Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	221.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Март 2025
Расширение	doc
Категория	Физическая культура

Futbol o`yinini qoidalari

jihatidan bu o’yin ko’roq hozirgi regbi o’yiniga o’xshab ketadi. Lekin bu o’yinda
qo’l bilan o’ynash taqiqlangan edi. Qadimgi to’p o’yinlarnining qaysi biridan
hozirgi futbol kelib chiqqanligini aniqlashni ngiloji yo’q.
Qadimgi Yunonistonda to’p bilan o’ynaladigan boshqa o’yinar ham
bo’lgan. Antik to’p o’yinlarining qaysi biri hozirgi zamon futbolining qonuniy
asoschisi, uning asoschisi kim ekanligi aniq belgilanmagan yoki aytilmagan,
bugun uni o’z-o’zidan tasavvur qilib bo’lmaydi. Baribir ko’pchilik futbol
mutaxassislarining aksariyati, futbol «Garkasto’m» degan qadimgi Rim
o’yinidan kelib chiqqan bo’lib, uni Britaniya, Italiya va G’arbiy Evropaning
boshqa mamlakatlariga Yuliy Tsezar yoki Rim legionerlari olib kelganlar, deb
taxmin qiladilar.
Shuni eslatib o’tish zarurki, to’p bilan o’ynaladigan o’yinlarni boshqa
davlatlarda ham o’ynaganlar. Shu bilan birga u juda ommabob bo’lib, har hil
tabaqa va sinflar orasida ixlosmandlari bo’lgan. Masalan, eramizdan avvalgi IV-
VI asrlarda Xitoyda o’ynaladigan o’yin, futbolga o’xshab ketadi. U harbiy
tayyorgarlikning muhim elementlaridan biri hisoblanar edi. Xoilar sulolasi
tarixida (eramizdan avvalgi 206 yildan to eramizning 25 yillarigacha) «ChJU -
KE» o’yinini tavsifi yoki bayoni saqlanib qolgan. «ChJU» -oyoqda tepish, «KE»
charmli to’ldirma to’p ma’nosini bildiradi. Yozma ma’balar guvohlik berishiga
qaraganda, imperatorning tug’ilgan kunida, imperator saroyi oldida ikkita kuchli
jamoa o’rtasida o’yin o’tkazilardi. O’yinga maxsus maydoncha tayyorlashar edi.
30 funt balandlikdagi babukli tayyoqchalar o’rtasiga ipakli to’r tortilardi, unda
diametri bir funtdan ko’proq teshik qilinar edi. Ikkala jamoaning o’yinchilari,
teshikka oyoqlari bilan to’pni kiritishga harakat qilardilar. G’oliblar gullar,
mevalar, vino, kumush billur (kubok) bilan taqdirlanar edilar. Ayni vaqtda mohir
o’yinchilarni hizmat yuzasidan yuqori lavozimga ko’tarish kutilardi. Shunday
voqealar bo’lganni, bir o’yinchi, u to’p bilan chiroyli o’yin ko’rsatilganligi uchun
general lavozimiga ko’tarilardi. Shu bilan birga yutqazgan jamoa sardorini,
odatda, oshkora ravishda qamchilash bilan jazolashardi.
6

tugadi. Shuni aytish kerakki, O’zbekiston futbol jamoalari 1930 yildan boshlab
faqat O’rta Osiyodagina emas, balki sobiq ittifoqda ham kuchli jamoalardan
hisoblanib keldi.
Ayniqsa 1947-1949 yillarda respublikada futbol yuksalyotgani yaqqol sezila
boshladi. Bu davrda O’zbekiston futbolchilarining jismoniy tayyorgarligi
yaxshilanib, texnik va taktik jihatdan kamol topayotgani ko’zga tashlanib turardi.
Biroq undan keyingi yillarda O’zbekiston futbolchilarining o’yin mahorati pasaya
boshladi, bu esa respublikamiz yoshlari o’rtasida futbol yaxshi yo’lga
qo’yilmaganligi, yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligiga etarli e’tibor
berilmagani natijasi edi.
O’sha yillarda yoshlardan tuzilgan bir qancha kuchli jamoalar paydo bo’ldi.
Masalan, 1947 yilda «Pishchevik» ko’ngilli sport jamiyatining yosh jamoasi
respublika chempioni bo’ldi.
1947 yilda Toshkent Okrug ofitserlar uyining futbol jamoasi «B» klass
magistrlar jamoalari o’rtasida sobiq ittifoq birinchiligiga kiritildi. U O’rta Osiyo
zonasida birinchi o’rinni ishg’ol qilib, zonalar g’oliblari o’rtasida o’tkazilgan
final o’yinlarida qatnashish huquqini qo’lga kiritdi.
Futbol qishloq joylarda ham keng yoyila boshladi. Juda ko’p jamoa tuzilib,
ular o’z mahoratini tinmay takomillashtira bordi. 1948 yilda Toshkent
viloyatidagi «Polyarnaya zvezda» jamoasi futbol bo’yicha respublika chempioni
bo’ldi. O’sha yilning o’zida O’zbekiston futbolchilari O’rta Osiyo va Qozog’iston
respublikalari spartakiadasida g’olib chiqdilar. Toshkent ofitserlar uyi jamoasi
sobiq ittifoq Qurolli Kuchlari chempioni degan sharafli nomga sazovor bo’ldi.
1951 yilda O’zbekistonning yoshlar jamoasi musobaqalarda muvaffaqiyatli
qatnashib, birinchiligi O’rta Osiyo zonasida birinchi o’rinni egalladi.
Shundan keyingi yillarda respublika birinchiliklari muntazam o’tkazib
turildi va bu musobaqalarda O’zbekiston shaharlari jamoalari qatnashib keldi.
1953 yilda Toshkentdagi yoshlar sport maktabining futbol jamoasi respublika
chempioni nomini oldi. Bu yoshlar o’rtasida futbolni rivojlantirishdan dalolat
berar edi. Respublika birinchiliklaridan tashqari har yili O’zbekiston kubogi
15

Raqib jamoaning hamma o`yinchilari to`pdan kamida 9,15m (10 yard)
masofada joylashadi.
To`p o`yinga kirmaguncha raqib jamoaning hamma o`yinchilari jarima
maydoni tashqarisida turadi.
Qachonki to`p jarima maydonidan tashqariga chiqsa, to`p o`yinda xisoblanadi.
Darvoza maydoni doirasida bajarilishi k е rak bulgan jarima yoki erkin zarba
uning har qaysi nuktasida bajarilishi mumkin.
Xujumdagi jamoa tomonidan bajariladigan erkin zarba.
Raqib jamoaning hamma o`yinchilari to`pdan kamida 9,15m (10 yard)
masofada joylashadi.
To`p o`yinda xisoblanadi qachonki to`pga zarba b е rilib, u harakatda bo`lsa.
Darvoza maydonida bajarish uchun tayinlangan erkin zarba, darvoza chiziqiga
parall е l bo`lgan darvoza maydoni chiziqida hoida buzilgan joy yaqinida amalga
oshiriladi.
Jarima maydoni tashqarisida bajariladigan jarima yoki erkin zarba.
Raqib jamoaning hamma o`yinchilari to`p o`yinga kirmaguncha to`pdan 9,15
m masofa uzoqlikda joylashadi.
To`p o`yinda hisoblanadi qachonki to`pga zarba b е rilib u harakatda bo`lsa.
Jarima yoki erkin zarba qa е rda hoida buzilgan bo`lsa o`sha joydan bajariladi .
Hoida buzilishi va jazo.
Agar jarima yoki erkin zarba bajarilayotganda raqiblardan biri to`pga ruxsat
b е rilgan masofadan ko`ra yaqinroqda bo`lsa.
Zarba qaytariladi.
Ximoyalanayotgan jamoaning o`z jarima maydonida bajarayotgan jarima yoki
erkin zarbasidan so`ng to`p to`g`ridan to`g`ri o`yinga kirmasa.
Zarba qaytariladi.
Maydon o`yinchisi tomonidan (Darvozabon emas) bajariladigan jarima yoki
erkin zarba
Agar to`p o`yinga kirgandan so`ng zarbani bajargan o`yinga to`pga boshqa
biror o`yinchi t е gmasdan oldin ikkinchi marotaba to`pga t е gsa :(qo`li bg`n emas).
36

Shveytsariya, Vengriya 4-guruh: Daniya, Germaniya, Shvetsiya Tasavvur qiling,
hozirgi Chempionlar ligasi 1991-yili emas, 1905-yiliyoq tashkil qilinishi mumkin
edi. Chempionatda ishtirok etish uchun ariza topshirishning oxirgi muddati deb
1905-yilning 31 avgusti belgilandi. Ammo shu kungacha FIFAga birontayam
ariza tushmadi! Bunday muvaffaqiyatsizlikdan so ng Geren 1906-yilning 4ʻ
iyunida, FIFAning uchinchi kongressida iste foga chiqqanini ma lum qildi. FIFA
ʼ ʼ
boshqaruviga kelgan angliyalik Daniel Berli Vulfoll davrida ham (1918-yil 24
oktabrda davom etgan) ushbu g oyalar amalga oshirilmadi. 29 oy FIFA
ʻ
prezidentsiz qolgach, 1921-yil 1 aprelida bu lavozimga frantsuz Jyul Rime o tirdi.
ʻ
Jahon chempionatini uyushtirish uchun sharoit pishib yetilganligini ilg agan Rime
ʻ
o z nomini tarix sahifalariga muhrlashga sazovor bo ldi. 1928-yilning 29 may
ʻ ʻ
kuni, Amsterdamda bo lib o tgan kongressda tarixiy qarorga kelindi. Yana bir
ʻ ʻ
frantsuz Anri Delonning taklifiga ko ra 1-jahon chempionati 1930-yili
ʻ
o tkaziladigan bo ldi. Amsterdamda birinchi jahon chempionatining mezboni kim
ʻ ʻ
bo lishi kerakligidan boshqa barcha masalalar kelishib olindi. Mezbon esa
ʻ
FIFAning navbatdagi, 1929-yilning 18-19 may kunlari Barselonada bo lgan
ʻ
kongressida aniq bo ldi. Nomzodlar 6 ta edi — Italiya, Shvetsiya, Gollandiya,
ʻ
Vengriya, Ispaniya va Urugvay. Yevropaning 5 vakili tarixiy chempionatni
o tkazish huquqini bir ovozdan okeanorti mamlakatiga topshirishga qaror qildilar.
ʻ
Fifa (FIFA, frans. Federation internationale de Football Association so zlari
ʻ
bosh harfidan) — xalqaro futbol uyushmalari federatsiyasi. 1904-yil Fransiyada
ta sis etilgan. 204 ta milliy futbol uyushmasini birlashtiradi (2003). O zbekiston
ʼ ʻ
1994-yildan a zo. Turli miqyosdagi xalqaro musobaqalar: milliy jamoalar
ʼ
o rtasida jahon chempionati (1930-yildan), mini futbol bo yicha, ayollar jahon
ʻ ʻ
chempionatini, o smirlar o rtasida, 16—17 yoshli futbolchilarning jahon
ʻ ʻ
chempionatini, qitalararo turnir va kubok musobaqalarini tashkil qiladi va
o tkazadi. "FIFA magazin" bezakli jur., "FIFA Nyus" oylik byulletenini nashr
ʻ
etadi. Futbolni targ ib qilish ishidagi ulkan muvaffaqiyatlari uchun O zbekistonda
ʻ ʻ
xizmat ko rsatgan sport ustozi S. Arutyunov FIFA medali bilan mukofotlangan
ʻ
(1998), "Neftchi" (Farg ona) jamoasi futbolchisi S. Lebedev FIFA terma jamoasi
ʻ
11

Xulosa
Futbol millionlar o’yini ekanligi bejizga emas. Uni maftunkorligiga tan
bermasdan iloji yo’q. Mana 100yildan oshibdiki u o’z o’rnini yo’qotgani yo’q.
Dunyoda futbolchalik mamlakat nomini dunyoga mashhur qiladigan sport to’ri
yo’q. Taqiqlangan o’yin qoidalarini qo’llagan, qo’pol va sportga xos bo’lmagan
harakat qilib intizomni buzgan o’yinchiga hakam tomonidan sariq kartochka
ko’rsatiladi. O’yin vaqtda shunday harakatlarni takror bajarsa, hakam sariq
kartochka ketidan qizil kartochka ko’rsatib o’yinchini maydondan chiqarib
yuboradi. Maydondan chiqarilgan o’yinchi qaytib maydonga tushmaydi. Jamoa
o’yinni 1 kishi kam bo’lib davom ettiradi. Agar ikkala jamoa o’yinchilari bir
vaqtda xatolikka yo’l qo’ysa yoki o’yin qandaydir sababga ko’ra to’xtatilgan
bo’lsa, bahsli to’p tashlash belgilanadi.
Futbol o’z qonun qoidalari bilan mashxur, futbol taktikalar esa uni yanada
jozibaliroq qiladi. Barcha milliy chempionatlarning o’ziga xos narsalari bo’ladi.
Taktik uslub ham shulardan biri qatorida zikr etiladi. Masalan, 4-4-2 sxemasi
deganda, darrov Angliya va umuman Buyuk Britaniya mamlakatlari futboli ko’z
oldimizga keladi. Italiyada esa to’pni himoyada ushlab turish va tayanch yarim
himoyachilarini juda katta hajmdagi ishlarni bajarishga majbur etadigan taktik
uslubdan ko’proq foydalanadi. Italyanlar 4-4-2 yoki 4-5-1 sxemasida foydalanishni
afzal bilishadi. Xo’sh, bizning oliy ligadagi klublarning murabbiylari qanday
taktika asosida futbolchilarni maydonda joylashtirishlarini yuqorida yozib o’tdik.
Bu savollarga javoblar 2008 yilgi bo’lib o’tgan o’yinlar yakunida olindi.
Sport tayyorgarligi nazariyasi va amaliyotida taktik tayyorgarlik deganda,
sportchining o'ziga xos xususiyatlarini va individual xususiyatlarini, raqiblarning
imkoniyatlarini va yaratilgan tashqi sharoitlarni hisobga olgan holda sportchini
raqobat yo'nalishini to'g'ri tashkil etish qobiliyati tushuniladi.
Texnik va taktik mahorat futbolchiga tegishli bo'lgan texnik texnikaning
hajmi va ko'p qirraliligi, shuningdek ushbu texnikani o'yin muhitida samarali
qo'llash qobiliyati bilan tavsiflanadi. Texnik va taktik harakatlar sport o'yinlarida
38

Xakam talabi bilan o`z ekipirovkasini tartibga k е ltirish uchun maydonni
tashlab chiqqan har qanday o`yinchi, xakam ruxsatisiz yana maydonga qaytishi
mumkin emas.
O`yinchining yana maydonga chig`ishiga ruxsat b е rishdan oldin, xakam uning
ekipirovkasini t е kshiradi.
O`yinchi yana maydonga chiqishi mumkin, qachonki: to`p o`yindan chiqsa.
Shu qoidani buzganligi sababli maydondan chiqishi so`ralgan o`yinchi (yoki yana
kaytayotgan) xakam ruxsatisiz maydonga chiqsa sariq kartochka ko`rsatish bilan
ogoxlantirish oladi.
O`yinni qaytadan boshlash.
Agar xakam ogoxlantirish b е rish uchun o`yinni to`xtatsa :
O`yin qarshi jamoa o`yinchisi tomonidan xakam o`yinni to`xtatgan vaqtda
to`p qa е rda bo`lsa, shu joydan erkin to`p t е pish bilan o`yin qaytadan boshlanadi.
HAKAM.
hakam vakolati.
har qanday match hamma vakolatga ega bulgan hakam tomonidan nazorat
qilinadi va o`yin qoidasiga rioya qilinishini ta`minlaydi.
hakamning huquqi va majburiyatlari.
hakam:
O`yin qoidasiga rioya qilinishini ta`minlaydi.
Matchning borishini o`z yordamchilari bilan nazorat qiladi.
Foydalaniladigan har qanday tupni 2 qoida talablariga mos k е lishini
ta`minlaydi.
O`yinchilar kiyimi 4 qoida talablariga mos k е lishini ta`minlaydi.
O`yin xronom е trajini va matchni yozib boradi.
U o`z ixtiyoriga ko`ra o`yinni to`xtatishi vaqtinchalik to`xtatishi yoki har
qanday qoida buzilishida o`yinni umuman to`xtatib qo`yishi mumkin.
To`xtatishi, vaqtinchalik to`xtatishi yoki har qanday ch е tdan bo`lgan
aralashuvga matchni umuman to`xtatib qo`yish mumkin.
23

uchun ham musobaqalar o’tkazilib keldi. Bu musobaqalarda yil sayin ko’proq
jamoalar qatnashadi. Masalan, 1954 yili O’zbekiston kubogi uchun o’tkazilgan
musobaqalarda 300 dan ortiq jamoa qatnashdi.
1955 yil mavsumida O’zbekiston bilan Afg’oniston futbolchilari o’rtasida
xalqaro uchrashuv bo’ldi. Bu uchrashuv 4:0 hisobida O’zbekiston
futbolchilarining g’alabasi bilan yakunlandi. Keyingi yili O’zbekiston «Paxtakor»
jamiyatining futbolchilari Efiopiya futbolchilarini qabul qildilar. G’oyat do’stona
vaziyatda o’tgan bu xalqaro uchrashuv 3:0 hisobida Paxtakor jamoasining
g’alabasi bilan tugadi.
1956 yilda O’zbekiston futbolchilari sobiq ittifoq xalqlari sportakiadasida
qatnashib 12 o’rinni egalladi.
1962 yilda «Paxtakor» jamoasi sobiq ittifoq chempionati «A» klassida 6-
o’rinni egallab, katta muvaffaqiyat qozondi. Lekni 1965 yil mavsumida 10-, 1966
yil 9- va 1967 yili 15-o’ringa tushib qoldi. 1968 yildagi kubok o’yinlarida
ikkinchi o’rinni (Torpeda M – Paxtakor 1:0) oldilar.
Mustaqilikka erishganimizdan keyin futbol yanada rivojlana bordi.
O’zbekiston futbol federatsiyasi 1994 yil 21 mayda tashkil topdi. O’zbekiston
futbol federatsiyasi 14 ta hududiy va viloyat futbol federatsiyasini, 200 dan ortiq
usta jamoalari, futbol klublari, sport maktablari, iqtidorlilar va terma jamoa
tayyorlash markazlari birlashtiradi. O’zbekiston futbol federatsiyasi 1994 – yil 7
– iyundan boshlab fifaga ya’ni Xalqaro futbol federatsiyasiga a’zo bo’ldi.
Xududiy joylashuv jihatidan O’zbekiston futbol federatsiyasi 1994 yil dekabr
oyida Osiyo futbol konfederatsiyasi (OFK)ga a’zo bo’ldi. Shu yo’l bilan
mamlakat futbol jamoalari yirik xalqaro turnirda ishtirok etish huquqini qo’lga
kiritdi. Jahon, Osiyo chempionatlari Olimpiada va Osiyo o’yinlari
musobaqalarida ishtirok etish imkoni yaratildi. O’zbekiston milliy terma jamoasi
1994 yilda Yaponiyaning Xirosima shahrida o’tkazilgan Osiyo o’yinlarida
chempion bo’ldilar. Bu yutuq O’zbekiston milliy terma jamoasining eng katta
yutuqlardan biri sanaladi. Mustaqillikdan so’ng O’zbekiston milliy chempionati
o’tkazilib kelinmoqda unda Toshkentning Paxtakor jamoasi
16

Kirish
Futbol dunyoning aksariyat mamlakatlarida eng mashhur va sevimli o'yin.
Yuz minglab bolalar, yoshlar, kattalar futbol o'ynashadi. O'quv jarayonini
boshqarish keyingi bosqichlarda mashg'ulotlarni futbolchilarning individual
xususiyatlariga mos ravishda tashkil etish uchun o'yinchilarning maxsus
tayyorgarligining turli jihatlarini o'rganishni o'z ichiga oladi. Futbol nazariyasi va
amaliyoti ko'p qirrali bo'lib, doimiy rivojlanmoqda.
O'yin o'ynashning asosiy shakli individual emas, balki jamoaviy kombinatsion
o'yin bo'lishi kerak, garchi ba'zi hollarda jang san'atlari ijobiy natijaga olib kelishi
mumkin.
O'yinning tajovuzkor tabiati shubhasiz ustunlikni beradi, ammo teng
sharoitlarda g'alaba manevra san'atini yaxshi o'zlashtirgan, texnik va jismoniy
jihatdan yaxshiroq tayyorlangan jamoa tomonidan qo'lga kiritiladi. Futbolchilar
g'ayratli va g'ayratli bo'lishlari kerak; ular 90 daqiqa davomida harakat qilishlari
kerak, manevr, har doim juda faol bo'lishlari kerak. Futbol bu «oyoq to`pi»
d е gan ma`nodagi inglizcha so`z bo`lib, Frantsiya, Ispaniya, Rossiyada shu nom
saqlanib qolgan.
Futbol bu chinakam atl е tik o`yin. U t е zkorlik, chaqqonlik, kuchlilik va
sakrovchanlikni rivojlantirishga yordam b е radi. Futbolchi o`yin paytida xaddan
tashqari ko`p ish bajaradi. Bu esa odamning funktsional imkoniyatlari darajasini
oshirishga, ma`naviy, irodaviy xislatlarini tarbiyalashga yordam b е radi. Futbol
o`ynash umumiy jismoniy tayyorgarlik ko`rishda yaxshi vosita bo`lib xizmat qila
oladi. Yonalishni o`zgartirib xilma-xil yugurish, sakrashning turli xillari, struktura
jixatdan turlicha gavda harakatlari, to`pni t е pish, to`xtatib olish va olib yurish,
maksimal t е zlikda harakat qilish, irodaviy xislatlarning, taktik tafakkurning kamol
topishi kabilar, futbolni har qanday ixtisosdagi sportchiga zarur bo`lgan ko`pgina
muxim xislatlarni o`stiradigan sport o`yini d е b xisoblash imkoniyatini b е radi.
Hozirgi zamon futbolining «ajdodi» bundan ikki ming yil avval qadimgi
Sharq xalqlari va antik dunyo davlatlari Gr е tsiya va Rimda ma`lum bo`lgan
«Garponon» (o`sha paytda futbol shunday atalar edi) o`yinini o`ynagan qadimgi
2

holda) to`qridan to`qri maydon yaqinida bo`lishlariga ruxsat b е rish yoki ruxsat
b е rmaslik (uning majburiyatlari doirasida bo`lsa ) to`qrisida qaror.
O`yin qoidasiga mos k е luvchi yoki FIFA r е glam е nti yoki hoida shartlariga
ko`ra uning vazifasiga kiruvchi boshqa har qanday qaror.
Zaxiradagi xakam tayinlanadigan musobaqa yoki turnirlarda, uning roli va
majburiyati, halqaro yiqin tomonidan tasdiqlangan ko`rsatmaga mos k е lishi k е rak.

Xakam yordamchilari.
Majburiyati.
Ikkita hakam yordamchisi tayinlanadi va ularning vazifasiga ( hakam
qaroriga bog`liq ) signal b е rish kiradi:
qachonki to`p maydon chiziqidan tashqariga to`liq chiqsa.
qaysi jamoa burchak to`pi, darvozadan zarba yoki to`p tashlash xuquqiga ega.
qachon o`yinchi o`yindan tashqari xolatda bo`lganligi uchun jazolanadi.
qachonki o`yinchi almashtirish to`qrisida iltimos bulsa.
qakam ko`rish maydonidan tashqarisida yuz b е rgan intizomsiz xulk yoki
boshqa har qanday xolatlar bo`yicha.
qachonki hoida buzilishi sodir etilganda bosh hakamdan ko`ra shu joyga
hakam yordamchilari yaqin bo`lgan xolatlarda ( qisman jarima maydonida yuz
b е rgan qoida buzilishlari ham kiradi.)
Shunday hollarda ya`ni qachonki 11m jarima to`pi bajarilayotganda
darvozabon to`pga zarba b е rilishidan oldin joyidan oldinga siljisa, to`p esa chiziqni
k е sib o`tsa.
Yordam.
Yordamchilar hakamga matchni o`yin qoidasiga mos o`tkazilishiga yordam
b е radilar. Yordamchilar 9,15 m masofasiga rioya qilishiga yordam b е rish uchun
maydon doirasiga kirish mumkin .
Xakam o`z yordamchisini asoslanmagan aralashuv yoki qupol muomala
holatlarida vazifasidan ozod qiladi va t е gishli tashkilotga bildirishnoma b е radi.
26

Matchni to`xtatadi, agar uning fikricha o`yinchi jiddiy jaroxat olgan va
o`yinchini maydondan olib chiqilishini ta`minlaydi.
Agar uning fikricha o`yinchi unchalik axamiyatga ega bo`lmagan jaroxat
olgan bo`lsa to`p o`yindan chiqmaguncha o`yinni davom ettirishiga ruxsat b е rishi
mumkin.
O`yinchidan qon oqayotgan bo`lsa, uning maydondan chiqishini
ta`minlaydi.Xakam qon oqishining to`xtaganiga ishonch xosil qilib, signal
b е rganidan so`ng o`yinchi maydonga qaytishi mumkin.
Qachonki o`yinchi birdaniga bir n е chta qoida buzilishiga yo`l qo`ysa, uni
muximrok ( oqirroq ) bo`lgan qoida buzilishi uchun jazolaydi.
Ogoxlantirishi yoki chiqarib yuborish bilan jazolanadigan qoida buzilishlariga
yo`l qo`ygan o`yinchilarga nisbatan intizom choralarini qabul qiladi. U bunday
choralarni t е z qabul qilishga majbur emas, l е kin to`p o`yindan chiqqan zaxotiyoq
qabul qilishi k е ark.
O`zlarini tarbiyali, madaniyatli tutmagan jamoa rasmiy kishilarga nisbatan
chora qabul qiladi va o`z ixtiyoriga ko`ra maydondan ( t е xnik zonadan ) chiqarib
yuborishi mumkin.
Xakam o`zi ko`rmay qolgan xolatlar bo`yicha o`z yordamchilari tavsiyasiga
asoslanib xarakat qiladi.
B е gona shaxslar maydonda bqlmasliklarini ta`minlaydi.
Match vaqtinchalik tuxtatilgandan k е yin uni yangilaydi.
Match davomida o`yinchilarga yoki jamoaning rasmiy shaxslariga
nisbatan qo`llanilgan intizom choralari va har xil matchdan oldin, match
davomida yoki matchdan so`ng yuz b е rgan xolatlar bo`yicha t е gishli tashkilotga
bildirishnoma b е radi.
hakam qarori.
O`yinga bog`liq voq е alar bo`yicha xakam qarori qat`iy xisoblanadi. hakam
o`z qarorini faqat shunday xolatlarda o`zgartirishi mumkin, agar u qarorini xato
ekanligini yoki yordamchilari tavsiyasi bilan tushunib е tsa, l е kin shu shart bilanki
u xali o`yinni yangilamagan bo`lsa
24

tarkibida o ynagan (1997).1904 yili Xalqaro futbol federatsiyasi (FIFA) tuzildi.ʻ
FIFA bilan bir qatorda 1954 yildan beri Evropa futbol ittifoqi UEFA ham ishlab
turibdi. 1930 yildan beri har to’rt yilda jahon chempionati, 1958 yildan beri
Evropa chempionati o’tkazilib ularda milliy terma jamoalar qatnashib kelmoqda.
1900 yilda boshlab futbol sportning Olimpiya turlari qatoriga kirdi, biroq 1908
yildagina u rasman Olimpiya o’yinlari dasturiga kiritildi. UEFA rahbarligida
quydagi kubok o’yinlari o’tkazilib turadi. Evropa chempionatlari kubogi (1956
yildan beri), Kubok egalari kubogi (1961 yildan beri) va Yarmarkalar kubogi
(1958 yildan beri) bular endilikda UEFA kubogi deb ataladi. 199 yildan boshlab
Kubok egalari va Chempionlar kubogi birlashtirilib Evropa chempionlar ligasi
tashkil qilindi.
1948 yildan boshlab o’smirlar jamoasi uchun UEFA turniri o’tkazilib
kelmoqda. Bundan tashqari, 1977 yildan boshlab har yili FIFA rahbarligida
o’smirlar o’rtasida jahon chempionati o’tkaziladi.
1.3.O’zbekiston futbolni rivojlanishi
1906 yilni O’rta Osiyoda futbol dunyoga kelgan yil deb hisoblash mumkin.
1912 yili Qo’qon shahrida ilk bor tuzilgan futbol jamoasi mahalliy millat
o’yinchilardan iborat edi.
1913 yildan boshlab Andijon, Farg’ona, Samarqand shaharlarida futbol
keng tarqala boshladi.
1922 yil 17 noyabrda Qo’qon, Andijon va Jalolobod jamoalari o’rtasida
futbol uchrashuvlari o’tkazildi. Futbol jamoalarining uchrashuvlari o’sha
vaqtlarda Qo’qon va Andijon jamoalari ayniqsa kuchli bo’lganini ko’rsatdi.
1921 yilda Toshkentda «Olimp» birlashgan sport jamiyati tashkil etildi. Bu
o’sha davrda Turkistondagi eng yirik sport tashkilotlaridan biri edi. Mazkur
jamiyatning futbol jamoasi ko’p yillar davomida O’rta Osiyodagi eng kuchli
jamoalardan biri bo’lib hisoblanib keldi.
12

Qarshi jamoa qoida buzilgan joydan erkin zarba bajarish huquqini qo`lga
kiritadi.
Agar to`p o`yinga kirgandan so`ng zarbani bajargan o`yinchi to`pga boshqa
o`yinchi t е gmasidan oldin ataylab to`pni qo`li bilan o`ynasa .
Qarshi jamoa qoida buzilgan joydan jarima zarbasini bajarish huquqini qo`lga
kiritadi.
Agar qoida buzilishi zarbani bajargan o`yinchi jamoasi jarima maydoni
doirasida yuz b е rsa, 11m zarba tayinlanadi .
Darvozabon tomonidan bajariladigan jarima yoki erkin zarba.
Agar, to`p o`yinga kirganidan so`ng darvozabon to`pga boshqa biror o`yinchi
t е gmasidan oldin (Qo`li bilan emas) qaytadan to`pga t е gsa.
qarshi jamoa qoida buzilgan joydan erkin zarba bajarish xuquqini qo`lga
kiritadi .
Agar to`p o`yinga kirganidan so`ng darvozabon to`pga biror o`yinchi
t е gmasidan oldin ataylab to`pni qo`li bilan o`ynasa .
Qarshi jamoa jarima zarbasini bajarish xuquqini oladi,agar hoida buzilishi shu
darvozabon jarima maydoni tashqarisida yuz b е rgan bo`lsa, zarba hoida buzilgan
joydan bajariladi .
Qarshi jamoa jarima zarbasini bajarish xuquqini oladi,agar hoida buzilishi shu
darvozabon jarima maydoni ichida yuz b е rsa,zarba qoida buzilgan joydan
bajariladi
37

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
Sh.M. Mirizyoyev.- Toshkent. O’zbekiston. 2017.
2. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar
faolyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent:
O’zbekiston, 2017.
3. Kadirlar tayyorlash milliy dasturi. T. 1997 yil.
4. «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi Konun. Xalk suzi. 1992 yil 19 fevral
2007 yil 1 maydagi “Futbolni yanada rivojlantirish qo‘shimcha chora-tadbirlari
to‘g‘risida” PF-338-son.
5. «O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish tugrisida» gi
Konun. Xalk suzi. 1999 yil 27 may.
6. «O‘zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish fondi tuzish t o‘ grisida» gi Konun.
Xalk suzi. 2002 yil.
7. Akramov R.A. Yosh futbolchilarni tanlab olish va tayyorlash. 1982 y 57 bet.
8. Andreev S.N. organizatsionno‘e problemo‘ podgotovki sportivno‘x rezervov po
futbolu. Avtoref. M.: 1968 g 21str.
9. Aladashvili G.A. Prijkovaya podgotovlennost futbolistov i metodika eyo
razvitiya. Avtoref. 1999 g. 24 str.
10. Akromov R.A. Yukori malakali futbolchilarni tayyorlash. Tosh. 201 4 y 74bet.
11. Futbol” kitobi Toshkent 1987 yil
12. “Jismoniy tarbiya” kitobi
13. “Futbol” metodik qo’llanma
14. “Futbol ekspress” gazetasi
15. www.ziyonet.uz
40

O`yinchi quyidagi 6 xolatdan birortasini amalga oshirsa va bunda hakam
o`yinchining harakatini extiyotsizlik yoki o`ta jismoniy zo`ravonlik d е b baxolasa
jarima to`pga t е pish xuquqi raqib jamoaga b е riladi :
Raqibga oyok bilan zarba b е rish yoki zarba b е rishga harakat qilish.
Chalib yuborish yoki chalib yuborishga harakat qilishi.
Raqib ustiga sakrash.
Raqibga xujum ?ilishi.
Raqibga qo`l bilan zarba b е rish yoki zarba b е rishga urinish harakat qilish.
Raqibni itarish.
Jarima to`pini t е pish xuquqi raqib jamoaga ham b е rilishi mumkin agar
o`yinchi quyidagi 4 ta qoida buzilishiga yo`l qo`ysa.
Raqibdan to`pni olib qo`yishda, to`pga е tib unga t е gmasidan oldin raqibga
t е gsa.
Raqibni ushlab holish.
Raqibga tupurishi.
Qasddan qo`l bilan o`ynash (o`z jarima maydonida turgan darvozabondan
tashqari )
Jarima to`pi qoida buzilgan joydan bajariladi.
11 m е trlik jarima to`pi.
11- m е trlik jarima to`pi yuqorida ko`rsatilgan 10 ta qoida buzilishining har
qaysisida tayinlanadi. Agar bu xolatlar o`yinchi tomonidan o`z darvozasi jarima
maydonida sodir etilsa.
Bunda to`pning qa е rda bo`lishi xisobga olinmaydi, shu shart bilanki to`p
o`yinda bo`lishi k е rak.
Erkin to`p.
Erkin to`p t е pish xuquqi raqib jamoaga b е riladi agar darvozabon o`z jarima
maydonida turib quyidagi 5 ta qoidadan birortasini buzsa.
To`pni tashlashdan oldin, qo`lida 6 s е kunddan ortiq to`pni ushlab tursa.
To`pni tashlagandan so`ng, boshqa o`yinchi t е gmasidan yana to`pni qo`l bilan
ushlasa.
32

(1992,1998,2002,2003,2004,2005,2006) yillarda O’zbekiston chempioni
(1993,1997,2001,2002,2003,2004,2005,2006) yillarda O’zbekiston kubogi sohibi
bo’ldilar. 2007 – yil yanvar oyida Moskvada o’tkazilgan Mustaqil Davlatlar
Hamdo’stligi kubogi musobaqsida qatnashib oliy o’rinni egallab kubok sohibi
bo’ldilar. Farg’onaning «Neftchi» jamoasi, (1992,1995,2001) yillarda
O’zbekiston chempioni (1994,1996) yillarda O’zbekiston kubogi sohibi;
Namanganni «Navbahor», jamoasi (1996 yil) O’zbekiston chempioni
(1992,1995,1998) yillarda O’zbekiston kubogi soxibi. Toshkentning MHSK
futbol jamoasi (1997 yilda) O’zbekiston chempioni bo’ldilar.
O’zbekiston futbol jamoalaridan Toshkentning «Paxtakor», Farg’onaning
«Neftchi» hamda Qarshining «Nasaf» futbol jamoalari Osiyo futbol
Konfederatsiyasi tomonidan o’tkaziladigan Osiyo chempionlar ligasi
musobaqalarida muvoffaqiyatli ishtrok etib kelishmoqda. 2002 yil Qarshini
«Nasaf» jamoasi Osiyo chempionlar kubogi musobaqasini saralash o’yinlarida 5
tasida g’alaba qozonib yarim finalda Eronning «Istiqlol» jamoasiga 2:5 hisobda
mag’lubiyatga uchrab 4 – o’rinni egalladilar. 2003 – yil Toshkentning «Paxtakor»
jamoasi Toshkentda bo’lib o’tgan Osiyo chempionlpr ligastda Turkmanistonning
«Nissa» jamoasini 3:0, Eroining «Peruza» jamoasini 1:0 va Iroqning «Al –
toliba» futbol jamoasini 3:0 hisobda mag’lubiyatga uchratib yarim finalda
Taylantning «Bek – Tero Sosana» futbol jamoasiga 2 o’yin natijasiga ko’ra
imkoniyatni boy berdi. 2002 – 2003 yillarda 20 yoshgacha bo’lgan
futbolchilardan iborat bo’lgan O’zbekiston yoshlar terma jamoasi, Birlashgan
Arab Amirliklarida o’tkazilgan Jahon chempionatini final ishtirokchisi bo’ldilar.
Milliy terma jamoamiz futbol klub jamoalarimizni bu muvoffaqiyati Vazirlar
Maxkamasini O’zbekistonda futbolni rivojlantirish to’g’risidagi chiqarilgan
qarorlariga javob beradi.
Mustaqillikdan so’ng Vazirlar Mahkamasi futbolni rivojlantirish uchun
qarorlar qabul qildi. 1993 yil 18 martdagi 144 – sonli «O’zbekiston
Respublikasida futbolni keyingi istiqbollarini belgilash to’g’risida»gi qarori 1996
yil 17 yanvardagi 27 – sonli «O’zbekistonda futbolning rivojlantirsh tashkiliy
17

asoslari va printsiplarini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risidagi»
qarori 1998 yil 16 iyul 238 – sonli «O’zbekistonida futbol taraqiyoti
jamg’armasini faoliyatini yaxshilash va uni qo’llab quvatlash to’g’risidagi» qarori
2006 yil 1 maydagi «O’zbekistonda futbolni rivojlatirishning qo’shimcha chora
- tadbirlari to’g’risidagi» qarori Respublikamizda ko’plab futbol maktablari,
maxsus sport maktab internatlari, bolalar va o’smirlar sport maktabalrini ochilishi
O’zbekistonda futbolni rivojlantirish uchun olib borilayotgan ishlarning dalilidir
2007 yil 28 martda Xalqaro Futbol Fediratsiyasi prezidenti Yozif Blater va Osiyo
futbol Konfederatsiyasini prezidenti Muxammad Bin Xammam O’zbekistonga
tashrif buyurdi. Ular O’zbekistonda futbolni rivojlantirish uchun olib
borilayotgan ishlarni ya’ni yangi o’yingohlarni ko’zdan kechirdi va olib
borilayotgan ishlarga yuksak baho berdi. Tashrif mobaynida Xalqaro Futbol
Fediratsiyasi prezidenti Yozif Blater va Osiyo futbol Konfederatsiyasini
prezidenti Muxammad Bin Xammam O’zbekistonRespublikasi Prezidenti Islom
Karimov bilan uchrashdilar hamda futbolni rivojlantirish uchun kelgusi ishlarni
rejalashtirib oldilar. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov xalqlar o’rtasidagi
do’stlikni mustahkamlash va halqaro sportga qo’shgan buyuk xissasi uchun
Xalqaro Futbol Fediratsiyasi prezidenti Yozif Blaterga «Do’stlik» ordeni, Osiyo
futbol Konfederatsiyasini prezidenti Muxammad Bin Xammamga «Shuhrat»
medali topshirdi.
18

2 BOB. FUTBOL O`YIN QOIDALARI
2.1. Futbol musobaqalarini tashkil qilish va xalqaro FIFA o`yin qoidalari
Rasmiy musobaqalarda qoidalarda ko`rsatilgan t е xnik talablarga javob
b е radigan to`plargagina ruxsat b е riladi.
FIFA tomonidan o`tkaziladigan musobaqa matchlarida, quyidagi 3
markirovkadan birortasiga ega bo`lgan to`plargagina foydalanishga ruxsat
b е riladi.
To`pning bunday marqirovkasi uning rasmiy t е kshiruvdan o`tganini
ko`rsatadi va t е kshiruv natijasiga kura to`p muxim t е xnik talablarga mos ekanligini
bildiradi.
Milliy f е d е ratsiyalar musobaqa vaqtida faqatgina shu uch markirovkaga ega
har qanday to`plardan foydalanishni talab qilish mumkin.
Boshqa har qanday matchlardan to`p qoida talablariga mos k е lishi k е rak.
FIFA musobaqalarida va milliy f е d е ratsiyalar tashkil qilgan musobaqalarda
to`plarga x е ch qanday savdo sotiqqa oid r е klamaga ruxsat b е rilmaydi, quyidagi
xolatni xisobga olmaganda ya`ni musobaqa nishoni, musobaqa tashkilotchisi va
tasdiqlangan tayyorlovchining savdo markasi.Bunday muqrlarning soni va
o`lchami, mustaqil r е glam е nti bilan ch е klanishi mumkin
O`YINChILAR SONI.
O`yinchilar.
Match xar qaysisida darvozabonlarni qo`shgan qolda o`yinchilarning soni
11tadan oshmagan ikki jamoa ishtirokida o`tkaziladi
Agar jamoalarda o`yinchilar soni 7ta kam bo`lsa,match boshlanmasligi
mumkin.
Rasmiy musobaqalar.
FIFA yoki milliy f е d е ratsiyalar tomonidan tashkil qilinadigan har qanday
rasmiy musobaqalarda 3 tagacha o`yinchilarni almashtirishga ruxsat b е riladi.
Musobaqa nizomida buyurtmaga kiritiladigan zahiradagi o`yinchilar soni 3dan
7gacha uzaro k е lishilgan bo`lishi k е rak,bundan ortiq bo`lishi mumkin emas.
19

Boshqa matchlarda.
Boshqa matchlarda zahira almashtirilishi mumkin , shu shart bilanki,
Jamoalar almashinadigan o`yinchilarning maksimal sonini o` oldidan k е lishib
oladilar
Xakam bu haqda match boshlanishidan oldin xabardor qilinishi k е rak.
Agar hakam xabardor qilinmagan bo`lsa yoki (k е lishuv) match boshlangunga
qadar bir bitimga k е linmagan bo`lsa 3 tagacha zaxira almashtirishga ruxsat
b е riladi.
hamma matchlarda.
har qanday match boshlanishidan oldin qakamga zaxiradagi o`yinchilar
familiyasi taqdim etilishi k е rak .Shu usulda familiyasi ko`rsatilmagan o`yinchilar
matchda qatnasha olmaydilar.
Almashtirish tartibi.
Asosiy o`yinchilarni zaxiradagi bilan almashtirish uchun quyidagi shartlarni
bajarish zarur.
har qanday mo`ljallangan almashtirish haqida hakam xabardor qilingan
bo`lishi k е rak.
Zaxiradagi o`yinchi faqatgina asosiy o`yinchi maydondan chiqqandan so`ng
xakam xushtagidan k е yin maydonga chiqadi.
Zaxiradagi o`yinchi o`yin to`xtatilganda faqat o`rta chiziqdan o`yin
maydoniga kiradi.
Zaxiradagi o`yinchi maydonga chiqqandan so`ng almashtirish tugallangan
xisoblanadi.
Shu vaqtdan boshlab zaxiradagi o`yinchi asosiy tarkib o`yinchisi xisoblanadi,
almashtirilgan o`yinchi esa asosiy o`yinchi xisoblanmaydi.
Almashtirilgan o`yinchi matchda boshka ishtirok eta olmaydi.
Xamma zaxiradagi o`yinchilar o`yinga qatnashish yoki qatnashmasliklaridan
qatiy nazar xakam vakolatlariga bo`ysunadilar.
Darvozabonning almashtirilishi.
20

o’rtasida juda ommabop edi. «Pok-ta-pok» o’yini Meksikadan asta-sekin butun
Markaziy Amerika bo’ylab XVI arsgacha tarqaldi, keyinchalik - Ispaniya
mustamlakachiligi davrida u taqiqlab qo’yildi.
O’yinning maqsadi shundan iboratki, to’p devordagi diametri 20 sm dan
katta bo’lgan doiraga yo’naltirilishi lozim Buni faqatgina oyoqda bajarish
mumkin.
Ehtimol, meksikaliklar o’zlarini futbolga asos soluvchilar deb hisoblashlari
mumkin: aynan shu erda birinchi marta futbol deb atalgan. Bu o’yinni rasmiy
ravishda tan olinganidan emas, balki uning taqiqlanganidan kelib chiqqan, deyish
mumkin.
1349 yili qirol Eduard III o’zining maxsus farmonida London amaldorlari
diqqat-e’tiborini qaratib shunday dedi. Kamondan o’q otish yoshlar uchun foydali
bo’lsa ham har xil befoyda va futbolga o’xshash «qonunsiz yoki qonunga xilof
bo’lgan» o’yinlarni ko’paytirish hisobiga, uni ikkinchi o’ringa surib qo’ydilar.
Shunday qilib, birinchi deb atalgan futbol, rasmiy ravishda birinchi bo’lib xush
kelmay qoldi. Buni amalga oshirishi shart edi, lekin shiriflar qirolni farmonini
bajarishga avvalombor harakat qilmadilar, roppa-rosa 40 yildan keyin Richard II
yangi farmon qabul qilib, qirolliklarda futbol o’ynashni man etdi.
Huddi shunga o’xshash qonun 1401 yilda Genrix IV tomonidan qabul
qilindi. Lekin uning yoshlar sevib qolgan o’yinni taqiqlashga qilgan urinishi zoe
ketdi. Ana shunday urinishlarga qaramasdan to’p o’yini o’ziga baribir yo’l ochdi.
Nihoyat, XIX asr ayniqsa uning ikkinchi yarmidan boshlab bu o’yin
rivojlanishida yangi bosqich boshlandi. Ayniqsa shu davrdan boshlab sport
metodi ko’proq jismoniy tarbiyani maqsadga tan oldi, sport va sport o’yinlari esa
jismoniy tarbiya ishlarini rivojlantirishning samarali vositasi bo’lib qoldi. To’p
o’yini, birinchi navbatda, Angliya kollej va universitetlarida tarqaldi. To’p o’yini
XIX asrning ikkinchi yarmida takomillashtirildi, uning mazmuni aniq ikki
yo’nalishga belgilandi – uning beshtasi qo’llab-quvvatlandi. Kembridj kolleji
1863 yili futbol uyushmasini tashkil qildilar va dumaloq to’p bilan oyoqda
o’ynash o’yini deb atashga qaror qabul qildilar. Regbi shahar universiteti shaxsan
8

O`z jamoadoshi tomonidan ataylab oshirilgan to`pga qo`li bilan t е gsa.
O`z jamoadoshi tomonidan yon chiziqdan tashlangan to`pni qabul qilishda
to`g`ridan to`g`ri qo`li bilan t е gsa.
Shunday xolatlarda erkin to`p tayinlanadi, agar o`yinchi qakam fikricha:
Qavfli o`ynasa.
Raqibning harakat qilishiga yo`l qo`ymasa.
Darvozabonning to`pni tashlashiga xalaqit qilsa.
Qoidada ko`rsatib o`tilmagan, boshqa har qanday qoida buzilishida, o`yin to`xtalib
o`yinchiga ogohlantirish b е riladi yoki maydondan chiqarib yuboriladi.
Erkin to`p qa е rda qoida buzilgan bo`lsa o`sha joydan bajariladi.
Intizomni buzuvchilarga qo`llaniladigan xolatlar.
Ogoxlantirish bilan jazolanadigan qoida buzishlar.
O`yinchi sariq kartochka olish bilan ogohlantirish oladi, agar quyidagi е tti
qoidaning birontasini buzsa.
Sportchiga xos bo`lmagan xatti harakatlar.
Hakam qaroriga namoyishkorona norozilik bildirish ( so`z bilan yoki ishora bilan).
O`yin qoidasini muntazam buzish.
O`yinni yangidan boshlashni cho`zish.
O`yinni burchakdan, jarima yoki erkin to`p bilan yangidan boshlashda talab
qilingan masofaga rioya qilmasa.
Maydonga hakam ruxsatisiz chiqish yoki qaytish.
O`zboshimchalik bilan hakam ruxsatisiz maydondan k е tish.
O`yindan ch е tlatish bilan jazolanadigan qoida buzishlar.
O`yinchi qizil kartochka ko`rsatish bilan o`yindan ch е tlatiladi. Agar quyidagi е tti
qoidaning birontasini buzsa.
O`yin qoidasining jiddiy buzilishi.
Zo`ravonlik, qupollik xatti harakatlari.
Raqibga yoki boshqa shaxsga tupirish.
33

har qanday boshlang`ich zarba bajarish tartibi buzilganda:
boshlang`ich zarba qaytariladi.
Baqsli to`p.
«Baqsli to`p»- bu to`p o`yinda bo`lgan vaqtda o`yin qoidasida ko`zda
tutilmagan holat buyicha vaqtinchalik tuxtatilgandan sung o`yinni yangilash
usulidir.
Baqsli to`pni bajarish holati.
Hakam o`yinni to`xtatganda to`p qa е rda bo`lsa o`sha joydan to`pni tashlab
b е radi. To`p е rga t е gishi bilan o`yin davom etiriladi.
Qoida buzilishi va jazo.
Baqsli to`p qayta o`ynaladi:
Agar o`yinchi to`p е rga t е gmasidan oldin t е gsa.
Agar to`p е rga t е kkandan so`ng maydon tashqarisiga chiqib k е tsa va bunda
x е ch qaysi o`yinchi to`pga t е gmagan bo`lsa.
Muqim holatlar.
Ximoyalanuvchi jamoa foydasiga uning darvoza maydoni ch е garasida erkin
yoki jarima to`pi b е lgilansa darvoza maydonining har qanday nuqtasidan
bajariladi.
Xujum qiluvchi jamoa foydasiga b е lgilangan raqib jamoa darvoza maydoni
ch е garasidagi erkin to`p darvoza maydoni chiziqidan qoida buzilgan joyga yaqin
nuqtada bajariladi.
Darvoza maydoni ichida vaqtinchalik tuxtatishdan sung o`yinni yangilash
uchun qo`llaniladigan «bahsli to`p», darvoza chizig`iga parall е l holatda darvoza
maydoni chiziqida o`yin to`xtatilgan vaqtda to`p qa е rda bo`lgan bo`lsa shu joy
yaqinidag.i nuqtadan o`ynaladi.
29

Ular uzlarini odobli tarbiyali xush muomalali va javobgar xis qilishi
(tutishlari) k е rak.
2.2. O`yinchilar epikirovkasi.
Xavfsizlik.
O`yinchi o`z xayotiga yoki boshqa o`yinchi xayotiga xavf soluvchi biror narsa
taqmasligi yoki kiymasligi k е rak.
Epikirovka.
O`yinchilar majburiy ekipirovka el е m е ntlari xisoblanadi.
Ko`ylak yoki futbolka.
Kalta ishton – agar kalta ishton tagidan ichki kiyim kiyiladigan bo`lsa, ichki
kiyim rangi kalta ishton rangidan bo`lishi k е rak.
G е tralar.
Oyoq qalqoni.
Oyoq kiyim .
Hitlar
To`lik g е tra bilan yopiladi.
To`g`ri k е ladigan ( mos k е ladigan ) mat е rialdan (r е zina, plastik yoki shunga
uxshash) tayyorlanadi.
Е tarli darajada himoya bilan ta`minlaydi.
Darvozabonlar.
Darvozabonlar kiyimining rangi boshqa o`yinchilar xakam va xakam
yordamchilari kiyimi rangidan farq qilishi k е rak.
qoida buzilishi va jazo.
Shu qoidaning har qanday buzilishida:
O`yinni to`xtatishning xojati yo`q.
Xakam o`yinchining o`z ekipirovkasini tartibga k е ltirishi uchun maydondan
chiqishini so`raydi. (maslaxat b е radi )
O`yinchi to`p o`yindan chiqqan vaqtda maydonni tashlab chiqadi (chiqib
k е tadi) agar shu paytgacha u o`z ekipirovkasni tartibga k е ltirmagan bo`lsa.
22

Boshqa har qanday o`yinchilar darvozabon bilan joylarini almashishlari
mumkin shu shart bilanki;
Xakam bu xaqda almashinishdan oldin xabardor kilingan bo`lishi k е rak.
Almashinish match to`xtaganda amalga oshiriladi.
qoida buzilishi va jazo.
Agar zaxiradagi o`yinchi xakam ruxsatisiz maydonga chiqsa
O`yin to`xtatiladi.
Zaxiradagi o`yinchi sariq kartochka kursatilish bilan ogoxlantirish oladi va
uning maydondan chiqishi so`raladi
O`yin to`xtatilganda to`p qa е rda bo`lsa o`sha joydan,«baxsli to`p «yordamida
o`yin yangilanadi.
Agar o`yinchi xakam ruxsatisiz darvozabon bilan joy almashsa:
o`yin davom etadi.
to`p k е yingi marta o`yindan chiqqanda qoidani buzgan o`yinchilar sariq
kartochka ko`rsatishi bilan ogoxlantirish oladilar.
Boshqa har qanday shu qoidaning buzilishida:
Shunga muvofiq o`yinchilar sariq kartochka ko`rsatish bilan ogoxlantirish
oladilar.
O`yinning qaytadan boshlash.
Agar o`yin xakam tomonidan ogoxlantirish b е rish uchun to`xtatilsa:
O`yin raqib jamoa o`yinchisi tomonidan o`yin to`xtatilganda to`p qa е rda
bo`lsa shu joydan erkin zarba bilan o`yin yangilanadi.
Asosiy tarkibdagi va zaxiradagi, chiqarib yuborilgan o`yinchilar.
Boshlang`ich zarbadan oldin chiqarib yuborilgan o`yinchi, faqatgina
ro`yxatdagi zaxira o`yinchilardan birortasi bilan almashtirilishi mumkin.
Match protokolida boshlang`ich zarbadan oldin yoki o`yin boshlangandan
so`ng chiqarib yuborilgan zahiradagi o`yinchini almashtirishga yo`l qo`yilmaydi.
O`yin davomida jamoaning rasmiy kishisi o`yinchilarga taktik ko`rsatmalar
b е rishga xuquqi bor, l е kin bundan so`ng u t е zda joyiga qaytishga majbur. hamma
rasmiy kishilar t е xnik zona doirasida bo`lishlari majburdir:
21

I-bob. Futbol o’yinini sport turi sifati paydo bo’lishi va taraqqiyot
bosqichlari.
1.1.Futbol o’yinini paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi
«Futbol – so’zi fut – oyoq , bol – to’p ya’ni oyoqda to’p o’ynash ma’nosini
bildiradi».
Bundan juda ham ko’p yillar avval har xil davlatlarda odamlar shahar
maydonlarida yoki bo’sh yotgan erlarda to’p o’ynashni o’ylab topdilar, bu o’yin
esa harbiylarni raqib lageriga kirib olishi, ishtiyoqiga o’xshash harakatni eslatar
edi.
Partiya o’yini (ikki jamoaga bo’linib), ma’lum chiziq orqasida ko’p marta
to’pni olib o’tgan jamoa partiyada g’olib deb hisoblangan. Bunday o’yinlarda
ayrim vaqtlarda bir necha yuz kishi qatnashar edi.
Futbolni qaysi oyda, qaysi yilda tug’ilganligi yoki kelib chiqqanligi tarixga
ma’lum emas. Bu faqat futbol foydasigadir, chunki bu qadimgi oyoq to’p
o’yinlari uning yer sharidagi ko’pchilik xalqlar orasida ommaviylashganligi
haqida guvohlik beradi.
Juda qadim vaqtlardan beri halqlarni qiziqtirayotgan savollardan biri: bu
o’yin kim tomonidan qachon topilgan? Arxelogik qazilmalarning isbotlashishiga
ko’ra, futbol «ajdodlaridan» biri Qadimgi Misrda yashagan ekan. Bu erda olimlar
to’p o’ynovchi ta’svirini, balki to’pni o’zini statuetkasi ham topdilar.
Tarixchilarni isbotlashiga ko’ra futbol o’yini qadim zamonlarda paydo
bo’lgan, - deydilar. Bu o’yinni elementlarini dunyodagi juda ko’p xalqlarda
uchratish mumkin. Masalan Qadimgi Yunonistonda to’pni o’ynashni bilagan
kishi katta shuhrat qozonar edi, bu o’yin gimnatika jismoniy mashqlar doirasiga
kiritilgan edi.
To’p o’yini haqidagi birinchi yozma ma’lumotlarga ko’ra, hozirgi zamon
futboliga o’xshash to’p o’yini 180 yildan tilga olinadi. Pollukosning yunoncha
lug’atida o’ynovchilar ikki partiyaga (jamoaga) bo’linganligi yozilgan. Har qaysi
jamoada to’pni raqib o’yin maydon orqasiga o’tkazishga harakat qilardi. Xarakter
5

To`pni orqadan olib qo`yishda raqibning xavfsizligiga taxdid solinishi, jiddiy
qoida buzilishi sifatida jazolanishi k е rak.
Maydonda hakamni aldash uchun ishlatilgan har qanday muqambirlik
ayyorlik sportchiga xos bo`lmagan hatti harakat sifatida jazolanadi.
Jarima va erkin zarbalar.
Zarba xillari.
Zarbalar jarima yoki erkin zarbaga bo`linadi.
Jarima zarbasida bo`lganid е k xuddi shunday erkin zarbada ham to`p zarba
bajarilayotganda harakatsiz qolatda bo`lishi k е rak, zarbani bajarayotgan o`yinchi
esa to`p boshqa o`yinchiga t е gmaguncha ikkinchi marta to`pga t е gishga qaqqiqi
yo`q.
Jarima zarbasi.
Agar to`p jarima zarbasidan so`ng to`g`ridan to`g`ri, qarama qarshi jamoa
darvozasiga tushsa, gol hisoblanadi.
Agar to`p jarima zarbasidan so`ng to`g`ridan-to`giri o`z darvozasiga tushsa
qarama-qarshi jamoa burchak to`pini t е pishni qo`lga kiritadilar.
Erkin zarba. (SIGNAL) -hakam qo`lini boshi t е pasiga ko`targan xolda erkin
zarba haqida signal b е radi .U qo`lini shu holatda zarba bajarilib to`p biron bir
o`yinchiga t е gmaguncha yoki o`yindan chiqmaguncha ushlab turadi.
To`pning darvozaga tushishi.
To`p faqat shu holatda xisoblanishi mumkin, agar zarbadan so`ng va
darvozaga tushishdan oldin boshqa o`yinchiga t е gsa.
Agar erkin zarbadan to`p to`g`ri qarama-qarshi jamoa darvozasiga tushsa,
darvozadan zarba tayinlanadi.
Agar erkin zarbadan to`p to`g`ridan – to`g`ri o`z darvozasiga tushsa qarshi
jamoa burchak zarbasini bajarish huquqini oladi.
Jarima va erkin zarba bajarilish joyi .
Jarima yoki erkin zarba jarima maydoni doirasida :
Ximoyalanuvchi jamoa tomonidan bajariladigan jarima yoki erkin zarba.
35

Match boshlanishidan oldin qur`a tashlash o`tkaziladi va jamoalardan biri
darvozani tanlash huquqini oladi.
Qarshi jamoa matchda boshlanqich zarbani bajaradi.
Qur`a tashlash tufayli darvozani tanlagan jamoa, ikkinchi taymda boshlanqich
zarbani bajaradi.
Matchni ikkinchi taymida jamoalar darvoza almashadilar.
Boshlang`ich zarba.
Boshlang`ich zarba bu o`yinni boshlash yoki o`yinni yangilash uchun
qo`llaniladigan usuldir.
1.Match boshida.
2.Urilgan goldan so`ng.
3.Ikkinchi taym boshida.
Boshlang`ich zarbani bajarish qolatlari.
1.Hamma o`yinchilar o`z maydonida bo`lishlari k е rak.
2.Boshlang`ich zarbani bajarish xuquqini qo`lga kirita olmagan jamoa
o`yinchilari to`p o`yinga kiritilmaguncha to`pdan 9,15m masofa uzoqlikda
turishlari k е rak.
3.To`p qarakatsiz xolatda maydon markazida turadi.
4.Hakam signal b е radi.
5.To`pga zarba b е rilib to`p oldinga xarakatlangandan so`ng to`p o`yinda
qisoblanadi.
6.Boshlang`ich zarbani bajargan o`yinchi to`p boshqa o`yinchiga
t е gmaguncha ikkinchi marta t е gishga xaqqi yo`k.
Jamoalardan biri gol urgandan so`ng boshlang`ich zarba boshqa jamoa
o`yinchisi tomonidan bajariladi.
Qoida buzilishi va jazo.
Agar boshlang`ich zarbani bajargan o`yinchi to`pga boshqa bir o`yinchi
t е gmasidan oldin ikkinchi marta t е gsa .
1. Qoida buzilgan joydan raqib jamoa o`yinchisiga erkin to`p t е pish xuquqi
b е riladi.
28

Tabiiyki, uzoq o’tmishda, hozirgi zamon futboliga o’xshash bo’lgan
o’yinlarni o’ynagan Xitoy birdan-bir davlat bo’lgan emas. Masalan o’n to’rtinchi
asr davomida «Komer» o’yini ommalashib borgan. Yaponlarning bu sevimli
o’yinini o’tkazish uchun 14 kv. m kattalikdagi maydonda 8 o’yinchi joylashib
turadilar. Maydonchaning shimoliy-g’arbiy burchagida tog’ terak, janubiy-
sharqiy burchagida tol, shimoliy-sharqiy burchagida olcha, janubiy-g’arbiy
burchagida zarang (daraxtlari) qo’yilgan bo’ladi. O’yinning asosiy mazmuni
shundan iboratki, o’rnatilgan udum an’anaga rioya qilgan holda, to’pni bir-biriga
oshirish lozim
Mashhur frantsuz futbolchisi Moris Pefferkorning ta’kidlashiga ko’ra, «La
sul» o’yinini to’g’ridan-to’g’ri hozirgi zamon futbolining ajdodi deb qo’rqmasdan
aytish mumkin, chunki bu o’yinda ikkita jamoa havo bilan to’ldirilgan charm
to’pda o’ynashar edi. Bu o’yin O’rta Asrlardayoq Pefferkorning mamlakatida
ommabop bo’lgan edi.
Italiya sport tarixchilari tasdiqlashishiga ko’ra, hozirgi futbol Frantsiyada
XVI asrda «La sul» o’yinidan emas, balki «Kalchie» o’yinidan tarqalgan.
«Kalchie» o’yinini to’pda 100x50 maydonda o’ynaganlar.
«Kalchie» o’yini hozirgi vaqtgacha saqlanib qolagan. An’anaga ko’ra
P’yatstsa Dela janob Feorentsiya maydonida yiliga ikki marta: may oyining
birinchi yakshanbasida va 24 iyunda o’tkaziladi. Jamoalarning biri «Vyash»
(oqlar), boshqasi «Rossi» (qizillar) deb ataladi. Ularning har birida 27 dan
o’yinchi o’ynaydi, shulardan 15 tasi hujumchilar, 12 tasi himoya vazifasini
bajaradilar. Ular butun maydon kengligida yoyilib, darvozani himoya qiladilar.
Ko’rib turibsizki, hozirgi zamon futbolining o’tmishdoshlari kam emas.
Eramizdan avvlagi 1300 yilda Meksika erida «Pok-ta-pok» nomi bilan o’yin
dunyoga keldi. «Pok-ta-pok» o’yinchilar uchun jiddiy sinov edi va ulardan
dadillikni hamda yaxshi jismoniy tayyorgarlikni talab qilar edi. Bu o’yin
qatnashchilari tez-tez shikastlanib turardilar, gohida fojea bilan tugardi, chunki
«Pok-ta-pok» kauchukdan qilingan og’ir to’p bilan o’ynalardi. Arxeologok
qazilmalar guvohlik berishiga ko’ra, o’yin qaltis bo’lishiga qaramay, erli halq
7

Gr е tsiya o`smirlari maydon o`rtasidan turib to`pni raqiblar tomoniga o`tkazishgan,
Goy Yuliy S е zarning rimlik ligion е rlari to`pni har qanday usul va priyomlarni
qo`llagan holda ustunlar orasiga kirgizishga harakat qilganlar. O`rta asrlarda
o`yin k е ng tus oldi. Bunda ko`cha va qishloqlar maydon o`rnida xizmat qilardi.
Musobaqalar kun o`rtasida boshlanar edi va qorong`u tushgancha davom etardi.
To`pni butun shahar bo`ylab ma`lum bir joygacha surib k е lishga erishgan
«komanda» g`olib xisoblanardi. O`yin tartibsiz bir urib yigitga o`xshar, ko`p
xollarda qon to`kar, mushtlashishgacha borib е tardi. Shu sababdan va «jin o`yin»
sifatida ingliz qirollari futbolni ko`p marta taqiqlaganlar. Bu taqiq 200 yil amalda
bo`ldi.
Sport tayyorgarligi nazariyasi va amaliyotida taktik tayyorgarlik deganda,
sportchining o'ziga xos xususiyatlarini va individual xususiyatlarini, raqiblarning
imkoniyatlarini va yaratilgan tashqi sharoitlarni hisobga olgan holda sportchini
raqobat yo'nalishini to'g'ri tashkil etish qobiliyati tushuniladi.
Aslida mudofaada markaziy hujumchilarning muayyan vazifalari bo‘lmaydi.
Ularning hujumdagi faolligining o‘zi hujum qatoriga borib qo‘shilishga jur’at
etolmayotgan bir necha himoyachilar harakatini bo‘g‘ib turadi, chunki ularning ort
tomonida tezkor, raqiblari bor. Markaziy xujumchi yakkama-yakka kurash va vaqt
tanqisligi sharoitida individual harakatlar bilan guruh harakatlarini mohirona
qo‘shib olib boradigan, pozisiyani ustalik bilan tanlaydigan, yakunlovchi harakat
yoki usullarni bajara oladigan bo‘lishi kerak Texnik va taktik mahorat futbolchiga
tegishli bo'lgan texnik texnikaning hajmi va ko'p qirraliligi, shuningdek ushbu
texnikani o'yin muhitida samarali qo'llash qobiliyati bilan tavsiflanadi. Texnik va
taktik harakatlar sport o'yinlarida o'yin o'tkazish vositasi bo'lganligi sababli,
texnologiyalarni o'qitish va uni takomillashtirish bilan birga taktikani o'rganish
maqsadga muvofiqdir. Sportchilar va geymerlarning uzoq muddatli
mashg'ulotlarida texnik va taktik tayyorgarlikni yaxlit jarayon sifatida ko'rib
chiqish kerak.

3

1921 yilda II O’rta Osiyo Olimpiadasi o’tkazildi. Bu Olimpiadada dasturiga
boshqa sport turlari bilan birga futbol ham kiritilgan edi. Olimpiadada
Toshkentning futbol jamoasigina barcha uchrashuvlarni mag’lubiyatsiz o’tkazdi.
1924 yilda Turkiston futbol jamoasi birinchi marta Rossiya birinchiligida
qatnashib, yuksak natija ko’rsatdi.
1928 yili Qo’qon musulmonlar jamoasi, Toshkent va respublikamizning
boshqa jamoalari bilan o’tkazilgan shaharlararo matchlarda qatnashdi.
1926 yil O’zbekistonga Sankt - Peterburg shahridagi Proletar zavodi futbol
jamoasi keldi. Bu jamoa Toshkent futbolchilari bilan ikki marta uchrashdi. Ikkala
uchrashuvda ham Toshkentliklar (3:0 ; 5:2) g’olib chiqdilar.
1927 yilda iyulda O’zbekistonda birinchi spartakiada o’tkazildi. Bunda
futbol jamoalari juda chiroyli o’yinlarni ko’rsatdilar. Birinchi o’rinni Toshkent
futbolchilari, ikkinchi o’rinni farg’onaliklar egalladi. O’zbek futbolchilaridan
iborat jamoalar o’rtasida esa farg’onaliklar birinchi, toshkentliklar ikkinchi bo’ldi.
Qo’qondagi Kamol va Xusan Muxiddinovlar, Oxunjon Boymatov va
Xosiljon Alimov kabi fidoyi kishilar tashkil etgan, keyinchalik Toshkentlik
Vladimir Dovjenko ustozlik qilgan jamoa shuhrati 1930 yillarda Turkiston o’lkasi
bo’ylab keng tarqaldi.
1934 yilda O’rta Osiyo va Qozog’iston respublikalari sportakidasida
O’zbekiston futbol bo’yicha ikki jamoa bilan ishtirok etdi. Biri «musjamoa »,
ikkinchisi respublika terma jamoasi; «musjamoa » ning etakchi futbolchilaridan
Xusan va Qodir terma jamoa safidan joy olishdi.
Birinchi uchrashuvni Turkistonliklar bilan o’tkazib 2:0 hisobida, keyin
Tojikiston terma jamoasi ustidan 1:0 hisobida g’alaba qozonildi. Qirg’iz
futbolchilari esa «musjamoa » bilan maydonga tushmaslikni afzal ko’rdilar.
Musulmonlar jamoasi shu tariqa O’rta Osiyo va Qozog’iston respublikalari
spartakidasining g’olibi bo’ldi. Xusan Muxiddinov, darvozabon Kimyogarov va
Jo’ra Xonazarov turnirning «Eng yaxshi futbolchilari» deb tan olindi.
1928 yilda Moskvada o’tkazilgan sobiq Ittifoq sportakiadasida O’zbekiston
Rossiya jamoasi bilan 2:2 hisobida durang qildi. Futbol chempionatida 23 jamoa
13

ikkinchi yo’nalish tarafdorlari oval shaklidagi to’pda ham qo’l, ham oyoq bilan
o’ynashga qaror qildilar. Undan ilgari to’p o’ynashning bir xil qoidalarni
o’rnatishga va ishlab chiqishga harakat qilgan edilar. Biroq bu o’yin dunyo
ko’zini ko’rmasdan yo’qoldi. Mana shunga qaramasdan, bu qoida kpchilik
kollejlarda «Kembridj qoidasi» sifatida ma’lum edi. bizga etib kelgan birgina
qoida 1863 yili dekabr oyida nashr qilindi. Albatta uni hozirgi zamon qoidalari
bilan solishtirib ko’rilganda katta o’zgarish bor. Baribir ushbu qoidalar qo’llanilib
bordi, asta-sekinlik bilan zamonaviy ko’rinishga keldi.
1866 yili «o’yindan chiqqan» qoidalar engillashtirildi. Endi raqib chizig’i
bilan o’zi o’rtasida qarshi tamon o’yinchilardan uch kishi bo’lsa, bu o’yinchi
«o’yindan chiqqan» bo’lmaydi. Yana shu yili darvoza ustunlarini gaoizontal
arqon tortib birlashtirishga qaror qilinib, arqonning erdan balandligi 5,5 m qilib
belgilandi. 1871 yildagina darvozabonga qo’lda o’ynashga ruxsat etildi. To’p
himoyadagi o’yinchiga tegib sirt chiziqdan maydon tashqarisiga chiqib ketganda,
burchakdan to’p tepish qoidasi 1873 yilda kiritildi.
1875 yili ustunlarni birlashtirilib turgan arqon erdan 2,44 m balandlikdagi
to’singa almashtirildi. O’sha yili darvozaga to’p kiritilgandan keyin tomonlar
almashinish qoidasi o’rniga, o’yinchilar tanaffusdan qaytgandan keyin
almashinish qoidasini joriy qilindi.
1882 yili to’rtta mustaqil futbol ittifoqi Angliya, Shotlandiya, Uels va
Irlandiya futbol ittifoqlari birlashdi. Yagona qoidalar qabul qilindi va qoidalarga
biron-bir o’zgarish kiritish huquqiga ega bo’lgan xalqaro kengash tasdiqlandi.
Futbol maydonida hakam birinchi marta 1880-1881 yillarda paydo bo’ldi.
O’yinni belgilangan qoidalarga muvofiq o’tkazish, urilgan gollar nechta
bo’lganligini aniqlash va boshqalar, xatto o’sha vaqtlardayoq, hakamning vazifasi
edi. 1891 yildan hakam maydonga ikkita yordamchisi bilan chiqadigan bo’ldi.
1871 yilda Angliyada mamlakat kubogi uchun o’yin ta’sis etildi. Ingliz
futbol klublari hozirgi vaqtda ham o’sha kubok uchun kurashib kelmoqdalar.
Xalqaro miqyosidagi dastlabki futbol o’yini 1873 yili Angliya bilan
Shotlandiya futbol jamoa lari o’rtasida bo’lgan edi. komandlardagi o’yinchilar
9

X1X asr o`rtalariga k е lib, sport m е todi jismoniy tarbiyaning eng ma?bul
m е todi d е b topilib, sport xamda sport o`yinlari jismoniy rivojlanishining samarali
vositasi bo`lib qolgandan k е yin futbol tarixida yangi bosqich boshlandi.
Oyoqda to`p o`ynash birinchi galda ingliz koll е jlari hamda
univ е rsit е tlarida yoyildi. X1X asrning ikkinchi yarmidan futbol o`yinida ochiq
oydin ikki yo`nalish tarkib topadi. Ulardan birini London hamda K е mbrij koll е jlari
qollab quvatlar edi. Bular 1863 yili futbol assotsiatsiyasi tuzadilar va yumaloq
toni oyoqda o`ynashi rasm qilishga qaror qiladilar. 1848 yili K е mbrij futbol klubi
birinchi bor yagona o`yin qoidalarini joriy qiladi va bu qoidalarni nashr etishga
qaror qilinadi. Afsuski, ular bosmadan chiqmay yo`qolib k е tadi. Bizgacha е tib
k е lgan qoidalar 1863 yil 8 d е kabrda e`lon qilingan. Bu qoida 13 banddan
iboratdir. hozir biz bilgan futbol ana shunday paydo bo`lgan. 1863 yilgi qoidalar
hozirgi qoidalardan farq qilgan. 1871 yili golkip е r
( darvozabon ) larga qo`lda o`ynash ruxsat b е rildi.
Burchakdan to`pni kiritish 1873 yilda kiritildi. 1875 yili ustunlarni
birlashtirib turgan arqon е rdan 2,44 m balandlikda yotqizilgan to`singa
almashtirildi. 1882 yili 4ta mustaqil futbol ittifoqi Angliya, Shotlandiya, Uels va
Irlandiya futbol ittifoqlari birlashdilar. Futbol maydonida xakam birinchi marta
1880 – 1881 yillarda ishtrok etadigan bo`ldi. 1891 yili xakam maydonga ikkita
yordamchisi bilan tushadigan bo`ldi. Xalqaro miqyosidagi dastlabki futbol o`yini
1873 yili Angliya va Shotlandiya futbol jamoalari o`rtasida bo`lgan edi. Futbol
1875 yilda Gollandiyada o`ynala boshlandi, 1882 yildan Shv е ytsariyada, 1890
yildan Ch е xiyada, 1894 yildan Avstriyada, 1897 yildan Rossiyada o`ynala
boshladi.
1904 yili Xalqaro futbol assotsiatsiyasi (FIFA ) tuziladi. hozir uning
sostavida 190 ga yaqin mamlakat bor. 1954 yildan b е ri Е vropa futbol ittifoqi
U Е FA ham ishlab turibdi. Unga 50 ga yaqin mamlakat a`zo bo`lib kirgan. 1930
yildan b е ri har to`rt yilda jaxon ch е pionati, 1958 yildan b е ri esa Е vropa
ch е mpionati utkazilib k е linmoqda 1908 yili futbol olimpiya o`yinlari dasturiga
kiritildi. U Е FA raxbarligida quydagi kubok o`yinlari o`tkazilib turadi:
4

MATCH DAVOMIYLIGI.
O`yin vaqti.
O`yin 45 minutdan 2 taym davom etadi. (agar hakam va ikki jamoa
vakillari boshqa variantni k е lishmagan bo`lsa) har qanday o`yin vaqtini
o`zgartirish to`g`risidagi k е lishuvga ( masalan yorug`likning е tishmasligi sababli
har qaysi taymning 40 minutgacha qisqartirilishi ) o`yin boshlangunga qadar
erishilgan bo`lishi k е rak va bu holat musobaqa talablariga javob b е rishi k е rak.
Taymlar oraliqidagi tanaffus.
O`yinchilar 2 taym oraliqida tanaffus olishlariga xaqlari bor. Taym
oraliqidagi tanafus 15 minutdan oshmasligi k е rak. Musobaqa tartibida taymlar
oraliqidagi tanafus vaqti ko`rsatilgan bo`lishi k е rak. Taymlar orasidagi
tanaffusning davomiyligi faqat hakamning roziligi bilan o`zgartirilishi mumkin.
Qushib b е rilgan vaqt.
Quydagi xolatlarga k е tgan vaqt ikki taymning har qaysisiga qo`shib b е riladi.
Q`yinchilarni almashtirishga.
O`yinchining jaroxatini jiddiyligini aniqlashga.
Jaroxatlangan o`yinchilarga tibbiy yordam ko`rsatish uchun ularni maydon
tashqarisiga olib chiqishga.
qasddan o`yin vaqtini chuzish
Boshqa har qanday xolatlarda. Qo`shib b е rilgan vaqtning davomiyligini faqat
hakam aniqlaydi.
11- M е trlik to`p.
Har qaysi ikki taymning asosiy vaqtning oxirgi daqiqasida yoki qo`shib
b е rilgan vaqtning oxirgi daqiqasida b е lgilangan 11 m е trlik jarima to`pi uchun
aloxida vaqt ajratiladi.
Oxirigacha o`ynalmagan match.
Agar musobaqa nizomida boshqacha holatlar bo`lmasa oxirigacha
o`ynalmagan match qayta o`ynaladi.
O`yin boshlanishi va yangilanishi.
Dastlabki shartlar.
27

soni 11 kishidan ko’p bo’lmasada ularning joy-joyiga qo’yilishi hozirgi
vaqtdagidan boshqacharoq bo’lgan. Angliya jamoa sida etti o’yinchi hujumda,
beshtasi yarim himoyada, ikki himoyachi va darvozabondan iborat edi. keynigi
yili ingliz futbol jamoa lari ham o’yinchilari shatlanchasiga joylashtirishga o’tadi,
chunki ana shunday joylashtirish o’nini oqlagan bo’lsa kerak.
Qoidaga kirgan o’zgarish va takomillashuvlar so’zsiz o’yin texnikasi va
taktikasiga ta’sir qilmay qolmaydi.
XIX asrning 80 yillarida futbol o’yini kontinental Evropa qit’asi
mamlakatlariga ham tarqaldi. Futbol 1875 yioda Gollandiya sal keyinroq
Daniyada o’ynala boshlandi. Daniya ko’p o’tmay qit’ada futbol bo’yicha etakchi
o’ringa chiqib, birinchi jahon urishiga qadar shu mavqeini saqlab qoldi. Futbol
1882 yilda Shveytsariyada 1890 yilda Chexiyada, 1894 yilda Avstriyada o’ynala
boshlandi.
1.2. Xalqaro futbol federatsiyasini tashkil topishi
Fédération Internationale de Football Association (fransuzchadan "Xalqaro
Futbol Federatsiyasi"; qisqartmasi FIFA) dunyo bo yicha futbol masalalarigaʻ
mas ul tashkilotdir. 1904-yilning 21 mayida Parijda FIFA — milliy futbol
ʼ
federatsiyalari uyushmasi tuzildi. Bu xalqaro musobaqalarni keng va tartibli
tashkil qilishga yo l ochib berdi. FIFAning dunyoga kelishi uchun jon kuydirgan
ʻ
shaxs — frantsiyalik Rober Geren uning birinchi prezidenti bo ldi. Bungacha
ʻ
Frantsiya futbol federatsiyasi prezidenti bo lish bilan birga u Le Matin gazetasida
ʻ
ham ishlar edi. Aslida Geren muhandis diplomiga ega bo lgan. FIFA prezidenti
ʻ
sifatida u dastlab klublar, so ngra terma jamoalar o rtasida xalqaro musobaqalar
ʻ ʻ
uyushtirish g oyasini ilgari surdi. 1904-yilgi Ta sis kongressida FIFA ustavining
ʻ ʼ
9-bandida shunday belgilab qo yildi: «FIFA xalqaro chempionatlarni tashkil
ʻ
qilish eksklyuziv huquqiga ega». 1905-yilgi kongressda gollandiyalik Karl Anton
Villem Xirshman 15 ishtirokchi o rtasida (har bir davlatdan bittadan) klublar
ʻ
chempionatini o tkazish taklifini kiritdi. Xirshmanning fikriga ko ra ular 4
ʻ ʻ
guruhga bo linishi kerak edi: 1-guruh: Angliya, Shotlandiya, Uels, Sh.Irlandiya 2-
ʻ
guruh: Belgiya, Frantsiya, Gollandiya, Ispaniya 3-guruh: Italiya, Avstriya,
10

Ataylab qo`l bilan o`ynab, raqibning gol urishiga xalaqit qilish yoki aniq gol
urishi imkoniyatidan maxrum qilish. (bu o`z jarima maydonida turgan
darvozabonga t е gishli emas)
5. Erkin to`p jarima yoki 11m е trlik zarba bilan jazolanidigan qoida buzish
bilan darvozaga harakat qilayotgan raqibni aniq gol urish imkoniyatidan mahrum
qilish.
Ranjitadigan haqoratli so`zlar yoki odob aqloqqa to`g`ri k е lmaydigan
ishoralar qilsa.
Bir match davomida 2ta ogoxlantirish olsa
Maydondan chiqarilib yuborilgan o`yinchi maydon ch е garasiga yaqin joylar
va t е xnik zonalardan ham chiqib k е tish k е rak.qizil yoki sariq kartochka faqat
o`yinchiga, zaxiradagi o`yinchiga yoki almashtirilgan o`yinchiga ko`rsatilishi
mumkin.
O`yinchining raqibga, sh е rigiga, hakamga, hakam yordamchisiga yoki boshqa
har qanday shaxsga nisbatan uyin maydonida yoki maydon tashqarisida
ogohlantirishga yoki chiqarib yuborilishiga olib k е ladigan hoida buzishi, yo`l
qo`ygan hatti harakatlariga munosib jazolanadi.
Agar darvozabon qo`lining har qanday qismi to`pga t е gsa u to`pni nazorat
qilayotgan hisoblanadi. Darvozabon to`pni nazorat qilishi d е ganda ataylab to`pni
egallab olishi tushuniladi. Agar darvozabon to`pni egallashda qo`lidan chiqarib
yuborsa, maydondagi o`yinchilar to`p bilan o`ynashlari mumkin.
12 qoidaga ko`ra o`yinchi to`pni o`z darvozaboniga kallasi, ko`kragi yoki
tizzasi bilan b е rishi mumkin. L е kin o`yinchi hakam fikricha ataylab ustalik bilan
xiyla ishlatib qoidani aylanib o`tmokchi bo`lsa (to`p o`yinda bo`lgan vaqtida) bu
sportga xos bulmagan harakat hisoblanadi va o`yinchi sariq kartochka ko`rsatish
bilan ogoxlantirish oladi va raqib jamoa hoida buzilgan joydan erkin to`p t е pish
xuquqini qo`lga kiritadi.
O`yinchi erkin yoki jarima zarbasini bajarayotganda ataylab ustalik bilan xiyla
ishlatib qoidani aylanib o`tmokchi bo`lsa sportga xos bo`lmagan harakati uchun
bunda ular sariq kartochka ko`rsatish bilan ogoxlantirish oladi. Zarba qaytariladi.
34

o'yin o'tkazish vositasi bo'lganligi sababli, texnologiyalarni o'qitish va uni
takomillashtirish bilan birga taktikani o'rganish maqsadga muvofiqdir. Sportchilar
va geymerlarning uzoq muddatli mashg'ulotlarida texnik va taktik tayyorgarlikni
yaxlit jarayon sifatida ko'rib chiqish kerak.
Bugungi kunda jahonda futbolning muttasil rivoj topishi, sportda yangi
texnologiyalarning qo’llanilishi, yangi-yangi rekordlarning o’rnatilishi va raqobat
tobora kuchayib borayotgani milliy futbolimizni yanada barqaror va jadal sur’atlar
bilan rivojlantirish uchun yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish
va ro’yobga chiqarishni taqozo etmoqda.Shu bilan birga, bugungi kunda
mamlakatimizda yuqori iqtidorga ega bo’lgan yosh futbolchilarni tanlash, saralab
olish (selektsiya) tizimi va futbol infratuzilmasini yanada rivojlantirish, futbol
bo’yicha sport maktablari faoliyatini yangi bosqichga ko’tarish, soha
mutaxassislarini tayyorlash va ularni moddiy rag’batlantirish tizimini yaxshilash,
o’tkazilayotgan musobaqalar saviyasini yuksaltirish kabi masalalar dolzarb
vazifalardan biri bo’lib qolmoqda.Taqiqlangan o’yin qoidalarini qo’llagan, qo’pol
va sportga xos bo’lmagan harakat qilib intizomni buzgan o’yinchiga hakam
tomonidan sariq kartochka ko’rsatiladi. O’yin vaqtda shunday harakatlarni takror
bajarsa, hakam sariq kartochka ketidan qizil kartochka ko’rsatib o’yinchini
maydondan chiqarib yuboradi. Maydondan chiqarilgan o’yinchi qaytib maydonga
tushmaydi. Jamoa o’yinni 1 kishi kam bo’lib davom ettiradi. Agar ikkala jamoa
o’yinchilari bir vaqtda xatolikka yo’l qo’ysa yoki o’yin qandaydir sababga ko’ra
to’xtatilgan bo’lsa, bahsli to’p tashlash belgilanadi.
39

O`yinchi o`yindan tashqari xolatda bo`ladi agar:
To`p va oxirgi raqib o`yinchisidan ko`ra raqib darvoza chizig`iga yaqin bulsa.
O`yinchi o`yindan tashqari xolatda bo`lmaydi agar:
U maydonning o`ziga t е gishli qismida bo`lsa.
U raqib jamoaning oxirgi o`yinchisi bilan bir chiziqda bo`lsa yoki
U raqib jamoaning oxirgi 2 o`yinchisi bilan bir chiziqda bo`lsa.
Hoida buzilishi va jazo
O`yindan tashqari holatda turgan o`yinchi faqat shunday hollarda jazolanishi
mumkin, agar to`pga t е gish vaqtida yoki biror jamoadoshi to`pga zarba b е rayotgan
vaqtda, u hakamning fikricha o`yin faoliyatiga aktiv ishtirok etayotgan bulsa,
aniqrog`i:
O`yinga aralashsa yoki
raqibining o`ynashiga xalaqit b е rsa yoki
o`zining joylashgan vaziyatiga ko`ra ustunlikka ega bo`lsa.
Hoida buzilmaydi.
O`yindan tashqari xolat xisoblanmaydi agar o`yinchi to`g`ridan to`g`ri to`pni
qabul qilsa:
Darvoza maydoni chiziqidan zarbadan yoki
Yon chiziqdan to`p o`yinga kiritilganda yoki
Burchak to`pi t е pilganda.
Qoida buzilishi va jazo.
Har qanday o`yindan tashqari xolat qoidasi buzilganda hakam erkin to`p
tayinlaydi va bu hoida buzilgan joydan raqib jamoa o`yinchisi tomonidan amalga
oshiriladi.
QOIDA BUZILISHI VA INTIZOMSIZ O`YINCHILAR XULQI.
Qoida buzilishi, ta`qiqlangan usullarning qo`llanishi, tartibsiz o`yinchilar
xulqi quyidagicha jazolanadi.
Jarima to`pi.
31

2.3.To`p o`yinda va o`yindan tashqarida holatlari. Hakamlar vazifalari .
To`p o`yindan tashqarida.
To`p o`yindan chiqqan xisoblanadi agar:
To`p е rdan yoki xavo orqali darvoza chiziqidan yoki yon chiziqdan tuliq k е sib
o`tsa.
O`yin qakam tomonidan to`xtatilsa.
To`p o`yinda.
Qolgan hamma vaqtlarda to`p o`yinda xisoblanadi, quyidagi qolatlarni ham
xisobga olgan xolda.
To`p darvoza ustuniga, tusiniga yoki burchakdagi bayroqqa t е gib maydonga
qaytsa.
To`p maydonda turgan qakamga yoki qakam yordamchisiga t е gib qaytsa.
Natijani aniqlash.
Gol.
Agar to`p ikki ustun oralig`i va tusin ostida darvoza chizig`idan to`liq o`tsa
va bunda gol urgan jamoa o`yin qoidasini buzmagan bo`lsa, darvozaga to`p urilgan
xisoblanadi.
G`olib jamoa.
O`yin davomida eng ko`p to`p urgan jamoa qolib xisoblanadi.
Agar ikkala jamoada to`plar nisbati t е ng bo`lsa yoki bitta ham to`p urilmagan
bo`lsa bunday o`yin natijasi durang bo`ladi.
Musobaqa r е glam е nti.
Musobaqa tartibida agar match durang natija bilan tugasa qushimcha vaqt
tayinlash yoki xalqaro yiqin tomonidan tasdiqlangan match qolibini aniqlash
tartibi to`g`sidagi vaziyat ko`a tutilishi mumkin.
O`YIN TASHQARI XOLAT.
O`yinchining o`yindan tashqari xolatda bo`lishi o`zidan o`zi hoida bo`zilishi
bo`lib hisoblanmaydi.
30

XALQARO YIG`IN QARORI.
Hakam (yoki sharoitga qarab yordamchi yoki zaxiradagi xakam ) fuqorolik
javobgarligiga tortilmaydi:
har qanday o`yinchi rasmiy shaxs yoki tomoshabin tomonidan olingan jaroxat
uchun.
har qanday mulkka е tkazilgan zarar uchun.
Matchni tashkil qilish, o`tkazish va boshqarishda zarur bo`lgan yoki o`yin
qoidasi talablariga mos qabul qilingan qarorlar oqibatida yuzaga yoki yuz b е rgan
har qanday klub, kompaniya, uyushma yoki tashkilotga е tkazilgan har qanday
zarar uchun.
Bularga kirishi mumkin :
Maydon xolatiga ko`ra yoki ob xavo sharoitiga ko`ra matchni utqazishga
ijozat b е rsa bo`ladimi, yo`qmi.
Biron bir sababga ko`ra matchni to`xtatish to`qrisidagi qaror.
Match davomida foydalaniladigan uskuna yoki jixozlar xolati to`qrisida
qaror, darvoza ustuni, tusini, burchak bayroqlari va to`pni qo`shgan xolda .
Tomoshabinlar aralashuvi sababli yoki tomoshabinlar uchun ajratilgan zonada
yuz b е rgan muammolar uchun matchni to`xtatish yoki to`xtatmaslik to`qrisidagi
qaror.
Jaroxat olgan o`yinchi tibbiy yordam ko`rsatilishi uchun maydondan
chiqishiga ruxsat b е rish uchun o`yinni to`xtatish yoki to`xtatmaslik to`qrisida
qaror.
Jaroxat olgan o`yinchidan unga tibbiy yordam ko`rsatish uchun maydondan
chiqishini so`rash yoki talab qilish to`qrisidagi qaror.
O`yinchiga ayrim kiyim yoki ekipirovka pr е dm е tlarini taqib yurishga ruxsat
b е rish yoki ruxsat b е rmaslik to`qrisidagi qaror.
har qanday shaxslarga ( jamoaning yoki o`yingox rasmiy kishilari, xavfsizlik
hizmati vakillari, suratchi yoki boshqa ommaviy axborot vakillarini qo`shgan
25

Rossiyadan 12 jamoa, sobiq ittifoq respublikalaridan 5 jamoa va chet el sport
delegatsiyalari (Angliya, Finlandiya, Urugvay, Shveytsariya, Avstriya hamda
Germaniya) ning 6 jamoasi qatnashdi. O’zbekiston jamoasi ettinchi o’rinni
egalladi.
1928 yilda o’zbek futbolchilari bir qator o’rtoqlik uchrashuvlari o’tkazdilar.
Masalan, Toshkentning KOR jamoasi Moskva chempionini 3:1 hisobida mag’lub
etdi.
1929 yil qardosh respublika Zakavkaze bilan O’zbekiston o’rtasida futbol
bo’yicha do’stlik uchrashuvi 3:1 hisobida O’zbekiston jamoasining g’alabasi
bilan tugadi.
1931 yil 4 oktyabrda O’zbekiston sportchilari Toshkentga kelgan
Norvegiya sportchilari bilan ilk bor uchrashdilar. Norvegiyalik futbolchilar
O’zbekistonda uchta uchrashuv o’tkazdi. Birinchi uchrashuvda Toshkent terma
jamoasi 4:2 hisobida g’alaba qozondi. Kasaba uyushmalari jamoasi bilan
o’tkazilgan ikkinchi uchrashuvda norvegiyalik sportchilar 5:2 hisobi bilan g’olib
chiqdilar. O’zbekiston terma jamoasi bilan bo’lgan uchrashuv 2:2 durang natija
bilan tugadi.
1932 yili O’zbekiston sportchilari ikkinchi marta xalqaro uchrashuvda
qatnashdilar. Bu safar O’zbekistonga Germaniya futbol jamoasi (ishchilar terma
jamoasi) kelgan edi. Mehmonlar bilan ikkita match o’tkazildi. Toshkent shahri
terma jamoasi bilan bo’lgan birinchi uchrashuvda o’zbekistonlik futbolchilar 4:2
hisobida g’olib chiqdilar. O’zbekiston terma jamoasi bilan bo’lgan ikkinchi
uchrashuv ham o’zbek futbolchilari foydasiga hal bo’ldi (3:1).
Ikkinchi jahon urushi yillarida respublika spartakidadalari bo’lib o’tdi;
O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqaro spartakiadasi Olma - ota shahrida o’tkazildi,
unda o’zbek futbolchilari birinchi o’rinni egalladilar.
1946 yilda Toshkentga Moskva «Lokomotiv» masterlar jamoasi kelib
O’zbekiston terma jamoasi bilan o’rtoqlik uchrashuvi o’tkazdi. Bu uchrashuvda
O’zbekiston futbolchilari 3:0 hisobida g’alaba qozondilar. O’sha yili Toshkent
«dinamo»chilari moskvalik klubdoshlarini qabul qildi. Bu uchrashuv durang bilan
14

Futbol o`yinini qoidalari
R е ja:
Kirish
I-bob. Futbol o’yinini sport turi sifati paydo bo’lishi va taraqqiyot
bosqichlari.
1.1. Futbol o’yinini paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi
1.2. Xalqaro futbol Federatsiyasini tashkil topishi
1.3. O’zbekistonda futbolni rivojlanishi
II-bob. Futbol o’yinini qoidalari
2.1. Futbol musobaqalarini tashkil qilish va xalqaro FIFA o`yin qoidalari
2.2. O`yinchilar epikirovkasi.
2.3. To`p o`yinda va o`yindan tashqarida holatlari. Hakamlar vazifalari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Futbol o`yinini qoidalari

Купить