Furqat lirikasining janriy tabiati - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	39.4KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Toshimov Suxrobjon

Ro'yxatga olish sanasi 26 Aprel 2024

4 Sotish

Furqat lirikasining janriy tabiati

Sotib olish

FURQAT LIRIKASINING JANRIY TABIATI
REJA
KIRISH
ASOSIY QISM
I.bob Furqat ijodining o’rganilishi va ilmiy tadqiq etilishi.
1.1 Furqat lirikasini o’rganilishi.
1.2 Furqat lirikasi va uning g’azallaridagi bosh mavzu.
II.bob Furqat lirikasini o’rganishda janriy xususiyatlar.
2.1 Furqat lirikasining o’ziga xosligi.
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
O zbek adabiyotiga yangicha yo nalishlar kiritgan shoir Furqat XIX asrningʻ ʻ
uchinchi choragida adabiyotimiz maydoniga kirib keldi. Adabiyotshunos olim
Begali Qosimov uning asosan, lirik shoir ekanligini ta’kidlaydi. “Garchi u o zbek
ʻ
tilidagi ilk gazetada ishlagan, o nlab maqolalar e’lon qilgan birinchi o zbek
ʻ ʻ
gazetachisi, “Sarguzashtnoma”dek asar yozgan nosir bo lsa-da, xalq qalbida
ʻ
ko proq shoir sifatida qoldi”. Bu fikrlar isboti o laroq, u o zbek adabiyotida
ʻ ʻ ʻ
gumanistik lirikaning rivojlanishiga munosib hissa qo shgan shoir sanaladi.
ʻ
Furqatning lirik merosi o zbek mumtoz adabiyotining go'zal namunalaridandir. U
ʻ
ehtiros to la g azallari, erkka tashna musaddaslari, hijron iztiroblari barq urib
ʻ ʻ
turgan she'riy maktublari bilan adabiyotimizga toza, tiniq ohanglar olib kirdi.
Furqat ijodini o rganar ekanmiz, undagi janrlar xilma-xilligi va rang-barangligini
ʻ
kuzatishimiz mumkin. Furqat, avvalambor, lirik shoirdir. Uning ijodida g azal,
ʻ
muxammas, musaddas, manzuma, masnaviy kabi janrlar yetakchi o rin egallaydi.
ʻ
Xususan, dastlab uning ijodidagi g azallarga e'tibor qaratadigan bo lsak, ularning
ʻ ʻ
mavzu ko lami kengligi, ehtirosga to laligi kitobxonni o ziga tortadi. Shoirning har
ʻ ʻ ʻ
bir g azali o ziga xos tuzilishga, ifoda va ruhiyatga ega. G azallarda qo llangan
ʻ ʻ ʻ ʻ
qofiya, radiflar-u badiiy san'atlar ijodkor maqsadini, uning ruhiyatini ochib
berishga alohida xizmat qilgan. Shoir lirik merosining salmoqli qismi g‘azallar
bo‘lib, ularning soni 200 atrofida: mavzulari, umumiy olib qaralganda, odam va
olam haqida. Inson – odamning ma’naviy dunyosi, mehri va qahri haqida,
olamning obodligi, betimsolligi, olam va odam munosabatlari xususidadir. Furqat
birinchi navbatda Navoiy va Fuzuliyni o ziga ustoz deb biladi. Ko proq shulardan
ʻ ʻ
ilhom oladi. Ba’zan bu ilhom mavzu va ohang uyg unligi darajasiga ko tariladi.
ʻ ʻ
O z ijodining boshida uning yozgan g‘azallari mumtoz adabiyot namunalariga xos
ʻ
latif lavhalardan iboratligi haqida akademik Aziz Qayumov tomonidan uning
g azallarini nashrga tayyorlagan adabiyotshunos A.Turdialiyevning “Muhabbat
ʻ
yo lida” nomli she’riy to plam so zboshisida e’tirof etiladi. Unda:"yor go zalligi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
uning nafosatli surati, bezaklarining o ziga yarashganligi, dilni maftun etuvchi
ʻ
fusunkor chiroyi o z aksini topgan"22,-deydi. Furqat she rlarida ona yurt tabiati va
ʻ ʼ

bahor go zalligi, jo shqin sevgi-muhabbat va chin insoniy fazilatlar, hayotʻ ʻ
shodliklaridan quvonish va turmush tashvishlaridan shikoyat qilish, umuman,
odam va olam, kishilarning ma naviy dunyosi, mehri va qahri yaqqol tasvirlangan.
ʼ
Masalan, “Bahor ayyomida gulgasht etarga bir chaman bo lsa”, “Umr xush o tmas
ʻ ʻ
bahor ayyomi sahro bo lmasa”, Surmadin ko zlar qaro, qo llar xinodin lolarang”,
ʻ ʻ ʻ
“Ko ngul dardig a topmay boraman hargiz davo istab”, “Fasli navbahor o ldi
ʻ ʻ ʻ
ketubon zimistonlar” kabi misralar bilan boshlanuvchi g azallari, “Etti falak”,
ʻ
“Biri”, “Istar ko ngul”, “Do st”, “Kokulung” radifli muxammaslari, Navoiy
ʻ ʻ
g azallariga taxmislari davr she riyatining ham g oyaviy, ham badiiy jihatdan
ʻ ʼ ʻ
yetuk namunalari hisoblanadi. Ta’kidlab o tganimizdek, Furqat o‘zbek adabiyotida
ʻ
mashhur g‘azalnavis shoir sifatida qadrlanadi. Shoirning bir qator g‘azallari aruz
vaznidagi mumtoz lirikamizning go‘zal namunalari hisoblanadi. Jumladan:
Yashnab o tsang lolagun xil’at kiyib, aylab shitob, Tushmag aymu rasa ahlin
ʻ ʻ
jonlarig a pechu tob. bayti bilan boshlanuvchi g azali an'anaviy 7 baytni tashkil
ʻ ʻ
etadi. Qofiyalanish tartibi: a-a, b-a, d-a, s-a va hokazo. Ushbu g azal aruzning
ʻ
ramal bahrida yozilgan bo lib, ramali musammani mahzuf tarzida bo ladi.
ʻ ʻ
G azalning g oyaviy mazmuniga kelinadigan bo lsa, ushbu g azal ishqiy-intim
ʻ ʻ ʻ ʻ
lirikaning ajoyib namunasi bo la oladi. Volai ruxsoring, ey, gul, gulshan ichra
ʻ
andalib, Ishqing emas, shavqing o tida o rtanib bo lsa kabob. Aytib o tganimizdek,
ʻ ʻ ʻ ʻ
shoirning bu g azali ishq-muhabbat mavzusida yozilgan bo lib, lirik qahramon
ʻ ʻ
to g ridan to gri yorga murojaat qiladi (ey, gul) Furqat lirikasida o zini bulbulga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiyos etishining ko plab namunalari uchraydi. Yuqoridagi baytda ham buni
ʻ
ko rishimiz mumkin (andalib-bulbul). Buning asosiy sababi esa Furqat taqdir
ʻ
taqozosi va davr o yinlari bois yurtidan olislarda yashashga majbur bo ladi. Bu
ʻ ʻ
holdan chuqur qayg'uga tushgan shoir o zini gulzoridan ayrilgan bulbulga qiyos
ʻ
etadi. Buni uning "Adashganman" muxammasida ham kuzatishimiz mumkin: Kishi
holimni bilmas mehribonimdin adashganman, Vatan ovoradurmen bo'stonidin
adashganman, Vatansiz benavodurmen, makonidin adashganman, G'aribi kuyi
g'urbat xonumonidin adashganman, Va yo bir murg'i vahshiy oshyonidin
adashganman.

I.bob Furqat ijodining o’rganilishi va ilmiy tadqiq etilishi.
1.3 Furqat lirikasini o’rganilishi.
"Fasli navbahor o ldi ketibon zimistonlar…" misralari bilan boshlanuvchiʻ
g azalga e'tibor qaratadigan bo lsak, ushbu g azal tabiat lirikasining go'zal
ʻ ʻ ʻ
namunasi hisoblanadi. Unda ko klam kelishi bilan tabiatda ro y berayotgan
ʻ ʻ
o zgarishlarni sinchiklab kuzatgan shoirning qalb kechinmalari o z ifodasini
ʻ ʻ
topadi. Shoir o tkinchi umrni go zallik qo ynida ezgulik bilan o tkazishni istaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chunki bahorgina emas, umr ham o tkinchi - "g animat": Fasli navbahor o ldi,
ʻ ʻ ʻ
ketibon zimistonlar, Do stlar g animatdur, sayr eting gulistonlar. Bu g azal aytib
ʻ ʻ ʻ
o tganimizdek, tabiat mavzusida yozilgan g azal bo lib, 8 baytni tashkil etadi.
ʻ ʻ ʻ
Vazni: hazaji musammani ashtar vaznida bo lib, bu g azalning e'tiborli jihati -
ʻ ʻ
unda radif qatnashmagan. Bilamizki, g azalda badiiy san'atlarlardan unumli
ʻ
foydalanish ijodkor ruhiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Shoirning bu g azalida
ʻ
ham badiiy san'atlarning bir necha turi qo llangaligini ko rishimiz mumkin.
ʻ ʻ
Xususan, yuqoridagi birinchi baytda tazod (zimistonlar - gulistonlar) san'ati
qo llangan. Keyingi baytlarda ham turli xil badiiy san'atlarlarni tahlilga tortishimiz
ʻ
mumkin: Nastaran yuvib yuzni, yosumon tuzib o‘zni, Nargis ochibon ko‘zni
intizori yoronlar. Yuqoridagi misralarda tanosub san’atining o‘ziga xos
namunalari: nastaran, yosuman, nargis kabi so‘zlar orqali ochib berilgan. Qumrilar
qilib ku-ku, bulbul aylabon chah-chah, Sarv gul uza doim tortar oh-u afg‘onlar.
Tanosub - qumrilar, bulbul, gul, sarv. Intoq-bulbulning oh-u fig'on chekishi;
Intoqmumtoz adabiyotda jonlantirishning bir turi sifatida qaraladi, ya'ni u nutq
bilan bog liq badiiy san at bo lib, narsa va hodisalarni nutq egasi sifatida
ʻ ʼ ʻ
tasvirlaydi. Yuqoridagi baytda ham u ifoda ko lamini yanada oshirishga, tasvirning
ʻ
ta'sirchanligini ta'minlashga xizmat qilgan. Bulbul o qug‘och yig‘lab subhidam
ʻ
xazon faslin, G‘uncha qon yutub, yuz chok etti gul giribonlar. Tashxis-bulbul
o qug och yig lab; Mumtoz adabiyotda eng keng tarqalgan badiiy san at turlaridan
ʻ ʻ ʻ ʼ
biri. Unda shaxsga xos sifatlarni jonsiz narsa va hodisalarga beriladi. Ikkinchi
misrada ham shoir g unchaning qizarishini "qon yutish" bilan qiyoslab,
ʻ

jonlantiradi. Furqat ijodini o rganar ekanmiz, shoir lirikasining mavzu ko lamiʻ ʻ
kengligi, tasvir ifodasining ta'sirchanligi, lirik qahramon ruhiyatining to laqonli
ʻ
ochib berilishini ko rishimiz mumkin. She'rlarida qo llangan tasviriy vositalar va
ʻ ʻ
badiiy san atlar shoirning poetik mahoratidan dalolat berib, ijodkor tilining
ʼ
lug'aviy boyligi va so z qo llash mahoratini belgilashda alohida ahamiyatga ega.
ʻ ʻ
Furqat (taxallusi; asl ism-sharifi Zokirjon Xolmuhammad o g li)
ʻ ʻ
(1859, Qo qon
ʻ —1909, Yorkent ) — milliy uyg onish davri o zbek adabiyotining ʻ ʻ
zabardast vakillaridan biri. U shoir va adib, adabiyotshunos va muarrix, elshunos
va mutarjim sifatida o zidan boy ma naviy meros qoldirgan. Shuningdek, Furqat
ʻ ʼ
zamonasining mashhur xattotlaridan biri bo lgan.
ʻ
Yoshligidanoq Muqimiy , Muhyi , Zavqiy , Nisbat , Muhayyir kabi shoirlar muhitida
qizg in ijodiy faoliyat bilan mashg ul bo lgan. Mahallasidagi maktabda savod
ʻ ʻ ʻ
chiqargan, mudarris va kotiblardan xattotlik , arab tilini o rgangan. 8
ʻ
yoshida Fariduddin Attorning „Mantiq ut-tayr“ asarini yod oladi. 14 yoshida
madrasa talabasi bo ladi. Furqat 1873—1876-yillarda madrasada o qigan.
ʻ ʻ Alisher
Navoiy ijodini, fors adabiyoti namoyandalari merosini chuqur o rgangan,
ʻ fors
tilini mukammal o zlashtirgan.
ʻ 1876-yilda Yangi Marg ilon ʻ (hozirgi Farg ona ʻ )
shahridagi savdogar tog asining iltimosiga ko ra u yerga borib, savdo ishlarida
ʻ ʻ
unga yordamlashgan, keyinchalik o zi ham kichik do kon ochgan. Ayni paytda
ʻ ʻ
bilimdon ziyoli sifatida kishilarning arz va iltimoslarini rasmiy mahkamalarga
arizalar shaklida bitib, mirzalik ham qilgan. Furqat Yangi Marg ilonda ijodkor
ʻ
sifatida to la shakllandi, o z g azallariga „Furqat“ taxallusini qo yib, shuhrat
ʻ ʻ ʻ ʻ
qozona boshladi. Bu yerda o tkazilgan yillar Furqatning xalqchil dunyoqarashi,
ʻ
ilg or adabiy-estetik tushunchalarining shakllanishida ham muhim bir bosqich
ʻ
bo ldi.
ʻ
80-yillarning boshlarida Furqat Qo qonga
ʻ qaytib, oila quradi va, asosan, ijodiy ish
bilan shug ullanadi. Muqimiy va Muhyi yetakchi bo lgan Zavqiy, Nodim, Nisbat,
ʻ ʻ
Muhayyir kabi ijodkorlar guruhi bilan bevosita muloqotda bo ladi, ular uyushtirib
ʻ
turadigan adabiy majlislar, she riyat kechalarining faol ishtirokchisiga aylanadi.
ʼ

Furqatning Qo qondagi bu davr ijodi tur va mavzu, mazmun va shakl rang-ʻ
barangligi jihatidan ham, sermahsulligi jihatidan ham diqqatga sazovor. U mumtoz
she riyat an analari ruhida ko plab
ʼ ʼ ʻ
ishqiy g azallar
ʻ , muxammaslar yaratgan. Alisher Navoiy asarlariga
go zal
ʻ nazira va taxmislar bog lagan, uning she rlarida ijtimoiy ruh va ʻ ʼ
zamonaviylik tobora keng o rin egallay boshlagan (
ʻ „Bo ldi“ ʻ radifli muxammasi va
boshqa she rlarida). Furqat xalqning siyosiy huquqsizligi va iqtisodiy nochor
ʼ
ahvolidan qayg urgan (
ʻ „Ne jurm o ttiki bizdin, bunchalik Farg ona tang ʻ ʻ
bo ldi?...“
ʻ ). Qo qon xonligining ʻ uzil-kesil tugatilib, batamom mustamlakaga
aylantirilishi voqeasiga bog liq holda yaratilgan:
ʻ „Demish xon bir kunikim, davru
davronlar qayon qoldi?“ misrasi bilan boshlanuvchi muxammasi ham Furqatning
shu davrdagi ijodi mahsulidir. Toj-u taxtdan, sha n-u shavkat va a yonlardan
ʼ ʼ
maxrum bo lgan
ʻ Xudoyorxon nomidan bitilgan bu asar ham shoir ijodida
zamonaviy ijtimoiy mavzu keng o rin egallaganining isbotidir.
ʻ
Furqatning ijodiy merosida an anaviy she riy turlar, o zbek mumtoz adabiyotidagi
ʼ ʼ ʻ
asosiy mavzular yetakchi o rin egallaydi. Uning g azal va muxammaslari,
ʻ ʻ
bog lagan taxmislari o zining hayotiyligi, musiqiyligi, nihoyatda samimiyligi bilan
ʻ ʻ
o quvchini maftun etadi. Furqat she rlarida ona yurt tabiati va bahor go zalligi,
ʻ ʼ ʻ
jo shqin sevgi-muhabbat va chin insoniy fazilatlar, hayot shodliklaridan quvonish
ʻ
va turmush tashvishlaridan shikoyat qilish, umuman, odam va olam, kishilarning
ma naviy dunyosi, mehri va qahri yaqqol tasvirlangan. Masalan,
ʼ „Bahor ayyomida
gulgasht etarga bir chaman bo lsa“
ʻ , „Umr xush o tmas bahor ayyomi sahro ʻ
bo lmasa“
ʻ , „Surmadin ko zlar qaro, qo llar xinodin lolarang“ ʻ ʻ , „Jannatning
gullaridan gulzoringiz chiroylik“ , „Ko ngul dardig a topmay boraman hargiz davo
ʻ ʻ
istab“ , „Fasli navbahor o ldi ketubon zimistonlar“
ʻ kabi misralar bilan boshlanuvchi
g azallari,
ʻ „Etti falak“ , „Biri“ , „Istar ko ngul“ ʻ , „Do st“ ʻ , „Kokulung“ radifli
muxammaslari, Navoiy g azallariga taxmislari davr she riyatining ham g oyaviy,
ʻ ʼ ʻ
ham badiiy jihatdan yetuk namunalari hisoblanadi.

Furqat she riyatida mustamlaka tuzumining illatlarini qoralash, joriy adolatsizlikʼ
va zo ravonlikdan, huquqsizlik va nochor hayotdan, nodonlarning zamonada
ʻ
e tibor topib, donolarning xor-zor etilishidan norozilik esda qolarli badiiy
ʼ
bo yoqlarda tasvirlangan.
ʻ
„Charx kajraftorning bir shevasidan dog men:Ayshni nodon surub, kulfatni dono
ʻ
tortadur“ kabi barkamol misralar shoir ijodidagi ijtimoiy yo nalishni aks
ʻ
ettiradi. „Bormasmiz“ radifli she rida esa o zbek milliy ruhiyati badiiy
ʼ ʻ
ifodalangan. Mashhur „Sayding qo yaber, sayyod...“
ʻ musaddasida esa shoir
shaxsning erkin yashash huquqini himoya qiladi, zulm va istibdodni qat iy
ʼ
qoralaydi.
Furqat xuddi shu yillarda „Xammomi xayol“ risolasini yozadi. „Chor
darvesh“ hikoyatini forschadan tarjima qiladi. „Nuh manzar“ nomli she riy kitob
ʼ
yaratadi. „Bulardin bo lak har xil g azaliyotim Farg ona muzofotig a (ya ni, yon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
atrof qishloq-shaharlariga) va digar mamlakatlarga muntashir (mashhur) bo ldi“,
ʻ
deb yozadi shoir. Xuddi shu yillarda Furqat ilk bor she rlarini to plab, majmua
ʼ ʻ
holiga ham keltirgan. Afsuski, shoirning o zi qayd etgan risola, manzuma va
ʻ
tarjimalari kabi bu majmua ham shu kunga qadar topilgan emas.
Furqat taxminan 1886—1887-yillarda Marg ilonga
ʻ borib, u yerdagi Masjidi
jome hujrasida istiqomat qilgan, yor-u birodarlari ko magida kichik do kon ochgan
ʻ ʻ
bo lsa-da, asosan, she riyat bilan shug ullangan, shaharning ziyolilari, jumladan,
ʻ ʼ ʻ
Xo jajon Rojiy, Muhammad Umar Ulshdmy Havoiy, Mulla Toshboltu Royiq kabi
ʻ
ijodkorlar bilan tanishib, adabiy suhbatlar qurgan. Furqat ilk bor gazeta bilan
tanishib, uning „Toshkent shahrida bosma bo lg on“ ligini shu yerda biladi.
ʻ ʻ
Yangilikka chanqoq, taraqqiyparvar shoirda ijtimoiy hayotda yuz bergan
o zgarishlarga, sekin-asta yoyila borayotgan fan va texnika namunalariga qiziqish
ʻ
uyg onadi, yangiliklar bilan bevosita tanishish, o z ko zi bilan ko rish ishtiyoqi
ʻ ʻ ʻ ʻ
zo rayadi. 1889-yil boshlarida
ʻ Toshkent safariga chiqadi, Xo jandda ʻ to xtab, ʻ
Toshxo ja Asiriy boshliq shoirlar, adabiyot muxlislari bilan uchrashadi, adabiy
ʻ
kechalarda ishtirok etadi. Nihoyat, 1889-yilning iyunida Toshkentga keladi.

Toshkentdagi Ko kaldosh madrasasiʻ hujralaridan birida yashaydi. Ko zga ʻ
ko ringan olim, fozillar bilan tanishadi. Sharifxo ja eshon tavsiyasi bilan ma lum
ʻ ʻ ʼ
muddat „Farhat“ (shodlik, xursandlik) taxallusida she rlar yozadi, lekin ko p
ʼ ʻ
o tmay, eski taxallusiga qaytadi.
ʻ
Furqat Toshkentda rus ziyolilari, yevropacha hayot tarzi bilan tanishdi. Chor
ma murlari shoirning
ʼ teatr , gimnaziyaga , turli konsertlarga kiritishni uyushtirdilar,
ko rgazmalarga olib bordilar. Yangi tarixiy sharoit tufayli yuz bergan
ʻ
o zgarishlarni mushohada etish natijasida Furqat dunyoqarashida jiddiy o zgarish
ʻ ʻ
bo ladi va bu hol uning ijodida o z badiiy ifodasini topadi — ma rifatparvarlik,
ʻ ʻ ʼ
yevropacha ilm-madaniyat, fan-texnikaga xayrixohlik shoir she rlarining yetakchi
ʼ
g oyasiga aylana boradi. Bu esa Furqatning ko p asrli o zbek adabiyotiga yangi
ʻ ʻ ʻ
mavzular, yangi g oyalar olib kirishiga zamin bo ldi. Toshkentda ochilgan erlar
ʻ ʻ
gimnaziyasi, maorif muassasalari, madaniyat va san at o choqlarini, tobora
ʼ ʻ
ko proq kirib kelayotgan fan-texnika yangiliklarini kuzatish oqibatida uning
ʻ „Ilm
xosiyati“ , „Gimnaziya“ , „Vistavka xususida“ , „Akt majlisi xususida“ , „Toshkent
shahrida bo lg on nag ma bazmi xususida“
ʻ ʻ ʻ , „Suvorov“ va boshqa asarlari
maydonga keldi va ularning barchasi 1890-yillarda Turkiston viloyatining
gazetasida chop qilindi.
Bu turkum asarlarida Furqat yangilik va taraqqiyotning, ilm-fan va yevropacha
maorif-madaniyatning targ ibotchisi sifatida namoyon bo ladi; o z vatandoshlarini
ʻ ʻ ʻ
zamonaviy bilimlarni puxta egallashga va ilg or xalqlar qatoridan o rin olishga
ʻ ʻ
da vat etadi.
ʼ Biroq Furqat ayrim zamondoshlari singari rus istilochilik siyosatining
asl mohiyatini birdaniga anglay olmadi. Rus , Yevropa madaniyatparvarligi
orqasida mahalliy ruslashtirish siyosati pinhon ekanligini so ngroq tushunib yetdi.
ʻ
Xuddi shu yillarda yaratilgan „Shoir ahvoli va she r mubolag asi xususida“
ʼ ʻ asarida
Furqat ijodkor va badiiy adabiyot xususida ran ochib, she riyatda realistik tasvir
ʼ
masalasini ko tardi.
ʻ

1.2 Furqat lirikasi va uning g’azallaridagi bosh mavzu.
Furqat haqli ravishda o zbek publitsistikasining asoschilaridan biri hisoblanadi.ʻ
Furqatning publitsist sifatidagi faoliyati 1890-yildan boshlandi. „Turkiston
viloyatining gazeti“ ga rasman ishga kirdi, gazetani tayyorlashda bevosita
qatnashdi. Bir yildan ko proq vaqt mobaynida Sattorxon kabi ilg or
ʻ ʻ
ma rifatparvarlar bilan hamkorlikda ishlab, gazeta sahifalarida o z maqolalarini
ʼ ʻ
e lon qildi. Masalan, 1891-yil 1-yarmida
ʼ „Xo qandlik shoir Zokirjon Furqatning ʻ
ahvoloti. O zi yozgoni“
ʻ publitsistik asarini yozib, shu gazetada e lon qildi. 1891- ʼ
yil mayda Samarqandga bordi, osori atiqalar bilan tanishdi, gazetaga xabarlar
yo lladi, keyin
ʻ Buxoroda bo ldi. ʻ Iyulda esa chet el sayohatiga chiqdi. Uning chet
elga sayohati haqida turli taxminlar bor. Ayrim ma lumotlarga qaraganda, u atayin
ʼ
qaytib kelmaydigan qilib o z yurtidan chiqarib yuborilgan. Xullas, 1891-yilning
ʻ
iyulida Marv—Ashxobod—Boku—Batumi orqali Istanbulga bordi. Do stlariga
ʻ
yozgan maktublarida, voqealarni oldindan bilgandek, vatanidan bir umr ajralib
qoladigan odamning kayfiyatini aks ettirdi. Masalan, Istanbuldan yozgan „Sabog a
ʻ
xitob“ she riy maktubida vatan ishtiyoqi, do stlar sog inchi, g urbat azoblari va
ʼ ʻ ʻ ʻ
yolg izlik motivlari birinchi o ringa chiqqan.
ʻ ʻ
O’ta milliy, tarixiy badiiy-estetik hodisa sanaluvchi qo’shiqlar millatning
poetik xotirasi, bilimlari qomusi, tuganmas ma’naviy boyligi sifatida juda qadim
zamonlardan to hozirgacha yaratilib, kuyianib kelmoqda. Xalq she’riyatining
qadimiy, ommaviy, an’anaviy turi sanaluvchi qo’shiqlar insonga, insoniyatga
doimiy hamroh bo’lib. unga ma’naviy turmushda ko’makchi, xilma-xil
marosimlarning betakrorligini ta’minlovchi badiiy qismi vazifasini o’tab
kelmoqda.
Xalq qo’shiqlarida insonning ruhiy olami, ichki kechinmalari, turmushida
sodir bo’luvchi ko’ngilli va ko’ngilsiz voqealar, g’am-anduh yoki shodligu

xurramliklari, mehnat mashaqqatlari, sevgi iztiroblari his-tuyg’ular orqali aniq
badiiy obrazlarda gavdalantiriladi.
«Qo’shiq» atamasining ilmiy istiloh holatiga keltirilganligiga juda ko’p asrlar
bo’lgan. Zero, u keng ma ‘noda xalq poeziyasini anglatsa, tor ma ‘noda xalq
lirikasi shaklini — janrini ifodalaydi. Bu holatni qoraqaipoq, ozarbayjon va uyg’ur
folklorida bo’lganidek, tojik folklorida ham kuzatish mumkin. Chunonchi, tojikcha
«Surud», qoraqalpoqcha «Qo’siq», ozarbayjoncha «Qo’shma» va uyg’urcha
«Qo’shoq» istilohlari shunday estetik mohiyatga ega. M.Qoshg’ariyning «Devonu
lug’otit turk» asarida shunday to’rtlik bor:
Turkan qatun qutyog’a,
Tergur menden qoshyog’
Ajg’ul sizni tabug’chi,
Otnur jaqi tabug’.
Mazmuni: Turkan xotun qoshig’a, Mendan yetkur she ‘r. Xizmatga
xodimingiz Rost, deb payom ber.’ 9
Bu akademik A.Qayumovning she’riy tabdili. Chindan-da, «Qoshig’» so’zi
dastlab «maqtov, alqov»» ma’nosida qo’llangan. Shunisi e’tiborliki, bu istiloh
Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» («Saodatga eltuvchi bilim») asarida fonetik
o’zgarishga uchragan holda «Qoshug’» shaklini olgan bo’lsa, Xorazmiyda
«Qo’sh» shaklini olgan. Chunonchi, Yusuf xos Hojibda:
Bu turkche qoshuqlar tuzettim seg’e,
Oqo’rda uno’tma du"o qil meg’e.
Mazmuni:
Bu turkcha qo’shiqlarni sen uchun tuzdim (yozdim),
O’qiganingda unutmay duo qil meni.
Xorazmiyda:

Kel,ey oy yuzli dilbar, tut bir qo ‘sh,
Biror qo ‘sh birla qilgil bizni madxush. 21
Bu baytda «Qo’sh» so’zi she’r bitish, yaratish ma’nosidadir.
XII asr tilshunosi Mahmud Umar Zamaxshariy «Muqaddimat ul- adab»
arabcha — forscha — turkcha-mo’g’ulcha to’rt tilli lug’atida arabcha «she’r»
istilohi turkiyda «Qo’shiq» deyilishini izohlab, unga «-chi» qo’shimchasini qo’shib
yasalgan «Qo’shiqchi» so’zi mohiyatan «shoir» atamasiga ekvivalent ekanligini
shunday ta’kidlaydi: «She’r ko’toh guft shoir — qisqa qo’shiq aytdi qo’shiqchi». 22
Alisher Navoiy ham «Mezon ul — avzon» («Vaznlar o’lchovi») asarida
«Qo’shiq» istilohini «poeziya» ma’nosida qo’llab, yana uning ayolg’u, Iahn, turki
deb yuritilishini, ayni chog’da bular xalq poeziyasining ichki shakllari sifatida
uchrashini ta’kidlaydi.
Alisher Navoiy «Qo’shiq» ning tor ma’noda janr tushunchasiga egaligiga
alohida diqqat qilib yozadi: «Yana Qo’shiqdurkim, org’ushtak usulida shoyidur va
ba’zi advor kutubida ul usul bo’lubtur va ul surud a’robning teva surur hudilari
vazni bila madidi musammani solimda voqe bo’lur, aning asli bu na’vdurkim,
bayt:
Vahki ul oy hasrati dardi dog’i firqati,
Ham erur jonimga o’t ham hayotim ofati. » 23
Navoiy bunda kuy bastalangan, vale aruzda bitilgan xalq qo’shig’ini ko’zda
tutadiki, hozir bunday hodisa «ashula» istilohi ostida qo’shiqdan farq qilinadi va
qo’shiqning ichki bir xili sifatida tushuniladi.
Bobur ham «Risolai aruz»da bu fikrni tasdiqlab yozadi: «Sulton Husayn
Mirza zamonida yana bir surud chiqti kim «Turkiy»ga o’q mavsum bo’ldi
Alisher Navoiy va Boburlar zamonidan e’tiboran qo’shiqning ichki janrlarini
farqlash tamoyilga aylana borgan.

Umuman, qo’shiq atamasi turkiy «Qo’shmoq» fe’li o’zagidan yasalgan
bo’lib, satrga satrni qo’shib aytish va kuylash ma’nolarini anglatadi. Zero, xalq
qo’shig’i kuy bilan birga tug’iladi va shu xususiyati bilan yozma adabiyotdagi
she’riyatdan farq etadi. Qolaversa, xalq qo’shiqlari tarixan raqslar bilan ham
yaxlitlashgan va albatta, kuylanishga muvofiqlashgani bilan ajralib turadi.
A.Musaqulov shu xususiyatini nazarga olib, xalq qo’shiqlarini «tarixiy asoslariga
ko’ra qadim tasawurlar, urf-odatlar bilan, ayniqsa, hosildorlik kultlari bilan uzviy
bog’langan, kuy va raqs bilan birga paydo bo’lib, kuy bilan munosabatini barqaror
saqlab qolgan she’riy san’at turi» 24
sanaydi. Shu mulohazalarga asoslanib aytish
mumkinki, inson his-tuyg’ularini, o’y-orzularini, quvonch va g’amlarini, xullas,
rang-barang kechinmalarini tugal holatda ko’pincha to’rtlik va ma’lum holatlarda
ikkilik, uchlik, beshlik, oltilik shakllarida kuy, ohang va raqs omuxtaligida
ifodalab, og’izdan-og’izga o’tish asosida xilma-xil variantlarda el orasida keng
tarqalgan xalq she’ri qo’shiq hisoblanadi. Qo’shiq xalq she’ri sifatida ham barmoq,
ham aruz vaznlarida yaratilsa-da, yakka va iamoa (kollektiv), sozli (kuyli) va sozsiz
(kuysiz) ijrolarga mo’ljallanganligi bilan o’zaro farq qiladi. Ularning shunday
namunalari borki, ommabop ijroga moijallangan; bular aksaran to’rtlik shaklidagi
namunalaridir. Ana shunday namunalari borki, ijrosi professional mahoratni talab
etadi. Shu xususiyatiga ko’ra xalq orasida qo’shiq ijrochilari qo’shiqchi, xalfa,
satang, go’yanda (nahvagar), ashulakash (ashulachi), laparchi, o’lanchi tarzida
farqlanadi. Qo’shiqchi ko’pincha to’rtliklarni ijro etsa-da, aslida nisbatan kengroq
ma’noda, umuman, qo’shiq ijrochisi va ijodkori bo’lsa, go’yanda (nahvagar)
asosan yig’i-yo’qlovlarni kuylashga ixtisoslashgan qo’shiqchidir. Ashulakash yoki
ashulachi ko’pincha maqom tarkibidagi qo’shiqlarni yoki katta ashula deyilguvchi
jo’rsiz ijro etiladigan qo’shiqni kuylay oladiganlardir. Laparchi raqsga tushgan
holda qo’shiq aytuvchi bo’lsa, o’lanchi to’y marosimi qo’shiqlarini ijro etuvchidir.
Xalfa Xorazmda keng tarqalgan ayol qo’shiqchiligi bo’lib, ular ham to’y, ham aza
qo’shiqlarini baravar ijro etaveradilar. Satang Namanganda xalq qo’shiqlarini doira
jo’rligida ijro etuvchi ayollardir.

Shuni ham aytish kerakki, xalq qo’shiqlari turli joylarda turlicha ijro etiladi.
Chunonchi, Farg’ona vodiysidagi yor-yor ijrosi Buxorodagidan va o’z navbatida,
Xorazmdagi yor-yor bularning har ikkalasidan ham farq qiladi. Bu farq yor-yor
ohangidagina emas, hatto naqarotida ham seziladi. Farg’onada va Toshkent
vohasida «yor-yor» naqaroti (radifi) ommaviyroqdir. Katta qo’shiq deyilguvchi
jo’rsiz ijro etiladigan qo’shiq, asosan, Farg’ona vodiysi va Toshkent atroflarida
uchrasa-da, O’zbekistonning boshqa joylari uchun xos emas. Farg’ona qo’shiq
ijrochiljgida dutor va doira jo’rligi nisbatan faoi bo’lsa, Buxoroda tanbur va doira,
Xorazmda esa tor, garmon hamda doira shunday mavqega ega.
To’rtliklar yakka ijro etilsa, yor-yorlar jamoa (kollektiv) tarzida, yalla va
laparlar raqs va kuy uyg’unligida ijro etiladi.
O’zbek xalq qo’shiqlalining kompozitsion qurilishi o’ziga xos bo’lib,
tadqiqotchilar uning ikki sathiy ko’rinishda boiishini qayd etadilar."
Birinchi ko’rinishdagi kompozitsion sathi, asosan, to ‘rtlik shaklidagi band
tuzilmasidir. Barcha to’rtliklaming tea’s (t) Q teas (t) — antitezis (a) va sintez —
xulosa (s) ning o’zaro almashinuvi negizida qurilishi an’anaviydir. O’z navbatida.
to’rtlik kompozitsion tuzilmasi ham to’rt tipda keng tarqalgan:
Birinchi kompozitsion tipdagi to’rtlikning I- va 2-satrlari o’zaro birikib, bitta
tezisni ifodalasa, 3- va 4- misralari ham o’zaro birikib bitta sintez (xulosa)ni
ifodalaydi. Natijada u T + T + S + S shaklida namoyon bo’ladi:

II.bob Furqat lirikasini o’rganishda janriy xususiyatlar.
2.1 Furqat lirikasining o’ziga xosligi.
Shoir sayohati Furqat Istanbuldan Bulg oriyaʻ va Yunonistonga o tdi. ʻ Bolqon
yarim orolining qator shaharlarida bo ldi. 1892-yilning martida Istanbuldan
ʻ O rta ʻ
dengiz orqali Arabistonga — Makka , Jidda , Madina shaharlariga bordi. Makkadagi
haj ziyorati munosabati bilan „Hajnoma“ asarini yaratdi.
So ng
ʻ Bombayga keldi, Hindistonning qator viloyatlariga sayohat qildi. Uning bu
davrda yozgan nasriy va nazmiy maktublarida tushkunlik, ona yurt sog inchi va
ʻ
iztiroblari aks etgan. „Adashganman“ radifli hamda „Kashmirda“ , „Bulbul“ deb
nomlanuvchi lirik she rlar turkumi shu jihatdan o ziga xos hijronnomadir. 1893-yil
ʼ ʻ
martida Furqat Kashmir va Tibet orqali Sharqiy Turkistonga borib, Yorkentda
turg un yashab qoldi. Oila qurdi. Tabiblikdan xabardor bo lgan shoir dorivor
ʻ ʻ
o simliklar bilan savdo qiluvchi do kon ochdi, ijodiy ish va xattotlik bilan
ʻ ʻ
shug ullandi. Furqat doimo Vataniga qaytish umidi bilan yashadi. Avval
ʻ
boshlagan „Sayohatnoma“ asari ustidagi ishni Yorkentda davom ettirdi. Lekin bu
asar hanuz topilgani yo q. U yerdan Toshkentga publitsistik asarlar, turli
ʻ
mavzudagi xat-maqolalar, Farg ona va Toshkentdagi yor-do stlariga maktublar
ʻ ʻ
yo llab turgan.
ʻ Furqat o zbek matbuoti tarixida ʻ felyeton janrini boshlab berdi
( „Hind nayrangbozi Yorkendda“ , 1905).
Barkamol lirikasi, jozibali nasri va publitsistikasi bilan 19-asr oxiri va 20-asr
boshlaridagi milliy adabiyotimiz rivojiga ulkan hissa qo shgan Furqat ona
ʻ
vatanidan uzoqda vafot etdi. Uning jasadi Yorkentning Dongdor qabristoniga
ko milgan. 1990-yil shoir qabri ustiga maqbara qurilgan.
ʻ

Fikrlarimni yakunlar ekanman, Furqat hayoti, ijodini o rganish jarayonida yozganʻ
she'rim bilan xulosalamoqchiman: Yig ladi she'riyatda g amga giriftor Furqat, Ona
ʻ ʻ
yurt jamoliga har on intizor Furqat, O z yurtida topmadi qardoshidan mehr-u vafo
ʻ
O zga elda chaman izlar fasli navbahor Furqat. Ko ngil yorni, yurak yurt
ʻ ʻ
sog inchin qumsar hargis, Shoir dardini tinglab subhidam yig lar nargiz. Hajr yuki
ʻ ʻ
sol o ldi, mulki Qoshg ar bag rida Yurtda ag yor she'r ahlin, ta'qib etar izma-iz.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Vatan tuprog iga yov bo lsa doim hukmron, Avom nola aylajak, avj olar oh-u
ʻ ʻ
fig on Yashashga kun yo q xalqqa, ziyoliga halovat Shoir ahli darbadar, o zga elda
ʻ ʻ ʻ
bag ri qon. Yuraklarda yashaysan ona Turon, ona Turon, Darbadar farzandlaring,
ʻ
intilishlar sen tomon Furqat, Zavqiy, Muqimiy firoqingda to kdi yosh
ʻ
Yashayapsan, ona Turon, ular ko nglida hamon.
ʻ
Men-ku men va’damda turdim, Sochda sochbog’im bilan. Sen-ku sen va’dasi
yolg’on, Belda belbog’i bilan. O’zbeklarda belbog’ - erlik sha’ni, g’ururi, iftixori
belgisi. Sochbog’- ayollar ro’moli. Uni tang’igani uchun ayol-da! Shu holatida u
kamsituvchi ma’noga egaday tuyulsa-da, aslida ayollik shavkatining ramziy
belgisini anglatadi. Lirik qahramon esa men ayolligim bilan - «sochda sochbog’im
bilan» va’damda tursam-u, sen erkakmen deya, «belda belbog’ing bilan» va’dang
yolg’on bo’lsa, so’zing ustidan chiqolmasang, er bo’lib nima qilasan, deb piching
qilyapti. Bu piching - kinoya «sochda sochbog’» va «belda belbog’» detallarini
kontrast qo’yish asosidagi parallelizmni to’rtlikning kompozitsion qurilmasiga
aylantirgan. Jonlantirish asosidagi parallelizm:
Charxim tanob tashlaydi, Bir baloni boshlaydi, Kundoshligi qurisin, Kunda
urush boshlaydi. Sirtdan qaraganda charxning tanob tashlashi bilan kundoshlik
urushi orasida hech qanday aloqa yo’qday. Lekin o’zbek xalqi orasida charxning
tanob tashlashi - xosiyatsiz sanaladi. Charx tanob tashlasa, demak, biror falokatdan
nishon beradi, deb ko’ngildan kechiladi. Bu - irim. AsUda charxning tanob
tashlashi ish unumiga xalal beruvchi tashvish, yigiruvchini zeriktiradi. Binobarin,
charxning tanob tashlashi irimchilik mohiyati bilan kundoshlik uyda janjal
chiqishidan ogohlantirsa, zeriktiruvchanligi bilan janjal oqibati — ko’ngilni xira

qilishga ishoradir. Charxning tanob tashlashi detali ana shu taxlitda jonlantirilib,
to’rtlik uchun kompozitsion asosga aylangan parallelizmni yuzaga keltirgan.
Psixologik parallelizm:
Tokchadagi qaychini Zang bosibdi, yor-yor, Kelin oyim oyisini G’am
bosibdi, yor-yor. «Zang bosgan qaychi» bilan «g’am bosgan yurak» bir-biriga
qiyoslangan holda yaratilgan parallelizm to’rtlik kompozitsion asosini tashkil
etgan. Ikkala holat — «zang bosgan qaychi» bilan «g’am bosgan yurak»dagi
bog’lanish shundaki, qaychi zangi ko’rinib turadi, shu xususiyati bilan u kishi ichki
dunyosiga xos ko’rinmas kechinmani — g’amni yorqin, qo’rimli obrazga
aylantirgan holda tasawur qilish imkonini yaratib, psixologizmni kuchaytirgan.
Allegorik parallelizm:
Xalq qo’shiqlarining paydo bo’lishi va rivojida mifo-poetik tafakkur muhim
ahamiyat kasb etgan. Mifologik mushohadaning badiiy ifodasi esa, an’anaviy xalq
qo’shiqlaridagi u yoki bu ramziy obraz bag’rida bizning kunlarimizgacha saqlanib
qolgan.
Mifologik dunyoqarashga ko’ra, hatto turkiy xalqlar qo’shiqning o’zini ham
jonli mifik mavjudot deb tasawur qilganlar. Qo’shiqning magik qudratiga
sig’inganlar. Shu boisdan qo’shiqlar mazmunan ijtimoiy turmushning barcha
sohalarini qamrab olgan. Turmushda ro’y bergan har bir ijtimoiy hodisaga ular
hozirjavobdir. Shu xususiyatiga ko’ra, ularni an’anaviy va zamonaviy qo’shiqlarga
bo’lib o’rganish mumkin.
Xalq qo’shiqlarining asosiy salmoqli hissasini badiiy jihatdan pishiq va
yuksak ohangdorlikka ega an’anaviy qo’shiqlar tashkil etadi. Biroq hayot muttasil
harakatda bo’lgani bois unga hozirjavoblik bilan yaratilayotgan, yangi zamon va
uning kishilari ruhiyatini ifodalayotgan zamonaviy qo’shiqlar ham ijod
qilinmoqda.
Oqibatda keyingi yillarda istiqlolga tashna xalqimizning orzu-o’ylari,
kechinmalarini ifodalovchi yangi qo’shiqlar bot-bot quloqqa chalina boshladi.

Ularning an’anaviy xalq qo’shiqlari ruhida yaratilganligi jozibadorligini
ta’minlovchi omil bo’layotir. An’anaviy xalq qo’shiqlarida tashqi ma’no bilan bir
qatorda tinglovchi birdaniga ilg’ay olishga qiynaladigan, xalqning tarixiy-
mifologik dunyoqarashi, ibtidoiy tasawur-tushunchalari, irimlari, urf-odat va
e’tiqodlariga daxldor ichki ma’nosi ham bo’ladi. Shu xususiyati bilan ular hozir
yaratilayotgan qo’shiqlardan birmuncha farqlanib turadi.
O’zbek xalq qo’shiqlari yaxlit tizim holida shakllangan bo’lib, shakliy xilma-
xilligi bilan ajralib turadi. Ular janr mansubiyati, ijro maqsadi, o’rni va vazifasi
jihatidan ikki katta guruhga bo’linadi:
I. Marosimga aloqador xalq qo’shiqlari yoki marosim folklori:
mavsumiy, oilaviy-maishiy va so’z magiyasiga mansub marosimlarga
daxldor qo’shiqlami o’z ichiga oladi.
II. Marosimga aloqasi bo’lmagan xalq qo’shiqlari yoki
nomarosimiy folklor bu guruhga mansub qo’shiqlar ham janriy shakli,
ijro xususiyati va motivlari hamda ijtimoiy-estetik vazifasiga qarab
to’rt ko’rinishda namoyon bo’luvchi mehnat qo’shiqlari, lirik
qo’shiqlar, tarixiy qo’shiqlar va termalarai qamrab oladi. Qo’shiq kishining ongi va
hissiyotlariga ta’sir etish qudratiga ega. Aksariyat qo’shiqlarda xalqning urf-odati.
milliy an’analari, axloq normalari o’z aksini topgan. Shu vazifasiga binoan ular
etnopedagogik qimmat kasb etadi.
Xalq qo’shiqlarida voqelik garchi yakka shaxsning kechinmalari orqali aks
ettirilsa-da, biroq bu kechinmalar ommaning, ko’pchilikning his-tuyg’ulari bilan
uyg’unlashgan holda namoyon bo’ladi.
Qo’shiqlar xalq ma’naviyatining, ijodkorining buyuk qudratini, mehnatkash
omma irodasining bukilmasligini ifodalaydi. Kishilarni ruhan tetiklikka, jasoratga,
mehnatsevarlikka, insonparvarlikka, do’stlikka va vafodorlikka chorlaydi.
Qo’shiq qaysi tarixiy sharoitda, qanaqa munosabat bilan yaratilgani — uning
ruhiyatidan bilinib turadi. Shoirlar xalq qo’shiqlaridan ijodiy ta’sirlanib, ular shakli

va ohangini stilizatsiya qilgan holda she’rlar yozishmoqda. Buning natijasida
o’zbek she’riyatida adabiy alia, she’riy topishmoq, baxshiyona singari badiiy-
kompozitsion folklorizmlar, xalq qo’shiqlari vazni, motivi va ohangida bitilgan
hamda ulardagi poetik obrazlardan ijodiy foydalanib yaratilgan badiiy-ma’naviy
folklorizmlar tobora chuqurlashib, sayqallanib bormoqda. Ayni choqda bunday
xalqona ruhdagi qo’shiqlar tez ommalashib ketayotir.
Mehnat qo’shiqlari. Mazmunan mehnat jarayoni bilan bog’liq bo’lgan
qo’shiqlar mehnat qo’shiqlari deb yuritiladi. Mehnat qo’shiqlari xalqimizning
qo’shiqchilik repertuarida alohida va mustaqil o’rin tutadi. Mehnat qo’shiqlarining
mazmun-mundarijasini, janr xususiyatlarini mehnat turlari va uni amalga oshirish
jarayoni belgilaydi. Mehnat qo’shiqlari o’ziga xos ohangda sozsiz ijro etiladi.
Mehnat qo’shiqlari xalq she’riyatining eng qadimiy shakllaridan biridir. Ilk
namunalari M.Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobi orqali bizgacha yetib
kelgan. Mehnat qo’shiqlari ibtidoiy insonning mehnat faoliyati bilan bevosita
aloqadorlikda vujudga kelgan va taraqqiy topa borgan. Dastlabki mehnat
qo’shiqlari mehnat jarayonidagi muayyan harakat ritmiga mos keluvchi undov.
xitob va nidolar xarakteridagi poetik parchalardan iborat bo’lgan. Bora-bora ular
she’riy shaklga tushgan va kuylana boshlangan.
B.Sarimsoqovning fikricha, mehnat qo’shiqlarining tarixiy taraqqiyoti uch
bosqichda kechgan:
1. Mehnat qo’shiqlarining vujudga kelish jarayoni. Bu jarayon ibtidoiy jamoa
tuzumining ilk davridayoq boshlanib, uning so’nggi bosqichlarida yakunlangan.
Mazmunan ular u yoki bu harakatga undaydi, jamoa bo’lib harakat qilishga
chorlavchi xitoblardan tashkil topgan.
2. Mehnat taqsimotining yuzaga kelishi va mehnat turlarining har biriga
oid qo’shiqlarning yaratmsh bosqichi.
3. Ijtimoiy mehnat taqsimotining tugallanishi, sinfly jamiyatning qaror
topishi va mehnat qo ‘shiqlarida ijtimoiy tengsizlik motivlarining rivojlanish
bosqichi. Shu davrdan boshlab mehnat qo’shiqlarida g’oyaviy-estetik vazifa

yetakchilik qila boshlagan. Mehnat jarayoni bilan bevosita bog’liq holda qo’shiqiar
yaratila boshlangan.
XULOSA.
Mehnat qo’shiqlari lirik turga mansub mustaqil turkumlashgan janriardan
iboratdir. Bu qo ’ shiqiar , albatta , mehnat jarayonida ijro etiladi . Shu sababli mehnat
tunning o ’ zgarishi yoki yo ’ qolishi tufayli o ’ sha jarayonda ijro etiladigan qo ’ shiqiar
ham yo ’ qoladi . Masalan , charx va yorg ’ ichoq ishlatilmay qolgandan buyon charx
va yorg ’ ichoq qo ’ shiqlari ham kuylanmay qoldi .
Mehnat qo’shiqlarida mehnat va unda qo’Uaniladigan narsalarning nomi
uchraydi va ularga murojaat qilinadi. ^Mehnat qo’shiqlarining ritmik qurilishi
sodda, poetik tili va qofiya tizimi oddiy bo’ladi. Ularda murakkab poetik obrazlar,
ko’chimlar uchramaydi. Sanab o’tilgan bu xususiyatlar mehnat qo’shiqlarini
mehnat haqida yaratilgan qo’shiqlardan farqlashga yordam beradi.
Mehnat qo’shiqlari marosimga aloqasizdir. Lekin dastlabki ayrim namunalari
ba’zi agrar marosimlarga aloqadoriikda yuzaga kelgan bo’lishini ham inkor etib
bo’lmaydi. Masalan, qo’sh qo’shiqlari dalaga qo’sh chiqarish uchun
o’tkazilgan. »Shox moylan> marosimiga qaysidir jihatlariga ko’ra yaqinlik hosil
qiladi.
Mehnat qo’shiqlari mehnat turlariga qarab har xil bo’ladi. Ularni maxsus
tadqiq qilgan K.Ochilov mehnat qo’shiqlarini tubandagi uch katta guruhga bo’lib
o’rganadi:
Aslida bu tasnif ham nomukammaldir. Zero, qachonlardir ovchilik va savdo-
sotiqqa aloqador mehnat qo’shiqlari ham bo’lgan. Bulardan tashqari, harbiy
asirlikka va qamoqxonalarga tushganlarning ham o’z qo’shiqlari bo’Iganligi

shubha uyg’otmaydi. Ammo bunday qo’shiqlar vaqtida yozib oiinmagan, shu
sababli ular haqida hozircha bir narsa deyish qiyin.
Chorvachilikka aloqador qo’shiqlar. Xalqimiz qadimdanoq chorvachilik
bilan ham shug’ullanib kelgan. Bu kasb xalqimiz hayotida muhim o’rin egallagan.
Xalq orasida ot boquvchini yilqiboqar, tuya boquvchini tuyaboqar, sigir va ho’kiz
boquvchini podachi, qo’y-echki boquvchini qo’ychivon yoki cho’pon, tovuq
boquvchini-parrandaboqar deyish an’anaga aylangan? Turli-tuman qushlarni
parvarish qiluvchilar nomiga «Qushchi» nisbatini qo’shib aytishgan.
Ot, tuya, ho’kiz kabi jonivorlar hamisha chorvador va dehqonning mehnat
jarayonidagi yaqin ko’makchisi bo’lgan. Ular orqali qadimgi ajdodlarimiz olis
manzilni yaqin, mashaqqatli ishni oson qilishgan. Shu bois bu jonivorlarai qadimgi
kishilar totem va kult darajasiga ko’tarib ardoqlashgan. Ularga nisbatan alohida
e’tibor bilan munosabatda bo’lishgan. hatto doston, afsona, ertak, rivoyat kabi xalq
asarlarida bu jonivorlar bilan bog’liq turli epik talqinlar paydo bo’lgan.
Aslida chorvachilik faoliyatining vujudga kelishiga ibtidoiy insonlarning u
yoki bu jonivorga e’tiqod qo’yishi, uni o’ziga homiy va madadkor hisoblab, totem
darajasida e’zozlashi, shu asosda yuzaga kelgan turli totemistik qarashlari muhim
omil bo’lgan. Shu sababli bugungi kunda bolalar repertuaridagina hukmlagichlar
istilohi zamirida alohida janr sifatida qaror topgan bunday qo’shiqlarda turli-tuman
hayvonlar va qushlarga to’ppadan-to’g’ri buyruq ohangida murojaat qilinib,
ularning o’zigagina xos ta’rif-u tavsifi keltiriladi: «Qaldirg’och», «Laylak»,
«Quyoncham».»Xo’rozim», «Uloqcha», «Eshakkinamni so’ydilar», «Toychoq»
singari bolalar qo’shiqlarida qadimiy totemistik e’tiqod izlari bo’rtib turibdi.
Afsuski, ajdodlarning ekologik qarashlarini avlodlarga yetkazuvchi va shu
qarashlar asosida chorvachilik kasbiga muhabbatni, ekologik tuyg’ularni
tarbiyalashda beqiyos qimmatga ega bo’lgan ot, uloqcha, sigir, ho’kiz, qo’y, echki,
tuya, biya, kiyik, quralay, eshak, xo’tik, qo’zichoq, xo’roz, jo’ja, qaldirg’och,
laylak, turg’ay, bedana, kaptar, qarg’a, quyon, bo’ri, mushuk, it singari hayvonlar
va qushlar, shuningdek, hasharotlar (kapalak, bolari, ninachi, chumoli, xonqizi

kabi) haqidagi bunday qo’shiqlar kam yozib olingan, hayvonot olamini e’zozlovchi
bunday qo’shiqlarning kattagina qismi bizgacha yetib kelmagan. Shunga qaramay,
o’ziga xos murakkabliklarga ega bu mehnat turi jarayonida ham rang-barang
qo’shiqlar yaratilgan va ijro etib kelingan. Bu jihatdan, ayniqsa, sigir, qo’y, echki,
biya, tuya singari hayvonlarni iydirishga xizmat qiluvchi sog’im qo’shiqlari
ayricha jozibaga egaligi bilan ajralib turadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Furqat. Muhabbat yo'lida, she’rlar-Toshkent.Yangi asr avlodi.2009.
2. Maxmidjonov, S. (2023). O'ZBEK ADABIYOTIDA ZIYOLI OBRAZINING
GENEZISI. Zamonaviy ilm-fan va tadqiqotlar, 2(6), 1231-1235.
3. Maxmidjonov, S. D. O. G. L. (2023). O ‘ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGIDA
BADIIY OBRAZ MASALASINING QIYOSIY TALQINI. Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences, 3(6), 520-524.
4. Maxmidjonov, Shoxruxbek Dilshod O‘G‘Li (2023). O‘ZBEK
ADABIYOTSHUNOSLIGIDA BADIIY OBRAZ MASALASINING QIYOSIY
TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences, 3 (6), 520-524.
5. Maxmidjonov, S. (2023). THE GENESIS OF THE IMAGE OF AN
INTELLECTUAL IN UZBEK LITERATURE. Modern Science and Research,
2(6), 1231-1235.
6. Makhmidjonov, S. (2021). Artistic Interpretations Of The Edges Of The Human
Psyche. Интернаука , (15-3), 75-76.
7. Sabirdinov, A. (2019). Sketches to the novel “Night and day” by Chulpan.
Scientific journal of the Fergana State University, 1(6), 119-120.
8. Oripova, G. (2019). UZBEK POETRY AND THE WORLD LITERATURE IN
THE YEARS OF INDEPENDENCE. Scientific Journal of Polonia University,
32(1), 116-120.

9. Qosimov, A. A. (2020). "DORIAN GREYNING SURATI" VA "OYNADAGI
ODAM"ROMANLARIDA RAMZIY IFODANING O'ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI VA O'XSHASHLIKLARI. Nazariy Va Amaliy Fan, (5), 590-
592

Furqat lirikasining janriy tabiati

Sotib olish