• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 292.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение doc
Категория История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

187 Продаж

Fransuz tarixshunosligi tomonidan Avestoning o‘rganilishi

murojaat qiling; lekin biz qilmadik. Bu kitoblar hozirgacha qo‘lingizda va uzoq vaqtdan beri mavjud edi, topib bo‘lmaydi, ayniqsa asosiylarini topib bo‘lmaydi to‘rt Vedan. Bu faqat besh yoki olti yil oldin edi, tashkil etish tufayli Qirol uchun sharqona kutubxona tizimini qilishni mendan so‘radi uning bir qismini tashkil qilishi mumkin bo‘lgan hind kitoblari haqidagi tadqiqotlar. Keyin qildim dinimiz uchun muhim bo‘lgan kashfiyotlar va ular orasida I to‘rtta Vedan yoki muqaddas kitoblarni hisoblang. Lekin bu kitoblar, hatto Ko‘pgina qobiliyatli shifokorlar faqat yarmini tushunishadi va brahman qaysi biri tushunmaydi uning kastasida janjal bo‘lishidan qo‘rqib, bizga tushuntirishga jur'at etgan, a da yozilgan Samscroutam [Sanskrit], o‘rganilganlarning tili, hali kalitni taqdim etmaydi, chunki ular qadimiyroq yozilgan tildir. Men aytamanki, bu kitoblar biz uchun bir necha jihatdan muhrlangan 18 . Ammo Kalmett sanskrit tilida ba’zi she'rlar yozishda qo‘lini sinab ko‘rdi va 1737-yil 20-dekabrda o‘qishiga to‘sqinlik qilgan isitmadan keyin yozgan Sanskrit tilidan: «Men bu tilda bir nechta she'rlar yozishga yordam bera olmadim munozara uslubi, ularni hindular tomonidan to‘kilganlarga qarshi qo‘yish Kalmett de Nobilining yozganlaridan ilhomlangan Pondicherry missiyasida saqlangan va qisman nusxalangan va qayta tartibga solingan ko‘rinadi de Nobilining Sattia Ve'da Sanghiragham (Haqiqiy vahiyning mohiyati*),uning sarlavhasi xuddi shunday tuyulgan fikrni ifodalaydi Kalmettaga juda kuchli ta’sir ko‘rsatdi: haqiqiy Veda (satya veda) tushunchasi. To‘rtinchi Veda yo‘qolgan deb o‘ylagan de Nobilidan farqli o‘laroq O‘zini Hindistonga hech bo‘lmaganda uning ta’limotini olib kelgan guru sifatida ko‘rsatgan edi, Kalmetta ham to‘rtinchi Veda10 ni sotib oldi va u uzoqda ekanligini aniqladi. ko‘proq o‘qilishi mumkin va shuning uchun biroz keyinroq kelib chiqadi. Kalmett bilimga asoslangan turli bahsli strategiyalarni tasvirlab berdi. Vedalar va dunyo ruhi tushunchasi, jazo kabi mavzularga murojaat qiling do‘zaxda, mukofoti esa jannatda. (445-50-betlar). De Nobili singari, Kalmett ham «Veda» so‘zini anglatadi, deb o‘yladi «Xudoning kalomi»ni ilohiy nozil qildi va tushuntirdi: «Men Vedam so‘zini tarjima qildim. 18 LeGobien 1781. – P. 16 22 Anquetil-Duperron (1731-1805) Yansenistlar seminariyasidagi sobiq sinfdoshlaridan biri bo‘lgan Utrextga Gollandiyagaxat yozadi. Unda shunday jumlalar mavjud edi: Birinchi asrlarning xarakteri shunday ediki, ehtimol siz men haqimda qayg‘u bilan eslaysiz va Mening ahmoqligim haqida xo‘rsinib afsuslanarsiz, Ammo men qadimgi xalqlar tarixini chuqur anglash, mulohaza yuritish, xalqlar va tillar boshdan kechirayotgan inqiloblarni o‘rganish, hududlarga borishni, qolgan odamlarga noma’lum bo‘lgan san'at qayerda saqlanib qolganligini ko‘rishni afzal kordim va shungga ahd qildim. Chunki bu mavzular doimo diqqat markazida bo‘lgan. Bu «to‘rtta qonun kitobi», albatta, to‘rtta Vedadir. Ushbu ''Turk SPY'' maktubining XVII asr oxirida Sharqdan xabarlar salohiyatini ajoyib tarzda ko‘rsatadi. Sizga aytaman, aziz birodarim, bu yangilik g‘alati tushunchalarni boshladi. Mening fikrim: bu tilda, siz aytgandek, Unda hozir aytiladigan hind tiliga ham, boshqa Osiyo yoki dunyoning boshqa tillarga ham hech qanday umumiylik yo‘q va shunga qaramay, u mo‘l va boshqa moddiy tillar kabi Grammatika tomonidan o‘rganilgan oddiy til, bu til qayerda bo‘lsa eskirgan til kitoblar hisoblanadi. Ta’kidlaganidek, «Dunyo juda ko‘p millionlab yillardir», Men Pifagorga o‘girilib, dunyo bir daqiqada abadiy bo‘lishiga ishoning deyishim mumkin edi. Chunki Xudo ham cheksiz kuch, donolik va ezgulikdir, xuddi shunday bo‘lganligi sababli. Unga harakat qilishiga nimadir ilohiy sifatlar xalaqit berishi kerak. Uni chizishga nima xalaqit berishi kerak. Bu ulug‘vor mato ilgari, hech narsa qornidan chiqqanmi? O‘zingni azobla iloji boricha orqaga, hatto millionlabgacha boshlash uchun tasavvur qil, asrlar o‘tdi, lekin siz o‘lchab bo‘lmaydigan vaqtni tasavvur qila olmaysiz kenglik cho‘zilmaydi. Go‘yo tabiat o‘zini o‘yib qo‘ygandek. Bizning aql- zakovatimizga ko‘ra, bu dunyoda kuzatilmaydigan qadimiylik yozuvdir. Bizning eng kuchli, eng tezkor fikrlarimiz juda zaif va sekin, ularga ergashish uchun uning cheksiz kelib chiqishiga qaytish vaqtidir. Vedalarni o‘rganish deyarli imkonsiz bo‘lganligi sababli, ma’lumotlarning aksariyati mazmuni fantaziya asosida edi. Biz Xolvel haqidagi bobda chayqovchilik bilan chalg‘itish qanchalik oson ekanligini ko‘rdik. Ammo bir 16 4. www.e-tarix.uz 5. www.ziyonet.uz 38 Ba’zilar ta’kidlaganidek, Muso haqiqatan ham yozuvchilarning birinchisidirmi? Agar shunday bo‘lsa, u insoniyat o‘zining yaratilish tarixini to‘fon hikoyasi va hatto Ibrohim hikoyasini qaeyrdan oldi? Yoki bular bashorat qilinganmi? Yoki o‘tmishda, rohiblar bahslashganidek u faqat bu haqda xabar berganmi? birinchi odamlarning uzoq umr ko‘rishi tufayli patriarxlarning o‘z davrida ma’lum bo‘lgan va u an'anadan saboq olishi mumkin edi mualliflarning ko‘pchiligi o‘ylaydi? Ammo Musodan oldingi tarixchilar va oldingi kitoblar bo‘lmaganini kim ayta oladi? Nomga arziydigan ilohiyotchi bu savollarning barchasiga javob berishi kerak, qadimiy va zamonaviy barcha fikr va manbalarni tadqiq qilish va ayniqsa Xaldeya, Finikiya va Misr tizimlarini kashf etishni bilishi zarur. Yoki boshqa cheksiz ehtiyotkorlikni talab qiluvchi «tikanli savol»larni jannat va Odam Atoning gunohi kabilarni: Bizga aytilgan bu mazali bog‘ nima? Qayerda u? Nimadan yaralgan? 1. Ajdodlarimiz o‘ylagani kabi oyda yoki havoda ekanligiga ishonganmisiz? 2. Avliyo Jon Damaskin o‘ylagandek Bu faqat ma’naviymi yoki jismoniymi yoki ikkalasi birgami? 3. Sharqda bo‘lganmi? Suriyadami? Armanistonda? Yoki Hindistonga yaqin joydami, odatda shu yerlarda joylashadimi? 4. Yoki ba’zi ilohiyotchilarga o‘xshab butun hududi yashash mumkin bo‘lgan yer yuzi bo‘lganmi? 5. Ibtido kitobining ushbu to‘rt daryo (jannat) haqidagi so‘zlarini hozirgi ma’lum bo‘lgan geografiya bilan qanday qilib moslashtirish mumkin? 6. Mumkin bo‘lsa joyi o‘zgarganmi? Bunga qanday dalillar bor? 7. Agar mavjud bo‘lsa dalil bormi? Masallarga murojaat qilish kerakmi? Yosh Anquetil-Duperron mana shunday savollar ustida o‘ylardi. U o‘zidan so‘rar edi, nima uchun Muso Odam Atoning gunohi haqidagi bu rivoyatni aytgan? Ibtido kitobi, nega farishtalar isyon ko‘tarishdi, to‘fon universalmi? va boshqa dolzarb savollar. Mukammal ilohiyotchi bundan ham oshib ketishi kerak. Injil matni va boshqa xalqlar tarixi haqida bilib oling, shu jumladan yunonlar va xitoylar, ularning dinlari va san ati haqida. Tillarga kelsak, ilohiyotchi nafaqatʼ standartni o‘zlashtirishi kerak, Ibroniycha va ravvincha ibroniycha, shuningdek, 7 nechta missionerlar (yozuvlar, asosan, bir necha asrlar davomida arxivlarda uxlashga mahkum etilgan edi) vedik matnlar bilan suhbatlashish yoki o‘rganilgan ma’lumotlarga savol berish edi ularning maqsadi. Izezuit Roberto de Nobili (1577- 1656) ba’zi Vedalarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirish huquqini qo‘lga kiritdi uning o‘qituvchisi, Shivadxarma deb nomlangan. U to‘rtta deb yozgan An'anaviy Vedalar «har xil fikrlarning tartibsiz yig‘indisidan ko‘ra ko‘proq narsadir qisman ilohiy, qisman insoniy mavzularga taalluqli, bu erda chalkashlik diniy va fuqarolik qoidalari har xil tarzda birlashtiriladi» 15 . 1608-yilda to‘rtinchi Veda yo‘qligini aytishdi hozirgacha missioner o‘zini «to‘rtinchi o‘qituvchi» deb e'lon qilishga qaror qildi. Va ular takidlashdiki yo‘qolgan veda najot masalasi bilan shug‘ullanadigan edi» 16 . Aftidan De Nobili Xitoydagi zamondoshi Matteo Ricchi kabi ishongan. Garchi asl sof monoteizm butparastlikka, qoldiqlarga aylangan bo‘lsa ham asl din saqlanib qoldi va qadimgi dinni qayta tiklashga xizmat qilishi mumkin edi. Xoch belgisi ostidagi e'tiqod. Buddist bilan muvaffaqiyatsiz tajribadan so‘ng liboslari, Ricci konfutsiy olimining libosini qabul qilgan, xitoylar qadimdan sof monoteist bo‘lgan. Bir necha yil o‘tgach, Ricchining vatandoshi de Nobili Hindistonda o‘zini ko‘rsatdi astsetik «shimoldan kelgan sannayasi» va «yo‘qolgan ruhiy Veda» ni tiklovchi. Uzoq Rimdan kelgan, u erda Ur davlati an'analari eng yaxshi saqlanib qolgan edi. 1608 yilgi yillik Relac¸a˜o jurnalida Ferna˜o Gerreyro xuddi shunday satrda Brahmin xatlarini o‘rganayotganini yozgan. Uning nasroniy xabarini ruhiy Vedaning tiklanishi sifatida taqdim etgan, barcha mamlakatlarning, shu jumladan Hindistonning asl dini Vishnu, Brahma va Shiva dinlari edi deb aytadi. De Nobili uchun «Veda» so‘zi Xudo tomonidan ochib berilgan ruhiy qonunni anglatadi. U o‘zining huquq o‘qituvchisi Satyavedamda haqiqatni oshkor qildi Rimda falsafani va aynan shu qonunni o‘rgangan. Uning qonuni xuddi Xudoning amri bilan o‘rgnatilgan qonunni saqlab qoldi, De Nobili Hindistonga satyavedamni tiklash va uni qaytarib olib kelish uchun kelgan edi va didaktik sanskrit she'rida shunday deyilgan: «Haqiqiy vahiyning mohiyati [satyavedam]».De Nobilining 15 Newspaper of Rubi 2000. – P.338 16 Zupanov 1999. – P. 116 17 XULOSA Insoniyatning qadimgi davri, bu davrdagi ijtimoiy iqtisodiy hayoti, turmush tarzining tarxi hozirgacha ko plab olimlar tomonidan keng o rganilgan bo‘lsada,ʻ ʻ biroq, bu davr hali ham uning mazmuni haqidagi qiziquvchan olimlar uchun qiziqish doirasiga ega bo‘lib kelmoqda . Bu davrning ayniqsa dini juda ham qiziqarli hisoblanadi. Qadimgi dinlardan biri hisoblangan Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi hisoblanggan Avesto asari shular jumlasidan hisoblanadi. Ushbu kitob Markaziy Osiyo Eron, Hindistonga o‘z ta’sirini otkazgan bo‘lib, zardushtiylikkacha ushbu mintaqada ko‘pxudolikka e’tiqod qilish mavjud bo‘lganki, bu turli qabilalar o‘rtasidagi nizo, qarama-qarshiliklar va buning negizida o‘zaro to‘qnashuv, urushlar tez-tez sodir bo‘lib turgan. Shunga ko‘ra bu davrda qabila, elatlar o‘rtasida o‘zaro hamkorlik , hamjihatlik aloqalarini o‘rnatish, barqaror tinchlikka erishish hayotiy ehtiyojga aylangan edi. Mazkur ehtiyojni jumladan ko‘p anglab yetgan zardusht bo‘ladi. U doimiy bir-biridan xavfsirab yashaydigan urug‘-elat, qabilalarni o‘zaro birlashtirib, yagona davlatchilikka erishishning asosiy yo‘li-bu yakkaxudolikka o‘tish ekanligini chuqur anglab yetadi va o‘z umrini ana shu g‘oyat qiyin ishni ro‘yobga chiqarishga bag‘ishlaydi va buning uddasidan chiqadi. Manbalarda qayd etilishicha, u ana shu maqsad yo‘lida qurbon bo‘ladi. Zardushtiylik Markaziy Osiyodan keyinchalik yakkaxudolik dini sifatida boshqa mamlakatlarga, Hindiston, Janubi-G‘arbiy Osiyo, xususan Eron, Ozarbayjon, Armanistonga tarqaladi. Taniqli o‘zbek olimasi Fozila Sulaymonova zardushtiylikning, shuningdek, Yunonistonda, kichik Osiyo va Ioniya ham keng tarqalganligini ta’kidlaydi va o‘zining fikrini yetarli dalillar bilan asoslab beradi. Olimaning ta’kidlashicha, milloddan avvalgi VI asrga kelib yunonlar eroniylar bilan yaqindan aloqada bo‘la boshlagach, Markaziy Osiyo va Eron xalqlari dini, Zardusht ta’limoti ioniyalik donishmandlarga o‘z ta’sirini o‘tkaza boshlagan zardushtiylik dini va uning tarixini jiddiy o‘rgangan hamda to‘rt tomlik tadqiqot yaratgan ingliz olimasi Meri Boysning aytishicha, «ta’sir faqat bir tomonlama, zardushtiylik tomonidan bo‘lgan» . Uni o‘rganish doimo olimlar diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Masalan, Oksford universiteti professor Tomas Gand 1700-yilda 34 1.2. «Avesto» bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar. Zardushtiylik va Avestoni ilmiy jihatdan o‘rganggan dastlabki olim Oksford universiteti professori T. Xayd hisoblanadi. Mazkur tadqiqotchi turli qadimgi forsiy manbalarni o‘rganishi natijasida 1700-yilda bo‘lajak asarning qoralama nusxasini tayyorlagan edi, ammo uning ushbu tadqiqoti asossiz ravishda ko‘plab taqiqlarga uchraydi. Ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng, ya’ni 1760-yilda uning tadqiqoti to‘liq kitob holida qayta chop etiladi va bu safar kitob ungga ancha mashxurlik keltiradi. 1728-yilda ingiliz olmi Jorj Bauje Avestoning bir necha qismi qo‘lyozmalarini Janubiy hoindistondagi zarduhtiyulamolaridan qo‘lga kiritib, Oksford kolleji kutubxonasiga topshiradi 11 . Bu ham oksfordda ushbu kitob tadqiqoti uchun turtki bo‘ladi. Shundan so‘ng 20-30-yillar davomida ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar to‘xtab qoldi, ammo XVIII asrning 60-70-yillarida Zardushtiylikka oid izlanishlar qayta tiklandi. Ushbu izlanishlar shakillanishida fransuz olimlarining o‘rni beqiyos hisoblanadi. Ulardan biri A.Anketil- Dyupperonning xizmati beqiyos 12 .U 1755-yilda fransuzlarning Ost Indiya kompaniyasi ruxsati bilan Hindistongga keladi. Avvalo, u qadimgi va o‘rta fors hamda sanskrit tillarinipuxta o‘rganib, 1758-yilda Surat shahriga keladi va ushbu hududda yashovchi zardushdiylardan Avesto tilini o‘rganadi. 1761-yilda Angilya, 1762-yilda esa Parijga qaytib keladi. U o‘zi bilan 108 ta noyob qo‘lyozmalar va turli qadimiy bitiklar olib keladi 13 . 1763-yilda tadqiqotch fanlar akademiyasi azoligiga qabul qilinadi. Faoliyati va tadqiqotlari natijasida 1771-yilda uch tomdan iborat «Zend Avesto» kitobini nashr ettiradi. Shundan so‘ng zardushtiylikning asl ma’nosi va maqsadini aniqlashga qaratilgan turli munozaralar va bahslar bo‘lsada oxir oqibatda uni avestoshunoslikning kashshofi deb tan olishadi. Anketil-Dyupperonning tadqiqoti natijasida G‘arb sharqshunoslari Avestoni o‘rganishga jiddiy kirishishadi. Tadqiqotlar turli Yevropa davlatlarida bir davrda 11 X.Xomidov. Avesto fayzlari. 12 Anketil Dyupperon – Parijda tig'ulgan. U Parij, Oser va Amersfortda ruhoniylikka o'qigan, ammo ibroniy, arab, fors, hamda boshqa sharqiy tillarga qiziqishi uni o'zini butunlay shu sohaga qaratishga sabab bo'lgan. U Avestoning tarkibiy qisimlaridan biri bo'lgan «vendidad"ning bazi qismlariga qiziqib qoladi va Zardushtning boshqa yozuvlarini yozish uchun hindistongga borishni rejalashtiradi. 1763- yilda U Yozuvlar akademiyasining azosi bo'ladi va 3 jildlik asar yaratadi 13 Kangga K.E.Extracts from the narrative of Anquet Il du perron's travels in India. – Bombey, 1876. – P.7. 13 milliy g‘oyamizning insonparvarlik yo‘nalishi Respublikamizning Bosh qomusi 13-moddasida belgilab qo‘yilgan» inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr- qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi», deb belgilab qo‘yilgan huquqiy qoida bilan hamohangdir. Avestoda tasvirlanishicha, Ahura Mazda insonni mukammal mavjudot qilib yaratgan. Garchi Ahura Mazda insonni mukammal qilib yaratgan bo‘lsa-da u o‘z ma’naviy komilligiga o‘zining ezgu so‘zi, ezgu amali bilan erishadi. Boshqacha qilib aytganda, insonning o‘z homiyligiga erishishi uning o‘z ixtiyoriga berilgan. Bunga esa u faqat ezgulik yo‘lini tanlash, yovuzlikdan qochish orqaligina erisha oladi. . Zardushtiylik va Avestoni ilmiy jihatdan o‘rganggan dastlabki olim Oksford universiteti professori T. Xayd hisoblanadi. Mazkur tadqiqotchi turli qadimgi forsiy manbalarni o‘rganishi natijasida 1700-yilda bo‘lajak asarning qoralama nusxasini tayyorlagan edi, ammo uning ushbu tadqiqoti asossiz ravishda ko‘plab taqiqlarga uchraydi. Ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng, ya’ni 1760-yilda uning tadqiqoti to‘liq kitob holida qayta chop etiladi va bu safar kitob ungga ancha mashxurlik keltiradi. 1728-yilda ingiliz olmi Jorj Bauje Avestoning bir necha qismi qo‘lyozmalarini Janubiy hoindistondagi zarduhtiyulamolaridan qo‘lga kiritib, Oksford kolleji kutubxonasiga topshiradi 20 . Bu ham oksfordda ushbu kiytob tadqiqoti uchun turtki bo‘ladi. Shundan so‘ng 20-30-yillar davomida ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar to‘xtab qoldi, ammo XVIII asrning 60-70-yillarida Zardushtiylikka oid izlanishlar qayta tiklandi. 20 X.Xomidov. Avesto fayzlari. – B.87. 33 Qirol Sharq kutubxonasini tashkil etishga qaror qilganidan beri Abbe' Bignon biz Hind kitoblarini tadqiq qilishda bizga tayanish sharafiga muyassar bo‘ldi. Biz bundan oldin taraqqiyot uchun ko‘p foyda ko‘ryapmiz misol uchun diniy, bu vositalar yordamida asosiy kitoblarni qo‘lga kiritgan butparastlik arsenaliga o‘xshab, biz undan qurollarni chiqaramiz butparastlik tabiblariga va ularga zarar yetkazadigan qurollarga qarshi kurashish ko‘pchilikning o‘z falsafasi, teologiyasi va ayniqsa to‘rttasi Vedam brahminlar qonunini o‘z ichiga olgan va Hindistondan beri Qadim zamonlardan beri muqaddas kitob deb hisoblaydi: kitob. Uning hokimiyati buzilmas va Xudoning O‘zidan olingan 17 . Bu jangda raqiblar asosan braxmanlar edi. Yevropaliklar chetlanganlardan ham yomonroq. Kalmett tushuntirdi: «Bu yerda boshqa hech narsa yo‘q brahmanlar kastasidan boshqa, va bu bizning nasroniy dinimizga zid. Aynan ular Hindistonni yo‘ldan ozdirib, bu xalqlarning hammasini nasroniy nomidan nafratlantirsin Prangui yorlig‘i, hindlar birinchi marta portugallarga bergan va ular bilan qaysi ''bizni tashkil etayotgan turli millatlar haqida bexabar bo‘lganlar mustamlaka barcha yevropaliklarni belgilashdir» dan asosiy muammo edi. missiyaning boshlanishi va Iezuitlarning Sannyasi liboslari va «Shimoldan kelgan braxmanlar» kimligi qisman bunday tajovuzning oldini olish uchun yaratilgan. Jang Brahmanlarga qarshi «iblisning vazirlari» «o‘zlarining quvg‘inlarini hech qachon to‘xtatmaydilar»cherkovimizni ham, unga tayangan nasroniylarni ham vayron qilishni rejalashtirmoqdamiz» Kalmettning maktublarida ko‘zga tashlanadigan va fransuz ekanligi aniq. U qurol-yarog‘ arsenalini to‘plash haqida gapirganda, biznesni nazarda tutgan, ayniqsa, bu butparastlik shifokorlariga qarshi kurashish uchun to‘rtta Vedadan foydalangan. Tayyorgarlik sanskrit tilini chuqur o‘rganish va so‘rovdan iborat edi. Hindistonning muqaddas adabiyoti, xususan, Vedalardir, Albatta. Kalmetta Isoga va Qadimgi voqealarga oid har qanday mumkin bo‘lgan ishorani topishga intilardi va Yangi Ahd haqida. U toshqinning matn izlarini qidirib topdi va so‘radi o‘zi Vishnu Isomi, agar Chambelam Baytlahmni anglatadimi yoki agar Brahmanlar 17 Le Gobien 1781: 13. – P. 394 19 Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Kurs ishining maqsadi Qadimgi davrlarda Zardushtiylik dini va uning muqaddas kitobi hisoblanggan Avestoning tarixini va uning ustida ilmiy tadqiqot olib borgan fransuz tarixshunoslarining asarlarini ochib berishdan iborat. Tadqiqot ob’ y ekti . Fransuz tarixshunoslida Avestoning o‘rganilish tarixi. Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Bilamizki, tarixni o‘rganishda davrlashtirish ya’ni xronologik jihatdan o‘rganish qulay va shu bilan tushunarli va keng miqyosda o‘rganishga yordam beradi. Ushbu kurs ishi hududiy jihatdan Markaziy Osiyoni qamrab olib, davriy jihatdan katta davrni XVI asrdan to XX asrning oxirigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Ish kirish, ikkita bob, t o‘ rtta b o‘ lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 o‘zaro aloqalari, madaniyatini, turmush tarzini umumiylashtirishga xizmat qilgan. Insoniyat tarixida ko‘plab dinlar mavjud bo‘lgan, ulardan bazilari (islom, xristianlik, buddaviylik kabi) saqlanib qolgan, lekin bazilari zardushtiylik, moniylik, nasroniylik kabilari dunyo sahnasidan o‘chirilgan. Dinlarning kelib chiqishi turli madaniyatlarda turliucha kechgan. Ayrim dinlar ijtimoiy tartibni belgilab kelgan bo‘lsa, boshqalari insonning ichki kechinmalari va ruhiyatini tartibga solishlarini ko‘zlaydi. Din so‘zini bazi hollarda etiqod manosida ham qo‘llashadi, lekin bu doim o‘rinli emas , chunki u shaxsiy ishinchdan iboratdir, aslo ijtimoiy tizim emas. Jahon miqyosida urbanizatsiya va shaharlashuv jarayoni shiddat bilan rivojlanib borayotgan bugungi kunda tarix turli davrlarini teran yoritishga qaratilgan ilmiy izlanishlarga ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Shu sababli ham jahonning yetakchi ilmiy-tadqiqot markazlarida Yer sharining turli mintaqalarida xalqlar vujudga kelish jarayonlarining o‘ziga xos jihatlari va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganish bo‘yicha tizimli ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shuningdek, Xalqlarning vujudga kelish va taraqqiyot jarayonlarini tadqiq etish jahon tarixi fanining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham mazkur kurs ishida Zardushtiylik dini tarixi va uning shakllanishi va uning dunyo olimlari tomonidan o‘rganilishini ochib berishga dolzarb muammo sifatida qaralmoqda. Qadimgi davr Zardushtiylik dining shakllanish tarixida shiddatli o‘zgarishlar davri bo‘lib, bu yerdagi xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotida muhim o‘zgarishlar ro‘y berdi. Tarixiy taraqqiyoti jarayonida ushbu mintaqadagi xalqlar o‘z boshlaridan ko‘plab murakkab jarayonlarni o‘tkazgan va yakunda yagona davlat sifatida shakillangan. Shuning uchun ham hozirgi kunda Zardushtiylik dini va uning muqaddas kitobini o‘rganish jahon tarixshunosligida tarixchilarning muhim vazifalarida biridir 2 . 2 Barton, Simon. A History of Spain. Palgrave Macmillan. 2004. – P. 302. 3 1805) va Paulinus (vafot etdi 1806) vafot etgan edi. Ayni paytda bir nechta mualliflar bu muammoga duch kelishdi, ammo bahslar natijasiz yakunlandi. Oxirgi so‘zga kelganda Ludo Rocher o‘zining 1984-yilda Ezour-vedam haqidagi monografiyasida ko‘p narsalarni taklif qiladi, lekin mualliflik muhokamasi bilan emas, qiziqarli ma’lumotlar, balki aybdor, gumonlanuvchilar ro‘yxati bilan tugatadi: EzV Ezour-vedam ning muallifi fransuz Jesuit iyezuitlari kimligi haqidagi savolga hech kim javob topa olmasdi. Biz faqat taxmin qilishimiz mumkin edi. Kalmett juda ko‘p Vedalarni qidirishda ishtirok etdi, Mosac - bu ba’zilar tomonidan bo‘lishi mumkin bo‘lgan aniq imkoniyatdir, ba’zilar tomonidan Maudavening Martin haqidagi ma’lumotlariga haqiqat bo‘lishi mumkin, ammo tekshirishning hech qanday usuli yo‘q. Teologik savollar yosh Anquetil-Duperron tomonidan berilgan qadimgi tillar va tarixlarni o‘rganish uchun asosiy turtki bo‘lgan savollarga juda o‘xshaydi, va matn tanqidi va dunyoviy (Xitoy, Misr, h.k.) va muqaddas (injil) tarix Yevropada munozaralarni qo‘zg‘atdi, qadimgi sharq tillari va matnlarini o‘rganish tobora muhim ahamiyat kasb etdi. Ko‘rib turganimizdek, uzoq vaqt davomida dunyodagi eng qadimgi kitob deb hisoblangan Xano‘xning kitobi haqida mish-mishlar tarqaldi. Bo‘lgandi Reuchlin, Peiresc va kabi Yevropaning taniqli ziyolilari tomonidan orzu qilingan Kircher (Shmidt 1922) va Efiopiya tilini o‘rganishni rag‘batlantirdi. Keyin Xitoydagi iyezuit figuristlari Xano‘xni Fuxi va Yijing bilan aniqladilar, bir muncha vaqt uchun dunyodagi eng qadimgi kitob bo‘ldi. Uni o‘rganish qadimiy xitoy matnlari va kabi bir qator zo‘r sinologlar ishlab chiqarilgan Premare, Visdelu, Fuket va Gaubil o‘rganishni rag‘batlantirildi. Hindistonda Postel «De Originibus» jurnalida «qadimiy kitoblar xazinalari» saqlanishini taklif qildi va bu 1553-yildan beri Guillaume davridan beri Xano‘xning kitobi bilan bog‘liq edi, chunki u «Xano‘xning ishi» ni o‘z ichiga olishi mumkin 5 . Ammo bu kitobdagi oyatlar O‘rta sharqdan hindistonliklarning kelib chiqishi ham tilga olingan. Genri Lordning 1630-yilgi kitobining kirish 5 Postel 1553 . – P. 72 9 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar. 1. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., «Ma’naviyat», 2008, 32-bet. II. Manbalar 2. Frye R.N.Zorastirians in Central Asia in Ancient times, Journal of the Paris 1992. - 345 p. 3. India in the Avesta of the Paris. 4. Lord Beyl « Bremavning qo‘li ». - 1630 . 5. Le Gobien 1781: 13.394 6. Muller 1999; Mulsow 2002:119 7. Marana newspaper of Paris 1823:3.171-72 8. Newspaper of Rubi. 2000. - 338 p. 9. O‘sterreichische Nationalbibliothek Wien, Cod. 19540, 49 p. 10. Postel 1553b: 72 p. 11. Zupanov 1999: 116 b. III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. F.Boynazarov «O‘rta Osiyoning antik davri». - T.: O‘qituvchi, 1999. - 202 b . 2. X.Xomidov Avesto fayzlari. 3. «Avesto»dan (tarj. M. Isoqov). - O`zbek tili va adabiyoti jurnali, 1999. 4. Abu Rayhon Beruniy. Al-osorul-boqiya an-al qarunul-holiya.Т.: 1969 5. H. Homidov. «Avesto» fayzlari. - Т.: 2001 6. N.Rahmonov. «Ave sto»ning paydo bo`lishi. «O`zbekiston ovozi» 2001, 26. 7. N. Rahmonov. «Avesto»: Zamin, Vatan demakdir. - «O`zbekiston ovozi» 2001, 25 sentabr. IV. Internet saytlar va resurslar 1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Avesta 2. https://www.trt.net.tr/uzbek/madaniyat-va-san-at/2021/09/26/1234567890- 1710675 3. https://cyberleninka.ru/article/n/avesta-ning-tarkibi-va-vazifalari/viewer 37 2.2. Olimlarining avesto haqida qarashlari va kitobi. Nemis sharqshunosi E.Raskin 1827-yilda «Zend-Avesto va zend tilining asl nusxasi, uning qadimiyligi» degan asarini chop ettiradi va u o‘z kitobida zend tili sanskrit tilidan paydo bo‘lmay, balki tovushlarning talaffuzi jihatidan eron tiliga yaqin ekanligini ko‘rsatib beradi. XIX asrga kelib zardushtiylik dini «Avesto» dalsafiy jihatdan o‘rganila boshlanadi. Nemis faylasufi G.Ritter o‘zining «Falsafa tarixi» deb nomlangan 12 jildlik tadqiqotlarining birini «Avesto»ga bag‘ishlaydi. U «Avesto»dagi ilgari surilgan g‘oyalarga e’tiborini qaratadi va ular o‘z mazmuni, mundarijasiga ko‘ra oddiy afsona, rivoyatlar emas, balki ular falsafiy mazmunga ega bo‘lgan bitiklardir, degan qarashni bildiradi. Zardushtiylik dini «Avesto»ga nemis mumtoz falsafasining yirik namoyandasi Gegel ham o‘z vaqtida katta qiziqish bilan qaragan. «Bu din, -deb yozadi faylasuf, - yorug‘lik va qorong‘ulikka qarshi turadi. Yorug‘likning yovuzlik bilan kurashi, hayotning o‘lim bilan kurashidir. Zoroastr (zardushtiylikning izoh bizniki) dini rivojlanishini va hayotning barhayot bo‘lishi, ekin ekishni, uy hayvonlarini boqishni va yerga qarashni talab qiladi. Bu dinga sig‘ingan odam hatto murdani yerga ko‘mmay, yoqmay, qushlarga yem bo‘lishi uchun tashlashadi». Nemis sharqshunosi Maks Myuller o‘zining 49 tomdan iborat «Sharqning muqaddas kitoblari» (1879-1904) nomli tadqiqotlarida «Avesto»ni hindlarning muqaddas kitobi «Vedalar» bilan qiyoslash asosida talqin qiladi. «Avesto»ni o‘rganishning keyingi bosqichi Xristian Bartleme (1855-1926) nomi bilan bog‘liqdir. U 1878-yilda «Qadimgi eron lug‘ati» nomli kitobini nashr ettiradi va bu kitob «Avesto»ni o‘rganishda bu davrda asosiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Bartlemening zamondoshi va yurtdoshi faylasuf Fridrix Nitsshe (1844-1900) o‘zining «Hayot falsafasi» deb nomlangan qarashlarini bevosita zardushtiylik ta’limoti ta’siri ostida shakllantiradi. Uning mazkur ta’limoti asosida insonning ezgulik yo‘lini tutish bilan maxluqlikdan xoliqlik ko‘tariladi, ya’ni komillik maqomiga erishadi va bu maqomda u Alo-odamlar sarvariga aylanadi degan g‘oya 30 Ibrohim naslidan kelib chiqqanmi. Ammo o‘rganish Sanskrit brahmanlar va olimlar bilan bahslashish uchun ham foydali edi: Shu paytgacha biz bu kabi olimlar bilan juda oz munosabatda bo‘lganmiz, chunki ular biz ularning ilmiy kitoblarini va ularning kitoblarini tushuna olmasdik. Samouscroutam [Sanskrit] tili, ular bizga yaqinlasha boshlaydi, chunki ular aqlli va printsiplarga ega, ular bizga qaraganda yaxshiroq ergashadilar boshqalar nizolashmoqda va ular bor bo‘lsa haqiqatga osonroq rozi bo‘lishadi qarshilik qiladigan hech narsa yo‘qdir. Tabiiyki, Kalmett boshqa missionerlarning tajribasidan foyda oldi qiyin tillarni o‘zlashtirgan va antik davrga qiziqqan, masalan, Klod de Visdelou o‘ttiz yil davomida Pondicherrida yashagan va Xitoyda missionerlik taktikasi va usullari bilan juda yaxshi tanish edi. Hatto eng muhimi, 1733-yilda Jan-Fransua ismli bilimdon iezuit Pons (1698-1751) Carnate missiyasida Kalmettga qo‘shildi. Pons va Kalmet Fransiyaning janubidagi Rodez shahridan kelgan, ikkalasi ham bor edi Tuluzadagi yezuit novitiatiga qo‘shilgan, ikkalasi ham Hindistonga yuborilgan va bo‘lgan ikkalasi ham sanskrit tilini o‘rganmoqda. Pons Hindistonga Kalmetdan ikki yil oldin kelgan edi. 1724-yilda va o‘zining birinchi to‘rt yilini Karnat mintaqasida o‘tkazdi. Bo‘lgandi 1726-yilda Veda nusxasini 60 rupiyga sotib olishga uringan Pons, faqat firibgarlik qurboniga aylanganini bilib oling. 1728- yildan 1733 yilgacha u Bengal missiyasidan ustun bo‘lgan va u shu vaqt ichida o‘qigan sanskrit. Chandernagorda ustun bo‘lgani uchun u muhim kanalga aylandi Hindiston adabiyotining Yevropa kashfiyoti edi. U Abbe nomidan sarfladi Bignon va Parijdagi Qirollik kutubxonasi tadqiqotchilar, nusxa ko‘chiruvchilar, sanskrit va fors tillaridagi qo‘lyozmalar uchun jami 1779 rupiy to‘lagan. Ularga 17 jildlik Mahabharata, 24 jild Puranalar, 31 jild filologiya, Tarix va mifologiyaga oid 22 jild, astronomiyaga oid 7 jild va munajjimlik va 8 jildlik she'rlar, shu qatorda boshqa yutuqlari bor edi. Pons Kalmettadan besh yosh kichik bo‘lsa-da, u shunchalik ko‘p edi qo‘shilganida hamyurtiga qaraganda tajribali va bilimdon 1733-yilda ikkinchi marta Carnate missiyasi va ikkita iqtidorli missionerlar sa’y- harakatlarini birlashtirishi mumkin edi. 20 shaxsmi yoki yo‘qmi, uning yashagan davri fanda hal qilingan emas. Lekin gap Zardushtning tarixiy yoki tarixiy shaxs yoki emasligigida emas. Muhimi insoniyat tarixida birinchi bo‘lib, uning tomonidan insonning bu dunyodagi ishlariga yarasha narigi dunyodagi javob bermoqligi ta’limotning ilgari surilganligidur. Avestoning ma’naviyat, ilmiy g‘oya bilan bog‘liq tomoni shundaki, unda umuminsoniy ahamiyatga molik ezgulik, uning qaror topishi uchun qarash g‘oyasining ilgari surilganligidir. Zardusht ta’limotida olam tartibi ijtimoiy barqarorlik, tinchlik, xalqlar o‘rtasidagi hamkorlik kishilarning ongli ravishda ezgulik tomonida turib faol kurashishga bog‘liq degan g‘oya olg‘a surilgan. Bu g‘oya umuminsoniy ideallarini o‘zida mujassamlashtirgan ma’naviyatimizning tamal toshlaridan biridir. Avestoda yuksak axloqiy me’yorlar, ma’naviy qadriyatlarni ifodalashda ezgulik va yovuzlik kuchlari o‘rtasida doimiy qarama-qarshi kurash mavjudligi va baribir ezgulik yovuzlik ustidan g‘alaba qiladi degan g‘oya bosh mavzu hisoblanadi. Ezgulik ma’budasi Ahura Mazda, yovuzlik ibtidosi va yaratuvchisi Ahriman o‘rtasidagi kurash natijasi insonning ongli ravishda ezgulik tarafida turmog‘iga bog‘liq. Ahura Mazda bunyodkor ishlarni qiladi, odamlarga ezgulik va yaxshilik ulashadi. Ahriman esa buzadi, yakson etadi, kishilar orasida g‘araz va adovatni avj oldiradi. Ikki kuch hech qachon bir-biri bilan chiqisha olmaydi. «Avesto»dagi ko‘plab hikoyat, rivoyatlar va mifologik obrazlar asosan ana shu kuch o‘rtasidagi qarashni tasvirlaydi. Kitobdagi bunday rivoyat, miflar nomli kitobida batafsil keltiriladi. Kitobda bosh g‘oya- «Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal» haqiqat, adolatning qaror topishga qaratilgandagina ular bir-biriga o‘tib mushtaraklashadi. Shundagina ezgulik yovuzlik ustidan ustun keladi, degan falsafiy ma’noni anglatadi. «Ezgu o‘y, ezgu so‘z va savob ishlar bilan ezgu o‘y, ezgu deyiladi. «Avesto»ning «1-Yasht. Xurmuz yasht» degan qismida. O‘zimni bari ezgu o‘ylarga, ezgu so‘zlarga, yaxshi ishlar amaliga baxshida qilaman, barcha yomon o‘ylardan, yomon so‘zu ishlardan yuz o‘giraman». Shunga ko‘ra «Avesto»ning g‘oyasi milliy g‘oyamizning ma’naviy ildizi hisoblanadi. «Avesto»ning mohiyatini o‘zida mujassamlashtirgan «Ezgu fikr. Ezgu so‘z, ezgu amal» tamoyili asosida inson oily qadriyatlar, degan qarash yotadiki, bu 32 1700-yilda «Qadimgi eronliklar: parfiyan va mideyaliklar dinining tarixi» asarini nashr ettiradi va bu din haqida qimmatli ma’lumotlarni bayon etadi 19 . Fransiyalik sharqshunos A.Dyuperon 1771-yilda «Avesto»ni tarjimasini nashr qildiradi. Riga universitetining professori Klenker 1778-yolda «Avesto»ni va Dyuperonning u haqda yozgan asarlarini nemis tiliga tarjima qilib, nashr ettiradi. Fransiyalik olim De-Sas 1793-yilda «Avesto»ning tiliga oid kitobini yozib, chop ettiradi. Shundan so‘ng «Avesto» tilini o‘rganishga oid yangi tadqiqot ishlari boshlanib ketadi. 19 F.Boynazarov “O’rta Osiyoning antik davri” – T.: O’qituvchi, 1991. – B.202. 29 an'anaviy hind Vedalarining tavsifi u ularni «haqiqiy Vedalar» yoki haqiqiy deb hisoblamaganligini aniq ko‘rsatadi. Bu de Nobili uzoq vaqt davomida gumon qilingan Ezour-vedam muallifi tushunarli, chunki bu matnda Chumontou De Nobili bilan printsipial jihatdan bir xil rolga ega: u an'anaviy Veda tomonidan ifodalangan hukmron ruhoniylarning «Veda» ning tanazzulga uchragan qismlarini fosh qiladi. Kompilyator Biache ularga satyavedam, ilohiy narsa haqida o‘rgatish uchun Ur-vahiy kimning to‘g‘ri uzatishini u degeneratsiya qarshi vakili Brahmanlarning Vedalarida uzatishini aniqaydi. Bu «haqiqiy Veda» bir marta bo‘lgan bir vaqtlar Hindistonga olib kelingan, ammo keyinchalik hindular unutib yuborishgan u soxta Vedani asos solgan va hozirda diniy e'tiqod qiladi. The de Nobili va Chumontouning umumiy maqsadi uni qayta tiklash edi. Haqiqiy, eng qadimiy ilohiy vahiy (Veda) va yolg‘onni qoralash bo‘lgan, Brahminlar endi o‘zlariniki deb ataydigan buzuq Veda esa unday emas edi. Xitoyda Ricci va Hindistonda de Nobili ortidan, topish maqsadida bir necha tadqiqotchilarning istagi va qadimiy matnlarni o‘rganish va ishlash uchun zarur lingvistik ko‘nikmalarga ega bo‘lish edi. Ular Xitoy va Hindiston missionerlari orasida ham ko‘payib borardi va bu istak umumiy ur-an'ana va uning mahalliy g‘oyasi bilan aniq bog‘langan edi «turar joy» uchun foydalanish mumkin bo‘lgan qoldiqlar o‘rganilish boshlangan Bu, ''do‘stona egalik.'' edi. Biz boshqa boblarda kuzatgan narsamiz, xususan, dinning tizimli o‘rganish boshlanishi bilan chuqur bog‘langanligi sharq tillari va adabiyotlari, aniq Hindistonga ham tegishli; va agar shunday bo‘lsa tadqiqot ajoyib Misr (Kircher) va Xitoy figurist gullarini yaratdi XVII va XVIII asr boshlari, bunda Hindistonning gullagan davri hurmati hali oldinda edi. XVIII asrning boshlarida yevropaliklar insoniyatni tarixini qidirmoqdalar eng qadimgi matnlar iezuit missionerlarining maktublarida jozibali yangiliklarni oldi. Hindistonda, Misol uchun, 1709 yil 30 yanvarda Per de la Leyn maktubida yozgan hindlarning butparast ekanligi, lekin ularda Veda borligini isbotlovchi kitoblar ham bor ekanligi Haqiqiy Xudo haqidagi juda aniq bilimdir. Missioner ketdi. Jon Lokmanning 1743 yilgi ingliz tilidagi tarjimasida bu parcha quyidagicha o‘qiladi: 18 munozaralar natijasini sarhisob qilar ekan, Darmesteter shunday deydi: «Zamonaviy ilm-fan shunday ikki tomonlama xulosaga keldiki, bir tomondan, parsizm uning elementlaridan biri edi. Muhammad o‘z dinini shakllantirgan, boshqa tomondan, Hindiston va Forsning qadimgi dinlari umumiy manbadan kelib chiqqan. Kleuker va boshqa taniqli olimlar birin-ketin Anquetilning ishini qo‘llab- quvvatlab, Avesto kitoblarini ko‘rsatdilar, U haqiqiy ekanligini aniqladi. Ulardan ba’zilari buni ko‘rsatishda, ser V. Lones asos solgan ilmiy o‘rganishga sanskrit tilidan yordam oldilar. Agar ser Vittiamning o‘zi uzoq umr ko‘rganida edi, u tez orada o‘zining shoshqaloq xulosalarini tuzatgan bo‘lardi, aytish kerakki, Anquetil tarjimalarining o‘zi ham ma’lum darajada mazmunga ega edi, chunki, garchi ular hamma narsaga ishongan bo‘lsa-da. uni buyuk olim sifatida tan olishmasdi, uning qilgan ishlari oxir-oqibat shungga majbur etdi. Garchi u keyinchalik Avesto kitoblari bilan bog‘liqligini bilgan fors adabiyotini o‘rgangan bo‘lsa ham Ser V. Jonsning Kalkuttada Avesto kitoblarini ko‘rish imkoni yo‘q edi, chunki bu yerda o‘sha paytda Parijliklar juda kam edi. Professor Darmesteter «Avesto» haqida shunday deydi: «Zand-Avesto - Forslarning muqaddas kitobidir, ya’ni Muhammadning ikkinchi vorisidir, Muhammadning hokimiyatni ag‘darganida Forsda hukmronlik qilgan o‘sha dinning qolgan oz sonli izdoshlari haqidadir. Sosoniylar sulolasi,mag‘lubiyatidan keyin bir asrdan ko‘proq vaqt o‘tgach, deyarli barcha zabt etilgan xalqlar kuch yoki siyosat yoki oddiyroq shakl yoki e'tiqodning jozibali kuchi bilan yangi hukmdorlari tomonidan e'tiqodiga keltirildi, ota-bobolari chet elga borib, o‘zlarining eski xudolariga bemalol sig‘inishlari, eski ibodatlarini o‘qishlari va eski urf-odatlarini bajarishlari mumkin bo‘lgan yangi uy izlashdi.O‘sha uyni nihoyat Hindistonning g‘arbiy qirg‘og‘ida, tolkin hindular orasidan topishdi va Guzerat yarim orolida o‘rnashishdi, shuni takidlash kerakki Parslar bir xalqning xarobalari bo‘lganidek, muqaddas kitoblar ham dinning xarobalaridir, o‘tmishdagi ulug‘vorligining kambag‘al va kambag‘al yodgorliklari desak yangilshmagan bo‘lamiz. Ammo tarixchi va ilohiyotshunos nazdida o‘sha kichik kitob «Avesto» va o‘sha kam sonli xalq Parslarning e’tiqodi qanchalik qimmatlidir». 1762-yilda, Hindistondan qaytganidan so‘ng, Avraam Hyacinthe 15 rishtalarini mahkam bog‘lashdir. Bu g‘oya bundan 2700 yil oldin, muqaddas bitik - «Avesto» da ilgari surilgan ediki, u hozirgi kunda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Agar insoniyat ushbu g‘oyaga yana amal qilmasa, insoniyat sivilizatsiyasi fojiaga uchrashi tayin deb aytsh mumkin. Milliy g‘oyamizning mazmun-mohiyatining muhim jihatini «Avesto»dagi xalqlar, millatlar o‘rtasidagi hamkorlik, bag‘rikenglik g‘oyasi tashkil etadi. Shunga ko‘ra milliy g‘oyamiz umuinsoniy ahamiyatga egadirki, bu uning hayotbaxshligini belgilovchi jihatdir. «Avesto»ning deyarli har bir bayti mazmunida insonning tabiatiga uyg‘un munosabatda bo‘lishi haqidagi fikr qizil ipdek bo‘lib o‘tgan. Bunda inson tabiatni muqaddas, ilohiy deb bilish zarurligi uqdiriladi va kishilar bunga qat’iy rioya qilganlar. Kishilar tabiatga ozor yetkazmaganlar, bugungi ilmiy til bilan aytganda, uning qonunlarini buzmaganlar. Ya’ni havo, suv, tuproqni toza saqlaganlar. Agar insonlar «Avesto»dagi pandnomalarga quloq osib, ularga rioya qilganlarida hozirgi jahon sivilizatsiyasiga xavf solayotgan ekologik muammolar yuzaga kelmagan bo‘lardi. Bu muammolarni bartaraf etishning yo‘li esa «Avesto»dagi bayon etilgan o‘gitlarni qonun doirasida amal qilishdir. Muxtasar qilib aytganda, zardushtiylik dini, uning muqaddas kitobi «Avesto» xalqimiz madaniy merosining noyob, bebaho durdonasi bo‘lib, unda ilgari surilgan yuksak gumanistik, tinchlik, ozodlik diniy bag‘rikenglik, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, hamkorlik g‘oyalari milliy g‘oyamizning manbai bo‘lib hisoblanadi. Bugungi kunda mazkur noyob merosni o‘rganish xalqimizda, ayniqsa yoshlar ongida milliy g‘ururni, tarixiy ongni shakllatirishda eng muhim, samarali omil bo‘lib xizmat qiladi. Dunyo olimlarida shuning uchun ham zardushtiylik, uning g‘oyalarini o‘zida aks ettirgan «Avesto» kitobi katta qiziqish uyg‘otgan, va uni o‘rganishga kirishadilar. Bu o‘rinda akademik S.F. Olberburgning fikrini keltirish mumkin. «Zardushtiylik, -deb yozadi olim, - insonning yer yuzidagi hayotini yengillashtirishga, uni bahtiyor qilishga qaratilgan eng oqilona din». G‘arb sharqshunos olimlari XVIII asrlardan boshlab ushbu din, uning muqaddas kitobini o‘rganishga kirishadilar. Oksfordlik professor 28 1735-yilda Kalmetta sanskrit tilini o‘rganishning ba’zi afzalliklarini tasvirlab berdi va Vedalar o‘z vazifasi uchun: Muqaddas kitoblarini o‘z ichiga olgan ularning Vedalari mavjud bo‘lganidan beri qo‘llarimiz bilan biz ularni ishontirish uchun mos matnlarni chiqarib oldik, butparastlikni buzadigan asosiy haqiqatlar; chunki Xudoning birligi, Haqiqiy Xudoning xususiyatlari, najot va tanbeh bu yerdadir Ey Vedam lekin bu kitobda topilgan haqiqatlar faqat axloqsizlik uyumidagi oltin chang kabi sepiladi, chunki qolganlari hammaning printsipidan iborat. Hind mazhablari va, ehtimol, ularning tanasini tashkil etadigan barcha xatolarning tafsilotlari doktrinalar haqidadir. 1730-yillarning boshidan boshlab Calmette- ehtimol yordami bilan bilimdon hindlar va keyinchalik Pons - «asosiy haqiqatlar» misollari shuningdek, Vedalardan «barcha xatolarning tafsilotlari» shunday to‘plangan. Bu, yevropaliklar tomonidan qadimiy hind matnlarini o‘rganish uchun harakat birinchi tizimli edi, oson ish emas, chunki bu matnlarning tili juda qiyin bo‘lib chiqdi. Hatto ko‘pchilik hindular ham yo‘qotishdi. Ajablanarlisi shundaki, uning depozitariylari bo‘lganlarning aksariyati uning ma’nosini tushunmayapman, chunki u juda qadimiy tilda yozilgan til va Samouscroutam [Sanskrit] kabi tanish Lotin tili oramizda bo‘lganidek olimlar hali yetarli emas [tushunish uchun] fikr uchun ham, so‘z uchun ham, agar izoh yordam bermasa. U Maha Bachiam, buyuk sharh deb ataladi. O‘sha paytda jami oltita faol iyezuit missionerlari bor edi Pondicherri atrofidagi karnat hududi lekin ularga missiya uchun zarur bo‘lgan ko‘plab hind katexistlari yordam berishdi. Missionerlar Brahmanlar qarshiligi tufayli shaxsan ayrim hududlarga bora olmadi va boshqa sabablarga ko‘ra va va’z qilish bu katexistlarning asosiy vazifasi edi. Kalmetta Vedalarni o‘rganishda maqsad ularning biron bir qismini tarjima qilish emas edi. Bu, albatta, bir necha yillik o‘qishdan keyin imkonsiz bo‘lar edi. Hatto Ponsning yordami bilan ham. Ushbu matnlarning tili, xususan Ilgari Vedalar hatto o‘rgangan hindular uchun ham yorilishi qiyin edi. Bir maktubda 1737-yil 16-sentyabrda Kalmett ota Rene Jozef de Turneminga Parijda yozilgan: Men ham siz kabi, muhtaram ota, o‘ylaymanki, bu maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Hind dinining asl matnlariga ko‘proq diqqat bilan 21 nashr ettirgan «Qadimgi eronliklar: parfiyan va mideyaliklar dinining tarixi» asarida «Avesto» haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bundan tashqari fransuz sharqshunosi A. Dyuperron 1771-yilda «Avesto»ni fransuz tilidagi tarjimasininashr qiladi. Rus olimi A. O. Маkаvеl’skiy «Avesto» ustida tadqiqotlar olib boradi, 1960-yilda «Avesto»ni ilmiy o‘rganish tarixi» monografiyasini nashr ettiradi. Avesto Markaziy Osiyo davlatlari, Eron kabi davlatlarning madaniy merosi hisoblanadi, Shuning uchun ham «Avesto» kitobi mamlakatimizda mustaqillikdan keyin jiddiy o‘rganila boshlandi. O‘zR Vazirlar mahkamasi ushbu noyob kitobning xalqimiz va millliy davlatchiligimiz tarixidagi ulkan ahamiyatini hisobga olgan holda, «Avesto» yaratilganligining 2700 yilligini nishonlash to‘g‘risida 2000 yil 29 mayda 110 sonli qaror qabul qildi. Va bu 2011-yilda keng nishonlandi tamoyillari bilan yo‘g‘rilgan ma’naviyati qadimgi davri zardushtiylik ta’limoti negizida rivojlanadi. Mazkur ta’limotning muqaddas kitobi Avestoda ilgari surilgan g‘oyalar mohiyatan milliy g‘oyamizning dastlabki bosqichidagi mazmuni, tamoyillari o‘z ifodasini topgan. Avesto kitobida Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi davridagi moddiy va ma’naviy hayoti, diniy qarashlari, dastlabki dunyo va unda o‘zining o‘rni haqidagi tasavvurlari, urf-odatlari haqida ma’lumotlar beradi. Shuningdek qadimgi ajdodlarimizning orzu-istaklari, maqsad va muddaolari ham kitobning asosiy mazmunini tashkil etadi. «Zardusht tavallosi» birinchi marta o‘zbek tiliga taniqli adabiyotshunos Ibrohim G‘afurov tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan. Sobiq ittifoq davrida dunyo olimlari o‘rgangan ilk vatani bo‘lgan «Avesto»ni O‘zbekistonda sistemali, ma’naviyatimizning manbai sifatida o‘rganishning imkoni bo‘lmadi. Bu kitob faqat mustaqillik yillarida o‘zining haqiqiy qadr-qimmatini topdi. Prezident I.A.Karimov tashabbusi bilan 2010-yili «Avesto» yaratilganligining 2700 yilligi yurtimizda xalqaro miqyosda, Xiva shahrida unga atalgan majmua qo‘yildi. Mustaqillikka erishganidan so‘ng o‘tmish ma’naviy merosimiz qayta tiklandi va bu borada juda katta ishlar amalga oshirildi. Shu jumladan, xalqimiz tarixining muqaddas kitobi «Avesto»ning to‘la matni o‘zbek tiliga tarjima qilinib, nashr etildi (2001-yil). Va uni o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Hozirgi tadqiqotchilarimizdan M.Qodirov, 35 ma’lumot mavjud emas edi, va ular buni yolg‘on sana to‘rtta Veda haqida g‘arbda birinchi eslatma ya’ni 1598-yilda o‘z ichiga olgan degan xulosaga kelishdi.lekin Vinfrid Shroder 1688-yilda kitob Myullerga tegishli ekanligini va deyarli bir asrdan keyin yozilganligini isbotladi 7 . Myuller sharqshunoslik bilan shug‘ullangan va buni ancha vaqt o‘rganadi va uning Veda parchasi muqobil raqobat qanday ekanligini yaxshi ko‘rsata olganligi bilan tahsinga sazovor. Uning yozgan ma’lumotlari va eski matnlari ya’ni Vedalari nasroniylikni beqarorlashtirishi va uch asosiy shaxs Iso, Muso, Muhammad(s.a.v.) haqida edi. Maxsus vahiy bilanmi? Sen kimlar uchun aytasan bu gaplarni? Yaxshi Xudo! Vahiylarning qaynoq nuqtasi Maxsus vahiy bilanmi? Sen kimga atyasan bu gapni? Yaxshi Xudo! Siz majusiylarning ko‘ngliga tayanasizmi? Antik davr bu haqda kulib yubordi. Sizning guvohligingiz haqida nima deyish mumkin ruhoniylar? Men sizga ularga zid bo‘lgan boshqalarni taklif qilaman. Munozara o‘tkazing: lekin kim hakam bo‘ladi? Va bahsning oqibati nima bo‘ladi? Siz Musoning, payg‘ambarlarning va havoriylarning yozuvlarini keltirasizmi? Qur'on sizga qarshi o‘qiladi, bu esa oxirgi vahiy asosidadir ularni buzuq deb ataydi; va uning muallifi ilohiy tomonidan kesilgan deb maqtanadi, Muso kabi xalqlarning qilichi bilan masihiylarning buzuqliklari va janjallariga mo‘'jizaviy aralashuvidir 8 . Bu o‘zaro manfaatli munozaralarda XIII asrda Rojer Bekon tomonidan ulug‘lar oldida diniy munozaralarni muhokama qilish kontekstida ilgari surilgan. Xon-Muller xronologiyaning nozik mavzusini ko‘taradi, bu juda ko‘p edi. Darhaqiqat, Muhammad (s.a.v.) Muso kabi Falastinni kuch bilan bo‘ysundirgan va ikkalasini ham buyuk mo‘'jizalar boshqargan. Ularning izdoshlari esa sizga qarshi chiqadilar huddi 1400 yil ilgari Veda va Braxmanlarga qilinganligi kabi, chunki xitoyliklar haqida hech narsa demagan. Kunlar kelib Yevropaning bir burchagidagina bu dinlarni rad etuvchi insonlar va ularning haqiqiyligini inkor etuvchi nsonlar yashaydi, siz ham buni qilishga haqlisz, ammo boshqalar siznikini bir xil osonlik bilan inkor etadilar. Ushbu turdagi «tashqi prosfikatsiya» Turkish Spy tomonidan ham qabul qilingan. Va bu turdagi 7 Muller . 1999. – M o s c ow 2002. – P. 119 8 O’sterreichische Nationalbibliothek Wien, Cod. 1954. – P. 8-9 11 Mazdaning Zardusht orqali yuborilgan ilohiy xabarlari deb hisoblangan bo`laklar turli diniy duolar, madhiyalar sifatida yig`ila boshlangan. Bular Zardushtning o`limidan keyin kitob holida jamlangan va «Avesto» - «O`rnatilgan, qat`iy qilib belgilangan qonun-qoidalar» deb nom olgan. Bu qadimiy yozma manba bizgacha to`liq holda yetib kelmagan. Avesto haqida Abu Rayhon Beruniy (v. 1048 y.) shunday yozadi: «Yilnoma kitoblarida bunday deyilgan: podshoh Doro ibn Doro xazinasida [Avestoning] 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o`ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun o`sha vaqtda Avestoning beshdan uchi yo`qolib ketdi». Avestoning Aleksandr Makedonskiy tomonidan Gretsiyaga olib ketilgani, zarur joylarini tarjima ettirib, qolganini kuydirtirib yuborgani, 12 ming qoramol terisidagi tillo matn haqida (at-Tabariyda - 12000 pergament) keyingi davrlarda yaratilgan zardushtiylik adabiyotida («Bundahishn», «Shahrihoi Eron», «Dinkard»; IX asr, «Arda Viraf-namak»; IX asr, «Tansar xatlari», al- Mas’udiyning «Muruj az-zahab», «Fors-noma» va boshqalarda) ma’lumotlar bor. Bu asarlarda yunonlar otashxonalarni vayron qilganlari, ibodatxonalar boyliklarini talon-taroj etganlari, din arboblarini o`ldirib, asir olib ketganliklari haqida yoziladi. Hozir bizgacha yetib kelgan Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining beshdan ikki qismi xolos. U «Avesto 30 «nask» edi, majusiylar (zardushtiylar) qo`lida 12 nask chamasi qoldi» deb yozgan. Yozma manbalarga ko`ra, haqiqatan ham Avestoni mo`badlar avloddan-avlodga, og`izdan-og`izga olib o`tib, asrlar osha saqlaganlar. Buning sababi mo`badlar mag`lub xalqlar (Yaqin va Sharq xalqlari) yozuvini harom hisoblab, muqaddasxabarni unda ifodalashga uzoq vaqt jur`at etmaganlar. Dastavval (mil. II yoki III asrlarida), Arshakiylar davrida Avesto qismlarini to`plash boshlangan. Keyinchalik, Sosoniy Ardasher Popakon (227-243) davrida, ayniqsa, Shopur (243-273) davrida atsrologiya, tabobat, riyoziyot va falsafaga oid qismlari yozib olinib, hamma qismlari tartibga keltirilgan, so`ng bu asosiy matn to`ldirib borilgan. Avestoning ana shu to`ldirilgan nusxasining ikki to`liq qo`lyozmasi Hinditsonda saqlanadi - biri Mumbayda, zardushtiylarning madaniy markazi bo`lmish Koma nomidagi insitutda, ikkinchisi - Kalkuttadagi davlat 26 quvg`in va ta’qib ostiga olingach Avestoning aksariyat beshdan uch qismi yo`qolgan va unitilgan. Avestoda bu dinning diniy- falsafiy tizimining qoida dasturlari bayon etilgan. U qadimiy ajdodlarimizni dunyoqarash, huquqiy, axloqiy, tamoyil qoidalarini o`z doirasiga olgan. Unda tabiat falsafasi, kosmogoniya, tarix, etika, mediöinaga doir materiallar, bilimlar yozilgan. Yana unda shoh, oliy tabaqa, quldor, qul, dindorlar va diniy urf-odatlar katta o`rin olgan. Hokim va zolimlar ulug`langan; ruhoniylar muqaddas odamlarni hamma hurmat qilishi kerak deb da’vo qilingan. Avesto oldin 12 ming mol terisiga yozilib, xajmi g`oyat katta bo`lgani uchun undan foydalanish osonlashtirish niyatida «kichik avesto» yaratildi. (Beruniy). VII asrda Sosoniylar davlati parchalanib, arab bosqinchilari, Eron va O`rta Osiyoni bosib olgach, Zardushtiylik ham zarbalarga uchrab, unga ishonuvchilar quvg`in va ta’qib ostiga olingach Avestoning aksariyat beshdan uch qismi yo`qolgan va unitilgan. Avestoda bu dinning diniy- falsafiy tizimining qoida dasturlari bayon etilgan. U qadimiy ajdodlarimizni dunyoqarash, huquqiy, axloqiy, tamoyil qoidalarini o`z doirasiga olgan. Unda tabiat falsafasi, kosmogoniya, tarix, etika, mediöinaga doir materiallar, bilimlar yozilgan. Yana unda shoh, oliy tabaqa, quldor, qul, dindorlar va diniy urf-odatlar katta o`rin olgan. Hokim va zolimlar ulug`langan; ruhoniylar muqaddas odamlarni hamma hurmat qilishi kerak deb da’vo qilingan. Xulosa shuki, Avesto Zardushtiylikning muqaddas yozuvi hisoblangan, 2000 yil davomida yaratilgan 5 dan 3 qismi yo`qolib ketgan u yakka hudolikni targ`ib etgan, olovga sig`inmaslik, faqat uni asrash va e’zozlashni tavsiya etgan. Avesto zardushtiylikning asosiy manbasi va muqaddas kitobi hisoblanadi. U Apatsak, Ovitso, Ovutso, Avesto, Avatso kabi shakllarda ham ishlatib kelingan. Avesto O`rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining islomgacha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to`g`risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatini o`rganishda muhim va yagona manbadir. Uning tarkibidagi materiallar qariyb ikki ming yil davomida vujudga kelib, avloddan-avlodga og`zaki tarzda uzatilib kelingan. Zardushtiylik dini rasmiy tus olguniga qadar Avestoning bo`laklari Turon va Eron zamini xalqlari orasida tarqalgan. Ushbu - Axura- 25 boshlanadi. Endilikda deyarli barcha avestoshunoslar Dyuperon mehnatini e'tirof etadi, uning matniga suyana boshlashadi. Jumladan Silvestr De Sasi(1758-1838), Tixsen (1734-1815) Uilyam Jone(1746- 1794)va boshqalar zardushtni insoniyat beshigidagi birinchi shoir, voiz hamda faylasufsifatida baholaydi va uni ilm olamiga tanishtirishda A. Dyuperronning xizmati katta ekanligi alohida qayt etadi. Masalan Fors, semit, va eroniy tillar bilmdoni bo‘lgan silvestr de Sasi Sosoniylar davrida Avestoningpahlaviy tilida yozilgan matnlarini o‘rganilib, uning pahlaviy tilidagi sharhlari bilan tanishgach, Dyupperon mehnatini yuqori baholaydi. Buyuk fransuz olimi Anketil Dyu Perron o z mamlakatida «Avesto»ning birʻ nechta sahifalarini ko radi, va bu qismlar «Muqaddima»ga ega edi. shu tilni ʻ o‘rganish uchun bu mamlakatga yollanma askar sifatida kelgan va bu shahardan o‘tib, Parsilarning o‘sha paytdagi qarorgohi bo‘lgan Sumtga borib qo‘nim topgan edi. U yerda bir necha yil «Zend avesto»ni o rganib, Fransiyaga qaytib keldi va ʻ 1771-yilda Parsis Bitiklarining fransuzcha tarjimasini o z ichiga olgan «Zend ʻ Avesta»ni nashr ettirdi. Ser U.Jons esa uning fikirlariga qarshi chiqqan birinchi inson bo‘ldi. Uning aytishicha, u Yevropadagi olimlar e'tiboriga havola qilgan «Avesto» kitoblari haqiqiy emas va ruhoniylarning uydirmasidir. Marhum professor Jeyms Darmesteter, Anquetil Du Peronning iste'dodli vatandoshi, u birinchi marta «Yesta» ning katta qismini asl nusxadan ingliz tiliga tarjima qilgan, bu bahs haqida shunday deydi: «Olim dunyoning yarmi «Avesto»ning haqiqiyligini inkor etib, uni soxta deb e’lon qilgani uchun birdaniga shiddatli tortishuv boshlandi.Urushni ochgan o‘sha paytdagi yosh oksoniyalik Uilyam Jons edi. Anketitning Xaydga va boshqa bir qancha ingliz olimlariga nisbatan nafrati paydo bo‘ldi va shunday deydi Zend Avesta o‘zining yaratuvchisi Zardusht sababli qiynaladi, Zardusht esa Anquetil uchun azob chekdi. Haqiqatdan ham Dyupperon Jeyms bergan barcha qarashlarga qarshi chiqqan edi. U o‘zi qabul qilgan uslub bilan satira qilish, frantsuz tilida Zend va fors tillarini yozishga qarshi emas edi, shuning uchun u bildirishi kerak bo‘lgan yangi va g‘alati g‘oyalar, u ularga bergan g‘alati ko‘rinishda g‘alati tuyuldi 14 . Mavzu bo‘yicha uzoq davom etgan bahs- 14 India in the Avesta of the Paris. – P.24-27. 14 prosfikatsiyalar XVIII asrda juda mashxur edi, masalan, Monteskye tomonidan ishlatilgan, uning Lettres Persanes va Volter tomonidan ko‘plab yozuvlarida uchraydi. Qanday mo‘'jiza odamlarni ishontira oladi, agar ularda iymoni ishonchli bo‘lmasa, agar u dunyo chayon tuxumidan tug‘ilgan, yer buqaning boshida ko‘tariladi va bu narsalarning yakuniy asosidir. Agar xudolarning hasadgo‘y o‘g‘li bo‘lsa, uchta Vedadan hosil bo‘ladi birinchi uchta jildni o‘g‘irlamaganmisiz? Uni eshitgan insonlar kulishardiva bu ularni qo‘llab-quvvatlamasliklari uchun yana bir dalil bo‘ladi. Ularning dinlarining sog‘lomligi, garchi uning miyasidan boshqa asos bo‘lmasa ham ularning ruhoniylarida yagona e'tiqod mavjud. XVII asrning oxirida Vedalarning obro‘si va Sanskrit tilining qadimiyligi juda ko‘p olimlar tomonidan o‘qilgan, va bular maktublar, kitoblarida ham o‘z aksini topgan, masalan, turk josusi tomonidan sakkiz jildlik kitob ko‘p marta qayta nashr etilgan. Uchinchisi jildida Xolvell va boshqalar keltirgan quyidagi kuzatishlar mavjud, insoniyatning Hindistonda paydo bo‘lishi haqidagi g‘oyasini qo‘llab-quvvatlash uchun amalga oshirilgan 9 . unda insoniyat san'ati va fanlari risolalari yozilgan. Va bu til ularning maktablari, kollejlari va akademiyalarida lotin tilida o‘qitiladi nasroniylar orasida. Men bu dinga ishonmayman, chunki, Bu din qayerda va qachon gapirilgan haqida aniq ma’lumot mavjud emas? Qanday qilib u tarqaldi? Ko‘rinadiki ularning Braxmanlaridan hech biri boshqasiga bera olmaydigan siri kabi bo‘lib qoladi. Buni hisoblangki, faqat bu til, Xudo bergan tildir. U yaratgan birinchi mavjudot, qonunning to‘rtta kitobi: bunga ko‘ra ularning xronologiyasi o‘ttiz million yil oldin edi 10 . 9 (Holwell)1771:3.157) 10 Marana newspaper of Paris 1823:3. – P. 171-172 12 kutubxonasida. Avestoning eng qadimiy qismlarida Zardusht tug`ilgan va o`z faoliyatini boshlagan yurt haqida ma’lumot berilgan. Unda aytilishicha, «bu mamlakatning ko`p sonli lashkarlarini botir sarkardalar boshqaradilar, baland tog`lari bor, yaylov va suvlari bilan go`zal, chorvachilik uchun barcha narsa muhayyo, suvga mo`l, chuqur ko`llari, keng qirg`oqli va kema yurar daryolari o`z to`lqinlarini Iskata (Skifiya), Pauruta, Mouru (Marv), Xarayva (Areya), Gava (so`g`dlar yashaydigan yurt), Xvarazm (Xorazm) mamlakatlari tomon eltuvchi daryolari bor». Shubhasiz, «keng qirg`oqli, kema yurar daryolar» bu Amudaryo va Sirdaryo bo`lib, Avesto tasvirlagan mazkur shaharlar O`rta Osiyo shaharlarining bu ikki daryo qirg`oqlarida joylashganlaridir. Shunga asoslanib, biz Zardushtning vatani, zardushtiylikning ilk makoni va Avestoning kelib chiqish joyi deb - Xorazm, tarqalish yo`nalishi deb - Xorazm-Marg`iyona-Baqtriyani ayta olamiz. Avestoning «Yasna» kitobida bayon etilishicha, Zardushtning vatandoshlari unga ishonmay, uning ta’limotini qabul qilmaganlar. Zardusht vatanni tark etib, qo`shni davlatga ketadi, u yerning malikasi Xutaosa va shoh Kavi Vishtaspaning xayrixohligiga erishadi. Ular Zardusht ta’limotini qabul qiladilar. Natijada qo`shni davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa g`alaba qozonadi. Shundan so`ng bu ta’limot xalqlar o`rtasida keng tarqala boshlagan. Keyingi davr rivoyatiga ko`ra, Shoh Kavi Vishtaspa farmoniga bilan Avesto kitobi o`n ikki ming mol terisiga yozib olinib, otashkadaga topshirilgan. Ushbu maqola orqali kotgan insonlarning poligonlariga ega buyuk davlatchilik shovinizmi, agressiv millatchilik, diniy eksterimizm va terrorizmning faoliyatlari ezgulik yo‘lida paydo bo‘lgan katta xavfdir. Bugungi kunda insoniyat sivilizatsiyasini halokatdan faqat ezgulikka asoslangan ma’naviyat, insoniyatning ma’naviy kamolotini saqlab qolishga qodirdir. Insoniyat «Avesto»da ilgari surilgan tom ma’nodagi Ezgulik haqidagi g‘oyalarni inobatga olmaganligi sababli global miqyosidagi fojialarga, xususan jahon urushlarini o‘z boshidan kechirdi. Bulardan, aftidan, saboq olmaganki, hozirda «yadro poligonlaridan ham xavfliroq mafkura poligonlari yuzaga keldi. Buni bartaraf etishning yo‘li esa bitta-ma’naviy, diniy bag‘rikenglikka asoslangan xalqlar, davlatlar, millatlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik, hamjihatlik, do‘stlik 27 chuqur anglashga, mulohaza yuritishga, xalqlar va tillar boshdan kechirayotgan inqiloblarni hududlarga borish orqali o‘rgandim, birinchi asrlarning xarakteri san'at qayerda saqlanib qolganligi qolgan odamlarga noma’lumligini tushunib yetdim, bu mavzular doimo mening diqqat markazimda bo‘lgan, ehtimol siz qayg‘u bilan eslaysiz va mening ahmoqligim haqida xo‘rsinishingiz mumkin. . Bu Ehtimol, Anquetil-Duperronning yoshligidanoq dunyoning birinchi asrlariga qiziqishi bor edi va buni ruhoniylik yo‘liga qo‘ygan va chuqur dindorlik bilan bog‘lagan edi. Sorbonnadagi ilohiyotshunoslik tadqiqotlari paytida yosh Anquetil-Dyuperron yuzga yaqin sahifali qo‘lyozma yozgan uning Parijdagi Milliy Bibliothe’que'dagi dosyesi sharafiga «Le Parfait» deb nom bergan, uning bir qismi bo‘lgan «Parfait» so‘zi ikki barobar qo‘llanilgan. Anquetil-Duperron ilohiyotni falsafaga «o‘xshash fan» deb ta’kidlash bilan boshlaydi lekin, falsafadan farqli o‘laroq, «haqiqiy vahiy, din sirlari va bir qancha dogmalar» tomonidan belgilangan chegaralar ichida qolishi kerak deb hisoblaydi. Bizga havoriylik an'analari orqali bu narsalar yetkazilgan, bu hech qanday asosni tashkil qilmaydi va savol berishga ruxsat beriladi .Chunki tabiiy din ham mavzudir. Falsafa, ilohiyotning tegishli sohasi vahiyidir. Hali odamlarning ilohiyot haqidagi g‘oyasi juda tor ekanligini va Anquetil-Duperron bu qo‘lyozmada ilohiyot qanchalik keng va chuqur bo‘lishi kerakligini ko‘rsatishni xohlaydi. 3-bobda «Ilohiyotchi deyarli universal bo‘lishi kerak» deb nomlanadi va munozara yurgiziladi, ko‘plab go‘yo vahiylarga duch kelganda, ilohiyotchi o‘zini himoya qila olishi kerak, ya’ni ularning da’volarini hukm qilishi, bu bir nechta tillarni bilish zarurligini ko‘rsatadi, asl matnlarni o‘qish uchun, ularni tushunish uchun tarix konteksti, ularning joylashuvini tushunish uchun geografiya, va ularning uslubi she'riyatni qadrlash kerak. «Bunday bilimlarning barchasi ilohiyotning bir qismini tashkil qiladi» . Bundan tashqari, haqiqiy ilohiyotchi nafaqat Eski va Yangi Ahdni bilishi kerak va barcha qarindosh tillarni bilish ham talab qilinadi, lekin hamma narsa ilohiy ravishda nozil qilingan va uzatiladi (375r-bet). U shuningdek, Eski Ahd muallifligiga shubha qilishi zarur: 6 ilohiy Yozuvlar [ilohiy Ecritures] orqali, chunki men ba’zi brahmanlardan so‘raganimda Vedam nimani tushungan bo‘lsa, ular menga bu ular uchun nimani anglatishini aytishdi Xudoning kalomi» (384-bet). Ammo agar bu Xudoning vahiysi bo‘lsa, unda shunday bo‘lgan aql bovar qilmaydigan darajada buzilgan. Buning eng yaxshi isboti Kalmettning qarashi kerak edi bu oltin zarralari uchun juda qiyin. U qanchalik ko‘p o‘rgansa, shunchalik aniq bo‘lishi kerak de Nobili to‘g‘ri degan xulosaga keldi Hind Vedasi «haqiqiy Veda» yoki satya vedamdan uzoq edi birinchi patriarxlarga ilohiy vahiy. O‘sha haqiqiy Veda Hindistonda buzilgan va o‘zining qadimiy ulug‘vorligini tiklashga muhtoj edi. Buning uchun Buning maqsadi Kalmettning oltin dog‘larini ham, eng yomon alomatlarini ham to‘plashi Vedadagi degeneratsiya. Keltirilgan misolda birlik va Xudoning ezguligi birinchi navbatda Vedik parchalari asosida tasdiqlangan, keyin esa juda insoniy kamchiliklar va hatto hind xudolarining jinoyatlari bilan farqlanadi Shiva va Vishnu. Shu tarzda Vedaning ichki qarama-qarshiligi paydo bo‘lishi mumkin fosh bo‘lishi va munozaradagi raqiblarning aniqligini inkor eta olmagan Vedalardan olingan iqtiboslar hech qanday g‘alaba qozonmagan holda qo‘lga olinishi mumkin edi, boshlar g‘alaba qozonishdir. 23 yotadi. Nitsshenning «Zardusht tavallosi» asari ana shu qarash ruhida yozilgan asardir. Nitsshenning tug‘ishgan singlisi Elizaveta Fyorster-Nitsshenning yozishicha, akasi Zardushtni bolalik chog‘ida tushida korgan. Nitsshen ilk asarlarida yetuk odamni tarbiyalash, buyuk shaxslarni voyaga yetkazish g‘oyasini ilgari surgan va keyinchalik bu g‘oya uni butunlay band etgan. «Biron bir buyuk odamni yaratish uchun insoniyat tinimsiz mehnat qilishi kerak. Uning vazifasi faqat mana shu, boshqa narsa emas, deb yozgan edi u ilk asarlaridan birida. Zardusht - butun borliqning eng oliy sifatda namoyon bo‘ishi, deydi Nitsshe. U (zardusht) - Alo odam, deb e’tirof etadi. Faylasuf «Zardusht tavallosi» - buyuk bir ilhom va bashorat qudrati bilan yozilgan asardir. Zardushtning aytgan so‘zlari haqida u shunday deb yozadi: «Bunda hikmat ehtiros kuchidan qaltiraydi, nutq musiqaga aylanadi». Zardusht bu asarda mislsiz bir timsol, mislsiz bir ta’limot, mislsiz bir dasturdir. Nitsshe zardushtiylikning barcha insonlar uchun qimmatli, umuinsoniy qadriyat hisoblanmish erkinlik, tinchlik, do‘stlik, hamkorlik g‘oyalarini e’zozlaydi, ulardan ilhomlanadi. Unga Adubord zardusht o‘g‘lining quyidagi so‘zlari unga juda katta ta’sir ko‘rsatgan. Mana shu so‘zlar: «Men davlatmandlik, qashshoqlik va hukmfarmolik yo‘llaridan o‘tdim. Davlatmand bo‘lgan chog‘imda saxovat qildim, qo‘lim ochiq bo‘ldi; taxtga o‘tirganda kamtar va shavqatli bo‘ldim. Tinchlikni saqlash-jang qilmoqdan afzaldir. Kek saqlamoqdan ko‘ra, do‘stlik va birodarlikda bo‘lmoq behroqdir. Hotirjam bo‘lmoq va g‘azabdan saqlanmoq xayrlidir». Shuning ta’sirida Nitsshe yozadi: «Men shunday odamni sevamanki, u bilish uchun yashaydi. va qachondir yer yuzida Alo odam yashamog‘i uchun bilishni istaydi. Men shunday odamni sevamanki, u yaxshiligida toleni yasaydi. «Zardusht haloyiqqa yana shularni aytdi: Odam maqsadini ko‘zlab yashaydigan vaqt keldi. Odamzod o‘z umidining eng oliy donasini ekadigan vaqt keladi. Buning uchun uning zamini ham juda boy». «Muhabbat-nimadir? Yaratmoq-nimadir? Yulduz degani nima?». Oxirgi odam ana shunday deb so‘rab turadi va ko‘zlarini tirishtiradi». Avesto Zardushtga vahiy qilingan kitob hisoblanadi. Zardusht tarixiy 31 I BOB. «AVESTO» BO‘YICHA DASTLABKI TADQIQOTLAR 1.1. «Avesto» ning yaratilish tarixi. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyati to‘g‘risidagi bilimlarning bebaho manbasi - Avesto kitobi hisoblanadi. Mazkur manbaa dunyoning eng qadimgi dinlaridan bo‘lgan zardushtiylik tarafdorlari uchun muqaddas kitob hisoblanib, uni tarqalishida Zardushtning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Avesto va uning matnlarini to‘planishi ko‘p asrlar davomida amalga oshirilgan.Zardusht ushbu dinning payg‘ambari va faol targ‘ibotchisi hisoblanib, tahminan milloddan avvvalgi VII VI asrlarda dunyoga kelgan shaxs hisoblanggan. Zardusht din peshvosi bolish bilan birga, katta oila boshlig‘i ham edi.Zardusht o‘z ta’limotini Markaziy Osiyo va Eron hududlaridakezib tarqatadi hamda ko‘plab tarafdorlarini atrofiga to‘plashga muvaffaq bo‘ladi 3 . Uning ta’limotiumumiy hisobda 21 naskdan iborat bo‘lgan, bizga qadar uning faqat beshtasigina yetib kelgan.Ushbu asar dunyo tarixchilar diqqat markazida hisoblanb, osha davrni yoritish uchun juda ham kerakli. Ushbu kitobni katta qismi Aleksandr Makadoniskiy tomonidan Eron va Markaziy Osiyoga yurishidan keyin yoq qilib yuboriladi. Ammo bosqindan keyin Sosoniy hukumdorlari tomonidan ushbu kitob qayta tiklashga kirishiladi. Shu sababdan Avestoning o‘rganilishi yuzasidan koplab tadqiqotlar amalga oshirilgan va oshirilib kelinmoqda. Ularni biz bir necha marta sanashimiz mumkin ammo ulardan ajrab turadiganlaridan biri bu Dyupperonning tadqiqotlari hisoblanadi. Anketil Dyupperon - Parijda tig‘ulgan. U Parij, Oser va Amersfortda ruhoniylikka o‘qigan, ammo ibroniy, arab, fors, hamda boshqa sharqiy tillarga qiziqishi uni o‘zini butunlay shu sohaga qaratishga sabab bo‘lgan. U Avestoning tarkibiy qisimlaridan biri bo‘lgan «vendidad»ning bazi qismlariga qiziqib qoladi va Zardushtning boshqa yozuvlarini yozish uchun hindistongga borishni rejalashtiradi. 1763-yilda U Yozuvlar akademiyasining azosi bo‘ladi va 3 jildlik asar yaratadi.1762-yilda, Hindistondan qaytganidan so‘ng, Avraam Hyacinthe Anquetil-Duperron (1731-1805) Yansenistlar seminariyasidagi sobiq sinfdoshlaridan biriga xat yozgan.Utrext, Gollandiya: Qadimgi xalqlar tarixini 3 Frye R.N. Zorastirians in Central Asia in Ancient times. – Journal of the Paris, 1992. – P. 6-10. 5 yunoncha, suriyalik, arabcha va efiopiyacha va u ham tarix va falsafani o rganishiʻ kerak. Bunday istaklar bilan to‘ldirilgan o‘nlab sahifalardan so‘ng, Anquetil- Dyuperron aniq matnlarni tanqidiy tahlil qilish bilan shug‘ullana boshlaydi. Anquetil-Duperronning dastlabki qo‘lyozmasi allaqachon uning antiklikka qiziqishini ko‘rsatmoqda edi, uning matn manbalari va uning bilimga bo‘lgan cheksiz chanqog‘ini belgilardi va bu kabi narsalar vahiy sohasi uning ish sohasisifatida belgilaydi. Yigit qo‘ygan vazifa o‘zi uchun dahshatli tuyuladi, lekin uning haqiqiy qadimiy yozuvlarni izlash Xudoning eng dastlabki vahiylari uni Yaqin Sharqdan uzoqqa olib borishi edi va yoshligidan to davom etgan hind Vedalari uchun qiziqarli izlanishga aylandi. U 1805-yilda vafot etadi va Uning vafotidan keyin e'lon qilingan so‘nggi nashri - Ota Paulinus a Sancto Bartholomaeoning Viaggio alle Indie tarjimasi 1808-yilda paydo bo‘lgan orientali (Sharqiy Hindistonga sayohat, 1796) - Anquetil-Duperronning umr bo‘yi teologik sayohatining yakuniy nuqtasini ko‘rsatadi. Paulinusning Ezour-vedam tomonidan tuzilganligi haqidagi bayonoti qabul qilish bilan bog‘liq muammo, missionerlik bilan brahmanlar va hindlarning kontseptsiyasiga tegishli Brahma, Vishnu va Shivaning «materializmi» aniq ko‘rsatilgan. Anquetil-Duperron hindular va ularning yolg‘on butparast falsafasi (Paulinus a Sancto Bartholomaeo), Ezour- vedamning haqiqiyligini qattiq himoya qildi.Hind uchligining pravoslavligi: Missioner Paulinus o‘zini taqqoslab, buni unutib qo‘yadi, yolg‘on Orfey, Zardusht, Germes va misrliklarning soxta oyatlari. U hind dogmalariga yolg‘on havo beradi. Buning ajablanarli joyi yo‘q. Aflotunda, misrliklarda va, ehtimol, pifagorchilarda uchlik topiladi: eng qadimgi donishmandlar, faylasuflar doimo shunday bo‘lgan. Qadimiy haqiqatlarni saqlash va mulohaza yuritish uchun ehtiyot bo‘ling. Oupnek xatida kishi oliy Zotni, uning so‘zini, ruhini topadi 4 . Anquetil-Duperron «manfatli bilim « haqida Hindiston haqidagi bilimdonlikka oid tasdiqlar asari muallifi Paulinusgacha yozib bo‘lgan edi. Ammo, bu noyob fikirlar dunyo yuzini ko‘rgunga qadar Anquetil-Duperron (vafot etdi 4 Paulinus Sankto. – Bartholomaeo 1808. – P. 419. 8 qismida aytilishicha, Xudo bu ilohiy ish uning ma’lumotiga ko‘ra «dunyoning eng olijanob qismi» hisoblanadi, va uning birinchi dunyo asarida dunyo yoshi haqida ma’lumot bergan. Ikkinchi dunyo asariga ko‘ra, buyuk to‘fondan keyin Xudo yana ''Dinni dunyoga yetkazdi'', ularning kitobida din yozma so‘zda SHASTER, bu ular uchun Injil bo‘lib, ularning asoslarini o‘z ichiga oladi va «bulutdan tashqariga» yetkaziladi 6 . Lordning Shasterdan iborat ekanligi aytiladi va u uch risoladan iboratdir: amrlar kitobi, marosim qonuni va kuzatuvlar kastalar - ulardan Lordning ba’zi qismlarini tarjima qilinggan. Ammo bu ma’lumot Yevropada nisbatan kam e'tirof etildi. Xuddi shu muallifning ''Perseylar dini'' asarida Zertoastrga topshirilgan «Kitob»ga ega bo‘lgan Robbiyning ikkita nozik jildlari Hindistondagi Parsilar dini(Zardustra) va u tomonidan forslar yoki forsiylarga nashr etilgan va ba’zi parchalarning tarjimalari ular ko‘pincha bir-biriga bog‘langan holda taqdim etilgani tasvirlangan. Anquetil uning ikkita asosiy sohasi bilan aniq shug‘ullanadi. Dyuperronning bir asrdan ko‘proq vaqt o‘tgan ishi: uning eng qadimgi matnlar bo‘yicha tadqiqotlari Fors kelib chiqishi Hindistonning Suratdagi Parsilar jamoasida topilgan va uning ishi qadimgi Hindiston diniy adabiyoti haqidadir. Dunyoning eng qadimiy kitoblarini izlayotgan odamlar uchun o‘ziga xos diqqatga sazovor joylarga ega Hindistonning sirli de Azevedo hisobotida Hindistonning Vedalari va Shastralari haqida Ioxannes Lusenaniki Historia da Vida do Padre Francisco de Xavier (1600) va Diogo do Couto Decada Quinta da Asia (1612) asarlariga kirib bordi. Hisobot Livro da Seita dos Indios Orientaisda XVII asrning boshlarida Iezuit Giakomo Fenisio tomonidan plagiat qilingan, shuningdek Baldaeus tomonidan (1672) reklama qilingan. Biroq, ikkalasi ham Fenisio va Azevedo ma’lumotlari Vedalarga emas, balki boshqa matnlarga asoslangan edi. XVII asrda hatto Avestoning bazi qism va bo‘laklari haqidagi malumotlar Geynrix Rot Kircher, Fransua Bernier, Jan Baptiste Tavernier va boshqalar, hatto Iogan Yoaxim Myullerning asarlarida ham mavjud bo‘lgan. Hattoki mashhur De tribus impostoribus jurnalida ha Vedalar haqida parcha bor edi.Ushbu ma’lumotlarning asl bosma nashri qachon bosmadan chiqarilganli haqida tadqiqotchilarda aniq 6 Lord Beyl “ Bremavning qo'li ”. – 1630 . – B.132. 10 M.Ishaqov, A.Sagdullaev, A.Qayumov, A.. Mahkam, F. Sulaymonova, T.Mahmudov va boshqalar «Avesto»ni o‘rganish bo‘yicha risola, manografiya, ilmiy maqolalarini chop ettirdilar. Bu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi birinchi prezident I.A.Karimovning quyidagi fikrlari alohida ahamiyatga molikdir «Avesto»ning tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan, -deb ta’kidlaydi Yurtboshimiz, -»Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal» degan tamoyilni oladigan bo‘lsak, unda hozirgi zamon uchun ham behad ibratli bo‘lgan saboqlar borligini ko‘rish mumkin. Ana shunday fikrlar, ya’ni ezgu niyyat, so‘z va ish birligini jamiyat hayotining ustuvor g‘oyasi sifatida talqin etish bizning ma’naviy ideallarimiz bilan naqadar bog‘liq, nechog‘lik mustahkam hayotiy asosga ega ekani, ayniqasa e’tibordir» 21 . Mazkur din, shuningdek, uzoq tarixiy davr mobaynida o‘z mavqeyini yo‘qotmasdan yashab keladi. Ya’ni eramizdan oldingi VIII asrdan, to Islom dinining Markaziy Osiyo va Janubiy-G‘arbiy Osiyo mamlakatlariga kirib kelguncha (eramizdan keyin VIII asr) bo‘lgan davrgacha hukmron din mavqeini saqlab keladi. Hindistonning ba’zi hududlarida yashaydigan elatlar hozir ham ana shu dinga e’tiqod qiladilar. Bu o‘rinda o‘z-o‘zidan mantiqiy savol tug‘iladi: «Zardushtiylikning ko‘plab mamlakatlarga yoyilishi, u yerdagi xalqlarning e’tiqodiga aylanishi va asrlar davomida o‘zining mavqeyini yo‘qotmasdan yashab kelganligining sababi nimada?Bu uning asosiy sababi shundaki, zardushtiylikda barcha davrlarda inchinun hozirda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan va hamisha dolzarb bo‘lib kelgan ezgulik, yovuzlikni barham toptirish g‘oyasi, ma’naviyat ideali ilgari suriladi va g‘oya ayni paytda mafkura vazifasini o‘taydi. «Avesto»da inson komilligi haqidagi qarashlar bayon etiladiki, bunda u yuqorida ta’kidlaganimizdek o‘zining ezgulik yo‘lidagi sa’y-harakati orqali erishadi. Bunda kishining o‘z yurti, xalqi koriga yarashligi, boshqalarga yaqinlik qilishdan horimasligi fazilatlarga ega bo‘lish komillikning muhim bir ko‘rsatgichi deb qaraladi. 21 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008. – B. 32 . 36 KIRISH «Avesto» - jahon madaniyatining, jumladan, Markaziy Osiyo va Eron xalqlari tarixining qadimgi noyob yodgorligidir. Zardushtlik e’tiqodiga amal qiluvchilarning muqaddas kitobi sifatida Yagona Tangriga topinish shu ta’limotdan boshlangan. Bu kitob tarkibi, ifoda uslubi va timsollar tizimi bilan adabiy manbalarga yaqin turadi. «Avesto»da tilga olingan joy nomlari (Varaxsha, Vaxsh)dan kelib chiqib, uning Amudaryo sohillarida yaratilgani aniqlangan. Shu asosda uning vatani Xorazmdir degan qarash mavjud. «Avesto» oromiy va pahlaviy yozuvlari asosida yaratilgan maxsus alifboda datslab to`qqiz ho`kiz terisiga yozilgan. Ilk nusxalari asosida sosoniylar (mil. avv. VII-III asrlar) davrida 21 kitob holida yig`ilgan, bizgacha ularning chorak qismi yetib kelgan. Tiklangan matnga «Zand» nomi bilan sharhlar bitilgan. «Avesto» to`rt qismdan iborat: Yasna («Diniy marosimlar»), Yasht (ma’no jihatdan Yasnaga yaqin), Visparad («Barcha ilohlar haqidagi kitob»), Vendidad («Yovuz ruhlarga qarshi qonunlar majmuasi»). Yasna tarkibiga kirgan madhlar «Gatlar» (ayrim manbalarda «gohlar») deb nomlanib, ularni Zardushtning o`zi yozgan deb taxmin qilinadi. «Biz jahon maydonida kuni kecha paydo bo`lgan xalq emasmiz, bizning millatimiz xalqimiz ko`hna Xorazm zaminida «Avesto» paydo bo`lgan zamonlardan beri o`z hayoti, o`z madaniyati, o`z tarixi bilan yashab keladi» 1 . I.A.Karimov juda o`rinli qayd qilganidek, «Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz». Bu o`rinda birinchi davlat tashkil topgandan keyingi «yozma tarix» nazarda tutilgan. Yunon, Xitoy tarixchi sayyohlari o`z xotiralarida yozib qoldirgan keyin Zardushtiylik yozuvlarida berilgan tarix nazarda tutilgan. Xorazmda o`troq hayot undan ham birmuncha oldin yuzaga kelgan, davlat uning mahsuli tarzida tashkil topgan. Bu haqda bundan tahminan 3 ming yil avval yaratilgan «Avesto»ning qo`lyozmasi binobarin yozma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat bergan. Kurs ishi m avzuning dolzarbligi. Insoniyat yaralibdiki uning kundalik hayoti din bilan chambarchas bog‘liqdir. Jahon tarixi taraqqiyotida Din va uning insoniyatga ta’siri muhim ahamaiyatga ega bo‘lib, mintaqadagi mamlakatlarning 1 I.A.Karimov “ O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz ”. 2 II BOB. FRANSUZ OLIMLARINING AVESTO HAQIDA QARASHLARI VA KITOBLAR. 2.1. Anketil-Dyuperronning qarashlari. XVIII asrning o rtalaridan boshlab Oksfordda «Avesto»ning ushbuʻ tarjimasining ba zi qismlarini o z ichiga olgan qo lyozmalar mavjud edi, lekin ʼ ʻ ʻ ularni hech kim o qiy olmadi. 1754-yilda fransuz, o‘sha paytda yosh yigit bo‘lgan ʻ Anquetil Dyuperron tasodifan ushbu qo‘lyozmalardan birining bir nechta varag‘idan qilingan nusxalarini ko‘rib qoldi va bu kitoblarni o‘rganish va ularning mazmuni bilan bilimdon dunyoni tanishtirishga qaror qildi. Fransiya hukumati Anquetilga Hindistonga borish uchun mablag‘ berishga va’da berdi, ammo vaqt o‘tdi, va’da bajarilmadi va Dyuperronning o‘zida sayohat uchun pul yo‘q edi. Shuning uchun u Hindistonga shu yo‘l bilan borish uchun oddiy askar sifatida Fransiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi xizmatiga kirdi. Ko‘p duch kelgan barcha qiyinchiliklarni yengib o‘tib, Dyuperron nihoyat o‘zi rejalashtirgan narsani qilish imkoniyatini topdi. Hukumat uni qo‘llab-quvvatlay boshladi. U olim parsi ruhoniylaridan biridan ularning muqaddas tilini o rgangan, shu ruhoniy yordamida ʻ «Avesto»ning saqlanib qolgan qismlarini fransuz tiliga tarjima qilgan va ko plab ʻ qo lyozmalarga ega bo lgan. Anketil-Dyuperron o‘zi hisoblagan «Avesto» matnini ʻ ʻ ham, Zardushtiyning boshqa manbalari asosida Zardushtning tarjimai holini ham e’lon qildi. Bularning barchasi uch jildda Zardusht so‘zlarining to‘liq to‘plami deb nomlangan. Shunday bo‘ldiki, zardushtiylarning muqaddas kitobining birinchi tadqiqotchisining birinchi tarjimai holi ushbu ta’limot payg‘ambarining tarjimai holiga o‘xshardi. Zardusht ham, Anquetil-Dyuperron ham dastlab hech kim ishonmadi. Anquetil Dyuperron 1771-yilda o‘zining «Avesto» tarjimasini nashr etdi. Bu kitob ko‘pchilik tomonidan hayajon bilan kutib olindi, boshqalar esa nisbatan ishonchsizlik uyg‘otdi. Uning haqiqiyligi haqida kuchli bahs-munozaralar paydo bo‘ldi va uning raqiblari va himoyachilari jiddiy tanqid qoidalariga rioya qilishdi. VII asrda Sosoniylar davlati parchalanib, arab bosqinchilari, Eron va O`rta Osiyoni bosib olgach, Zardushtiylik ham zarbalarga uchrab, unga ishonuvchilar 24 « Fransuz tarixshunosligi tomonidan Avestoning o‘rganilishi » MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………………………………………………………………..……………..……… 4-6 I BOB. «AVESTO» BO‘YICHA DASTLABKI TADQIQOTLAR ………….………. 7-25 1.1. «Avesto» ning yaratilish tarixi ……………………………………………………………………………………..… 7-14 1.2. «Avesto» bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ………………………………………………….…… 15-25 II BOB. FRANSUZ OLIMLARINING AVESTO HAQIDA QARASHLARI VA KITOBLARI ………………………………………………………………………………………………………………………….... 26-35 2.1. Anketil-Dyuperronning qarashlari …………………………………………………………………………… 26-31 2.2. Olimlarining «Avesto» haqida qarashlari va kitoblari ………………………………… 32-35 XULOSA …………………………………………………………………………………………………..……..……………………………..….. 36-38 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………….….… 39-40
Купить