zini taqqoslab, buni unutib qo’yadi, yolg’on Orfey, Zardusht,
Germes va misrliklarning soxta oyatlari. U hind dogmalariga yolg’on havo beradi.
Buning ajablanarli joyi yo’q. Aflotunda, misrliklarda va, ehtimol, pifagorchilarda
uchlik topiladi: eng qadimgi donishmandlar, faylasuflar doimo shunday bo’lgan.
Qadimiy haqiqatlarni saqlash va mulohaza yuritish uchun ehtiyot bo’ling. Oupnek
xatida kishi oliy Zotni, uning so’zini, ruhini topadi 4
.
Anquetil-Duperron «manfatli bilim « haqida Hindiston haqidagi
bilimdonlikka oid tasdiqlar asari muallifi Paulinusgacha yozib bo’lgan edi. Ammo,
bu noyob fikirlar dunyo yuzini ko’rgunga qadar Anquetil-Duperron (vafot etdi
4
Paulinus Sankto. – Bartholomaeo 1808. – P. 419.
8

Fransuz tarixshunosligi tomonidan Avestoning
o’rganilishi
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………………………………………………………..……………..……… 4-6
I BOB. «AVESTO» BO’YICHA DASTLABKI TADQIQOTLAR ………….………. 7-25
1.1. «Avesto» ning yaratilish tarixi ……………………………………………………………………………………..… 7-14
1.2. «Avesto» bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar ………………………………………………….…… 15-25
II BOB. FRANSUZ OLIMLARINING AVESTO HAQIDA QARASHLARI
VA KITOBLARI ………………………………………………………………………………………………………………………….... 26-35
2.1. Anketil-Dyuperronning qarashlari …………………………………………………………………………… 26-31
2.2. Olimlarining «Avesto» haqida qarashlari va kitoblari ………………………………… 32-35
XULOSA …………………………………………………………………………………………………..……..……………………………..….. 36-38
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI ………….….… 39-40

quvg`in va ta’qib ostiga olingach Avestoning aksariyat beshdan uch qismi
yo`qolgan va unitilgan. Avestoda bu dinning diniy- falsafiy tizimining qoida
dasturlari bayon etilgan. U qadimiy ajdodlarimizni dunyoqarash, huquqiy, axloqiy,
tamoyil qoidalarini o`z doirasiga olgan. Unda tabiat falsafasi, kosmogoniya, tarix,
etika, mediöinaga doir materiallar, bilimlar yozilgan. Yana unda shoh, oliy tabaqa,
quldor, qul, dindorlar va diniy urf-odatlar katta o`rin olgan. Hokim va zolimlar
ulug`langan; ruhoniylar muqaddas odamlarni hamma hurmat qilishi kerak deb
da’vo qilingan. Avesto oldin 12 ming mol terisiga yozilib, xajmi g`oyat katta
bo`lgani uchun undan foydalanish osonlashtirish niyatida «kichik avesto» yaratildi.
(Beruniy). VII asrda Sosoniylar davlati parchalanib, arab bosqinchilari, Eron va
O`rta Osiyoni bosib olgach, Zardushtiylik ham zarbalarga uchrab, unga
ishonuvchilar quvg`in va ta’qib ostiga olingach Avestoning aksariyat beshdan uch
qismi yo`qolgan va unitilgan. Avestoda bu dinning diniy- falsafiy tizimining qoida
dasturlari bayon etilgan. U qadimiy ajdodlarimizni dunyoqarash, huquqiy, axloqiy,
tamoyil qoidalarini o`z doirasiga olgan. Unda tabiat falsafasi, kosmogoniya, tarix,
etika, mediöinaga doir materiallar, bilimlar yozilgan. Yana unda shoh, oliy tabaqa,
quldor, qul, dindorlar va diniy urf-odatlar katta o`rin olgan. Hokim va zolimlar
ulug`langan; ruhoniylar muqaddas odamlarni hamma hurmat qilishi kerak deb
da’vo qilingan.
Xulosa shuki, Avesto Zardushtiylikning muqaddas yozuvi hisoblangan, 2000
yil davomida yaratilgan 5 dan 3 qismi yo`qolib ketgan u yakka hudolikni targ`ib
etgan, olovga sig`inmaslik, faqat uni asrash va e’zozlashni tavsiya etgan. Avesto
zardushtiylikning asosiy manbasi va muqaddas kitobi hisoblanadi. U Apatsak,
Ovitso, Ovutso, Avesto, Avatso kabi shakllarda ham ishlatib kelingan. Avesto
O`rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining islomgacha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy
hayoti, diniy qarashlari, olam to`g`risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy
madaniyatini o`rganishda muhim va yagona manbadir. Uning tarkibidagi
materiallar qariyb ikki ming yil davomida vujudga kelib, avloddan-avlodga og`zaki
tarzda uzatilib kelingan. Zardushtiylik dini rasmiy tus olguniga qadar Avestoning
bo`laklari Turon va Eron zamini xalqlari orasida tarqalgan. Ushbu - Axura-
25

KIRISH
«Avesto» - jahon madaniyatining, jumladan, Markaziy Osiyo va Eron xalqlari
tarixining qadimgi noyob yodgorligidir. Zardushtlik e’tiqodiga amal
qiluvchilarning muqaddas kitobi sifatida Yagona Tangriga topinish shu ta’limotdan
boshlangan. Bu kitob tarkibi, ifoda uslubi va timsollar tizimi bilan adabiy
manbalarga yaqin turadi. «Avesto»da tilga olingan joy nomlari (Varaxsha, Vaxsh)
dan kelib chiqib, uning Amudaryo sohillarida yaratilgani aniqlangan. Shu asosda
uning vatani Xorazmdir degan qarash mavjud. «Avesto» oromiy va pahlaviy
yozuvlari asosida yaratilgan maxsus alifboda datslab to`qqiz ho`kiz terisiga
yozilgan. Ilk nusxalari asosida sosoniylar (mil. avv. VII-III asrlar) davrida 21 kitob
holida yig`ilgan, bizgacha ularning chorak qismi yetib kelgan. Tiklangan matnga
«Zand» nomi bilan sharhlar bitilgan. «Avesto» to`rt qismdan iborat: Yasna («Diniy
marosimlar»), Yasht (ma’no jihatdan Yasnaga yaqin), Visparad («Barcha ilohlar
haqidagi kitob»), Vendidad («Yovuz ruhlarga qarshi qonunlar majmuasi»). Yasna
tarkibiga kirgan madhlar «Gatlar» (ayrim manbalarda «gohlar») deb nomlanib,
ularni Zardushtning o`zi yozgan deb taxmin qilinadi. «Biz jahon maydonida kuni
kecha paydo bo`lgan xalq emasmiz, bizning millatimiz xalqimiz ko`hna Xorazm
zaminida «Avesto» paydo bo`lgan zamonlardan beri o`z hayoti, o`z madaniyati,
o`z tarixi bilan yashab keladi» 1
. I.A.Karimov juda o`rinli qayd qilganidek,
«Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz». Bu o`rinda birinchi
davlat tashkil topgandan keyingi «yozma tarix» nazarda tutilgan. Yunon, Xitoy
tarixchi sayyohlari o`z xotiralarida yozib qoldirgan keyin Zardushtiylik
yozuvlarida berilgan tarix nazarda tutilgan. Xorazmda o`troq hayot undan ham
birmuncha oldin yuzaga kelgan, davlat uning mahsuli tarzida tashkil topgan. Bu
haqda bundan tahminan 3 ming yil avval yaratilgan «Avesto»ning qo`lyozmasi
binobarin yozma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat bergan.
Kurs ishi m avzuning dolzarbligi. Insoniyat yaralibdiki uning kundalik
hayoti din bilan chambarchas bog’liqdir. Jahon tarixi taraqqiyotida Din va uning
insoniyatga ta’siri muhim ahamaiyatga ega bo’lib, mintaqadagi mamlakatlarning
1
I.A.Karimov “ O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz ”.
2

nashr ettirgan «Qadimgi eronliklar: parfiyan va mideyaliklar dinining tarixi»
asarida «Avesto» haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bundan tashqari fransuz
sharqshunosi A. Dyuperron 1771-yilda «Avesto»ni fransuz tilidagi
tarjimasininashr qiladi. Rus olimi A. O. Маkаvеl’skiy «Avesto» ustida tadqiqotlar
olib boradi, 1960-yilda «Avesto»ni ilmiy o’rganish tarixi» monografiyasini nashr
ettiradi. Avesto Markaziy Osiyo davlatlari, Eron kabi davlatlarning madaniy
merosi hisoblanadi, Shuning uchun ham «Avesto» kitobi mamlakatimizda
mustaqillikdan keyin jiddiy o’rganila boshlandi. O’zR Vazirlar mahkamasi ushbu
noyob kitobning xalqimiz va millliy davlatchiligimiz tarixidagi ulkan ahamiyatini
hisobga olgan holda, «Avesto» yaratilganligining 2700 yilligini nishonlash
to’g’risida 2000 yil 29 mayda 110 sonli qaror qabul qildi. Va bu 2011-yilda keng
nishonlandi tamoyillari bilan yo’g’rilgan ma’naviyati qadimgi davri zardushtiylik
ta’limoti negizida rivojlanadi. Mazkur ta’limotning muqaddas kitobi Avestoda
ilgari surilgan g’oyalar mohiyatan milliy g’oyamizning dastlabki bosqichidagi
mazmuni, tamoyillari o’z ifodasini topgan. Avesto kitobida Markaziy Osiyo
xalqlarining qadimgi davridagi moddiy va ma’naviy hayoti, diniy qarashlari,
dastlabki dunyo va unda o’zining o’rni haqidagi tasavvurlari, urf-odatlari haqida
ma’lumotlar beradi. Shuningdek qadimgi ajdodlarimizning orzu-istaklari, maqsad
va muddaolari ham kitobning asosiy mazmunini tashkil etadi. «Zardusht tavallosi»
birinchi marta o’zbek tiliga taniqli adabiyotshunos Ibrohim G’afurov tomonidan
o’zbek tiliga o’girilgan. Sobiq ittifoq davrida dunyo olimlari o’rgangan ilk vatani
bo’lgan «Avesto»ni O’zbekistonda sistemali, ma’naviyatimizning manbai sifatida
o’rganishning imkoni bo’lmadi. Bu kitob faqat mustaqillik yillarida o’zining
haqiqiy qadr-qimmatini topdi. Prezident I.A.Karimov tashabbusi bilan 2010-yili
«Avesto» yaratilganligining 2700 yilligi yurtimizda xalqaro miqyosda, Xiva
shahrida unga atalgan majmua qo’yildi. Mustaqillikka erishganidan so’ng o’tmish
ma’naviy merosimiz qayta tiklandi va bu borada juda katta ishlar amalga oshirildi.
Shu jumladan, xalqimiz tarixining muqaddas kitobi «Avesto»ning to’la matni
o’zbek tiliga tarjima qilinib, nashr etildi (2001-yil). Va uni o’rganish bo’yicha
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Hozirgi tadqiqotchilarimizdan M.Qodirov,
35

I BOB. «AVESTO» BO’YICHA DASTLABKI TADQIQOTLAR
1.1. «Avesto» ning yaratilish tarixi.
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyati to’g’risidagi bilimlarning
bebaho manbasi - Avesto kitobi hisoblanadi. Mazkur manbaa dunyoning eng
qadimgi dinlaridan bo’lgan zardushtiylik tarafdorlari uchun muqaddas kitob
hisoblanib, uni tarqalishida Zardushtning o’rni beqiyos hisoblanadi. Avesto va
uning matnlarini to’planishi ko’p asrlar davomida amalga oshirilgan.Zardusht
ushbu dinning payg’ambari va faol targ’ibotchisi hisoblanib, tahminan milloddan
avvvalgi VII VI asrlarda dunyoga kelgan shaxs hisoblanggan. Zardusht din
peshvosi bolish bilan birga, katta oila boshlig’i ham edi.Zardusht o’z ta’limotini
Markaziy Osiyo va Eron hududlaridakezib tarqatadi hamda ko’plab tarafdorlarini
atrofiga to’plashga muvaffaq bo’ladi 3
. Uning ta’limotiumumiy hisobda 21 naskdan
iborat bo’lgan, bizga qadar uning faqat beshtasigina yetib kelgan.Ushbu asar dunyo
tarixchilar diqqat markazida hisoblanb, osha davrni yoritish uchun juda ham
kerakli. Ushbu kitobni katta qismi Aleksandr Makadoniskiy tomonidan Eron va
Markaziy Osiyoga yurishidan keyin yoq qilib yuboriladi. Ammo bosqindan keyin
Sosoniy hukumdorlari tomonidan ushbu kitob qayta tiklashga kirishiladi. Shu
sababdan Avestoning o’rganilishi yuzasidan koplab tadqiqotlar amalga oshirilgan
va oshirilib kelinmoqda. Ularni biz bir necha marta sanashimiz mumkin ammo
ulardan ajrab turadiganlaridan biri bu Dyupperonning tadqiqotlari hisoblanadi.
Anketil Dyupperon - Parijda tig’ulgan. U Parij, Oser va Amersfortda ruhoniylikka
o’qigan, ammo ibroniy, arab, fors, hamda boshqa sharqiy tillarga qiziqishi uni
o’zini butunlay shu sohaga qaratishga sabab bo’lgan. U Avestoning tarkibiy
qisimlaridan biri bo’lgan «vendidad»ning bazi qismlariga qiziqib qoladi va
Zardushtning boshqa yozuvlarini yozish uchun hindistongga borishni
rejalashtiradi. 1763-yilda U Yozuvlar akademiyasining azosi bo’ladi va 3 jildlik
asar yaratadi.1762-yilda, Hindistondan qaytganidan so’ng, Avraam Hyacinthe
Anquetil-Duperron (1731-1805) Yansenistlar seminariyasidagi sobiq
sinfdoshlaridan biriga xat yozgan.Utrext, Gollandiya: Qadimgi xalqlar tarixini
3
Frye R.N. Zorastirians in Central Asia in Ancient times. – Journal of the Paris, 1992. – P. 6-10.
5

munozaralar natijasini sarhisob qilar ekan, Darmesteter shunday deydi:
«Zamonaviy ilm-fan shunday ikki tomonlama xulosaga keldiki, bir tomondan,
parsizm uning elementlaridan biri edi. Muhammad o’z dinini shakllantirgan,
boshqa tomondan, Hindiston va Forsning qadimgi dinlari umumiy manbadan kelib
chiqqan. Kleuker va boshqa taniqli olimlar birin-ketin Anquetilning ishini qo’llab-
quvvatlab, Avesto kitoblarini ko’rsatdilar, U haqiqiy ekanligini aniqladi. Ulardan
ba’zilari buni ko’rsatishda, ser V. Lones asos solgan ilmiy o’rganishga sanskrit
tilidan yordam oldilar. Agar ser Vittiamning o’zi uzoq umr ko’rganida edi, u tez
orada o’zining shoshqaloq xulosalarini tuzatgan bo’lardi, aytish kerakki, Anquetil
tarjimalarining o’zi ham ma’lum darajada mazmunga ega edi, chunki, garchi ular
hamma narsaga ishongan bo’lsa-da. uni buyuk olim sifatida tan olishmasdi, uning
qilgan ishlari oxir-oqibat shungga majbur etdi. Garchi u keyinchalik Avesto
kitoblari bilan bog’liqligini bilgan fors adabiyotini o’rgangan bo’lsa ham Ser V.
Jonsning Kalkuttada Avesto kitoblarini ko’rish imkoni yo’q edi, chunki bu yerda
o’sha paytda Parijliklar juda kam edi. Professor Darmesteter «Avesto» haqida
shunday deydi: «Zand-Avesto - Forslarning muqaddas kitobidir, ya’ni
Muhammadning ikkinchi vorisidir, Muhammadning hokimiyatni ag’darganida
Forsda hukmronlik qilgan o’sha dinning qolgan oz sonli izdoshlari haqidadir.
Sosoniylar sulolasi,mag’lubiyatidan keyin bir asrdan ko’proq vaqt o’tgach, deyarli
barcha zabt etilgan xalqlar kuch yoki siyosat yoki oddiyroq shakl yoki e'tiqodning
jozibali kuchi bilan yangi hukmdorlari tomonidan e'tiqodiga keltirildi, ota-bobolari
chet elga borib, o’zlarining eski xudolariga bemalol sig’inishlari, eski ibodatlarini
o’qishlari va eski urf-odatlarini bajarishlari mumkin bo’lgan yangi uy
izlashdi.O’sha uyni nihoyat Hindistonning g’arbiy qirg’og’ida, tolkin hindular
orasidan topishdi va Guzerat yarim orolida o’rnashishdi, shuni takidlash kerakki
Parslar bir xalqning xarobalari bo’lganidek, muqaddas kitoblar ham dinning
xarobalaridir, o’tmishdagi ulug’vorligining kambag’al va kambag’al yodgorliklari
desak yangilshmagan bo’lamiz. Ammo tarixchi va ilohiyotshunos nazdida o’sha
kichik kitob «Avesto» va o’sha kam sonli xalq Parslarning e’tiqodi qanchalik
qimmatlidir». 1762-yilda, Hindistondan qaytganidan so’ng, Avraam Hyacinthe
15

boshlanadi. Endilikda deyarli barcha avestoshunoslar Dyuperon mehnatini e'tirof
etadi, uning matniga suyana boshlashadi. Jumladan Silvestr De Sasi(1758-1838),
Tixsen (1734-1815) Uilyam Jone(1746- 1794)va boshqalar zardushtni insoniyat
beshigidagi birinchi shoir, voiz hamda faylasufsifatida baholaydi va uni ilm
olamiga tanishtirishda A. Dyuperronning xizmati katta ekanligi alohida qayt etadi.
Masalan Fors, semit, va eroniy tillar bilmdoni bo’lgan silvestr de Sasi Sosoniylar
davrida Avestoningpahlaviy tilida yozilgan matnlarini o’rganilib, uning pahlaviy
tilidagi sharhlari bilan tanishgach, Dyupperon mehnatini yuqori baholaydi.
Buyuk fransuz olimi Anketil Dyu Perron o z mamlakatida «Avesto»ning birʻ
nechta sahifalarini ko radi, va bu qismlar «Muqaddima»ga ega edi. shu tilni
ʻ
o’rganish uchun bu mamlakatga yollanma askar sifatida kelgan va bu shahardan
o’tib, Parsilarning o’sha paytdagi qarorgohi bo’lgan Sumtga borib qo’nim topgan
edi. U yerda bir necha yil «Zend avesto»ni o rganib, Fransiyaga qaytib keldi va
ʻ
1771-yilda Parsis Bitiklarining fransuzcha tarjimasini o z ichiga olgan «Zend
ʻ
Avesta»ni nashr ettirdi. Ser U.Jons esa uning fikirlariga qarshi chiqqan birinchi
inson bo’ldi. Uning aytishicha, u Yevropadagi olimlar e'tiboriga havola qilgan
«Avesto» kitoblari haqiqiy emas va ruhoniylarning uydirmasidir. Marhum
professor Jeyms Darmesteter, Anquetil Du Peronning iste'dodli vatandoshi, u
birinchi marta «Yesta» ning katta qismini asl nusxadan ingliz tiliga tarjima qilgan,
bu bahs haqida shunday deydi: «Olim dunyoning yarmi «Avesto»ning
haqiqiyligini inkor etib, uni soxta deb e’lon qilgani uchun birdaniga shiddatli
tortishuv boshlandi.Urushni ochgan o’sha paytdagi yosh oksoniyalik Uilyam Jons
edi. Anketitning Xaydga va boshqa bir qancha ingliz olimlariga nisbatan nafrati
paydo bo’ldi va shunday deydi Zend Avesta o’zining yaratuvchisi Zardusht sababli
qiynaladi, Zardusht esa Anquetil uchun azob chekdi. Haqiqatdan ham Dyupperon
Jeyms bergan barcha qarashlarga qarshi chiqqan edi. U o’zi qabul qilgan uslub
bilan satira qilish, frantsuz tilida Zend va fors tillarini yozishga qarshi emas edi,
shuning uchun u bildirishi kerak bo’lgan yangi va g’alati g’oyalar, u ularga bergan
g’alati ko’rinishda g’alati tuyuldi 14
. Mavzu bo’yicha uzoq davom etgan bahs-
14
India in the Avesta of the Paris. – P.24-27.
14

1.2. «Avesto» bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar.
Zardushtiylik va Avestoni ilmiy jihatdan o’rganggan dastlabki olim Oksford
universiteti professori T. Xayd hisoblanadi. Mazkur tadqiqotchi turli qadimgi
forsiy manbalarni o’rganishi natijasida 1700-yilda bo’lajak asarning qoralama
nusxasini tayyorlagan edi, ammo uning ushbu tadqiqoti asossiz ravishda ko’plab
taqiqlarga uchraydi. Ma’lum vaqt o’tgandan so’ng, ya’ni 1760-yilda uning
tadqiqoti to’liq kitob holida qayta chop etiladi va bu safar kitob ungga ancha
mashxurlik keltiradi. 1728-yilda ingiliz olmi Jorj Bauje Avestoning bir necha
qismi qo’lyozmalarini Janubiy hoindistondagi zarduhtiyulamolaridan qo’lga
kiritib, Oksford kolleji kutubxonasiga topshiradi 11
. Bu ham oksfordda ushbu kitob
tadqiqoti uchun turtki bo’ladi. Shundan so’ng 20-30-yillar davomida ushbu
yo’nalishdagi tadqiqotlar to’xtab qoldi, ammo XVIII asrning 60-70-yillarida
Zardushtiylikka oid izlanishlar qayta tiklandi. Ushbu izlanishlar shakillanishida
fransuz olimlarining o’rni beqiyos hisoblanadi. Ulardan biri A.Anketil-
Dyupperonning xizmati beqiyos 12
.U 1755-yilda fransuzlarning Ost Indiya
kompaniyasi ruxsati bilan Hindistongga keladi. Avvalo, u qadimgi va o’rta fors
hamda sanskrit tillarinipuxta o’rganib, 1758-yilda Surat shahriga keladi va ushbu
hududda yashovchi zardushdiylardan Avesto tilini o’rganadi. 1761-yilda Angilya,
1762-yilda esa Parijga qaytib keladi. U o’zi bilan 108 ta noyob qo’lyozmalar va
turli qadimiy bitiklar olib keladi 13
. 1763-yilda tadqiqotch fanlar akademiyasi
azoligiga qabul qilinadi. Faoliyati va tadqiqotlari natijasida 1771-yilda uch tomdan
iborat «Zend Avesto» kitobini nashr ettiradi. Shundan so’ng zardushtiylikning asl
ma’nosi va maqsadini aniqlashga qaratilgan turli munozaralar va bahslar bo’lsada
oxir oqibatda uni avestoshunoslikning kashshofi deb tan olishadi.
Anketil-Dyupperonning tadqiqoti natijasida G’arb sharqshunoslari Avestoni
o’rganishga jiddiy kirishishadi. Tadqiqotlar turli Yevropa davlatlarida bir davrda
11
X.Xomidov. Avesto fayzlari.
12
Anketil Dyupperon – Parijda tig'ulgan. U Parij, Oser va Amersfortda ruhoniylikka o'qigan, ammo ibroniy, arab,
fors, hamda boshqa sharqiy tillarga qiziqishi uni o'zini butunlay shu sohaga qaratishga sabab bo'lgan. U Avestoning
tarkibiy qisimlaridan biri bo'lgan «vendidad"ning bazi qismlariga qiziqib qoladi va Zardushtning boshqa yozuvlarini
yozish uchun hindistongga borishni rejalashtiradi. 1763- yilda U Yozuvlar akademiyasining azosi bo'ladi va 3 jildlik
asar yaratadi
13
Kangga K.E.Extracts from the narrative of Anquet Il du perron's travels in India. – Bombey, 1876. – P.7.
13

prosfikatsiyalar XVIII asrda juda mashxur edi, masalan, Monteskye tomonidan
ishlatilgan, uning Lettres Persanes va Volter tomonidan ko’plab yozuvlarida
uchraydi.
Qanday mo’'jiza odamlarni ishontira oladi, agar ularda iymoni ishonchli
bo’lmasa, agar u dunyo chayon tuxumidan tug’ilgan, yer buqaning boshida
ko’tariladi va bu narsalarning yakuniy asosidir. Agar xudolarning hasadgo’y o’g’li
bo’lsa, uchta Vedadan hosil bo’ladi birinchi uchta jildni o’g’irlamaganmisiz? Uni
eshitgan insonlar kulishardiva bu ularni qo’llab-quvvatlamasliklari uchun yana bir
dalil bo’ladi. Ularning dinlarining sog’lomligi, garchi uning miyasidan boshqa asos
bo’lmasa ham ularning ruhoniylarida yagona e'tiqod mavjud. XVII asrning oxirida
Vedalarning obro’si va Sanskrit tilining qadimiyligi juda ko’p olimlar tomonidan
o’qilgan, va bular maktublar, kitoblarida ham o’z aksini topgan, masalan, turk
josusi tomonidan sakkiz jildlik kitob ko’p marta qayta nashr etilgan. Uchinchisi
jildida Xolvell va boshqalar keltirgan quyidagi kuzatishlar mavjud, insoniyatning
Hindistonda paydo bo’lishi haqidagi g’oyasini qo’llab-quvvatlash uchun amalga
oshirilgan 9
. unda insoniyat san'ati va fanlari risolalari yozilgan. Va bu til ularning
maktablari, kollejlari va akademiyalarida lotin tilida o’qitiladi nasroniylar orasida.
Men bu dinga ishonmayman, chunki, Bu din qayerda va qachon gapirilgan haqida
aniq ma’lumot mavjud emas? Qanday qilib u tarqaldi? Ko’rinadiki ularning
Braxmanlaridan hech biri boshqasiga bera olmaydigan siri kabi bo’lib qoladi. Buni
hisoblangki, faqat bu til, Xudo bergan tildir. U yaratgan birinchi mavjudot,
qonunning to’rtta kitobi: bunga ko’ra ularning xronologiyasi o’ttiz million yil oldin
edi 10
.
9
(Holwell)1771:3.157)
10
Marana newspaper of Paris 1823:3. – P. 171-172
12

chuqur anglashga, mulohaza yuritishga, xalqlar va tillar boshdan kechirayotgan
inqiloblarni hududlarga borish orqali o’rgandim, birinchi asrlarning xarakteri san'at
qayerda saqlanib qolganligi qolgan odamlarga noma’lumligini tushunib yetdim, bu
mavzular doimo mening diqqat markazimda bo’lgan, ehtimol siz qayg’u bilan
eslaysiz va mening ahmoqligim haqida xo’rsinishingiz mumkin. . Bu Ehtimol,
Anquetil-Duperronning yoshligidanoq dunyoning birinchi asrlariga qiziqishi bor
edi va buni ruhoniylik yo’liga qo’ygan va chuqur dindorlik bilan bog’lagan edi.
Sorbonnadagi ilohiyotshunoslik tadqiqotlari paytida yosh Anquetil-Dyuperron
yuzga yaqin sahifali qo’lyozma yozgan uning Parijdagi Milliy Bibliothe’que'dagi
dosyesi sharafiga «Le Parfait» deb nom bergan, uning bir qismi bo’lgan «Parfait»
so’zi ikki barobar qo’llanilgan. Anquetil-Duperron ilohiyotni falsafaga «o’xshash
fan» deb ta’kidlash bilan boshlaydi lekin, falsafadan farqli o’laroq, «haqiqiy vahiy,
din sirlari va bir qancha dogmalar» tomonidan belgilangan chegaralar ichida
qolishi kerak deb hisoblaydi. Bizga havoriylik an'analari orqali bu narsalar
yetkazilgan, bu hech qanday asosni tashkil qilmaydi va savol berishga ruxsat
beriladi .Chunki tabiiy din ham mavzudir. Falsafa, ilohiyotning tegishli sohasi
vahiyidir. Hali odamlarning ilohiyot haqidagi g’oyasi juda tor ekanligini va
Anquetil-Duperron bu qo’lyozmada ilohiyot qanchalik keng va chuqur bo’lishi
kerakligini ko’rsatishni xohlaydi. 3-bobda «Ilohiyotchi deyarli universal bo’lishi
kerak» deb nomlanadi va munozara yurgiziladi, ko’plab go’yo vahiylarga duch
kelganda, ilohiyotchi o’zini himoya qila olishi kerak, ya’ni ularning da’volarini
hukm qilishi, bu bir nechta tillarni bilish zarurligini ko’rsatadi, asl matnlarni o’qish
uchun, ularni tushunish uchun tarix konteksti, ularning joylashuvini tushunish
uchun geografiya, va ularning uslubi she'riyatni qadrlash kerak. «Bunday
bilimlarning barchasi ilohiyotning bir qismini tashkil qiladi» . Bundan tashqari,
haqiqiy ilohiyotchi nafaqat Eski va Yangi Ahdni bilishi kerak va barcha
qarindosh tillarni bilish ham talab qilinadi, lekin hamma narsa ilohiy ravishda nozil
qilingan va uzatiladi (375r-bet). U shuningdek, Eski Ahd muallifligiga shubha
qilishi zarur:
6

M.Ishaqov, A.Sagdullaev, A.Qayumov, A.. Mahkam, F. Sulaymonova,
T.Mahmudov va boshqalar «Avesto»ni o’rganish bo’yicha risola, manografiya,
ilmiy maqolalarini chop ettirdilar. Bu o’rinda O’zbekiston Respublikasi birinchi
prezident I.A.Karimovning quyidagi fikrlari alohida ahamiyatga molikdir
«Avesto»ning tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan, -deb ta’kidlaydi
Yurtboshimiz, -»Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amal» degan tamoyilni oladigan
bo’lsak, unda hozirgi zamon uchun ham behad ibratli bo’lgan saboqlar borligini
ko’rish mumkin. Ana shunday fikrlar, ya’ni ezgu niyyat, so’z va ish birligini
jamiyat hayotining ustuvor g’oyasi sifatida talqin etish bizning ma’naviy
ideallarimiz bilan naqadar bog’liq, nechog’lik mustahkam hayotiy asosga ega
ekani, ayniqasa e’tibordir» 21
. Mazkur din, shuningdek, uzoq tarixiy davr
mobaynida o’z mavqeyini yo’qotmasdan yashab keladi. Ya’ni eramizdan oldingi
VIII asrdan, to Islom dinining Markaziy Osiyo va Janubiy-G’arbiy Osiyo
mamlakatlariga kirib kelguncha (eramizdan keyin VIII asr) bo’lgan davrgacha
hukmron din mavqeini saqlab keladi. Hindistonning ba’zi hududlarida yashaydigan
elatlar hozir ham ana shu dinga e’tiqod qiladilar. Bu o’rinda o’z-o’zidan mantiqiy
savol tug’iladi: «Zardushtiylikning ko’plab mamlakatlarga yoyilishi, u yerdagi
xalqlarning e’tiqodiga aylanishi va asrlar davomida o’zining mavqeyini
yo’qotmasdan yashab kelganligining sababi nimada?Bu uning asosiy sababi
shundaki, zardushtiylikda barcha davrlarda inchinun hozirda ham o’z ahamiyatini
yo’qotmagan va hamisha dolzarb bo’lib kelgan ezgulik, yovuzlikni barham
toptirish g’oyasi, ma’naviyat ideali ilgari suriladi va g’oya ayni paytda mafkura
vazifasini o’taydi. «Avesto»da inson komilligi haqidagi qarashlar bayon etiladiki,
bunda u yuqorida ta’kidlaganimizdek o’zining ezgulik yo’lidagi sa’y-harakati
orqali erishadi. Bunda kishining o’z yurti, xalqi koriga yarashligi, boshqalarga
yaqinlik qilishdan horimasligi fazilatlarga ega bo’lish komillikning muhim bir
ko’rsatgichi deb qaraladi.
21
I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008. – B. 32 .
36

shaxsmi yoki yo’qmi, uning yashagan davri fanda hal qilingan emas. Lekin gap
Zardushtning tarixiy yoki tarixiy shaxs yoki emasligigida emas. Muhimi insoniyat
tarixida birinchi bo’lib, uning tomonidan insonning bu dunyodagi ishlariga yarasha
narigi dunyodagi javob bermoqligi ta’limotning ilgari surilganligidur. Avestoning
ma’naviyat, ilmiy g’oya bilan bog’liq tomoni shundaki, unda umuminsoniy
ahamiyatga molik ezgulik, uning qaror topishi uchun qarash g’oyasining ilgari
surilganligidir. Zardusht ta’limotida olam tartibi ijtimoiy barqarorlik, tinchlik,
xalqlar o’rtasidagi hamkorlik kishilarning ongli ravishda ezgulik tomonida turib
faol kurashishga bog’liq degan g’oya olg’a surilgan. Bu g’oya umuminsoniy
ideallarini o’zida mujassamlashtirgan ma’naviyatimizning tamal toshlaridan
biridir. Avestoda yuksak axloqiy me’yorlar, ma’naviy qadriyatlarni ifodalashda
ezgulik va yovuzlik kuchlari o’rtasida doimiy qarama-qarshi kurash mavjudligi va
baribir ezgulik yovuzlik ustidan g’alaba qiladi degan g’oya bosh mavzu
hisoblanadi. Ezgulik ma’budasi Ahura Mazda, yovuzlik ibtidosi va yaratuvchisi
Ahriman o’rtasidagi kurash natijasi insonning ongli ravishda ezgulik tarafida
turmog’iga bog’liq. Ahura Mazda bunyodkor ishlarni qiladi, odamlarga ezgulik va
yaxshilik ulashadi. Ahriman esa buzadi, yakson etadi, kishilar orasida g’araz va
adovatni avj oldiradi. Ikki kuch hech qachon bir-biri bilan chiqisha olmaydi.
«Avesto»dagi ko’plab hikoyat, rivoyatlar va mifologik obrazlar asosan ana shu
kuch o’rtasidagi qarashni tasvirlaydi. Kitobdagi bunday rivoyat, miflar nomli
kitobida batafsil keltiriladi. Kitobda bosh g’oya- «Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amal»
haqiqat, adolatning qaror topishga qaratilgandagina ular bir-biriga o’tib
mushtaraklashadi. Shundagina ezgulik yovuzlik ustidan ustun keladi, degan
falsafiy ma’noni anglatadi. «Ezgu o’y, ezgu so’z va savob ishlar bilan ezgu o’y,
ezgu deyiladi. «Avesto»ning «1-Yasht. Xurmuz yasht» degan qismida. O’zimni
bari ezgu o’ylarga, ezgu so’zlarga, yaxshi ishlar amaliga baxshida qilaman, barcha
yomon o’ylardan, yomon so’zu ishlardan yuz o’giraman». Shunga ko’ra
«Avesto»ning g’oyasi milliy g’oyamizning ma’naviy ildizi hisoblanadi.
«Avesto»ning mohiyatini o’zida mujassamlashtirgan «Ezgu fikr. Ezgu so’z,
ezgu amal» tamoyili asosida inson oily qadriyatlar, degan qarash yotadiki, bu
32

1735-yilda Kalmetta sanskrit tilini o’rganishning ba’zi afzalliklarini tasvirlab
berdi va Vedalar o’z vazifasi uchun: Muqaddas kitoblarini o’z ichiga olgan
ularning Vedalari mavjud bo’lganidan beri qo’llarimiz bilan biz ularni ishontirish
uchun mos matnlarni chiqarib oldik, butparastlikni buzadigan asosiy haqiqatlar;
chunki Xudoning birligi, Haqiqiy Xudoning xususiyatlari, najot va tanbeh bu
yerdadir Ey Vedam lekin bu kitobda topilgan haqiqatlar faqat axloqsizlik
uyumidagi oltin chang kabi sepiladi, chunki qolganlari hammaning printsipidan
iborat. Hind mazhablari va, ehtimol, ularning tanasini tashkil etadigan barcha
xatolarning tafsilotlari doktrinalar haqidadir.
1730-yillarning boshidan boshlab Calmette- ehtimol yordami bilan bilimdon
hindlar va keyinchalik Pons - «asosiy haqiqatlar» misollari shuningdek,
Vedalardan «barcha xatolarning tafsilotlari» shunday to’plangan. Bu, yevropaliklar
tomonidan qadimiy hind matnlarini o’rganish uchun harakat birinchi tizimli edi,
oson ish emas, chunki bu matnlarning tili juda qiyin bo’lib chiqdi. Hatto ko’pchilik
hindular ham yo’qotishdi. Ajablanarlisi shundaki, uning depozitariylari
bo’lganlarning aksariyati uning ma’nosini tushunmayapman, chunki u juda
qadimiy tilda yozilgan til va Samouscroutam [Sanskrit] kabi tanish Lotin tili
oramizda bo’lganidek olimlar hali yetarli emas [tushunish uchun] fikr uchun ham,
so’z uchun ham, agar izoh yordam bermasa. U Maha Bachiam, buyuk sharh deb
ataladi. O’sha paytda jami oltita faol iyezuit missionerlari bor edi Pondicherri
atrofidagi karnat hududi lekin ularga missiya uchun zarur bo’lgan ko’plab hind
katexistlari yordam berishdi. Missionerlar Brahmanlar qarshiligi tufayli shaxsan
ayrim hududlarga bora olmadi va boshqa sabablarga ko’ra va va’z qilish bu
katexistlarning asosiy vazifasi edi. Kalmetta Vedalarni o’rganishda maqsad
ularning biron bir qismini tarjima qilish emas edi. Bu, albatta, bir necha yillik
o’qishdan keyin imkonsiz bo’lar edi. Hatto Ponsning yordami bilan ham. Ushbu
matnlarning tili, xususan Ilgari Vedalar hatto o’rgangan hindular uchun ham
yorilishi qiyin edi. Bir maktubda 1737-yil 16-sentyabrda Kalmett ota Rene Jozef
de Turneminga Parijda yozilgan: Men ham siz kabi, muhtaram ota, o’ylaymanki,
bu maqsadga muvofiq bo’lar edi. Hind dinining asl matnlariga ko’proq diqqat bilan
21

1805) va Paulinus (vafot etdi 1806) vafot etgan edi. Ayni paytda bir nechta
mualliflar bu muammoga duch kelishdi, ammo bahslar natijasiz yakunlandi. Oxirgi
so’zga kelganda Ludo Rocher o’zining 1984-yilda Ezour-vedam haqidagi
monografiyasida ko’p narsalarni taklif qiladi, lekin mualliflik muhokamasi bilan
emas, qiziqarli ma’lumotlar, balki aybdor, gumonlanuvchilar ro’yxati bilan
tugatadi:
EzV Ezour-vedam ning muallifi fransuz Jesuit iyezuitlari kimligi haqidagi
savolga hech kim javob topa olmasdi. Biz faqat taxmin qilishimiz mumkin edi.
Kalmett juda ko’p Vedalarni qidirishda ishtirok etdi, Mosac - bu ba’zilar
tomonidan bo’lishi mumkin bo’lgan aniq imkoniyatdir, ba’zilar tomonidan
Maudavening Martin haqidagi ma’lumotlariga haqiqat bo’lishi mumkin, ammo
tekshirishning hech qanday usuli yo’q.
Teologik savollar yosh Anquetil-Duperron tomonidan berilgan qadimgi tillar
va tarixlarni o’rganish uchun asosiy turtki bo’lgan savollarga juda o’xshaydi, va
matn tanqidi va dunyoviy (Xitoy, Misr, h.k.) va muqaddas (injil) tarix Yevropada
munozaralarni qo’zg’atdi, qadimgi sharq tillari va matnlarini o’rganish tobora
muhim ahamiyat kasb etdi. Ko’rib turganimizdek, uzoq vaqt davomida dunyodagi
eng qadimgi kitob deb hisoblangan Xano’xning kitobi haqida mish-mishlar
tarqaldi. Bo’lgandi Reuchlin, Peiresc va kabi Yevropaning taniqli ziyolilari
tomonidan orzu qilingan Kircher (Shmidt 1922) va Efiopiya tilini o’rganishni
rag’batlantirdi. Keyin Xitoydagi iyezuit figuristlari Xano’xni Fuxi va Yijing bilan
aniqladilar, bir muncha vaqt uchun dunyodagi eng qadimgi kitob bo’ldi. Uni
o’rganish qadimiy xitoy matnlari va kabi bir qator zo’r sinologlar ishlab
chiqarilgan Premare, Visdelu, Fuket va Gaubil o’rganishni rag’batlantirildi.
Hindistonda Postel «De Originibus» jurnalida «qadimiy kitoblar xazinalari»
saqlanishini taklif qildi va bu 1553-yildan beri Guillaume davridan beri
Xano’xning kitobi bilan bog’liq edi, chunki u «Xano’xning ishi» ni o’z ichiga
olishi mumkin 5
. Ammo bu kitobdagi oyatlar O’rta sharqdan hindistonliklarning
kelib chiqishi ham tilga olingan. Genri Lordning 1630-yilgi kitobining kirish
5
Postel 1553 . – P. 72
9

rishtalarini mahkam bog’lashdir. Bu g’oya bundan 2700 yil oldin, muqaddas bitik -
«Avesto» da ilgari surilgan ediki, u hozirgi kunda alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Agar insoniyat ushbu g’oyaga yana amal qilmasa, insoniyat sivilizatsiyasi fojiaga
uchrashi tayin deb aytsh mumkin. Milliy g’oyamizning mazmun-mohiyatining
muhim jihatini «Avesto»dagi xalqlar, millatlar o’rtasidagi hamkorlik,
bag’rikenglik g’oyasi tashkil etadi. Shunga ko’ra milliy g’oyamiz umuinsoniy
ahamiyatga egadirki, bu uning hayotbaxshligini belgilovchi jihatdir. «Avesto»ning
deyarli har bir bayti mazmunida insonning tabiatiga uyg’un munosabatda bo’lishi
haqidagi fikr qizil ipdek bo’lib o’tgan. Bunda inson tabiatni muqaddas, ilohiy deb
bilish zarurligi uqdiriladi va kishilar bunga qat’iy rioya qilganlar. Kishilar tabiatga
ozor yetkazmaganlar, bugungi ilmiy til bilan aytganda, uning qonunlarini
buzmaganlar. Ya’ni havo, suv, tuproqni toza saqlaganlar. Agar insonlar
«Avesto»dagi pandnomalarga quloq osib, ularga rioya qilganlarida hozirgi jahon
sivilizatsiyasiga xavf solayotgan ekologik muammolar yuzaga kelmagan bo’lardi.
Bu muammolarni bartaraf etishning yo’li esa «Avesto»dagi bayon etilgan
o’gitlarni qonun doirasida amal qilishdir. Muxtasar qilib aytganda, zardushtiylik
dini, uning muqaddas kitobi «Avesto» xalqimiz madaniy merosining noyob,
bebaho durdonasi bo’lib, unda ilgari surilgan yuksak gumanistik, tinchlik, ozodlik
diniy bag’rikenglik, xalqlar o’rtasida do’stlik, hamkorlik g’oyalari milliy
g’oyamizning manbai bo’lib hisoblanadi. Bugungi kunda mazkur noyob merosni
o’rganish xalqimizda, ayniqsa yoshlar ongida milliy g’ururni, tarixiy ongni
shakllatirishda eng muhim, samarali omil bo’lib xizmat qiladi. Dunyo olimlarida
shuning uchun ham zardushtiylik, uning g’oyalarini o’zida aks ettirgan «Avesto»
kitobi katta qiziqish uyg’otgan, va uni o’rganishga kirishadilar. Bu o’rinda
akademik S.F. Olberburgning fikrini keltirish mumkin. «Zardushtiylik, -deb yozadi
olim, - insonning yer yuzidagi hayotini yengillashtirishga, uni bahtiyor qilishga
qaratilgan eng oqilona din». G’arb sharqshunos olimlari XVIII asrlardan boshlab
ushbu din, uning muqaddas kitobini o’rganishga kirishadilar. Oksfordlik professor
28

Mazdaning Zardusht orqali yuborilgan ilohiy xabarlari deb hisoblangan bo`laklar
turli diniy duolar, madhiyalar sifatida yig`ila boshlangan. Bular Zardushtning
o`limidan keyin kitob holida jamlangan va «Avesto» - «O`rnatilgan, qat`iy qilib
belgilangan qonun-qoidalar» deb nom olgan. Bu qadimiy yozma manba bizgacha
to`liq holda yetib kelmagan. Avesto haqida Abu Rayhon Beruniy (v. 1048 y.)
shunday yozadi: «Yilnoma kitoblarida bunday deyilgan: podshoh Doro ibn Doro
xazinasida [Avestoning] 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi
bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o`ldirgan
vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun o`sha vaqtda Avestoning beshdan
uchi yo`qolib ketdi». Avestoning Aleksandr Makedonskiy tomonidan Gretsiyaga
olib ketilgani, zarur joylarini tarjima ettirib, qolganini kuydirtirib yuborgani, 12
ming qoramol terisidagi tillo matn haqida (at-Tabariyda - 12000 pergament)
keyingi davrlarda yaratilgan zardushtiylik adabiyotida («Bundahishn», «Shahrihoi
Eron», «Dinkard»; IX asr, «Arda Viraf-namak»; IX asr, «Tansar xatlari», al-
Mas’udiyning «Muruj az-zahab», «Fors-noma» va boshqalarda) ma’lumotlar bor.
Bu asarlarda yunonlar otashxonalarni vayron qilganlari, ibodatxonalar boyliklarini
talon-taroj etganlari, din arboblarini o`ldirib, asir olib ketganliklari haqida yoziladi.
Hozir bizgacha yetib kelgan Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining beshdan ikki
qismi xolos. U «Avesto 30 «nask» edi, majusiylar (zardushtiylar) qo`lida 12 nask
chamasi qoldi» deb yozgan. Yozma manbalarga ko`ra, haqiqatan ham Avestoni
mo`badlar avloddan-avlodga, og`izdan-og`izga olib o`tib, asrlar osha saqlaganlar.
Buning sababi mo`badlar mag`lub xalqlar (Yaqin va Sharq xalqlari) yozuvini
harom hisoblab, muqaddasxabarni unda ifodalashga uzoq vaqt jur`at etmaganlar.
Dastavval (mil. II yoki III asrlarida), Arshakiylar davrida Avesto qismlarini
to`plash boshlangan. Keyinchalik, Sosoniy Ardasher Popakon (227-243) davrida,
ayniqsa, Shopur (243-273) davrida atsrologiya, tabobat, riyoziyot va falsafaga oid
qismlari yozib olinib, hamma qismlari tartibga keltirilgan, so`ng bu asosiy matn
to`ldirib borilgan. Avestoning ana shu to`ldirilgan nusxasining ikki to`liq
qo`lyozmasi Hinditsonda saqlanadi - biri Mumbayda, zardushtiylarning madaniy
markazi bo`lmish Koma nomidagi insitutda, ikkinchisi - Kalkuttadagi davlat
26

Ibrohim naslidan kelib chiqqanmi. Ammo o’rganish Sanskrit brahmanlar va
olimlar bilan bahslashish uchun ham foydali edi: Shu paytgacha biz bu kabi
olimlar bilan juda oz munosabatda bo’lganmiz, chunki ular biz ularning ilmiy
kitoblarini va ularning kitoblarini tushuna olmasdik. Samouscroutam [Sanskrit] tili,
ular bizga yaqinlasha boshlaydi, chunki ular aqlli va printsiplarga ega, ular bizga
qaraganda yaxshiroq ergashadilar boshqalar nizolashmoqda va ular bor bo’lsa
haqiqatga osonroq rozi bo’lishadi qarshilik qiladigan hech narsa yo’qdir.
Tabiiyki, Kalmett boshqa missionerlarning tajribasidan foyda oldi qiyin
tillarni o’zlashtirgan va antik davrga qiziqqan, masalan, Klod de Visdelou o’ttiz yil
davomida Pondicherrida yashagan va Xitoyda missionerlik taktikasi va usullari
bilan juda yaxshi tanish edi. Hatto eng muhimi, 1733-yilda Jan-Fransua ismli
bilimdon iezuit Pons (1698-1751) Carnate missiyasida Kalmettga qo’shildi. Pons
va Kalmet Fransiyaning janubidagi Rodez shahridan kelgan, ikkalasi ham bor edi
Tuluzadagi yezuit novitiatiga qo’shilgan, ikkalasi ham Hindistonga yuborilgan va
bo’lgan ikkalasi ham sanskrit tilini o’rganmoqda. Pons Hindistonga Kalmetdan
ikki yil oldin kelgan edi. 1724-yilda va o’zining birinchi to’rt yilini Karnat
mintaqasida o’tkazdi. Bo’lgandi 1726-yilda Veda nusxasini 60 rupiyga sotib
olishga uringan Pons, faqat firibgarlik qurboniga aylanganini bilib oling. 1728-
yildan 1733 yilgacha u Bengal missiyasidan ustun bo’lgan va u shu vaqt ichida
o’qigan sanskrit. Chandernagorda ustun bo’lgani uchun u muhim kanalga aylandi
Hindiston adabiyotining Yevropa kashfiyoti edi. U Abbe nomidan sarfladi Bignon
va Parijdagi Qirollik kutubxonasi tadqiqotchilar, nusxa ko’chiruvchilar, sanskrit va
fors tillaridagi qo’lyozmalar uchun jami 1779 rupiy to’lagan. Ularga 17 jildlik
Mahabharata, 24 jild Puranalar, 31 jild filologiya, Tarix va mifologiyaga oid 22
jild, astronomiyaga oid 7 jild va munajjimlik va 8 jildlik she'rlar, shu qatorda
boshqa yutuqlari bor edi. Pons Kalmettadan besh yosh kichik bo’lsa-da, u
shunchalik ko’p edi qo’shilganida hamyurtiga qaraganda tajribali va bilimdon
1733-yilda ikkinchi marta Carnate missiyasi va ikkita iqtidorli missionerlar sa’y-
harakatlarini birlashtirishi mumkin edi.
20

II BOB. FRANSUZ OLIMLARINING AVESTO HAQIDA QARASHLARI
VA KITOBLAR.
2.1. Anketil-Dyuperronning qarashlari.
XVIII asrning o rtalaridan boshlab Oksfordda «Avesto»ning ushbuʻ
tarjimasining ba zi qismlarini o z ichiga olgan qo lyozmalar mavjud edi, lekin
ʼ ʻ ʻ
ularni hech kim o qiy olmadi. 1754-yilda fransuz, o’sha paytda yosh yigit bo’lgan
ʻ
Anquetil Dyuperron tasodifan ushbu qo’lyozmalardan birining bir nechta
varag’idan qilingan nusxalarini ko’rib qoldi va bu kitoblarni o’rganish va ularning
mazmuni bilan bilimdon dunyoni tanishtirishga qaror qildi. Fransiya hukumati
Anquetilga Hindistonga borish uchun mablag’ berishga va’da berdi, ammo vaqt
o’tdi, va’da bajarilmadi va Dyuperronning o’zida sayohat uchun pul yo’q edi.
Shuning uchun u Hindistonga shu yo’l bilan borish uchun oddiy askar sifatida
Fransiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi xizmatiga kirdi. Ko’p duch kelgan
barcha qiyinchiliklarni yengib o’tib, Dyuperron nihoyat o’zi rejalashtirgan narsani
qilish imkoniyatini topdi. Hukumat uni qo’llab-quvvatlay boshladi. U olim parsi
ruhoniylaridan biridan ularning muqaddas tilini o rgangan, shu ruhoniy yordamida
ʻ
«Avesto»ning saqlanib qolgan qismlarini fransuz tiliga tarjima qilgan va ko plab
ʻ
qo lyozmalarga ega bo lgan. Anketil-Dyuperron o’zi hisoblagan «Avesto» matnini
ʻ ʻ
ham, Zardushtiyning boshqa manbalari asosida Zardushtning tarjimai holini ham
e’lon qildi. Bularning barchasi uch jildda Zardusht so’zlarining to’liq to’plami deb
nomlangan. Shunday bo’ldiki, zardushtiylarning muqaddas kitobining birinchi
tadqiqotchisining birinchi tarjimai holi ushbu ta’limot payg’ambarining tarjimai
holiga o’xshardi. Zardusht ham, Anquetil-Dyuperron ham dastlab hech kim
ishonmadi. Anquetil Dyuperron 1771-yilda o’zining «Avesto» tarjimasini nashr
etdi. Bu kitob ko’pchilik tomonidan hayajon bilan kutib olindi, boshqalar esa
nisbatan ishonchsizlik uyg’otdi. Uning haqiqiyligi haqida kuchli bahs-munozaralar
paydo bo’ldi va uning raqiblari va himoyachilari jiddiy tanqid qoidalariga rioya
qilishdi.
VII asrda Sosoniylar davlati parchalanib, arab bosqinchilari, Eron va O`rta
Osiyoni bosib olgach, Zardushtiylik ham zarbalarga uchrab, unga ishonuvchilar
24

murojaat qiling; lekin biz qilmadik. Bu kitoblar hozirgacha qo’lingizda va uzoq
vaqtdan beri mavjud edi, topib bo’lmaydi, ayniqsa asosiylarini topib bo’lmaydi
to’rt Vedan. Bu faqat besh yoki olti yil oldin edi, tashkil etish tufayli Qirol uchun
sharqona kutubxona tizimini qilishni mendan so’radi uning bir qismini tashkil
qilishi mumkin bo’lgan hind kitoblari haqidagi tadqiqotlar. Keyin qildim dinimiz
uchun muhim bo’lgan kashfiyotlar va ular orasida I to’rtta Vedan yoki muqaddas
kitoblarni hisoblang. Lekin bu kitoblar, hatto Ko’pgina qobiliyatli shifokorlar faqat
yarmini tushunishadi va brahman qaysi biri tushunmaydi uning kastasida janjal
bo’lishidan qo’rqib, bizga tushuntirishga jur'at etgan, a da yozilgan Samscroutam
[Sanskrit], o’rganilganlarning tili, hali kalitni taqdim etmaydi, chunki ular
qadimiyroq yozilgan tildir. Men aytamanki, bu kitoblar biz uchun bir necha
jihatdan muhrlangan 18
.
Ammo Kalmett sanskrit tilida ba’zi she'rlar yozishda qo’lini sinab ko’rdi va
1737-yil 20-dekabrda o’qishiga to’sqinlik qilgan isitmadan keyin yozgan Sanskrit
tilidan: «Men bu tilda bir nechta she'rlar yozishga yordam bera olmadim munozara
uslubi, ularni hindular tomonidan to’kilganlarga qarshi qo’yish Kalmett de
Nobilining yozganlaridan ilhomlangan Pondicherry missiyasida saqlangan va
qisman nusxalangan va qayta tartibga solingan ko’rinadi de Nobilining Sattia
Ve'da Sanghiragham (Haqiqiy vahiyning mohiyati*),uning sarlavhasi xuddi
shunday tuyulgan fikrni ifodalaydi Kalmettaga juda kuchli ta’sir ko’rsatdi: haqiqiy
Veda (satya veda) tushunchasi. To’rtinchi Veda yo’qolgan deb o’ylagan de
Nobilidan farqli o’laroq O’zini Hindistonga hech bo’lmaganda uning ta’limotini
olib kelgan guru sifatida ko’rsatgan edi, Kalmetta ham to’rtinchi Veda10 ni sotib
oldi va u uzoqda ekanligini aniqladi. ko’proq o’qilishi mumkin va shuning uchun
biroz keyinroq kelib chiqadi. Kalmett bilimga asoslangan turli bahsli
strategiyalarni tasvirlab berdi. Vedalar va dunyo ruhi tushunchasi, jazo kabi
mavzularga murojaat qiling do’zaxda, mukofoti esa jannatda. (445-50-betlar). De
Nobili singari, Kalmett ham «Veda» so’zini anglatadi, deb o’yladi «Xudoning
kalomi»ni ilohiy nozil qildi va tushuntirdi: «Men Vedam so’zini tarjima qildim.
18
LeGobien 1781. – P. 16
22

o’zaro aloqalari, madaniyatini, turmush tarzini umumiylashtirishga xizmat qilgan.
Insoniyat tarixida ko’plab dinlar mavjud bo’lgan, ulardan bazilari (islom,
xristianlik, buddaviylik kabi) saqlanib qolgan, lekin bazilari zardushtiylik,
moniylik, nasroniylik kabilari dunyo sahnasidan o’chirilgan. Dinlarning kelib
chiqishi turli madaniyatlarda turliucha kechgan. Ayrim dinlar ijtimoiy tartibni
belgilab kelgan bo’lsa, boshqalari insonning ichki kechinmalari va ruhiyatini
tartibga solishlarini ko’zlaydi. Din so’zini bazi hollarda etiqod manosida ham
qo’llashadi, lekin bu doim o’rinli emas , chunki u shaxsiy ishinchdan iboratdir,
aslo ijtimoiy tizim emas.
Jahon miqyosida urbanizatsiya va shaharlashuv jarayoni shiddat bilan
rivojlanib borayotgan bugungi kunda tarix turli davrlarini teran yoritishga
qaratilgan ilmiy izlanishlarga ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Shu sababli ham
jahonning yetakchi ilmiy-tadqiqot markazlarida Yer sharining turli mintaqalarida
xalqlar vujudga kelish jarayonlarining o’ziga xos jihatlari va rivojlanish
qonuniyatlarini o’rganish bo’yicha tizimli ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Shuningdek, Xalqlarning vujudga kelish va taraqqiyot jarayonlarini tadqiq etish
jahon tarixi fanining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham
mazkur kurs ishida Zardushtiylik dini tarixi va uning shakllanishi va uning dunyo
olimlari tomonidan o’rganilishini ochib berishga dolzarb muammo sifatida
qaralmoqda.
Qadimgi davr Zardushtiylik dining shakllanish tarixida shiddatli o’zgarishlar
davri bo’lib, bu yerdagi xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotida
muhim o’zgarishlar ro’y berdi. Tarixiy taraqqiyoti jarayonida ushbu mintaqadagi
xalqlar o’z boshlaridan ko’plab murakkab jarayonlarni o’tkazgan va yakunda
yagona davlat sifatida shakillangan. Shuning uchun ham hozirgi kunda
Zardushtiylik dini va uning muqaddas kitobini o’rganish jahon tarixshunosligida
tarixchilarning muhim vazifalarida biridir 2
.
2
Barton, Simon. A History of Spain. Palgrave Macmillan. 2004. – P. 302.
3

yotadi. Nitsshenning «Zardusht tavallosi» asari ana shu qarash ruhida yozilgan
asardir.
Nitsshenning tug’ishgan singlisi Elizaveta Fyorster-Nitsshenning yozishicha,
akasi Zardushtni bolalik chog’ida tushida korgan. Nitsshen ilk asarlarida yetuk
odamni tarbiyalash, buyuk shaxslarni voyaga yetkazish g’oyasini ilgari surgan va
keyinchalik bu g’oya uni butunlay band etgan. «Biron bir buyuk odamni yaratish
uchun insoniyat tinimsiz mehnat qilishi kerak. Uning vazifasi faqat mana shu,
boshqa narsa emas, deb yozgan edi u ilk asarlaridan birida. Zardusht - butun
borliqning eng oliy sifatda namoyon bo’ishi, deydi Nitsshe. U (zardusht) - Alo
odam, deb e’tirof etadi.
Faylasuf «Zardusht tavallosi» - buyuk bir ilhom va bashorat qudrati bilan
yozilgan asardir. Zardushtning aytgan so’zlari haqida u shunday deb yozadi:
«Bunda hikmat ehtiros kuchidan qaltiraydi, nutq musiqaga aylanadi». Zardusht bu
asarda mislsiz bir timsol, mislsiz bir ta’limot, mislsiz bir dasturdir.
Nitsshe zardushtiylikning barcha insonlar uchun qimmatli, umuinsoniy
qadriyat hisoblanmish erkinlik, tinchlik, do’stlik, hamkorlik g’oyalarini e’zozlaydi,
ulardan ilhomlanadi. Unga Adubord zardusht o’g’lining quyidagi so’zlari unga
juda katta ta’sir ko’rsatgan. Mana shu so’zlar: «Men davlatmandlik, qashshoqlik va
hukmfarmolik yo’llaridan o’tdim. Davlatmand bo’lgan chog’imda saxovat qildim,
qo’lim ochiq bo’ldi; taxtga o’tirganda kamtar va shavqatli bo’ldim. Tinchlikni
saqlash-jang qilmoqdan afzaldir. Kek saqlamoqdan ko’ra, do’stlik va birodarlikda
bo’lmoq behroqdir. Hotirjam bo’lmoq va g’azabdan saqlanmoq xayrlidir».
Shuning ta’sirida Nitsshe yozadi: «Men shunday odamni sevamanki, u bilish
uchun yashaydi. va qachondir yer yuzida Alo odam yashamog’i uchun bilishni
istaydi. Men shunday odamni sevamanki, u yaxshiligida toleni yasaydi. «Zardusht
haloyiqqa yana shularni aytdi: Odam maqsadini ko’zlab yashaydigan vaqt keldi.
Odamzod o’z umidining eng oliy donasini ekadigan vaqt keladi. Buning uchun
uning zamini ham juda boy». «Muhabbat-nimadir? Yaratmoq-nimadir? Yulduz
degani nima?». Oxirgi odam ana shunday deb so’rab turadi va ko’zlarini
tirishtiradi». Avesto Zardushtga vahiy qilingan kitob hisoblanadi. Zardusht tarixiy
31

milliy g’oyamizning insonparvarlik yo’nalishi Respublikamizning Bosh qomusi
13-moddasida belgilab qo’yilgan» inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-
qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi», deb belgilab
qo’yilgan huquqiy qoida bilan hamohangdir. Avestoda tasvirlanishicha, Ahura
Mazda insonni mukammal mavjudot qilib yaratgan. Garchi Ahura Mazda insonni
mukammal qilib yaratgan bo’lsa-da u o’z ma’naviy komilligiga o’zining ezgu
so’zi, ezgu amali bilan erishadi. Boshqacha qilib aytganda, insonning o’z
homiyligiga erishishi uning o’z ixtiyoriga berilgan. Bunga esa u faqat ezgulik
yo’lini tanlash, yovuzlikdan qochish orqaligina erisha oladi. . Zardushtiylik va
Avestoni ilmiy jihatdan o’rganggan dastlabki olim Oksford universiteti professori
T. Xayd hisoblanadi. Mazkur tadqiqotchi turli qadimgi forsiy manbalarni
o’rganishi natijasida 1700-yilda bo’lajak asarning qoralama nusxasini tayyorlagan
edi, ammo uning ushbu tadqiqoti asossiz ravishda ko’plab taqiqlarga uchraydi.
Ma’lum vaqt o’tgandan so’ng, ya’ni 1760-yilda uning tadqiqoti to’liq kitob holida
qayta chop etiladi va bu safar kitob ungga ancha mashxurlik keltiradi. 1728-yilda
ingiliz olmi Jorj Bauje Avestoning bir necha qismi qo’lyozmalarini Janubiy
hoindistondagi zarduhtiyulamolaridan qo’lga kiritib, Oksford kolleji
kutubxonasiga topshiradi 20
. Bu ham oksfordda ushbu kiytob tadqiqoti uchun turtki
bo’ladi. Shundan so’ng 20-30-yillar davomida ushbu yo’nalishdagi tadqiqotlar
to’xtab qoldi, ammo XVIII asrning 60-70-yillarida Zardushtiylikka oid izlanishlar
qayta tiklandi.
20
X.Xomidov. Avesto fayzlari. – B.87.
33

2.2. Olimlarining avesto haqida qarashlari va kitobi.
Nemis sharqshunosi E.Raskin 1827-yilda «Zend-Avesto va zend tilining asl
nusxasi, uning qadimiyligi» degan asarini chop ettiradi va u o’z kitobida zend tili
sanskrit tilidan paydo bo’lmay, balki tovushlarning talaffuzi jihatidan eron tiliga
yaqin ekanligini ko’rsatib beradi.
XIX asrga kelib zardushtiylik dini «Avesto» dalsafiy jihatdan o’rganila
boshlanadi. Nemis faylasufi G.Ritter o’zining «Falsafa tarixi» deb nomlangan 12
jildlik tadqiqotlarining birini «Avesto»ga bag’ishlaydi. U «Avesto»dagi ilgari
surilgan g’oyalarga e’tiborini qaratadi va ular o’z mazmuni, mundarijasiga ko’ra
oddiy afsona, rivoyatlar emas, balki ular falsafiy mazmunga ega bo’lgan
bitiklardir, degan qarashni bildiradi. Zardushtiylik dini «Avesto»ga nemis mumtoz
falsafasining yirik namoyandasi Gegel ham o’z vaqtida katta qiziqish bilan
qaragan. «Bu din, -deb yozadi faylasuf, - yorug’lik va qorong’ulikka qarshi turadi.
Yorug’likning yovuzlik bilan kurashi, hayotning o’lim bilan kurashidir. Zoroastr
(zardushtiylikning izoh bizniki) dini rivojlanishini va hayotning barhayot bo’lishi,
ekin ekishni, uy hayvonlarini boqishni va yerga qarashni talab qiladi. Bu dinga
sig’ingan odam hatto murdani yerga ko’mmay, yoqmay, qushlarga yem bo’lishi
uchun tashlashadi».
Nemis sharqshunosi Maks Myuller o’zining 49 tomdan iborat «Sharqning
muqaddas kitoblari» (1879-1904) nomli tadqiqotlarida «Avesto»ni hindlarning
muqaddas kitobi «Vedalar» bilan qiyoslash asosida talqin qiladi.
«Avesto»ni o’rganishning keyingi bosqichi Xristian Bartleme (1855-1926)
nomi bilan bog’liqdir. U 1878-yilda «Qadimgi eron lug’ati» nomli kitobini nashr
ettiradi va bu kitob «Avesto»ni o’rganishda bu davrda asosiy qo’llanma bo’lib
xizmat qiladi.
Bartlemening zamondoshi va yurtdoshi faylasuf Fridrix Nitsshe (1844-1900)
o’zining «Hayot falsafasi» deb nomlangan qarashlarini bevosita zardushtiylik
ta’limoti ta’siri ostida shakllantiradi. Uning mazkur ta’limoti asosida insonning
ezgulik yo’lini tutish bilan maxluqlikdan xoliqlik ko’tariladi, ya’ni komillik
maqomiga erishadi va bu maqomda u Alo-odamlar sarvariga aylanadi degan g’oya
30

kutubxonasida. Avestoning eng qadimiy qismlarida Zardusht tug`ilgan va o`z
faoliyatini boshlagan yurt haqida ma’lumot berilgan. Unda aytilishicha, «bu
mamlakatning ko`p sonli lashkarlarini botir sarkardalar boshqaradilar, baland
tog`lari bor, yaylov va suvlari bilan go`zal, chorvachilik uchun barcha narsa
muhayyo, suvga mo`l, chuqur ko`llari, keng qirg`oqli va kema yurar daryolari o`z
to`lqinlarini Iskata (Skifiya), Pauruta, Mouru (Marv), Xarayva (Areya), Gava
(so`g`dlar yashaydigan yurt), Xvarazm (Xorazm) mamlakatlari tomon eltuvchi
daryolari bor». Shubhasiz, «keng qirg`oqli, kema yurar daryolar» bu Amudaryo va
Sirdaryo bo`lib, Avesto tasvirlagan mazkur shaharlar O`rta Osiyo shaharlarining
bu ikki daryo qirg`oqlarida joylashganlaridir. Shunga asoslanib, biz Zardushtning
vatani, zardushtiylikning ilk makoni va Avestoning kelib chiqish joyi deb -
Xorazm, tarqalish yo`nalishi deb - Xorazm-Marg`iyona-Baqtriyani ayta olamiz.
Avestoning «Yasna» kitobida bayon etilishicha, Zardushtning vatandoshlari unga
ishonmay, uning ta’limotini qabul qilmaganlar. Zardusht vatanni tark etib, qo`shni
davlatga ketadi, u yerning malikasi Xutaosa va shoh Kavi Vishtaspaning
xayrixohligiga erishadi. Ular Zardusht ta’limotini qabul qiladilar. Natijada qo`shni
davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa g`alaba qozonadi. Shundan so`ng bu
ta’limot xalqlar o`rtasida keng tarqala boshlagan. Keyingi davr rivoyatiga ko`ra,
Shoh Kavi Vishtaspa farmoniga bilan Avesto kitobi o`n ikki ming mol terisiga
yozib olinib, otashkadaga topshirilgan. Ushbu maqola orqali kotgan insonlarning
poligonlariga ega buyuk davlatchilik shovinizmi, agressiv millatchilik, diniy
eksterimizm va terrorizmning faoliyatlari ezgulik yo’lida paydo bo’lgan katta
xavfdir. Bugungi kunda insoniyat sivilizatsiyasini halokatdan faqat ezgulikka
asoslangan ma’naviyat, insoniyatning ma’naviy kamolotini saqlab qolishga
qodirdir. Insoniyat «Avesto»da ilgari surilgan tom ma’nodagi Ezgulik haqidagi
g’oyalarni inobatga olmaganligi sababli global miqyosidagi fojialarga, xususan
jahon urushlarini o’z boshidan kechirdi. Bulardan, aftidan, saboq olmaganki,
hozirda «yadro poligonlaridan ham xavfliroq mafkura poligonlari yuzaga keldi.
Buni bartaraf etishning yo’li esa bitta-ma’naviy, diniy bag’rikenglikka asoslangan
xalqlar, davlatlar, millatlar o’rtasidagi o’zaro hamkorlik, hamjihatlik, do’stlik
27

qismida aytilishicha, Xudo bu ilohiy ish uning ma’lumotiga ko’ra «dunyoning eng
olijanob qismi» hisoblanadi, va uning birinchi dunyo asarida dunyo yoshi haqida
ma’lumot bergan. Ikkinchi dunyo asariga ko’ra, buyuk to’fondan keyin Xudo yana
''Dinni dunyoga yetkazdi'', ularning kitobida din yozma so’zda SHASTER, bu ular
uchun Injil bo’lib, ularning asoslarini o’z ichiga oladi va «bulutdan tashqariga»
yetkaziladi 6
. Lordning Shasterdan iborat ekanligi aytiladi va u uch risoladan
iboratdir: amrlar kitobi, marosim qonuni va kuzatuvlar kastalar - ulardan Lordning
ba’zi qismlarini tarjima qilinggan. Ammo bu ma’lumot Yevropada nisbatan kam
e'tirof etildi. Xuddi shu muallifning ''Perseylar dini'' asarida Zertoastrga
topshirilgan «Kitob»ga ega bo’lgan Robbiyning ikkita nozik jildlari Hindistondagi
Parsilar dini(Zardustra) va u tomonidan forslar yoki forsiylarga nashr etilgan va
ba’zi parchalarning tarjimalari ular ko’pincha bir-biriga bog’langan holda taqdim
etilgani tasvirlangan. Anquetil uning ikkita asosiy sohasi bilan aniq shug’ullanadi.
Dyuperronning bir asrdan ko’proq vaqt o’tgan ishi: uning eng qadimgi matnlar
bo’yicha tadqiqotlari Fors kelib chiqishi Hindistonning Suratdagi Parsilar
jamoasida topilgan va uning ishi qadimgi Hindiston diniy adabiyoti haqidadir.
Dunyoning eng qadimiy kitoblarini izlayotgan odamlar uchun o’ziga xos diqqatga
sazovor joylarga ega Hindistonning sirli de Azevedo hisobotida Hindistonning
Vedalari va Shastralari haqida Ioxannes Lusenaniki Historia da Vida do Padre
Francisco de Xavier (1600) va Diogo do Couto Decada Quinta da Asia (1612)
asarlariga kirib bordi. Hisobot Livro da Seita dos Indios Orientaisda XVII asrning
boshlarida Iezuit Giakomo Fenisio tomonidan plagiat qilingan, shuningdek
Baldaeus tomonidan (1672) reklama qilingan. Biroq, ikkalasi ham Fenisio va
Azevedo ma’lumotlari Vedalarga emas, balki boshqa matnlarga asoslangan edi.
XVII asrda hatto Avestoning bazi qism va bo’laklari haqidagi malumotlar Geynrix
Rot Kircher, Fransua Bernier, Jan Baptiste Tavernier va boshqalar, hatto Iogan
Yoaxim Myullerning asarlarida ham mavjud bo’lgan. Hattoki mashhur De tribus
impostoribus jurnalida ha Vedalar haqida parcha bor edi.Ushbu ma’lumotlarning
asl bosma nashri qachon bosmadan chiqarilganli haqida tadqiqotchilarda aniq
6
Lord Beyl “ Bremavning qo'li ”. – 1630 . – B.132.
10

ilohiy Yozuvlar [ilohiy Ecritures] orqali, chunki men ba’zi brahmanlardan
so’raganimda Vedam nimani tushungan bo’lsa, ular menga bu ular uchun nimani
anglatishini aytishdi Xudoning kalomi» (384-bet). Ammo agar bu Xudoning
vahiysi bo’lsa, unda shunday bo’lgan aql bovar qilmaydigan darajada buzilgan.
Buning eng yaxshi isboti Kalmettning qarashi kerak edi bu oltin zarralari uchun
juda qiyin. U qanchalik ko’p o’rgansa, shunchalik aniq bo’lishi kerak de Nobili
to’g’ri degan xulosaga keldi Hind Vedasi «haqiqiy Veda» yoki satya vedamdan
uzoq edi birinchi patriarxlarga ilohiy vahiy. O’sha haqiqiy Veda Hindistonda
buzilgan va o’zining qadimiy ulug’vorligini tiklashga muhtoj edi. Buning uchun
Buning maqsadi Kalmettning oltin dog’larini ham, eng yomon alomatlarini ham
to’plashi Vedadagi degeneratsiya. Keltirilgan misolda birlik va Xudoning ezguligi
birinchi navbatda Vedik parchalari asosida tasdiqlangan, keyin esa juda insoniy
kamchiliklar va hatto hind xudolarining jinoyatlari bilan farqlanadi Shiva va
Vishnu. Shu tarzda Vedaning ichki qarama-qarshiligi paydo bo’lishi mumkin fosh
bo’lishi va munozaradagi raqiblarning aniqligini inkor eta olmagan Vedalardan
olingan iqtiboslar hech qanday g’alaba qozonmagan holda qo’lga olinishi mumkin
edi, boshlar g’alaba qozonishdir.
23

nechta missionerlar (yozuvlar, asosan, bir necha asrlar davomida arxivlarda
uxlashga mahkum etilgan edi) vedik matnlar bilan suhbatlashish yoki o’rganilgan
ma’lumotlarga savol berish edi ularning maqsadi. Izezuit Roberto de Nobili (1577-
1656) ba’zi Vedalarga to’g’ridan-to’g’ri kirish huquqini qo’lga kiritdi uning
o’qituvchisi, Shivadxarma deb nomlangan. U to’rtta deb yozgan An'anaviy
Vedalar «har xil fikrlarning tartibsiz yig’indisidan ko’ra ko’proq narsadir qisman
ilohiy, qisman insoniy mavzularga taalluqli, bu erda chalkashlik diniy va fuqarolik
qoidalari har xil tarzda birlashtiriladi» 15
. 1608-yilda to’rtinchi Veda yo’qligini
aytishdi hozirgacha missioner o’zini «to’rtinchi o’qituvchi» deb e'lon qilishga
qaror qildi. Va ular takidlashdiki yo’qolgan veda najot masalasi bilan
shug’ullanadigan edi» 16
. Aftidan De Nobili Xitoydagi zamondoshi Matteo Ricchi
kabi ishongan. Garchi asl sof monoteizm butparastlikka, qoldiqlarga aylangan
bo’lsa ham asl din saqlanib qoldi va qadimgi dinni qayta tiklashga xizmat qilishi
mumkin edi. Xoch belgisi ostidagi e'tiqod. Buddist bilan muvaffaqiyatsiz
tajribadan so’ng liboslari, Ricci konfutsiy olimining libosini qabul qilgan, xitoylar
qadimdan sof monoteist bo’lgan. Bir necha yil o’tgach, Ricchining vatandoshi de
Nobili Hindistonda o’zini ko’rsatdi astsetik «shimoldan kelgan sannayasi» va
«yo’qolgan ruhiy Veda» ni tiklovchi. Uzoq Rimdan kelgan, u erda Ur davlati
an'analari eng yaxshi saqlanib qolgan edi. 1608 yilgi yillik Relac¸a˜o jurnalida
Ferna˜o Gerreyro xuddi shunday satrda Brahmin xatlarini o’rganayotganini
yozgan. Uning nasroniy xabarini ruhiy Vedaning tiklanishi sifatida taqdim etgan,
barcha mamlakatlarning, shu jumladan Hindistonning asl dini Vishnu, Brahma va
Shiva dinlari edi deb aytadi.
De Nobili uchun «Veda» so’zi Xudo tomonidan ochib berilgan ruhiy qonunni
anglatadi. U o’zining huquq o’qituvchisi Satyavedamda haqiqatni oshkor qildi
Rimda falsafani va aynan shu qonunni o’rgangan. Uning qonuni xuddi Xudoning
amri bilan o’rgnatilgan qonunni saqlab qoldi, De Nobili Hindistonga satyavedamni
tiklash va uni qaytarib olib kelish uchun kelgan edi va didaktik sanskrit she'rida
shunday deyilgan: «Haqiqiy vahiyning mohiyati [satyavedam]».De Nobilining
15
Newspaper of Rubi 2000. – P.338
16
Zupanov 1999. – P. 116
17

4. www.e-tarix.uz
5. www.ziyonet.uz
38

XULOSA
Insoniyatning qadimgi davri, bu davrdagi ijtimoiy iqtisodiy hayoti, turmush
tarzining tarxi hozirgacha ko plab olimlar tomonidan keng o rganilgan bo’lsada,ʻ ʻ
biroq, bu davr hali ham uning mazmuni haqidagi qiziquvchan olimlar uchun
qiziqish doirasiga ega bo’lib kelmoqda . Bu davrning ayniqsa dini juda ham
qiziqarli hisoblanadi. Qadimgi dinlardan biri hisoblangan Zardushtiylik va uning
muqaddas kitobi hisoblanggan Avesto asari shular jumlasidan hisoblanadi. Ushbu
kitob Markaziy Osiyo Eron, Hindistonga o’z ta’sirini otkazgan bo’lib,
zardushtiylikkacha ushbu mintaqada ko’pxudolikka e’tiqod qilish mavjud
bo’lganki, bu turli qabilalar o’rtasidagi nizo, qarama-qarshiliklar va buning
negizida o’zaro to’qnashuv, urushlar tez-tez sodir bo’lib turgan. Shunga ko’ra bu
davrda qabila, elatlar o’rtasida o’zaro hamkorlik , hamjihatlik aloqalarini o’rnatish,
barqaror tinchlikka erishish hayotiy ehtiyojga aylangan edi. Mazkur ehtiyojni
jumladan ko’p anglab yetgan zardusht bo’ladi. U doimiy bir-biridan xavfsirab
yashaydigan urug’-elat, qabilalarni o’zaro birlashtirib, yagona davlatchilikka
erishishning asosiy yo’li-bu yakkaxudolikka o’tish ekanligini chuqur anglab yetadi
va o’z umrini ana shu g’oyat qiyin ishni ro’yobga chiqarishga bag’ishlaydi va
buning uddasidan chiqadi. Manbalarda qayd etilishicha, u ana shu maqsad yo’lida
qurbon bo’ladi. Zardushtiylik Markaziy Osiyodan keyinchalik yakkaxudolik dini
sifatida boshqa mamlakatlarga, Hindiston, Janubi-G’arbiy Osiyo, xususan Eron,
Ozarbayjon, Armanistonga tarqaladi. Taniqli o’zbek olimasi Fozila Sulaymonova
zardushtiylikning, shuningdek, Yunonistonda, kichik Osiyo va Ioniya ham keng
tarqalganligini ta’kidlaydi va o’zining fikrini yetarli dalillar bilan asoslab beradi.
Olimaning ta’kidlashicha, milloddan avvalgi VI asrga kelib yunonlar eroniylar
bilan yaqindan aloqada bo’la boshlagach, Markaziy Osiyo va Eron xalqlari dini,
Zardusht ta’limoti ioniyalik donishmandlarga o’z ta’sirini o’tkaza boshlagan
zardushtiylik dini va uning tarixini jiddiy o’rgangan hamda to’rt tomlik tadqiqot
yaratgan ingliz olimasi Meri Boysning aytishicha, «ta’sir faqat bir tomonlama,
zardushtiylik tomonidan bo’lgan» . Uni o’rganish doimo olimlar diqqat markazida
bo’lib kelmoqda. Masalan, Oksford universiteti professor Tomas Gand 1700-yilda
34

Ba’zilar ta’kidlaganidek, Muso haqiqatan ham yozuvchilarning
birinchisidirmi? Agar shunday bo’lsa, u insoniyat o’zining yaratilish tarixini to’fon
hikoyasi va hatto Ibrohim hikoyasini qaeyrdan oldi? Yoki bular bashorat
qilinganmi? Yoki o’tmishda, rohiblar bahslashganidek u faqat bu haqda xabar
berganmi? birinchi odamlarning uzoq umr ko’rishi tufayli patriarxlarning o’z
davrida ma’lum bo’lgan va u an'anadan saboq olishi mumkin edi mualliflarning
ko’pchiligi o’ylaydi? Ammo Musodan oldingi tarixchilar va oldingi kitoblar
bo’lmaganini kim ayta oladi?
Nomga arziydigan ilohiyotchi bu savollarning barchasiga javob berishi kerak,
qadimiy va zamonaviy barcha fikr va manbalarni tadqiq qilish va ayniqsa
Xaldeya, Finikiya va Misr tizimlarini kashf etishni bilishi zarur. Yoki boshqa
cheksiz ehtiyotkorlikni talab qiluvchi «tikanli savol»larni jannat va Odam Atoning
gunohi kabilarni:
Bizga aytilgan bu mazali bog’ nima? Qayerda u? Nimadan yaralgan? 1.
Ajdodlarimiz o’ylagani kabi oyda yoki havoda ekanligiga ishonganmisiz? 2.
Avliyo Jon Damaskin o’ylagandek Bu faqat ma’naviymi yoki jismoniymi yoki
ikkalasi birgami? 3. Sharqda bo’lganmi? Suriyadami? Armanistonda? Yoki
Hindistonga yaqin joydami, odatda shu yerlarda joylashadimi? 4. Yoki ba’zi
ilohiyotchilarga o’xshab butun hududi yashash mumkin bo’lgan yer yuzi
bo’lganmi? 5. Ibtido kitobining ushbu to’rt daryo (jannat) haqidagi so’zlarini
hozirgi ma’lum bo’lgan geografiya bilan qanday qilib moslashtirish mumkin? 6.
Mumkin bo’lsa joyi o’zgarganmi? Bunga qanday dalillar bor? 7. Agar mavjud
bo’lsa dalil bormi? Masallarga murojaat qilish kerakmi?
Yosh Anquetil-Duperron mana shunday savollar ustida o’ylardi. U o’zidan
so’rar edi, nima uchun Muso Odam Atoning gunohi haqidagi bu rivoyatni aytgan?
Ibtido kitobi, nega farishtalar isyon ko’tarishdi, to’fon universalmi? va boshqa
dolzarb savollar. Mukammal ilohiyotchi bundan ham oshib ketishi kerak. Injil
matni va boshqa xalqlar tarixi haqida bilib oling, shu jumladan yunonlar va
xitoylar, ularning dinlari va san ati haqida. Tillarga kelsak, ilohiyotchi nafaqatʼ
standartni o’zlashtirishi kerak, Ibroniycha va ravvincha ibroniycha, shuningdek,
7

1700-yilda «Qadimgi eronliklar: parfiyan va mideyaliklar dinining tarixi» asarini
nashr ettiradi va bu din haqida qimmatli ma’lumotlarni bayon etadi 19
.
Fransiyalik sharqshunos A.Dyuperon 1771-yilda «Avesto»ni tarjimasini nashr
qildiradi. Riga universitetining professori Klenker 1778-yolda «Avesto»ni va
Dyuperonning u haqda yozgan asarlarini nemis tiliga tarjima qilib, nashr ettiradi.
Fransiyalik olim De-Sas 1793-yilda «Avesto»ning tiliga oid kitobini yozib,
chop ettiradi. Shundan so’ng «Avesto» tilini o’rganishga oid yangi tadqiqot ishlari
boshlanib ketadi.
19
F.Boynazarov “O’rta Osiyoning antik davri” – T.: O’qituvchi, 1991. – B.202.
29

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar.
1. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., «Ma’naviyat», 2008,
32-bet.
II. Manbalar
2. Frye R.N.Zorastirians in Central Asia in Ancient times, Journal of the Paris
1992. - 345 p.
3. India in the Avesta of the Paris.
4. Lord Beyl « Bremavning qo’li ». - 1630 .
5. Le Gobien 1781: 13.394
6. Muller 1999; Mulsow 2002:119
7. Marana newspaper of Paris 1823:3.171-72
8. Newspaper of Rubi. 2000. - 338 p.
9. O’sterreichische Nationalbibliothek Wien, Cod. 19540, 49 p.
10. Postel 1553b: 72 p.
11. Zupanov 1999: 116 b.
III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. F.Boynazarov «O’rta Osiyoning antik davri». - T.: O’qituvchi, 1999. - 202 b .
2. X.Xomidov Avesto fayzlari.
3. «Avesto»dan (tarj. M. Isoqov). - O`zbek tili va adabiyoti jurnali, 1999.
4. Abu Rayhon Beruniy. Al-osorul-boqiya an-al qarunul-holiya.Т.: 1969
5. H. Homidov. «Avesto» fayzlari. - Т.: 2001
6. N.Rahmonov. «Ave sto»ning paydo bo`lishi. «O`zbekiston ovozi» 2001, 26.
7. N. Rahmonov. «Avesto»: Zamin, Vatan demakdir. - «O`zbekiston ovozi»
2001, 25 sentabr.
IV. Internet saytlar va resurslar
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Avesta
2. https://www.trt.net.tr/uzbek/madaniyat-va-san-at/2021/09/26/1234567890-
1710675
3. https://cyberleninka.ru/article/n/avesta-ning-tarkibi-va-vazifalari/viewer
37

Qirol Sharq kutubxonasini tashkil etishga qaror qilganidan beri Abbe' Bignon biz
Hind kitoblarini tadqiq qilishda bizga tayanish sharafiga muyassar bo’ldi. Biz
bundan oldin taraqqiyot uchun ko’p foyda ko’ryapmiz misol uchun diniy, bu
vositalar yordamida asosiy kitoblarni qo’lga kiritgan butparastlik arsenaliga
o’xshab, biz undan qurollarni chiqaramiz butparastlik tabiblariga va ularga zarar
yetkazadigan qurollarga qarshi kurashish ko’pchilikning o’z falsafasi, teologiyasi
va ayniqsa to’rttasi Vedam brahminlar qonunini o’z ichiga olgan va Hindistondan
beri Qadim zamonlardan beri muqaddas kitob deb hisoblaydi: kitob. Uning
hokimiyati buzilmas va Xudoning O’zidan olingan 17
.
Bu jangda raqiblar asosan braxmanlar edi. Yevropaliklar chetlanganlardan
ham yomonroq. Kalmett tushuntirdi: «Bu yerda boshqa hech narsa yo’q
brahmanlar kastasidan boshqa, va bu bizning nasroniy dinimizga zid. Aynan ular
Hindistonni yo’ldan ozdirib, bu xalqlarning hammasini nasroniy nomidan
nafratlantirsin Prangui yorlig’i, hindlar birinchi marta portugallarga bergan va ular
bilan qaysi ''bizni tashkil etayotgan turli millatlar haqida bexabar bo’lganlar
mustamlaka barcha yevropaliklarni belgilashdir» dan asosiy muammo edi.
missiyaning boshlanishi va Iezuitlarning Sannyasi liboslari va «Shimoldan kelgan
braxmanlar» kimligi qisman bunday tajovuzning oldini olish uchun yaratilgan.
Jang Brahmanlarga qarshi «iblisning vazirlari» «o’zlarining quvg’inlarini hech
qachon to’xtatmaydilar»cherkovimizni ham, unga tayangan nasroniylarni ham
vayron qilishni rejalashtirmoqdamiz» Kalmettning maktublarida ko’zga
tashlanadigan va fransuz ekanligi aniq. U qurol-yarog’ arsenalini to’plash haqida
gapirganda, biznesni nazarda tutgan, ayniqsa, bu butparastlik shifokorlariga qarshi
kurashish uchun to’rtta Vedadan foydalangan.
Tayyorgarlik sanskrit tilini chuqur o’rganish va so’rovdan iborat edi.
Hindistonning muqaddas adabiyoti, xususan, Vedalardir, Albatta. Kalmetta Isoga
va Qadimgi voqealarga oid har qanday mumkin bo’lgan ishorani topishga intilardi
va Yangi Ahd haqida. U toshqinning matn izlarini qidirib topdi va so’radi o’zi
Vishnu Isomi, agar Chambelam Baytlahmni anglatadimi yoki agar Brahmanlar
17
Le Gobien 1781: 13. – P. 394
19

an'anaviy hind Vedalarining tavsifi u ularni «haqiqiy Vedalar» yoki haqiqiy deb
hisoblamaganligini aniq ko’rsatadi. Bu de Nobili uzoq vaqt davomida gumon
qilingan Ezour-vedam muallifi tushunarli, chunki bu matnda Chumontou De
Nobili bilan printsipial jihatdan bir xil rolga ega: u an'anaviy Veda tomonidan
ifodalangan hukmron ruhoniylarning «Veda» ning tanazzulga uchragan qismlarini
fosh qiladi. Kompilyator Biache ularga satyavedam, ilohiy narsa haqida o’rgatish
uchun Ur-vahiy kimning to’g’ri uzatishini u degeneratsiya qarshi vakili
Brahmanlarning Vedalarida uzatishini aniqaydi. Bu «haqiqiy Veda» bir marta
bo’lgan bir vaqtlar Hindistonga olib kelingan, ammo keyinchalik hindular unutib
yuborishgan u soxta Vedani asos solgan va hozirda diniy e'tiqod qiladi. The de
Nobili va Chumontouning umumiy maqsadi uni qayta tiklash edi. Haqiqiy, eng
qadimiy ilohiy vahiy (Veda) va yolg’onni qoralash bo’lgan, Brahminlar endi
o’zlariniki deb ataydigan buzuq Veda esa unday emas edi. Xitoyda Ricci va
Hindistonda de Nobili ortidan, topish maqsadida bir necha tadqiqotchilarning istagi
va qadimiy matnlarni o’rganish va ishlash uchun zarur lingvistik
ko’nikmalarga ega bo’lish edi. Ular Xitoy va Hindiston missionerlari orasida ham
ko’payib borardi va bu istak umumiy ur-an'ana va uning mahalliy g’oyasi bilan
aniq bog’langan edi «turar joy» uchun foydalanish mumkin bo’lgan qoldiqlar
o’rganilish boshlangan Bu, ''do’stona egalik.'' edi. Biz boshqa boblarda kuzatgan
narsamiz, xususan, dinning tizimli o’rganish boshlanishi bilan chuqur
bog’langanligi sharq tillari va adabiyotlari, aniq Hindistonga ham tegishli; va agar
shunday bo’lsa tadqiqot ajoyib Misr (Kircher) va Xitoy figurist gullarini yaratdi
XVII va XVIII asr boshlari, bunda Hindistonning gullagan davri hurmati hali
oldinda edi.
XVIII asrning boshlarida yevropaliklar insoniyatni tarixini qidirmoqdalar eng
qadimgi matnlar iezuit missionerlarining maktublarida jozibali yangiliklarni oldi.
Hindistonda, Misol uchun, 1709 yil 30 yanvarda Per de la Leyn maktubida yozgan
hindlarning butparast ekanligi, lekin ularda Veda borligini isbotlovchi kitoblar ham
bor ekanligi Haqiqiy Xudo haqidagi juda aniq bilimdir. Missioner ketdi. Jon
Lokmanning 1743 yilgi ingliz tilidagi tarjimasida bu parcha quyidagicha o’qiladi:
18

ma’lumot mavjud emas edi, va ular buni yolg’on sana to’rtta Veda haqida g’arbda
birinchi eslatma ya’ni 1598-yilda o’z ichiga olgan degan xulosaga kelishdi.lekin
Vinfrid Shroder 1688-yilda kitob Myullerga tegishli ekanligini va deyarli bir
asrdan keyin yozilganligini isbotladi 7
. Myuller sharqshunoslik bilan shug’ullangan
va buni ancha vaqt o’rganadi va uning Veda parchasi muqobil raqobat qanday
ekanligini yaxshi ko’rsata olganligi bilan tahsinga sazovor. Uning yozgan
ma’lumotlari va eski matnlari ya’ni Vedalari nasroniylikni beqarorlashtirishi va
uch asosiy shaxs Iso, Muso, Muhammad(s.a.v.) haqida edi. Maxsus vahiy bilanmi?
Sen kimlar uchun aytasan bu gaplarni? Yaxshi Xudo! Vahiylarning qaynoq nuqtasi
Maxsus vahiy bilanmi? Sen kimga atyasan bu gapni? Yaxshi Xudo! Siz
majusiylarning ko’ngliga tayanasizmi? Antik davr bu haqda kulib yubordi. Sizning
guvohligingiz haqida nima deyish mumkin ruhoniylar? Men sizga ularga zid
bo’lgan boshqalarni taklif qilaman. Munozara o’tkazing: lekin kim hakam bo’ladi?
Va bahsning oqibati nima bo’ladi? Siz Musoning, payg’ambarlarning va
havoriylarning yozuvlarini keltirasizmi? Qur'on sizga qarshi o’qiladi, bu esa oxirgi
vahiy asosidadir ularni buzuq deb ataydi; va uning muallifi ilohiy tomonidan
kesilgan deb maqtanadi, Muso kabi xalqlarning qilichi bilan masihiylarning
buzuqliklari va janjallariga mo’'jizaviy aralashuvidir 8
. Bu o’zaro manfaatli
munozaralarda XIII asrda Rojer Bekon tomonidan ulug’lar oldida diniy
munozaralarni muhokama qilish kontekstida ilgari surilgan. Xon-Muller
xronologiyaning nozik mavzusini ko’taradi, bu juda ko’p edi.
Darhaqiqat, Muhammad (s.a.v.) Muso kabi Falastinni kuch bilan
bo’ysundirgan va ikkalasini ham buyuk mo’'jizalar boshqargan. Ularning
izdoshlari esa sizga qarshi chiqadilar huddi 1400 yil ilgari Veda va Braxmanlarga
qilinganligi kabi, chunki xitoyliklar haqida hech narsa demagan. Kunlar kelib
Yevropaning bir burchagidagina bu dinlarni rad etuvchi insonlar va ularning
haqiqiyligini inkor etuvchi nsonlar yashaydi, siz ham buni qilishga haqlisz, ammo
boshqalar siznikini bir xil osonlik bilan inkor etadilar. Ushbu turdagi «tashqi
prosfikatsiya» Turkish Spy tomonidan ham qabul qilingan. Va bu turdagi
7
Muller . 1999. – M o s c ow 2002. – P. 119
8
O’sterreichische Nationalbibliothek Wien, Cod. 1954. – P. 8-9
11

Fransuz tarixshunosligi tomonidan Avestoning o’rganilishi

Купить