• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 304.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Fransuz tarixshunosligida Oʻrta Osiyoning ilk oʻrta asrlar davri tarixining oʻrganilishi

davomida tadqiqotchilarni jalb qilgan va batafsil talqin qilingan mashhur Amrulkays (Marulkays) epitafiyasidan tashqari, boshqa epigrafik yodgorliklar Shimoliy Arab qabilalari tarixiga kam jalb qilingan. O‘ziga xos shakli ahbar. Bu xronikalar yoki hikoyalar emas, balki hikoyalar, hikoyalar. Ular tarixiy manbalar sifatida jalb qilinishi mumkin, ammo oldindan tanqidiy tahlil qilinishi kerak. «Arablar kunlari» - bu arablarning jang kunlari, u yoki bu qabilalar ishtirok etgan jang kunlari, ma’lum darajada bu islomgacha bo‘lgan adabiyotning epik elementidir, chunki ba’zi kunlar erta davrga to‘g‘ri keladi. Masalan, zu kar kuni taalabitlar bilan janglar haqida, zu Najab kuni esa Hasan ibn Mo‘abiy kinditlari o‘rtasida xanzal ibn Malik-Tamim bilan jang haqida hikoya qiladi. Keyinchalik yozib olingan, ular boshqa manbalardan olinmaydigan ishonchli uy ma’lumotlarini saqlaydilar. Musulmon davridagi geografik va tarixiy yozuvlar materialni keyinchalik qayta ishlash natijasidir, ko‘pincha afsonaviy xarakterga ega. Ular nasabnomaga, qabilalarning qarindoshlik masalalariga alohida qiziqish bilan ajralib turadi, ular har doim ham u yoki bu naslning haqiqiy kelib chiqishiga javob bermagan. Sun'iy ravishda tuzilgan nasabnomani qo‘llab-quvvatlash uchun u aslida mavjud bo‘lmagan aloqalarda qidirildi. Faqat puxta tahliliy ish nisbatan ishonchli natijalarga olib kelishi mumkin. Arab geograflari va tarixchilarining xronologik ko‘rsatmalari ham izlanishni talab qiladi. Ba’zi hollarda ularni rad etish kerak va faqat sinxron taqqoslash orqali ma’lum bir hodisaning vaqtini belgilash mumkin. Islomdan oldingi davr uchun arablarning tarixiy va geografik asarlari bir-biridan ma’lumotlarni kichik variantlar bilan qayta yozadi. Ammo ba’zi mualliflarning ma’lumotlari ularni xronologik va siyosiy ma’lumotlarga shubha tug‘dirmaydigan Vizantiya tarixchilarining materiallari bilan taqqoslashda katta qiziqish uyg‘otadi. Hozirgi vaqtda biz Arab tarixchilari (Hamza Ispaganskiy, Tabariy) tomonidan saqlanib qolgan an'ana va yaqinda kashf etilgan Janubiy Arab yozuvlari o‘rtasidagi aloqalarni ham ta’kidlash imkoniyatiga egamiz 9 . 9 Мухаммаду ибн Сааду . Китаб ат - Табакат аль - Кабир том . 3. Переведено Бьюли А. (2013). Сподвижники Бадра . Лондон: Издательство Та-Ха. 11 I.BOB. FRANSUZ TARIXSHUNOSLARINING O RTA OSIYO TARIXIGAʻ BO‘LGAN QIZIQISHI I.1. Islomgacha bo‘lgan davr fransuz olimlari tomonidan o‘rganilishi Islomdan oldin arablar tarixga o‘z yo‘llari bilan yondashishgan va ularning fikriga ko‘ra, ota-bobolarining ijtimoiy hayotdagi mavqei o‘zlariga va farzandlariga ta’sir qilgan degan fikr bor edi. Yahudiy qabilalariga qo‘shni bo‘lgan arab oilalari va qabilalarida nasabnomani to‘g‘ri bilish va uni saqlashga katta e’tibor berildi. Arablar tarixga o‘tmish va hozirgi zamon o‘rtasidagi mustahkam bog‘liqlik sifatida ishonishgan va uni inson hayotining harakatlantiruvchi kuchi deb bilishgan. Shunday qilib, islomgacha bo‘lgan Arab tarixshunosligi «Genealogiyalar kitobi» va «Arab kunlari»yo‘nalishi bo‘yicha rivojlangan. O‘tmish xotirasini abadiy saqlab qolish uchun arablar nasabiy bilimlarga katta ahamiyat berishadi,milliy ma’naviy qadriyatlarni himoya qilish, urf-odatlar va urf- odatlarni bilish ham avloddan-avlodga og‘zaki ravishda o‘tgan. Dastlabki yillarda Arab tarixchilari «Axbari» ya’ni «xabarchilar» deb nomlangan va ular tarixiy voqealarni asosan og‘zaki uzatishga asoslangan holda bayon qilishgan. Axbarining arab shohlari haqidagi ma’lumotlari va arablar va forslar o‘rtasidagi munosabatlar ko‘pincha ishonchli manbalar sifatida qaraldi, chunki ular guvohlar tomonidan og‘zaki ravishda topshirilgan 1 . Islom paydo bo‘lganidan keyin rivojlangan Islom tarixshunosligi, aksariyat tadqiqotchilar tomonidan qabul qilinganidek, diniy sohada paydo bo‘lgan va Payg‘ambar hayoti va voqealariga bag‘ishlangan sirot janridagi kitoblar bilan shakllanish jarayonini boshdan kechirdi. Bunday asarlarning asosiy qismi Muhammad (s.a.v) va undan keyingi davr bilan bog‘liq tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan. O‘sha davr jamiyatida islomgacha bo‘lgan an'analarga ko‘ra, jamiyatda juda ko‘p savodsiz odamlar, ajdodlari bilan juda muhim ishlarni bajaradigan, o‘zlarini boshqalardan ustun qo‘yadigan, o‘zlari o‘qigan, qabila an'analaridan hisoblangan she’rlari bilan arablar avloddagi eng muhim voqealarni og‘zaki aytib berish orqali 1 Эхсан Яр-Шатер, ред., История аль-Хабари , Олбани: Издательство Государственного университета Нью- Йорка , 40 томов. опубликовано между 1989 и 2007 годами ISBN 0-88706-563-5 4 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . So‘nggi yillarda mamlakatimizda boy ma’naviy merosimizning ajralmas qismi bo‘lgan qadimgi yozma manbalarni o‘rganish masalasi tez-tez urg‘ulanadigan mavzuga aylandi. Prezidentimizning 2020-yil 16- apreldagi «Sharqshunoslik sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va ilmiy salohiyatni oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorida ajdodlarimizning ulkan ma’naviy, ilmiy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar belgilab berildi. Ayni paytda har biri o‘ziga xos ilmiy-madaniy obida bo‘lgan arab, fors, turkiy tillardagi manbalarni tadqiq etish, tarjima qilish, eng asosiysi, xalqimizga sof holda etkazish sharqshunoslar zimmasidagi dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Markaziy Osiyoda o‘zining ilmiy salohiyati va raqobatbardosh kadrlari bilan peshqadam oliygohlardan biri hisoblanuvchi Toshkent davlat sharqshunoslik universitetida bu boradagi amaliy ishlar yanada jadallashmoqda. Yozma merosni o‘rganish bo‘yicha boy tajribaga ega ilm dargohida e’tirof etilgan ayrim izlanishlar natijalari haqida so‘zlab berishni so‘rab, universitet rektori va yosh tadqiqotchi-mualliflarga murojaat qildik. Yangi O‘zbekistonda xalqimizning uzoq hayotiy tajriba, tushuncha va qadriyatlariga asoslangan o‘lmas merosimizni o‘rganish ma’naviyat va ma’rifatning ajralmas qismi sifatida ustuvor vazifalarga aylandi. Tarixda ikkita Renessansning asosini tashkil etgan ilm-fan va ma’rifat masalasi bugungi hayotimizda ham nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lib, aynan uning negizida uchinchi Renessansga poydevor qo‘yilishi davlatimiz rahbari tomonidan 2021 yilning dolzarb vazifalaridan biri sifatida belgilandi. Bu esa, avvalo ilmiy merosimizni chuqur o‘rganish, nimalarga asoslangan holda qadam qo‘yishimizda tayanch nuqta sifatida ilmiy asoslangan targ‘ibotlarni olib borish, qo‘lyozma manbalar asosida tariximiz, madaniyatimiz, qadriyatlarimiz, adabiyotimiz - madaniyatimiz ildizlarini tadqiq etish hisoblanadi. Yoshlarimiz orasida bu oson bo‘lmagan ishga qiziqishi, qobiliyati bor iqtidorlilarning borligi quvonarli hol. Qo‘lyozmalarni tarixiy, falsafiy, adabiy, 2 payg‘ambar va xalifalar hayotidagi voqealarni tasvirlaydi 17 . 4. al-Vakidi ibn Sa’d - at-Tabakat Al-Kubra (sahobalar va birinchi avlodlarning yuqori baholangan tarjimai hollari. Birinchi ikki jild Siraxga bag‘ishlangan. Ibn Sa’d Xatib Al-Bag‘dodiy va Ibn Hajar Al-'Askalani ta’kidlaganidek, aytganlarining aksariyatini tekshirishda ishonchli, faqat al-Vakidi kabi zaif hikoyachilardan rivoyat qiladi, ulardan Ibn Al-Nadim uni ayblagan. Uning uchta eng kuchli manbalari «Affan Muslim», « Abd Alloh B. Musa va Fadl B. Dakin, barchasi ishonchli hadis mutaxassislaridan. 5. Xalifa ibn Hayat: tarix (u ishonchli hikoyachi va Sahihdagi al-Buxoriy shayxlaridan biri edi) Xalifa ibn Hayat tomonidan yozilgan to‘rtta asar haqida ma’lum, ulardan ikkitasi saqlanib qolgan (Tabakat va Tarix). «Tarix» ilk o‘rta asrlar Arab tarixi uchun qimmatli manba hisoblanadi. «Tarix» kitobining to‘liq matni nusxasi 1966-yilda Rabatda (Marokash) topilgan va 1967-yilda nashr etilgan. 6. Torih ibn Vodiy yoki mashhur Tarix al-Yoqubiy Taniqli klassik Islom tarixi tomonidan yozilgan kitob al-Ya’qubiy . 18 Uning zamondoshi singari Al-Dinaviy , Ya’qubi tarixlari, avvalgilaridan farqli o‘laroq, ko‘ngil ochish bilan birga ko‘rsatma berishni ham maqsad qilgan edi. Uning tarixi ikki qismga bo‘lingan. [a] Birinchisida u avvalgi davr haqida to‘liq ma’lumot beradi. Islomiy va g‘ayriislomiy xalqlar, ayniqsa ularning dinlari va adabiyotlari. Patriarxlar davrida uning manbasi hozirda nashr etilgan suriyaliklar ishi sifatida ko‘rilmoqda. Uning Hindiston haqidagi hikoyasida u birinchi bo‘lib Kalila va Dimna va Sindibad (Sinbad) haqida hikoyalar bergan . Ikkinchi qismda Muhammad(s.a.v)ning hayotidan boshlab xalifalar, imomlar va monarxiya orqali 872-yilgacha boshlangan islom tarixi o‘z ichiga oladi va bu haddan tashqari va adolatsiz emas. Bu asar Armaniston va Xuroson kabi ba’zi 17 Ибн-Гишам // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). - СПб., 1890-1907. 18 ^ a b v Oldingi jumlalarning bir yoki bir nechtasida hozirda nashrdagi matn mavjud jamoat mulki : Tetcher, Griffithes Uiler (1911). " Ya'qūbī ". Chisholmda, Xyu (tahrir). Britannica entsiklopediyasi . 28 (11-nashr). Kembrij universiteti matbuoti. p. 904. 17 keltirish mumkin. II.2. Fransuz tarixshunoslarining turklarning O‘rta Osiyoga kirib kelishiga va ularning tarixiy ta’siriga oid yondashuvlari Islomgacha bo‘lgan arablarning siyosiy va ijtimoiy tarixi, vaqt o‘tishi bilan voqealar ketma - ketligi faqat Vizantiya-yunon va lotin manbalaridan foydalanish va suriyalik mualliflarning ma’lumotlariga qarab belgilanishi mumkin. Ushbu manbalar Arab tarixiy asarlaridan ustun bo‘lib, ular haqida xabar berilgan voqealarga zamonaviy, ammo shunga qaramay, ular puxta tahlil qilishni talab qiladi. Rimning mag‘rurligi va takabburligi Vizantiyaga to‘liq meros bo‘lib o‘tdi, ikkinchi Rim, buning uchun barcha Sharq xalqlari «barbarlar», shu jumladan forslar, madaniy jihatdan nafaqat «romeylar» dan kam emas, balki ko‘p jihatdan yuqori darajaga ko‘tarilgan. Bundan tashqari, Arab qabilalari uning e’tiboriga unchalik chidamli emasdek tuyuldi. Suriya manbalari katta ahamiyatga ega bo‘lib, ularning guvohliklari arablar yaqin, taniqli millat bo‘lgan zamondoshlari tomonidan qayd etilganligi bilan bir xil ahamiyatga ega. Suriyaliklar Arab tilini yaxshi bilgan holda, ular bilan doimiy aloqada bo‘lib, o‘ziga xos lahjada, Siro-Arab koynasida til biriktirishgan. «Kitob at-tarix» ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matematik Muhammad Muso al-Xorazmiy (VIII asroxiri-IX asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi o‘rtaosiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. Chunki, al- Xorazmiy birinchilardan bo‘lib o‘zining «Kitob at-tarix» («Tarix kitobi») asarini yozgan. Ammo, ushbu asar bizgacha mukammal holida yetib kelgan bo‘lmasa-da, undan olingan parchalarni so‘nggi davr tarixchilari Ibn an -N adim , al-Mas’udiy, at-Tabariy, Hamza al-Isfahoniylar o‘z asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayhon Beruniy o‘zining «Osor ul-boqiya» asarida ham eslatadi. Mazkur asar xalifalik tarixiga oid m a’lumotlardan iborat bo‘lgan. «Kitob surat al-ard» mazkur asar ham al-Xorazmiy tomonidan yaratilgan bo‘lib, yunon olimi Ptolomeyning jug‘rofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima qilgan va uni o‘zining yangi m a’lumotlari bilan boyitgan. «Kitobi surat al-ard» («Yer tasviri kitobi») asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi haqida qimmatli 22 Parijda nashr etilgan. Asarning forsiy va turkiy tarjimalari ham bo‘lib, ularning mo‘tabar qo‘lyozma nusxalari Sankt-Peturburg va Toshkent kutubxonalarida mavjud. Bal’amiy tahririning matni to‘liq tarzda Lakxnav, Kanpur (1874, 1896, 1916) va Tehronda (1962, 1967) chop qilingan. «Tarixi ar-rusul va-l-muluk» asarining qo‘lyozma nusxalari M D H , Angliya, Turkiya, Eron va Hindiston kutubxonalarida saqlanadi. Toshkentda, Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida arab tilida to‘rtta mo‘tabar qo‘lyozmalari, o‘zbek va uyg‘ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan ruscha tarjima (tarjimon V.l.Belyayev) 1987-yilda Toshkentda « История Табари » nomi bilan chop etildi. «Kitob al-masolik val-mamolik» Ushbu nomdagi yetti jildlik ulkan asami vatandoshimiz, davlat arbobi va olim Jayhoniy (870-942 halok bo‘lgan) yoki Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr al-Jayhoniy yaratgan. U Buxoroda Somoniylar davlatida katta obro‘ga ega bo‘lib, 914-yildan hayotining oxirigacha vazir bo‘lib xizmat qilgan. Olimning asosiy asari tarixiy jug‘rollyaga oid bo‘lib, u yana «Kitob nl-mamolik fi m a’rifiyi al-mamolik» («Mamlakatlarni bilishda masofalar kitobi») deb ham atalgan. Bu kitob o‘z davrida juda mashhur bo‘lib, barcha keyingi olimlar Beruniy, Gardiziy, ldrisiy, M uqaddasiy va boshqalar undan qimmatli va ishonchli manba sifatid;i foydalanganlar, iqtibos (sitatalar) keltirganlar. Jayhoniy asarida Sharq mamlakatlari, xususan Movarounnahr, turk qabilalari to‘g‘risida qimmatli m a’lumotlar bo‘lgan. Mazkur asar bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa-da, uning nomi barcha yirik olimlar asarlarida zikr qilinganligi va Beruniy, Ibn Xavqal, Gardiziy va Avfiy asarlarida parchalar keltirilganligi, uning qimmatli manba ekanligidan guvohlik beradi. 25 - johiliya davrida she’riyatning rivojlanishi va ma’lumotlarning bayon etilishi keyingi davrlarda tarixiy jarayonlarning sodda va hikoyaga o‘xshash tavsifining rivojlanishiga olib keldi. III asrning ikkinchi yarmigacha bo‘lgan Islom tarixiga oid asarlar turlardan iborat sirot, magazi,tabaqat, tarojim va futuhot. Ibn Ishoqdan oldin umumiy tarix bilan birlashishga urinish bo‘lgan bo‘lsa-da, Tabariyy uni umumiy tarixshunoslik bilan birlashtira olgan tarixchilardan biri hisoblanadi. Ushbu turdagi ishlarda Payg‘ambarlar tarixi alohida emas, balki tarixiy voqealarning bir qismi sifatida ko‘rsatilgan; - Islom tarixiga oid dastlabki asarlarda, xususan, Ibn Qutayba va Abu Hanifa Dinovariy,Yaqubiy kabi tarixchilar tomonidan ishlatilgan rivoyatchilar zanjiri keyingi tarixchilar tomonidan zaiflashdi. Roviylar zanjiriga e’tiborning qisqarishi Tabariyyning «Tarix ar-rusul val-muluk» asarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Tabariyy roviylarning to‘liq zanjirini bermadi, chunki u har bir voqeaning tarixiy jarayonlarida qatnashgan yoki zanjiridan xabardor bo‘lgan Islom tarixi boshidan beri siyosiy, diniy, iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy va badiiy rivojlanish bilan shakllangan. Shu munosabat bilan turli xil Islomiy ilmlarning shakllanishi va uning ta’siri ostida yaratilgan asarlar, chunki Islom tarixi va urf-odatlarining rivojlanishi Islom tarixshunosligining shakllanishida muhim hisoblangan va diniy va ijtimoiy jarayonlar bilan uzviy ravishda rivojlangan. Ushbu jarayonlarda Islom tarixchilari tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar ishonchli manba hisoblanadi va buning asosiy sababi shundaki, tarixiy voqealar rivoyatlar asosida hikoya qilinadi va turli roviylar tomonidan rivoyat qilinadi va soha mutaxassislari noyob usullarni ishlab chiqdilar Islom dini tarqalishidan oldin Shimoliy Arab qabilalarining tarixini faqat ko‘p tilli manbalarning kombinatsiyasida o‘rganish mumkin. Arab manbalarining orasida, avvalo, epigrafik yodgorliklarni, ular orasida Tamud va Lixyan yodgorliklarini ta’kidlash kerak, ular kam o‘rganilgan, tarixiy ma’lumotlarni olish mumkin bo‘lgan ozgina ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Arab va Janubiy Arab yozuvlari boshqa manbalar bilan mukammal birlashtirilgan haqiqiy material sifatida katta ahamiyatga ega. O‘nlab yillar 10 xronikasi»deb nomlangan ma’lumotlar alohida e’tiborga loyiqdir 15 . Xronikada nestorian cherkovining ayrim arboblarining tarjimai hollari, ularning monofizitlar bilan bahslari, patriarxlar va Bizans imperatorlari tarixi keltirilgan. Arab xristian adabiyotining ushbu maxsus oqimi Vizantiya va Suriya yilnomalarining ta’sirini aks ettirdi. O‘rta asr tarixchilari tomonidan yetarli darajada foydalanilmagan bo‘lishi mumkin, garchi u adabiyotshunoslar tomonidan nozik va to‘g‘ri tavsiflangan bo‘lsa ham. Biroq, Arab manbalarining barcha guruhlari alohida Arab knyazliklarining izchil tarixini tuzish, ularning yaqin Sharqning umumiy hayotidagi ishtirokini, Vizantiya va Eron bilan aloqalarini baholash imkoniyatini bermaydi. 15 Барсук, Джордж Перси (1852). Несториане и их ритуалы . Том 1. Лондон: Джозеф Мастерс – через Google Books . 15 FRANSUZ TARIXSHUNOSLIGIDA O RTA OSIYONING ILK O RTAʻ ʻ ASRLAR DAVRI TARIXINING O RGANILISHI ʻ MUNDARIJ A KIRISH ........................................................................................................................................................................... 2 I.BOB. FRANSUZ TARIXSHUNOSLARINING O RTA OSIYO TARIXIGA BO‘LGAN QIZIQISHI ʻ .................... 4 I.1. Islomgacha bo‘lgan davr fransuz olimlari tomonidan o‘rganilishi ........................................................................... 4 I.2. Arablar tomonidan islomning tarqalishi, O‘rta Osiyo xalqlariga ta'siri va musulmon madaniyatining rivojlanishi ....................................................................................................................................................................................... 12 II BOB. ILK O‘RTA ASRLARDA YARATILGAN MANBALARNING O‘RGANILISH TAVFSIFI .................... 16 II.1. Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan manbalar tarixi .......................................................................................................... 16 II.2. Fransuz tarixshunoslarining turklarning O‘rta Osiyoga kirib kelishiga va ularning tarixiy ta’siriga oid yondashuvlari ................................................................................................................................................................ 22 XULOSA ...................................................................................................................................................................... 26 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........................................................................... 28 1 davri qo‘shildi va tarixiy asar yozishning yangi uslubi nozil qilingan. Ibn Ishoqning «Kitob Siyrat» asari bu uslubda birinchilardan biri sifatida tan olingan. Ibn Ishoq bu asarini uch qismga ajratadi. Birinchi qism-bu davr odam ato (a.s.) davridan Muhammad (s.a.v.) gacha, oxirgi ikkinchi bobda tarixiy Muhammad (s.a.v) hayoti, uchinchi bobi Makka davri va Madina davri bilan bog‘liq jarayonlar aks etgan. Shuni aytishimiz mumkinki, she’riyat va magaziya janrida asar yozish Ibn Ishoqdan boshlangan 2 . Asarlar ushbu turkumdan Ibn Ishoqning «Kitob Siyrat» (768), Vaqidiyning «Kitob al-Magaziy» (822), Ibn Hishomning «As-Sirot al-Nabaviya»(833), «as-sirot al-Nabaviya va ahbar al-xulafa» Ibn Hibbon tomonidan (965) yozilgan. Tabaqot va tarojim turi-Islom tarixshunosligida bu turdagi asarlar quyidagi muhaddislar, sharhlovchilar kabi turli kasb va guruhlarga mansub odamlarning hayotiy hikoyalari,tarixchilar va mistiklar taqdim etgan asarlardir. Xususan, ushbu turdagi asarlarga «at-Tabaqot al-Kubro» Ibn Sa’d (844), Xalifa ibn Hayyat (854), Ibn Qutayba (889) tomonidan «Kitob at-Tabaqot», «Al-Tabaqot ash-shuaro», Ibn Hibbon (965) «Tarix as-sahoba», Shamsuddin Zahabiy (1347) «Siyar a’lam an- Nubalo» asarlarini zikr etish mumkin. Tarixning umumiy turi-ilk Islomiy sifatida paydo bo‘lgan magazi usulining asarlari tarixshunoslik kengaytirildi va keyingi davr tarixchilari tomonidan qo‘shimcha ma’lumotlar qo‘shildi. Ibn Ishoqning «Kitob Siyrat” asari tugallangan bo‘lsa-da, Muhammad Ibn Umar Vaqidiyning (822) asari islom tarixi to‘g‘risida, keyinchalik tarixchilar biri, «Kitob al-Maghazi» deb ataladi, lekin Payg‘ambar (s. a. v.) uning hayoti haqidagi ma’lumotlar bilan bir qatorda Xulafay Rashidin davridagi tarixiy voqealar va uning natijalar taqdim etiladi. Umumiy tarix kitoblarida keltirilgan ma’lumotlar voqealar bilan birlashtirildi Islom tarixi bilan bog‘liq va sirot, Mag‘oziy, ansob, nasab, hadis va tarixiy rivoyatlar paydo bo‘la boshladi. Tarixchilar Ya’qubiy (905) va Mas’udiy (956)lar davrida islom tarixshunosligi rivojlandi va keyingi davr tarixiy jarayonlarini o‘z ichiga olgan asarlar yozdilar. 2 Аз-Захаби . Ибн Исхак // Сияр алам ан-нубала 6 II BOB. ILK O‘RTA ASRLARDA YARATILGAN MANBALARNING O‘RGANILISH TAVFSIFI II.1. Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan manbalar tarixi Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan tarix va tarjimai holni o‘rganish uchun asosiy arab manbalari ko‘pgina ijtimoiy olimlar tarixni ko‘plab fanlarga asoslanganligi sababli bilim sohalarining qiroli deb bilishadi. Quyida Islom tarixi va tarjimai holini o‘rganish uchun asosiy havolalar keltirilgan. Har bir ishning kuchli va zaif tomonlarini, shuningdek ob'ektivlikni bilish muhimdir. Umuman olganda, har bir asar taxminan bir asrda sodir bo‘lgan zamonaviy voqealar va shaxslarni tasvirlash uchun eng mos keladi. 1. Al-Madina ibn Ishoq ibn Bag‘dodiy (Ibn Xisham uchun asosiy manba) Ibn Ishoq-arab tarixchisi Muhammadning hozirgi kungacha saqlanib qolgan eng qadimgi tarjimai holi muallifi. 2. Al-Madinaning Al-Vakidiy-at-Tarix va Al-Maghazi va futuh ash-sham (payg‘ambarlarning janglari va Islomning dastlabki fathlarini yoritadi, garchi uning hadislari deyarli hamma tomonidan rad etilgan bo‘lsa ham) Muhammad Al-Vakidi «kitob al-do‘kon» (sayohatlar kitobi) kitobini yozgan. U birinchi musulmon davlatining harbiy yurishlari va janglari haqidagi afsonalardan iborat bo‘lib, muhim tarixiy manba hisoblanadi. Shuningdek, u tarixiy roman ko‘rinishidagi o‘zgarishlardan keyin bizga etib kelgan «Futuh ash-sham» («Suriyani zabt etish») kitobiga ham tegishli. «Futuh ash-sham» ning o‘zgartirilgan tahriri musulmonlarning salibchilarga qarshi diniy g‘ayratini qo‘zg‘atishga qaratilgan edi 16 . 3. Abu Muhammad Abd Al-Malik ibn Hisham- Basradan kelgan o‘rta asr arab olimi.Ibn Ishoq tomonidan tuzilgan (768 yilda vafot etgan) Muhammadning tarjimai holini (kitob Sirat Rasul-Alloh, Rasulullohning hayoti to‘g‘risidagi kitob) qayta ishlash bilan mashhur; Bustenfeld tomonidan nashr etilgan (2 jild, gettin., 18581860), Gustav Veyl tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan (Weil, Stuttgard, 1864). «Sira» asarida Islom tarixiga oid qimmatli manba Muhammad(s.a.v) 16 Вакиди / Беляев Е. А. // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова . - М. : Советская энциклопедия , 1962. - Т. 2 : Баал - Вашингтон. - 1022 стб. 16 matnshunoslik va manbashunoslik nuqtai nazaridan o‘rganib, ochilmagan yangi qirralarni xalqimizga namoyon etish, yangi asarlarni ilmiy iste’fodaga kiritishida ishtiyoq bilan ishlayotganlar safi kengayib bormoqda. Aynan shunday yoshlar ilmiy natijalari, chiqishlari bilan ma’naviyatimiz, ma’rifatimizning targ‘ibotchilari bo‘ladi. Prezidentimiz bir qator chiqishlarida hadis ilmining sultoni Imom Buxoriy, kalom ilmi asoschisi Abu Mansur Moturidiy va uning davomchisi Abu Muin Nasafiy, buyuk alloma Bahovuddin Naqshband kabi ajdodlarimizning ijodini chuqur o‘rganish masalalariga e’tibor qaratib, yangi O‘zbekistonni barpo etishda ota-bobolarimizning ma’naviy, ilmiy jasoratlari mahsuli o‘laroq yaratilgan bebaho asarlar bizga dasturulamal bo‘lmog‘i lozimligi haqida ta’kidlagan. Kurs ishining davriy chegarasi ni. Ilk o‘rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi yozmа mаnbаlаr davrini tashkil etadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishini yozish davomida quyidagi masalalarga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq: Arab tarixchilarining tadqiqot amaliyotini yanada xolisona o‘rganish va kengaytirishga xizmat qiladigan kam o‘rganilgan va munozarali masalalarni ochib berish. Ilk o‘rta asrlarda yozilgan tarixiy manbalarga murojaat qilish orqali Arabiston va O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish tashkil qiladi. Kurs ishining ob’ekti va predmeti sifatida Ilk o‘rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi manbalarini ko‘rib chiqish va shu yozma manbalarini tahlil qil ish orqali o‘rganish. Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati uning materiallaridan universitetlarda o‘rta asr manbashunosligi haqida dastlabki o‘qitish jarayonida foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi.Shuningdek,undan t arixshunoslik va manbashunoslik fanlaridan bitiruv malakaviy ishi yozishda ham foydalish mumkin. Kurs ishinig hajmi. Kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 3 I.2. Arablar tomonidan islomning tarqalishi, O‘rta Osiyo xalqlariga ta'siri va musulmon madaniyatining rivojlanishi Arab tarixiy va geografik asarlari bitta katta manbalar majmuasini ifodalaydi, ularning asosida zamonaviy ilm-fan o‘rta asrlarda Arab madaniyati ta’siri doirasiga kirgan mamlakatlar uchun tarixiy rasm yaratadi. Falastin tarixi uchun Arab mualliflaridan parchalar rus tilida nashr etilishiga kelsak, V. V. Bartold amaliy nuqtai nazardan ushbu kompleksni fanlarning bo‘linishi printsipiga ko‘ra ajratish noto‘g‘ri ekanligini ta’kidladi, chunki ikkala toifadagi asarlarda ham tarixiy va geografik ma’lumotlar ko‘pincha bir-biridan farq qilmasdan topiladi. Shubhasiz, barcha insholar bir xil darajada qimmatli material bermaydi-bu har bir muallifning yo‘nalishi, vazifalari va iste’dodiga bog‘liq, ammo har bir inshodan ma’lum miqdordagi haqiqiy ma’lumotlarni olish mumkin. Materiallar hajmiga kelsak, ushbu manbalarni Arab madaniyati doirasiga jalb qilingan mamlakatlarning butun hududiga bag‘ishlangan umumiy va alohida mamlakat, viloyat yoki shahar tarixi yoki geografiyasi bilan shug‘ullanadigan mintaqaviy manbalarga bo‘lish mumkin. Birinchi turdagi asarlar odatda Arab madaniyati sohalariga tutash hududlarni ham egallaydi. Ularning yordami bilan biz Volga mintaqasidagi turklar va fin-ugor parodiyalari, slavyanlar va ruslar, nihoyat O‘rta va G‘arbiy Evropa xalqlari haqida ma’lumotga egamiz. Ushbu umumiy asarlar turli mahalliy markazlarda paydo bo‘lgan mintaqaviy asarlar asosida qurilgan va o‘z navbatida keyinchalik tuzilgan umumiy va mahalliy asarlarni oziqlantiruvchi manba bo‘lgan. O‘rta Osiyo, odatda, bir tomondan, Sharqdagi xalifalikning forposti sifatida, xitoylar va ko‘chmanchi turkiy xalqlarning g‘arbga yurishini to‘xtatgan va shu tariqa xalifalikning Markaziy hududlarini himoya qilgan, katta ahamiyatga ega bo‘lganligi sababli, katta e’tiborni tortdi. boshqa tomondan, arablar egallagan va ular o‘zlashtirgan harakatsiz madaniyat sohalari o‘rtasida iqtisodiy o‘zaro ta’sir cho‘l xalqlari bilan, xalifalik davrida Arab madaniyatiga ta’sir qilmagan va faqat keyinchalik unga qo‘shilgan. Ko‘pgina umumiy manbalar va ko‘plab xususiy manbalar bizning ittifoqimiz hududiga tegishli, shuning uchun ularning har biri haqida alohida gapirganda, asosiy toifalar - tarixiy va geografik adabiyotlarning rivojlanish tarixi 12 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari 1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016. 2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilganmajlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar -Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi,viloyatlar va Toshkent shaxri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. - Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 5. I.A.Karimov. tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - T.: Sharq, 1998. II. Asosiy adabiyotlar 1. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. 2. Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. - Samarqand: SamDU nashri, 2021 3. O‘zbekiston Milliy Ensklopediyasi. 5-jild. - T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2004. 28 qozongan. Ibn Xurdadbeh Bag‘dodda o‘qigan va keng m a’lumot olgan. U xalifa Mo‘tamid (870-892) davrida yuksak davlat lavozimlarida turgan, dastlab nadim, so‘ng Eronning g‘arbi-shimoliy tarafida joylashgan Jibal viloyatida sohib barid va- l-xabar (pochta va razvedka boshlig‘i) lavozimini egallagan. Ibn Xurdadbeh turli mavzuda adab, tarix, geografiyaga oid o‘nga yaqin asar bitgan bo‘lib, ulardan eng muhimi «Kitob masolik ul mamolik» («Yo‘llar va mamlakatlar haqida kitob») nomli asari bo‘lib, u 846-yili yozib tamomlangan. Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha yetib kelgan va M. de Guye tarafidan 1889-yili chop qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimon Noila Velixanova) 1986-yili Bokuda chop etilgan. Kitobda arab xalifaligi qo‘l ostidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga boriladigan yo‘llar, ular orasidagi masofa, aholidan undiriladigan soliq va jarimalarning miqdori haqida qimmatli m a’lumotlar keltirilgan. Ayniqsa, qadimiy So‘g‘d shaharlaridan Kushoniya (Samarqand atrolida joylashgan), Samarqand, U strushana, Shahriston (U strushana shaharlaridan), qadimgi Shosh, Ispijob (Sayram) shaharlarida aholi o‘rtasida muomalada bo‘lgan pul birligi, Null ibn Asad (vaf. 842) va Ahmad ibn Asad (819-846) davrida So‘g‘d va Farg‘onaning umumiy ahvoli, Movarounnahr va Farg‘onada IX asrda istiqomat qilgan turkiy xnlqlar haqidagi m a’lumotlar benihoya qimmatlidir. «Tarixi ar-rusul va-l-muluk» 148 tahriri bo‘lgan, lekin bizgacha uning faqat qisqartirilgan tahriri yetib kelgan va asar matni gollandiyalik sharqshunos M.Ya. de Guye tomonidan 1879-1901 yillarida 15 jildda nashr etilgan. Tabariy asarining forsiy tahriri ham bor bo‘lib, u Somoniy Abu Solih Mansur ibn Nuhning (961-976) vaziri, atoqli ilm-fan homiysi al-Balamiy (vaf. 974) tomonidan 963-yili yozilgan. Bal’amiy tahriri shunchaki oddiy tarjima bo‘lib qolmay, balki asarning qayta ishlangan va ayrim holiarda yangi faktlar bilan boyitilganidir. Unda, birinchidan, qisqartirilgan tahririda uchramaydigan m a’lumotlar mavjud bo‘lib, ularni Bal’amiy Tabariy asarining to‘la nusxasidan olgan. Ikkinchidan, Bal’amiy tahriri boshqa m anbalar asosida yangi m a’lumotlar bilan to‘latilgan. Tabariyning mazkur asaridan ayrim parchalar bir necha Yevropa tillariga tarjima qilingan. Uning to‘liq fransuzcha tarjimasi G.Zotenberg tomonidan 1867-1874-yillari 24 asarlarini keltirish mumkin 8 . Adabiy kitoblar-o‘ziga xos madaniy tarixga ega adabiy kitoblar,taniqli kishilarning nasihatlari, vasiyatlari va she’rlari kabi mavzularni o‘z ichiga oladi. Ushbu turkumga Jahizning «Al-bayon va al-tobein», Ibn Umayr Muborradning «Al-Komil fi al-lug‘atva al-adab», Ibn ishtiqoq «(ishtiqoq) kiradi.Durayd, Isfahoniyning «Kitob og‘ani», yoqut Hamaviyning «Mu’jam al-udabo», Shahobiddin Nuvayriyning «Nihoyat al-arab fi funun al-adab»nomli asarlari yozgan.Ushbu arab urf-odatlari, bayramlari, shoirlari, taniqli odamlari va tadbirlari haqida ma’lumot berilgan. Geografiya bo‘yicha asarlar - bu turdagi kitoblarda nafaqat joy nomlari va mintaqalar haqida,balki voqealar va tarixiy mavzular haqida ma’lumotlar mavjud. Ushbu turkumning asarlari tarixiy kitoblarda voqealar sodir bo‘lgan joylar haqidagi ma’lumotlarni to‘ldiradi. O‘rta asrlarda Ibn Xurdadbehning «Kitob al-masalik va al-mamalik», Ibn Xavqalning «Arz surasi», Ibn Al-faqihning «kitob al-buldan», Istahriy « Al-Masalik va al-mamalik», yaqin Hamaviy « Mu’jam al-buldan « asarlari.Shamail kitoblari-Payg‘ambarning(s.a.v.) hayoti, xulq-atvori va jismoniy xususiyatlarini tasvirlaydigan kitoblar. Ushbu seriyaga Termiziyning «Al-Shamail Al-Muhammadiya», «Al-Anvar fi Husayn ibn Mas’ud Bag‘aviy, Abulfida ibn Kasirning» “Shamayil ar-rasul” kabi asarlari bor. Yuqorida sanab o‘tilgan asar turlaridan tashqari, tarixiy an'analar va voqealar haqida hisobot beradigan asarlar sayohatnomalar ham mavjud. Berilgan ma’lumotlarga asoslanib, Islom tarixining boshlanishi va rivojlanishi haqida quyidagi fikrlarni aytish mumkin: - ilk Islom davrida, har bir jamiyatda bo‘lgani kabi, og‘zaki an'ana va rivoyatlar yozma tarixshunoslikning asosiy manbalari bo‘lgan. Shu sababli she’rlar, qabila nasabnomalari va festivallar haqidagi ma’lumotlar dastlabki yozma asarlarda keng tarqalgan. Turli diniy va siyosiy bo‘linishlar va mazhablar tarixshunoslikka sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu omilning ta’siri Umaviylar va Abbosiylar davrida aniq ko‘rinadi; 8 P askel, Werner; Strenziok, Gert (1966). amharat an-nasab: das genealogische Werk des Hišām Ibn-Muh ?ammad Ǧ al-Kalbī. Leiden: Brill. . 9 m a’lumotlar bor. Ushbu tarixiy jug‘rofiyaga oid asardagi O‘rta Osiyoga oid m a’lumotlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Kitobning 937-milodiy, hijriy 428-yili ko‘chirilgan mo‘tabar qo‘lyozmasi bizgacha yetib kelgan bo‘lib, unga turli xaritalar chizib, ilova qilingan. Ushbu mo‘tabar qo‘lyozma matni 1926-yili sharqshunos H.M.Mjik tomonidan Leypsigda nashr qilingan. Kitobni o‘zbek tiliga Л .Ahmedov tarjima qilib, ilmiy sharhlar bilan 1983-yili chop etgan. «Kitob futuh al-buldon» («Mamlakatlarning zabt etilishi») IX asrda o‘tgan yirik geograf va tarixchi olim Balazuriy (vaf. 892)ning asaridir. Muarrix Madoiniyning shogirdi bo‘lib, uning to‘liq ismi Abubakr Ahmad ibn Yax’yo Jabir al-Balazuriy, asli eronlik Abbosiylardan al-Mutavakkil (847-861) va al-Musta’in (862-866) saroyida tarbiyachi bo‘lib xizmat qilgan. Balazuriy ikki yirik asar «Kitob futuh al-buldon» va «Kitob al-ansob ash-sharif» («Sharofatli kishilaming nasablari haqida kitob») ning muallifidir. «Kitob futuh al-buldon» arab istilolari tarixi bo‘yicha eng yaxshi asarlardan biri hisoblanadi. Faqat shu asarda arablarning xalifa Usmon haqida, arab tilidagi manbalar (644-656) va uning Xurosondagi noibi Abdulloh ibn Amr davrida Movarounnahrga bir necha bor bostirib kirganliklari va Maymug‘ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab qaytganliklari haqida ma’lumot bor. Asarda arablar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, ularning diqqatga sazovor shaharlari va osori-atiqalari, xalqi, pul muomalasi, undiriladigan soliqlar, shuningdek arab tilining joriy qilinishi haqida ham qimmatli m a’lumotlarni uchratamiz. «Kitob futuh al-buldon»ning qisqartirilgan tahriri yetib kelgan, xolos. Arabcha matni de Guye tarafidan 1866-yili Leydenda chop etilgan. Uning inglizchataijimasi (tarjimonlar Xitti va Murgotten) ham bor. Balazuriyning ushbu asarining to‘liq nusxasi Yoqut va Ibn al-Asir asarlari uchun manbalardan biri bo‘lib xizmat qilgan. «Kitob masolik ul-mamolik» ushbu asar muallifi Ibn Xurdadbeh yoki Abulqosim Ubaydulloh Xurdadbeh (820 - taxm. 913) asli eronlik bo‘lib, u oliy martabali mansabdor xonadoniga mansub edi. Otasi IX asr boshlarida Tabariston hokimi bo‘lgan, Daylam viloyatini bo‘ysundirib, xalifaning diqqat-e’tiborini 23 Ularning ko‘plab tadqiqotlari O'rta Osiyo tarixini faqat mahalliy tarix sifatida emas, balki jahon tarixining ajralmas qismi sifatida ko‘rishga yordam berdi. Masalan, Ipak yo‘li orqali olib borilgan savdo-sotiq, madaniy almashinuvlar va ilmiy hamkorliklar Fransuz tarixshunoslarini bu jarayonlarni o‘rganishga undadi. Fransuz olimlarining O‘rta Osiyo tarixidagi iqtisodiy aloqalar, shaharlarning ijtimoiy roli va madaniy ta'sirlarga oid tahlillari bu hududning tarixiy rivojlanishini to‘liqroq tushunishga yordam beradi. Fransuz tarixshunoslarining tadqiqotlari, O'rta Osiyo tarixining turli qatlamlarini o‘rganishda yangi ilmiy yondashuvlarni taklif qildi. Ularning ishlari, nafaqat o‘sha davrning tarixiy tafsilotlarini, balki mintaqaning siyosiy, ijtimoiy va madaniy tizimlarini ham o‘rganishning muhimligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ularning ishlari, O'rta Osiyoning tarixini o‘rganishda yangi metodologiyalarni qo‘llash orqali ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shgan. Shuningdek, Fransuz tarixshunoslarining tadqiqotlarida O'rta Osiyo tarixini o‘rganishda, arxeologiya, tilshunoslik va boshqa fanlar bilan integratsiyalashgan yondashuvlar ham o‘z ahamiyatiga ega. Bu, O'rta Osiyo tarixini nafaqat siyosiy tarix sifatida, balki madaniy va ijtimoiy tarix sifatida ham chuqurroq tahlil qilishga yordam berdi. Kelajakda O'rta Osiyo tarixining o‘rganilishi davom etishi kerak, chunki bu hududning o‘rta asrlar davri dunyo tarixining bir qismi sifatida global tarixdagi o‘rinini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Fransuz tarixshunoslarining tadqiqotlari va ilmiy yondashuvlari bu sohada yangi ufqlarni ochishda davom etadi va O'rta Osiyo tarixining yanada chuqurroq o‘rganilishiga imkon yaratadi. Shu bilan birga, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish, nafaqat tarixshunoslik, balki madaniyatshunoslik, iqtisodiyotshunoslik va boshqa sohalarda ham yangi ilmiy izlanishlarni talab qiladi. Fransuz tarixshunoslarining bu yo‘nalishdagi ishlari nafaqat O‘rta Osiyo, balki dunyo tarixiga oid yangi bilimlar yaratishga yordam beradi. 27 Ya’qubiyning «Kitob al-buldan» va Tabariyyning «Tarix ar-rusul val-muluk» kabi asarlari qadimgi mamlakatlar, yirik shaharlar va aholining geografik holati, ularning turmush tarzi bilan bog‘liq,faoliyatlar, karvon yo‘llari, urushlar, g‘alayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot, turli ma’lumotlar taqdim. Tabariyyning tarixiy voqealarni xronologik tavsifi asarlarning yangi shaklda yozilishiga ta’sir ko‘rsatdi maydondagi uslub. Xronologik ravishda bir xil mavzudagi voqealarni bitta nom ostida yozish asarga ta’sir ko‘rsatdi xuddi shu uslubdan foydalanishga harakat qilgan keyingi davr mualliflaridan. Ayniqsa, bu usul muayyan tarixiy davrda joylashtirish qiyin bo‘lgan ma’lumotlarni tasniflashda samarali foydalaniladi 3 . Tabariyyning tarixiy voqealar haqidagi hisobi hijratdan keyingi yillar davomida taqdim etilgan keyingi davr tarixchilari uchun klassik misol bo‘la oladi. Islomning ushbu uslubida Ibn Miskavayh (1030) va Ibn Asir kabi tarixchilar o‘z asarlarini Tabariyy asosida yozgan. Ibn Javziy( 1200), Abul Fida (1331), Ibn Kasir (1373), Ibn Xaldun (1406), Ayniy (1451) tarix bo‘yicha ko‘plab tarixchilar asarlar yozganlar Shunday qilib, keyinchalik ular boshqa bir guruh olimlar Tabariy asosida o‘z asarlarini yozdilar o‘z asarlarini Tabariyyning «Tarix ar-rusul val-muluk»ning davomi sifatida yozgan 4 Ilk o‘ rta asrlarda umumiy tarix sohasida Xalifa ibn Hayyat (854) «Tarix», Ibn Qutayba “Al-Maarif» (889), Abu Hanifa Dinovariy (895) “Al-Axbar at-tivol», Yaqubiy (905) “Tarix Al-Yaqubiy», Tabariyy (923) “Tarix ar-rusul val-muluk», Mas’udiy (956) «Muruj az-zahab va ma’adin al-Javohir», Ibn Javziy (1200) « Al- Muntazam fi tarix al-muluk va al-umam», Ibn Asir (1233) «Al-Komil fi at-tarix», Ibn Kasir (1373) kabi asarlar yozgan 5 . «Al-Bidaya va an-nihaya». Vafoyot kitoblari bo‘lsa ham tabaqat va tarojim asarlar, taniqli odamlarning hayoti haqida hikoya qiladi, asosiy jihati-yozuv bilan bog‘liq asarlar mashhur odamlarning vafot etgan sanalaridan. Ushbu turdagi 3 И стория ат-Табари, Избранние отривки (перевод с арабского В.И. Беляева), Т., 1987. 4 Абдул-Азиз ибн Ибрахим ибн Касим. Путеводител по нау ч ним текстам 1. - Эр-Рияд: Дар ас-Самайи, 2000. - С. 93-94. - ИСБН 9960-36-159-4 . 5 "Биографические данные: Абу Джаффар Табари" . salaam.co.uk. Проверено 15 сентября 2008 года. 7 asarlarga Ibn Hallikonning «Vafayot al-ayon» (1282) va Ibn Shokir qutbiy tomonidan «Al-vafi bi al-vafayot» (1362) taqdim etilgan ma’lumotlar vaqt o‘tishi bilan umumiy tarixga kiritilgan. Ibn Javziy kabi ko‘plab tarixchilarning asarlarida, Ibn Asir, Zahabiy, Ibn Kasir tarixiy voqealardir berilgan va har yili oxirida u o‘sha yili vafot etgan odamlar haqida ma’lumot beradi. Ushbu seriyada, Ibn Hallikon «Vafo al-ayon», Abdulloh ibn Safodiy «Al-vafi bi al-vafo» kabi asarlar yozgan 6 . Nasabnoma-islomdan oldin qabilalararo raqobat tufayli keyingi davrlarda nasabnomaga katta e’tibor berildi. Bu davrga xos nasabnomalar avloddan-avlodga og‘zaki ravishda uzatilgan va xalifalardan biri Umar (r.a.) davrida musulmonlar divanda ro‘yxatdan o‘tishlari shart edi. Nikoh, meros va vaqf masalalarida nasabnomani bilish zarurati Nasabnoma asarlarini yozishga bo‘lgan ehtiyojni oshirdi. Ushbu seriyaga Mus’ab Zubayrning «Kitob al-nasabi Quraysh» (236/850), Balazuriy (279/892), Ibn Hazmning (456/1063) “Ansob al-ashraf», “Jumhuriat ash’ar Al-Arab» asarlari bor 7 . «Futuh turi-Xulafay» Rashidin davridagi fathlar, fath jarayonidagi tarixiy voqealar, qo‘mondonlar haqidagi ma’lumotlar va bosib olingan hududlarning geografik joylashuvi kabi ko‘plab ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Vaqidiyning «Futuh ash-Shom»(207/822), Ibn Abdulhakimning «Futuh Misr val axbarixa» (257/871), Balazuriyning «Futuh al-buldan»(279/892), Ibn Asam Kufiyning «Kitob al-futuh» (314/926), Yazid ibn Muhammad Azdiyning «Futuh ash-Sham» (334/945) shu uslubda yozilgan. Viloyatlar va shaharlar tarixi-tarixshunoslikda muhim o‘rin tutgan bunday asarlar shahar yoki viloyatning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ilmiy sohalardagi o‘rni va salohiyatini muhokama qiladi8. Ushbu turkumdagi asarlar: Hasan Basriyning «Fazilat al-musavvara fi Makkat al-Mukarram», Abdulloh Azraqiyning «Tarihi Makka», Ibn Shabba «Tarih Al- Madina al-Munavvara», Muhammad Azdiy «Tarix al-Mavsil», Narshaxiy «Buxoro tarixi», Xatib Bag‘dodiyning «Bag‘dod tarixi», Ibn Hayyonning «Kitob al- maktabati fi tarix ar-rijal Andalusiy», Ibn Asokirning «Tarix Al-Damashq» 6 J.W., Fück. "Ibn Khallikan". Brill. doi : 10.1163/1573-3912_islam_sim_3248 7 ""Arabia" in Ancient History". Centre for Sinai. Retrieved 2009-04-16. . 8 viloyatlar haqida batafsil ma’lumot bergani, astronomik tafsilotlari va shoirlardan ko‘ra diniy idoralardan keltirgan iqtiboslari bilan ajralib turadi, u [Umaviy xalifaligi] va [Abbosiylar xalifaligi] ni batafsil muhokama qilgan. Qohiradan ibn Abd Al-hakam kelajak Misr va Al-Magrib va Al-Andalus (Shimoliy Afrika va Ispaniyaning Islomiy fathlari to‘g‘risida) haqida asar yozgan. 8. bag‘dodlik Al-Baladxuri: futuh Al-buldan va ansab Al-Ashraf (Ibn Hajar «Lisan Al-mizan» da zaif deb hisoblagan dastlabki Islomiy fathlar haqida asosiy eslatma) Ushbu kitob aslida qayta ishlangan Imom Al-Dahabiy nomi bilan kitob Mizan al-Itidal. Ibn Hijr bu asarni keng qildi va uni takomillashtirdi va uni Lisan al-Mizan deb nomladi. Bu Ilm al-Rijal (roviylar ilmi yoki biografik baholash) sohasidagi eng mashhur kitoblardan biri bo‘lib, 6000 dan ortiq sahifani o‘z ichiga oladi. 19 9. Ansab-Al-Akrad (Arab. «Kurdlarning kelib chiqishi») Abu Hanifa ad - Dinavari tomonidan yozilgan va kurdlarning kelib chiqishi va tarixi haqida hikoya qiluvchi Arab tilidagi yilnoma. Hozirgi kunda kitob yo‘qolgan deb hisoblanadi 20 . «Ansab-Al-Akrad» yilnomasi kurd xalqining tarixi va kelib chiqishi haqidagi birinchi kitobdir 21 . Uning muallifi 815-895 yillarda yashagan kurd Abu Hanifa ad- Dinavari 22 . U hamadan va Kermanshoh (zamonaviy. g‘arbiy Eron, Sharqiy Kurdiston). Isfahonda astronomiya, matematika va mexanika, Kufa va Basrada filologiya va she’riyatni o‘rgandi. Yilnomalarda ham eslatib o‘tilgan kurdlarning tarqalishi. Masalan, Van ko‘li atrofida ko‘plab kurd qabilalari va qishloqlari bo‘lgan. 10.at-Tabariyning «Tarix Al-umum va Al-muluk» asari islom tarixining dastlabki uch asrini qamrab oladi - u odatda hikoyachilarni tanqid qilmaydi, lekin o‘quvchilar o‘rganishi uchun zanjirlarni o‘z ichiga oladi. 11. Bag‘dodlik tarixchi Al-Masudiyning «Muruj Al-zahab» asari islomgacha 19 Lisan al-Mizan (8 Vol)" . www.jarirbooksusa.com . Retrieved April 25, 2020 . 20 Коллектив авторов. Курды. Легенда Востока / под. ред. В. В. Наумкина, И. Ф. Поповой. - СПб.: Газпром нефть, 2020. - С. 14-15. - 456 с. - ISBN 9780369404503 . Архивная копия от 16 июля 2022 на Wayback Machine 21 Adamec L . W . Historical Dictionary of Islam . - 2nd ed.. - Scarecrow Press, 2009. - P. 84. - 520 p. - ISBN 9780810863033 . Архивная копия от 16 июля 2022 на Wayback Machine 22 Крачковский И. Ю. Избранные сочинения. - М., Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1957. - Т. 4. - С. 118. 18 bo‘lgan umumiy tarixni Abbosiylar xalifaligiga qadar qamrab oladi. 12. Ibn Al- K utiyani «Tarix Iftita Al-Andalus» Ispaniyaning islomiy istilosi haqidagi dastlabki manbalardan biri hisoblanadi. 13. Al-Xatib Al-Bag‘dodiy 23 jilddan Tarix Madinat as-Salom yoki Tarix Bag dod va Zailih val-Mustafod va Olimlar ilovasi asari muallifiʻ 23 . Tarix Bag‘dod asari Bag‘dodga o‘z davridan oldin tashrif buyurgan asosiy shaxslarni tarixini qamrab oladi. 14. Ibn Xayyan- Al-Muktabis Fi Tarix Al-Andalus (al-Andalusning umaviylar qulashidan oldingi asosiy hikoyasi) Al-Muqtabis muallifi tomonidan tarix sifatida ishlab chiqilgan Al-Andalus asos solinganidan to yozilish davrigacha. Uning asl ismi »al-Andalus odamlari tarixi haqida boshqalarning sa’y-harakatlarini talab qiladigan kishi» va Arabgacha bo‘lgan xronikachilar asarlari to‘plami bo‘lgan kitob shakliga ishora qiladi 24 15. Ibn Asakir-Tarix Dimashk (Damashqqa o‘z davridan oldin tashrif buyurgan asosiy raqamlarni qamrab oladi) «Damashq tarixi» (Arabcha: Tarix Dimashk) yirik klassik Islom ensiklopedik asari bo‘lib, o‘rta asr musulmon tarixchisi tomonidan tarixda tuzilgan eng katta biografik lug‘at hisoblanadi 25 . «Damashq tarixi» Islom tarixidagi eng katta va eng muhim kitoblardan biri hisoblanadi. Unda muallif Damashq shahri tarixiga to‘xtalib, mashhur odamlar va hikoyachilarning tarjimai hollari va Damashq shahri bo‘ylab yashagan, mahallada yashagan yoki o‘tgan har bir kishining hikoyalari haqida gapirdi. Bu nafaqat hadis rivoyatchilarini baholash bilan cheklanib qolmadi, ilma ar-Rijala 26 , shuningdek, tarixiy va siyosiy arboblarni ham o‘z ichiga olgan. Islom arboblariga kelsak, Ibn Asakir bu raqam haqida aytilgan hamma narsani haqiqat yoki yolg‘on, to‘liq hikoya zanjiri bilan to‘plashga harakat qildi. Shuningdek, u Arab she’rlarining 23 {{Kitob manbasi|title= ^ a b Lewis, B.; Menage, V. L.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (1997) [1st. pub. 1978]. Encyclopaedia of Islam (New Edition). Vol. IV (Iran-Kha). Leiden, Netherlands: Brill. p. 1111. ISBN 24 Emilio García Gómez, A propósito de Ibn Hayyan 25 Мери , Джозеф В . (2006). Средневековая исламская цивилизация : Энциклопедия · Том 1 . Ратледж . стр . 351. ISBN 9780415966900 . 26 Ибн Асакир 19 avloddan avlodga etkazilgan. Sahobalar davrida tarix sohasida hech qanday kitob yozilmagan, biroq ularning ba’zilari topgan ma’lumotlarini yozib, shogirdlariga yetkazishgan. Tobeinlar davrida Islom tarixi mavzular va xronologiya bo‘yicha tashkil etilgan va birinchi asarlar shu janrda yozildi. Rasululloh (s.a.v) payg‘ambarning hadislarini va oldingi payg‘ambarlar va solihlarning ibratli hikoyalarini keltirgan rivoyat shaklida yozilgan. Qadimgi arablar orasida yodlash, notiqlik, she’riyat va nasabnomadagi g‘ururning alohida turi bir qator xususiyatlarda alohida o‘rin tutgan. Turli xil tarixiy rivoyatlar, xabarlar, hikoyalar, kundalik hayotdagi voqealar, xususan, qurilish, askarlar hayoti, turli hujjatlar, yozishmalar, shaxslarning tug‘ilishi va o‘limi haqidagi ma’lumotlar,xalifalar, sudyalar hokimiyati kabi bir qator holatlar, haj paytida mavsum amirlari, kiritilgan tarix sohasida tegishli asarlarda tasvirlana boshladi. Kitoblarning fors, yunon va suriyalik tillarga tarjimasi turli mintaqalarga sayohatlarning ko‘payishiga ta’sir ko‘rsatdi. Natijada, u o‘zi guvoh bo‘lmagan mintaqalar, xalqlar va sivilizatsiyalar to‘g‘risida yozma manbalarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Dastlabki davrda musulmon xalqlari o‘rtasida tarixiy janrlarning shakllanishiga bir qancha omillar ta’sir ko‘rsatdi. Buning asosiy manbai sifatida, natijada turli rivoyatlar to‘plamiga murojaat qilish mumkin. Qur'oni Karimda zikr etilgan hikoyalarni o‘rganish, avvalgi Payg‘ambar va xalqlar tarixi bilan bog‘liq voqealar va bunga ta’sir qiluvchi omillardan biri Muqaddas kitobdagi bir qator oyatlarning keltirilishidir. O‘tgan voqealardan o‘rganish haqida Islom tarixshunosligi sohasining shakllanishi va rivojlanishi davrida turli xil janrlar, ularning asosiylari quyidagilar: Birinchisi Payg‘ambar (s. a. v) turmush tarzining tavsifi bo‘lgan janr taqdim etilgan va bunday asarlar tufayli islom tarixshunosligida ilmiy yondashuvning boshlanishi va biografik asarlar yozish yaratildi. Vaqt o‘tishi bilan oldingi payg‘ambarlar haqida ma’lumot usulida ishlarning so‘zboshilariga qo‘shilgan. Oldingi payg‘ambarlarning hayoti, turmush tarzi Muhammad (s.a.v) va xalifalar 5 Dastlabki ikki qismning Arabcha matni birinchi marta Reynxart dozi (1848- 52) tomonidan lotin nashrida nashr etilgan; ushbu ikki qismning ikkinchi qayta ko‘rib chiqilgan nashri 1948 yilda Kolin va Levi-Provans tomonidan nashr etilgan. Ispan tiliga bir nechta tarjimalar Ambrosio Uichi Mirandaning diqqatga sazovor versiyasini o‘z ichiga oladi, u dastlab matnning bir qismini Madrid va Kopengagen qo‘lyozmalariga asoslangan anonim asar sifatida nashr etgan va keyinchalik Ibn Idxari nomi ostida to‘liq matnni nashr etgan. Fagnanning frantsuzcha tarjimasi (1901), dozi nashri asosida, salbiy baholarga ega bo‘ldi. Biroq, bugungi kunga qadar ushbu asarning bir nechta tarjimalari nashr etilgan. Uchinchi qismning to‘liq bo‘lmagan va hasharotlar tomonidan zararlangan qo‘lyozmasining parchalari XX asrda topilgan. Boshlanish va tugash va bir nechta varaqlarning yetishmasligiga qaramay 30 , asarning saqlanib qolgan qismlari taniqli «Ravd Al-kirtas»tomonidan qoldirilgan ko‘plab xatolar va ma’lumotlarning muhim tuzatishlarini o‘z ichiga oladi. Ihsan Abbos tomonidan nashr etilgan Arabcha nashr (Beyrut, 1983) tugallanmagan 3-qismni o‘z ichiga oladi. 19. Al-zahabiyning Tarix Al-Islom, siyar A’lam an-Nubula (VIII asrgacha bo‘lgan tarjimai hollar va tarix) Siyar a’lam an-nubala - Al-zahabi tomonidan yozilgan, Muhammadning siraxamlaridan tashqari Muhammad(s.a.v) va Al-zahabi davrlari orasida yashagan turli sahobalar, ulamolar, hukmdorlar, vazirlar va shoirlarning tarjimai hollarini o‘z ichiga olgan kitob 31 . Al-zahabi kitobni turli xil shaxslar yashagan avlodlarga ko‘ra boblarga ajratdi, ularning aksariyati muhaddiylar edi. 20. ibn Kasirning «Al-Bidaya va Al-Nihaya» asari VIII asrgacha hadis tadqiqotchilarining metodologiyasi bo‘yicha yuqori baholangan tarix va tarjimai hol hisoblanadi. Shunigdek, Al-Maqriziyning «Al-Mavaiz va Al-I'ibar» (Durdona asar), ibn Hajarning al-kaminning Ad-Durar (8-asr),as-Sahaviyning Al-qonun «Al-lami» (9- asr),Muhammad ibn Yusuf As-Solihining «ad-Dimashka Ash-shami», Al- Shaukanining «Al-Badr at-taliy» (VII asrdan boshlab) asarlarini misol tariqasida 30 Различные открытия части 3 подробно описаны во введении Уичи Миранды к испанскому переводу. 31 https://en.wikipedia.org/wiki/Siyar_A%27lam_al-Nubala 21 XULOSA Fransuz tarixshunoslari tomonidan O rta Osiyo tarixining ilk o rta asrlarʻ ʻ davrini o‘rganish, mintaqaning siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ilmiy hayotini chuqurroq anglash imkoniyatini yaratadi. O'rta Osiyo tarixining bu davri, dunyoning boshqa hududlari bilan aloqalar, madaniyatlararo ta'sirlar va muhim tarixiy voqealar bilan boy. Fransuz olimlari, bu mintaqadagi tarixiy jarayonlarni o‘rganishda, nafaqat mintaqaviy o‘ziga xosliklarni, balki O‘rta Osiyo va uning atrofidagi xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro ta'sirlarni ham keng qamrovda tahlil qilishga harakat qilgan. Fransuz tarixshunoslari O'rta Osiyo tarixini o‘rganishda ko‘plab yondashuvlarni qo‘llagan. Ular, avvalo, mintaqadagi tabiiy va ijtimoiy sharoitlarni, shuningdek, iqtisodiy tizimlarning rivojlanishini batafsil tahlil qilishga qaratilgan. O'rta Osiyo shaharlarining — Samarqand, Buxoro, Xiva kabi qadimiy markazlarning madaniy va ilmiy hayotdagi ahamiyati alohida ta'kidlangan. Bu shaharlar, nafaqat O'rta Osiyo, balki butun musulmon dunyosida ilm-fan va madaniyatning markazlariga aylangan. Islomning tarqalishi va arablarning O'rta Osiyo hududidagi siyosiy ta'siri ham Fransuz tarixshunoslarining e'tiboridan chetda qolmagan. Islomning o‘rta asrlar boshlarida bu hududga kirib kelishi va uning iqtisodiy va madaniy hayotga ta'siri, xususan, o‘sha davrda yangi davlat tuzilmalari va ijtimoiy tizimlarning shakllanishi borasidagi tadqiqotlar chuqur yoritilgan. Arablar tomonidan olib kelingan madaniy, ilmiy va dini o‘zgarishlar O'rta Osiyoning global tarixdagi o‘rnini kuchaytirgan. Turklarning O'rta Osiyo hududiga kirib kelishi ham Fransuz tarixshunoslarining o‘rganish obyekti bo‘lgan. Ularning O'rta Osiyo tarixidagi roli, xususan, O'rta Osiyodagi turk feodalizmining shakllanishi, yangi davlatlarning tashkil topishi va ijtimoiy tuzumlarning rivojlanishi borasida amalga oshirilgan tadqiqotlar, bu davrni tushunishda muhim ahamiyatga ega. Fransuz tarixshunoslarining yondashuvlari, ilmiy metodologiyalari va tadqiqot usullari bu mintaqadagi tarixni o‘rganishda yangicha qarashlarni kiritdi. 26 asosan lahmidlar haqidagi ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. X asrning 60-yillarida filolog Hamza Ispaganskiy o‘z asarlarini tugatdi, u sulolalar ketma-ketligining kichik, ammo juda qimmatli xulosasini qoldirdi. Unda islomdan oldingi Arab qabila birlashmalariga ham o‘rin berilgan. Lahmidlar haqidagi bob bilan bir qatorda uning «annallarida» kinditlar va hasanidlar eslatib o‘tilgan. Qisqacha aytganda, Hamza qimmatli ma’lumotlar berdi, ularning ba’zilari endi Janubiy Arab yozuvlarini tasdiqlaydi u Hirt cherkovida lahmidlar va sosoniylar hukmronligi davri o‘rtasida yozishmalar o‘rnatgan xronologik yozuvlar mavjudligini ta’kidladi. Hamza ba’zi manbalarni, masalan, «Kinda shohlari kitobi»ni ham eslatib o‘tadi 12 . 947-yilda xalifalikning barcha shaharlari va viloyatlariga tashrif buyurgan Masudiyning mashhur «Oltin o‘tloqlari» qurib bitkazildi va 956-yilda qayta ko‘rib chiqildi 13 . uning kitoblarining jonli taqdimoti, izchilligi, ko‘ngil ochishi uning o‘quvchilari va tadqiqotchilarini zabt etdi. Eron tarixi va sosoniylar davridagi voqealarga bag‘ishlangan qismda u lahmid arablarini bir necha bor eslatib o‘tadi, ular haqida afsonalar va hazillarni chetga surmaydi. Ushbu materiallarning barchasida tarixiy voqealarni yorqinroq ranglarga bo‘yaydigan qimmatbaho donalar, xususan, lahmidlarning shahanshohlar bilan bevosita aloqasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar mavjud. 1331-yilda vafot etgan abulfeda Ayyubidlarning yon liniyasiga tegishli bo‘lib, xochchilar bilan urushda qatnashgan, mamluklarga sodiq qolgan va Hamatda (Hamah) hukmronlik qilgan 14 . U yozgan kitoblar orasida «Musulmongacha bo‘lgan tarix» kamtarona o‘rinni egallaydi, ammo aynan shu mavzu uchun muhimdir; unda «butparast» davrdagi Arab sulolalarining asosiy hukmdorlari qisqacha sanab o‘tilgan. XIV asr muallifi tomonidan berilgan an'analar umumiy shaklda ancha ishonchli manbalarga qaytadi. Arab xristian manbalari, xususan, «nestorian tarixi» yoki «Seert 12 Арафат, У. (1958-01-01). "Ранние критики подлинности поэзии "Сиры"". Бюллетень Школы восточных и африканских исследований Лондонского университета . 21 (1/3): 453-463. 13 Согласно Аль-Субки , аль-Масуди был учеником ибн Сурайджа, ведущего ученого шафиитской школы. Аль-Субки утверждал, что нашел записи лекций ибн Сурайджа, сделанные аль-Масуди. 14 Крымский А. Е. ,. Эйюбиды // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). - СПб., 1890-1907. 14 4. A.Hasanov. Ilk islom tarixidan ma’ruzalar. - Toshkent: Movarounnahr, 2017. 5. Ahmedov B.A. O‘zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: O‘qituvchi, 2001. 6. O‘zbekiston tarixi. R.X.Murtazayeva tahriri ostida. - Toshkent, 2003. 7. Sa’dullayev A.S. Qadimgi O‘zbekiston tarixi manbalardan. - Toshkent, 1996. 8. Tolstov S .P . Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. - Toshkent, 1964. 9. Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. - Toshkent, 1968. 10. Ртвеладзе Э.В. Великий шелковый путь. - Ташкент, 1999. 260 11. Saidqulov T .S . O‘rta Osiyo xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavhalar. - Toshkent: O‘qituvchi, 1993. 12. Рукописная книга в культурах народов Востока. Книга первая. - М.: Наука, 1987. 15. Халидов А .Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. - М.: 1985. 16. Собрание восточных рукописей Академии наук Республики Узбекистан. История. Составители Д. Ю. Ю супова, Р.П.Джалилова. - Таш кент: Ф ан, 1998. 17. Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература. Соч. IV том. - М., - J1., 1957. III. Internet saytlari va materiallari 1. www.ziyonet.uz 2. http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/345 29 haqida qisqacha ma’lumot yuborish kerak. Sof Arabcha yarim afsonaviy epik hikoyalar, qabila nasabnomalari, Muhammadning hayoti va xatti-harakatlari haqidagi afsonalarni begona ta’sirlar bilan, Eron epik-tarixiy an'analari, yahudiy va Siro-nasroniy muhitining Injil arboblari va voqealari haqidagi hikoyalari shaklida birlashtirgan Arab tarixiy adabiyoti ushbu elementlarning barchasini qayta ishlab chiqdi va birlashtirdi. VII va VIII asrlarda arab qadimiyligi, Islomning paydo bo‘lishi va payg‘ambarning tarjimai holi, uning vorislari tomonidan qilingan yurishlari va fathlariga bag‘ishlangan alohida monografiyalar paydo bo‘ldi. Arablarga va Muhammad davrida ma’lum bo‘lgan Eron epik afsonalari va Injil afsonalari turli xil nashrlarda tuzilgan. Bu ish asosan Eron, yahudiy va Suriya muhitidan arablashgan muhojirlar tomonidan amalga oshirilgan. VIII asrning yarmiga kelib, ular og‘zaki afsonalar va birinchi biografik asarlar, og‘zaki va yozma, payg‘ambarning tarjimai holi (Ibn Ishoq va ibn Sa’d) va uning sheriklari va ularning vorislari (Ibn Sa’d) tarjimai hollari to‘plami, keyinchalik shunga o‘xshash asarlar uchun asos va namuna bo‘ldi. Xuddi shu davrda «yurish kitoblari» va ba’zi mahalliy tarixiy asarlar paydo bo‘ldi 10 . X asrning birinchi yarmida bir nechta ajoyib Arab olimlarining asarlari yakunlandi. Birinchidan, bu Tabariyy bo‘lib, u holda o‘rta asrlarning boshlarida yaqin Sharq tarixi, musulmonlikning paydo bo‘lishi tarixi, Qur'on tarixi deyarli yozilmagan. «Jahon tarixi» ning tuzuvchisi sayohat paytida juda ko‘p turli xil materiallarni to‘pladi. U o‘z davrining eng yaxshi musulmon maktablarida o‘qigan, o‘zi dars bergan. Uning ko‘p jildli tarixiy asari ko‘plab hujjatlarni o‘z ichiga oladi, turli an'analarni etkazadi, ularning haqiqiyligiga ishonch hosil qilish mumkin emas. Qarama-qarshi ma’lumotlar u tomonidan kelishuvsiz beriladi; ularni tekislamasdan, Tabariy shu bilan tadqiqotchiga o‘zi taqdim etgan materiallarning qiymati va ishonchliligini o‘zi baholashga imkon beradi 11 . Ushbu mavzu uchun uning sosoniylar davridagi Eron tarixi bilan bog‘liq arablar haqidagi xabarlari, 10 Робинсон, Чейз, Исламская историография , Издательство Кембриджского университета , 2003, ISBN 0-521- 58813-8 11 Ульрика Мортенссон, "ат-Табари", в книге "Мухаммед в истории, мысли и культуре: энциклопедия Пророка Божьего" , под редакцией К. Фитцпатрика и А. Уокера, Санта-Барбара, ABC-CLIO, 2014, (2 тома.). 13 ulkan to‘plamini o‘z ichiga oladi. Bu 80 jildli ensiklopedik asar 27 . Damashq tarixi asosan biografik lug‘atdir. U Damashqning markazi bo‘lgan Suriyaning muqaddasligini nishonlaydi va hurmat qiladi. Unda muqaddas kitob patriarxlari davridan boshlab mintaqada yashagan yoki shunchaki o‘tib ketgan diniy arboblar, olimlar, siyosatchilar, shoirlar va boshqalarni o‘z ichiga olgan Matriarxiya Ibn Asakir davrigacha erkaklar va ayollarning taniqli shaxslarining hayoti va yutuqlari qayd etilgan. Bu O‘rta asrlarning eng qimmatli tarixshunosliklaridan biridir, chunki u Ibn Asakir davridan oldin musulmon tarixchilari va olimlari tomonidan yozilgan yuzlab yo‘qolgan kitoblarning keng tarixiy ma’lumotlarini saqlab qolgan. Demak, bu O‘rta asr Suriyasi va Islom tarixini tushunish uchun juda qimmatli manbadir 28 . 16. Mosuldan ibn Al-asir Al-Kamil Fi Tarix salib yurishlari va mo‘g‘ul bosqinlari haqidagi asosiy manbalardan biri, buyuk va ishonchli tarixchilardan biri hisoblanadi 17. Ibn Shaddadning «An-Navadir as-Sultoniyya» Salohiddin va ikkinchi salib yurishining eng muhim zamonaviy tarjimai holi haqida. 18. Ibn Idxari Kitob al-bayan al-mugrib, Fi ahbar muluk al-Andalus val- Magrib (Al-Andalus va Magrib shohlarining ajoyib tarixi kitobi) 29 , Ibn Idxari tomonidan yozilgan Magribdagi (hozirgi Marokash) 712 yillarda Marrokashda yozilgan Mag‘rib va Iberiyaning muhim o‘rta asr Arab tarixi . Odatda qisqartirilgan nomi bilan tanilgan Al-bayan Al-Mugrib (ajoyib hikoya) yoki hatto oddiygina bayan, zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan noyob ma’lumot manbai va yo‘qolgan asarlardan parchalarning xavfsizligi uchun qadrlanadi. Ibn Idxari bu asarni uch qismga bo‘ladi: Magrebning Islomning kelishidan XII asrgacha bo‘lgan tarixi Xuddi shu davrda Al-Andalus (musulmon Iberiya) tarixi Almoravidlar va almohadlar tarixi 27 Mustafa Azmi, Muhammad (2002). Исследования в области методологии хадисоведения и литературы . Исламский книжный фонд. стр. 161. ISBN 9789839154276 . 28 Джеймс Линдсей, Сулейман Мурад (2013). Брилл . стр. 5-6. ISBN 9789004242791 . 29 “ Сведения об источнике" . Онлайновая библиография средневековых источников . Проверено 20 ноября 2015 года. 20

FRANSUZ TARIXSHUNOSLIGIDA OʻRTA OSIYONING ILK OʻRTA ASRLAR DAVRI TARIXINING OʻRGANILISHI

Купить