Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	100.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Физическая культура

Futbolchilarni maydonda harakatlanish texnikasi KURS ISHI

o‘sha ketayotgan tomonning o‘ziga yoki q arshi tomonga otilib ketiladi, o‘ngga
yoki chapga q ochib kol inadi.
To‘xtashda ikki xil usul q o‘llaniladi: sakrab to‘xtash va tashlanib to‘xtash.
Sakrab to‘xtash uchun yu q origa q is q aro q sakrab, siltangan oyo q da yerga
tushildi – bunda tur g‘ unlik bo‘lsin uchun shu oyo q sal egiladi (5-rasm). Ammo
ko‘pincha yerga ikki oyo q lab tushiladi.
Tashlanib to‘xtash so‘nggi yugurish q adami h isobiga bajariladi. Bunda
siltangan oyo q ni oldinga uzatib, tovonga tayaniladi-da, keyin oyo q ni rostmana
yerga q o‘yiladi. Tashlanib to‘xtash oyo q larni anchagina bukib, ikki oyo qq a tayanib
q ol ish bilan ifodalanadi (6-rasm).
Barcha xil to‘xtashlardan keyin, odatda, turli yo‘na-lishlarda harakat davom
ettiriladi. Shuning uchun to‘xtash-dagi so‘nggi h olat keyingi h arakatning start
h olati bo‘lishi kerak.
Burilishlar . Burilish yordamida futbolchilar tezlik-ni minimal kamaytirib,
yugurish yo‘nalishini o‘zgarti-radilar. Odatda, turgan joyda burilgandan keyin start
h arakatlari boshlanadi. Burilish, shuningdek, zarba berish, to‘pni to‘xtatish, to‘pni
olib yurish va fintlarning ayrim usullarini bajarish texnikasi tarkibiga h am kiradi.

5-rasm. Sakrab to‘xtash 6-rasm. Oldinga tashlanib to‘xtash
Burilishning quyidagi usullaridan foydalani-ladi: hatlab o‘tib burilish, sakrab
burilish, tayanch oyoqda burilish. O‘yin sharoitiga q arab yon tomonlarga va or q aga
burilish mumkin. Burilish turgan joyda h am, harakat paytida h am ijro etilaveradi.
H atlab o‘tib burilganda, q is q a- q is q a 2-3 q adam tashlash h isobiga kerakli
yo‘nalishga q arab olinadi.
13

Zarba berish paytida oyo q ning to‘pi q bilan tizza bo‘ g‘ imini q otirib tu tish
kerak. Zarba beruvchi oyoqning « q attiq richagga» aylanishi zarba beruvchi
bo‘ g‘ im massasini ko‘paytirish imkonini beradi.
Zarba paytidagi o‘zaro ta’sir boshlanishida oyo q ning t o‘ pga tekkan joyi
to‘pning shaklini o‘zgartiradi – deformatsiyalaydi. Oyo q bilan to‘pning birgalikda
surilish tezligi nolga tenglashguncha to‘p q isila boradi. Keyin elastik kuchlar to‘p
shaklini tiklaydi-da, to‘pning tezligi muayyan mi q dorga q adar keskin ortadi. Bu
tezlik zarba berayotgan oyo q ning zarba boshidagi tezligidan sal kamro q bo‘ladi.
Energiyaning bir q ismi sarflangandan q ol gan deformatsiyaga va q izdirishga ketadi.
Futbol to‘pining elastik deformatsiyasi anchagina. Deformatsiya fazalari bilan
shaklning tiklanishi 0,008-0,013 sekundga ya q in davom etadi. Oyo q to‘pga tegib
turgan va q tni mumkin q adar uzo q ro q davom ettirish kerak. Chunki to‘pning uchish
tezligi berilgan kuch ( Ђ ) bilan kuch ta’siri q ancha va q t (t) davom etganiga bo g‘ li q .
Shunday q ilib, ishchi faza surib borish degan faoliyat bilan tugaydi. Bunda zarba
beruvchi oyo q to‘p bilan birga h arakat q ilib boradi. Surib borish kattaro q kuch
impulsi ( Ђ t) h osil q ilish imkonini beradi va, o‘z navbatida, bu to‘pning uchish
tezligini oshiradi. Bundan tash q ari, to‘pning h arakat yo‘nalishi h am ko‘p ji h atdan
surib borish yo‘nalishi bilan belgilanadi.
Yakunlovchi faza – keyingi h arakatni boshlash uchun dastlabki h olatga o‘tish.
Zarba berilgandan keyin oyo q yu q orilab, ol g‘ a tomon h arakatda davom etadi.
Zarba paytida tayanch sat h i ustida bo‘lgan gavdaning o g‘ irlik markazi o‘ q i oyo q
h arakati tomonga ko‘chadi.
Shu tariqa keyingi harakatlar uchun eng yaxshi sharoit vujudga keladi.
Oyo q bilan to‘p tepishning ko‘p usullariga bu singari h arakat tuzilmasi xosdir.
Yu q orida bayon etilgan talablarga q at’iy rioya q ilish turli usullarda anchagina kuch
bilan to‘p tepish imkonini beradi. Biro q taktik mulo h azalar ko‘pincha h arakat
fazalarini bajarish va q tini q is q artirish, amplituda va mushaklar kuchayishini
kamaytirishni ta q ozo etadi. Bundan tash q ari, to‘p tepishning bir q ancha usullari
texnikasida ba’zi spetsifik xususiyatlar h am bor.
Rasmiy musobaqalar.
25

xizmat ko rsatgan sport ustozi S. Arutyunov FIFA medali bilan mukofotlanganʻ
(1998), "Neftchi" (Farg ona) jamoasi futbolchisi S. Lebedev FIFA terma jamoasi
ʻ
tarkibida o ynagan (1997).1904 yili Xalqaro futbol federatsiyasi (FIFA) tuzildi.
ʻ
FIFA bilan bir qatorda 1954 yildan beri Evropa futbol ittifoqi UEFA ham ishlab
turibdi. 1930 yildan beri har to’rt yilda jahon chempionati, 1958 yildan beri Evropa
chempionati o’tkazilib ularda milliy terma jamoalar qatnashib kelmoqda. 1900
yilda boshlab futbol sportning Olimpiya turlari qatoriga kirdi, biroq 1908 yildagina
u rasman Olimpiya o’yinlari dasturiga kiritildi. UEFA rahbarligida quydagi kubok
o’yinlari o’tkazilib turadi. Evropa chempionatlari kubogi (1956 yildan beri),
Kubok egalari kubogi (1961 yildan beri) va Yarmarkalar kubogi (1958 yildan beri)
bular endilikda UEFA kubogi deb ataladi. 199 yildan boshlab Kubok egalari va
Chempionlar kubogi birlashtirilib Evropa chempionlar ligasi tashkil qilindi.
O’zbekiston futbol jamoalaridan Toshkentning «Paxtakor», Farg’onaning
«Neftchi» hamda Qarshining «Nasaf» futbol jamoalari Osiyo futbol
Konfederatsiyasi tomonidan o’tkaziladigan Osiyo chempionlar ligasi
musobaqalarida muvoffaqiyatli ishtrok etib kelishmoqda. 2002 yil Qarshini
«Nasaf» jamoasi Osiyo chempionlar kubogi musobaqasini saralash o’yinlarida 5
tasida g’alaba qozonib yarim finalda Eronning «Istiqlol» jamoasiga 2:5 hisobda
mag’lubiyatga uchrab 4 – o’rinni egalladilar. 2003 – yil Toshkentning «Paxtakor»
jamoasi Toshkentda bo’lib o’tgan Osiyo chempionlpr ligastda Turkmanistonning
«Nissa» jamoasini 3:0, Eroining «Peruza» jamoasini 1:0 va Iroqning «Al – toliba»
futbol jamoasini 3:0 hisobda mag’lubiyatga uchratib yarim finalda Taylantning
«Bek – Tero Sosana» futbol jamoasiga 2 o’yin natijasiga ko’ra imkoniyatni boy
berdi. 2002 – 2003 yillarda 20 yoshgacha bo’lgan futbolchilardan iborat bo’lgan
O’zbekiston yoshlar terma jamoasi, Birlashgan Arab Amirliklarida o’tkazilgan
Jahon chempionatini final ishtirokchisi bo’ldilar. Milliy terma jamoamiz futbol
klub jamoalarimizni bu muvoffaqiyati Vazirlar Maxkamasini O’zbekistonda
futbolni rivojlantirish to’g’risidagi chiqarilgan qarorlariga javob beradi.
Mustaqillikdan so’ng Vazirlar Mahkamasi futbolni rivojlantirish uchun
qarorlar qabul qildi. 1993 yil 18 martdagi 144 – sonli «O’zbekiston
9

O'yinning har bir bosqichida turli xil taktik variantlarni tanlash mumkin.
Vaziyatni to'g'ri baholay olish uchun, eng yaxshi taktik variantni tanlash har bir
o'yinchi taktikasida eng muhim bo'lgan narsani tanlang. Ikkala o'yinchining o'zaro
ta'siri - bu taktikaning keyingi, yuqori darajasi. Kombinatsiyani boshlagan va uni
amalga oshirish uchun sherigini jalb qilgan o'yinchi aniq nima qilishni
xohlayotganini va kombinatsiyada qatnashgan boshqa o'yinchi nima qilishi
kerakligini aytib berishi kerak. Bitta taktik dizayn bilan bog'langan ikkita
o'yinchining taktikasi, boshlang'ich kombinatsiyasida yuzaga kelgan murakkab
harakatlardir. Agar uch yoki undan ko'p o'yinchi taktik kombinatsiyaga jalb
qilingan bo'lsa, bu futbol taktikasining yanada qiyin bosqichidir.
Dushmanni manevr qilish, "ochish", "yirtish", hujumda ham, himoyada ham
"yopish" natijasida olingan son jihatdan ustunlik taktikaning eng muhim
printsiplaridan biridir. Himoyada ham, hujumda ham chiziqlarning taktik aloqasi
katta ahamiyatga ega. Bir chiziq ichida boshqalarga bog'liq bo'lmagan taktik
tushunish jamoa uchun to'liq bo'lmasligi mumkin. Taktik tushunish va barcha
chiziqlar, eng asosiysi, yarim himoyadagi hujum va himoyadagi hujumchilar va
himoyadagi darvozabon o'rtasidagi bog'liqlikka alohida e'tibor qaratish lozim
Taktik tayyorgarlik futbolchilarning texnik fazilatlari va taktik mahoratni
rivojlantirishga asoslangan.
Taktik tayyorgarlikning asosiy bo'limlari:
a) taktik tayyorgarlikni o'yindan ajratib
b) Ikki tomonlama o'yinda taktik tayyorgarlik.
O'yindan ajratilgan taktik mashg'ulotlarda individual va guruhli
mashg'ulotlar ajralib turadi; ikkinchisi o'yin mashqlari va maxsus taktik
kombinatsiyalar yordamida amalga oshiriladi.
O'yinchini individual taktik tayyorgarligida asosiy maqsad o'yinchining
allaqachon mavjud bo'lgan taktik xususiyatlarini rivojlantirish, individual
xususiyatlarga asoslangan yangi taktik usullarni ishlab chiqish va noto'g'ri taktik
ko'nikmalarni yo'q qilishdir.
15

qo‘yilmoqda. Ular hujumda ham, himoyada ham hamma sheriklarining
hamkorligini uyushtirib turadilar. O‘rta qator o‘yinchilari mudofaada ham,
hujumda ham bir xilda yaxshi o‘ynashlari, butun komanda o‘yinini tashkil eta
bilishlari kerak. Ularning harakatlari yuksak darajadagi ijrochilik mahoratiga
asoslangan va doimo mustahkam, kuchli bo‘lishi lozim. Ular nihoyatda xilma-xil
uzatishlardan, aylanib o‘tish va hokazolardan foydalanadilar. Odatda o‘rta
qatordagi yuksak mahoratli o‘yinchilar kuchli, a’lo darajali, zarba bera oladilar.
Hujumda o‘rta qator o‘yinchilariga qo‘yiladigan asosiy talablar: a)
mudofaadan hujumga o‘tishni tashkil etish va hujum rivojini davom ettirish;
b) maydon o‘rtasini nazorat qilish va komandaning to‘pni uzoq vaqt
boshqarib turishini, binobarin, tashabbusni qo‘ldan bermay turishini ta’minlash;
v) hujumni yakunlashda qatnashish;
g) ham yaqinda turgan, ham uzoqdagi sheriklar bilan hamkorlik qilish;
d) hujumni rivojlantirishda to‘pni qanotdan tez oshirish va bo‘shagan zonaga
tez ochilib chiqish yordamida qo‘qqisdan ro‘y berish holatini yuzaga keltirish.
Mudofaada o‘rta qator o‘yinchilariga qo‘yiladigan asosiy talabalar:
a) maydonning bo‘yi va eni bo‘ylab to‘g‘ri taqsimlanib, joylashish
hisobiga raqibning javob hujumi tez rivoj topishiga to‘sqinlik qilish;
b) o‘zi turgan zonadagi eng yaqin raqib o‘yinchisini yoki shaxsan
birkitib qo‘yilgan raqibni kuzatib borish;
v) to‘p uzatilishi va darvozaga to‘p tepilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
g) sheriklarni straxovka qilish va ular bilan hamkorlik qilish.
Komandaning o‘rta qatori ko‘pincha turli taktik planda harakat qiluvchi
futbolchilardan tuzilib, yarim hujumchi, bog‘lovchi va yarim himoyachidan iborat
bo‘ladi. Yarim hujumchi asosan hujum qiluvchi o‘yinchi vazifasini bajaradi. Goho
u hujumning oldingi qatorida harakat qiladi va harakatni faol yakunlaydi.
Bog‘lovchi hujumda guruh va komanda harakatlarini uyushtiradi hamda ularni
ikkinchi guruhdagi harakatlar bilan birga qo‘shib olib boradi. Yarim himoyachi
birinchi galda o‘z darvozasi mudofaasini tashkil etishga yordam berib, ba’zi-
ba’zidagina komandasining hujum qatorlariga yorib kirib boradi. O‘rta qatorni
35

belgilandi – uning beshtasi qo’llab-quvvatlandi. Kembridj kolleji 1863 yili futbol
uyushmasini tashkil qildilar va dumaloq to’p bilan oyoqda o’ynash o’yini deb
atashga qaror qabul qildilar. Regbi shahar universiteti shaxsan ikkinchi yo’nalish
tarafdorlari oval shaklidagi to’pda ham qo’l, ham oyoq bilan o’ynashga qaror
qildilar. Undan ilgari to’p o’ynashning bir xil qoidalarni o’rnatishga va ishlab
chiqishga harakat qilgan edilar. Biroq bu o’yin dunyo ko’zini ko’rmasdan yo’qoldi.
Mana shunga qaramasdan, bu qoida kpchilik kollejlarda «Kembridj qoidasi»
sifatida ma’lum edi. bizga etib kelgan birgina qoida 1863 yili dekabr oyida nashr
qilindi. Albatta uni hozirgi zamon qoidalari bilan solishtirib ko’rilganda katta
o’zgarish bor. Baribir ushbu qoidalar qo’llanilib bordi, asta-sekinlik bilan
zamonaviy ko’rinishga keldi.
1866 yili «o’yindan chiqqan» qoidalar engillashtirildi. Endi raqib chizig’i
bilan o’zi o’rtasida qarshi tamon o’yinchilardan uch kishi bo’lsa, bu o’yinchi
«o’yindan chiqqan» bo’lmaydi. Yana shu yili darvoza ustunlarini gaoizontal arqon
tortib birlashtirishga qaror qilinib, arqonning erdan balandligi 5,5 m qilib
belgilandi. 1871 yildagina darvozabonga qo’lda o’ynashga ruxsat etildi. To’p
himoyadagi o’yinchiga tegib sirt chiziqdan maydon tashqarisiga chiqib ketganda,
burchakdan to’p tepish qoidasi 1873 yilda kiritildi.
1875 yili ustunlarni birlashtirilib turgan arqon erdan 2,44 m balandlikdagi
to’singa almashtirildi. O’sha yili darvozaga to’p kiritilgandan keyin tomonlar
almashinish qoidasi o’rniga, o’yinchilar tanaffusdan qaytgandan keyin almashinish
qoidasini joriy qilindi.
1882 yili to’rtta mustaqil futbol ittifoqi Angliya, Shotlandiya, Uels va
Irlandiya futbol ittifoqlari birlashdi. Yagona qoidalar qabul qilindi va qoidalarga
biron-bir o’zgarish kiritish huquqiga ega bo’lgan xalqaro kengash tasdiqlandi.
Futbol maydonida hakam birinchi marta 1880-1881 yillarda paydo bo’ldi.
O’yinni belgilangan qoidalarga muvofiq o’tkazish, urilgan gollar nechta
bo’lganligini aniqlash va boshqalar, xatto o’sha vaqtlardayoq, hakamning vazifasi
edi. 1891 yildan hakam maydonga ikkita yordamchisi bilan chiqadigan bo’ldi.
6

ham maxsus ishlab chiqilgan. Futbolchilar orasida taniqli "me'yorlar" ustalari bor
va "to'liq vaqtda jarima zarbasi" iborasi futbol lug'atiga qattiq kirib bordi.
Ba'zi ustalar o'zlarining zarbalarini ixtiro qiladilar, ular keyinchalik umumiy
mulkka aylanadi. Masalan, "quruq varaq" (gorizontal va vertikal tekisliklarda bir
vaqtning o'zida aylanadigan to'p harakatning traektoriyasini to'satdan o'zgartiradi,
shamolli ob-havo sharoitida parvozni esga soladi) bir vaqtlar Evropa futboli uchun
haqiqiy kashfiyot bo'ldi. 1958 yilgi Jahon chempionatida uni braziliyalik yarim
himoyachi Didi namoyish etdi. Va uning hamyurti Leonidas da Silva futbol
tarixiga g'ayrioddiy ajoyib "velosiped" ixtirochisi sifatida abadiy kirib keldi.
Aksariyat o'yinchilar uchun asosiy to'p tepish - bu o'ng oyoq, ammo ularning
orasida chap qanot himoyachilari bor: "Gol qiroli" vengriyalik Ferents Puskas,
taniqli argentinalik hujumchi Diego Maradona va boshqalar, chunki to'p doim ham
"qulay" oyoq ostida qolmaydi. , mashg'ulotlarda ishtirok etadigan o'yinchilar
bunday vaziyatlarni mashq qilishadi. Afsonaviy Pele, barcha davrlarning eng
yaxshi futbolchisi deb topilib, ikkala oyog'ining ajoyib zarbasi bilan ajralib turdi.
To'pni oyoq, bosh, ko'krak va boshqalar tana qismlari tomonidan to'xtatiladi.
To'pni qabul qilish usuli uning harakatlanish xususiyatiga bog'liq (uchish, ko'krak
darajasida, pastki yoki aylanma), shuning uchun haddan tashqari to'p ko'pincha
oyoqning tagligi yoki tagligi bilan to'xtatiladi. To'pni olishda zarbani iloji boricha
yumshatish va iloji bo'lsa, uning takrorlanishiga yo'l qo'ymaslik kerak.
"Dribling" - dribling, shu jumladan raqibning urishi, odatda yuqori tezlikda
amalga oshiriladi. Futbolchining to'pni tanasi bilan qoplashi, shuningdek, uni
ko'zga ko'rinmasdan olib borishi qobiliyati juda muhim: bu o'zgaruvchan o'yin
holatini baholashga imkon beradi. To'pni haydash traektoriyasi va texnikasiga
qarab, dribling to'g'ridan-to'g'ri chiziqda (liftning tashqi qismi bilan zarbalar
yordamida) va egri chiziqda (to'p liftning ichki qismi bilan boshqariladi) ajralib
turadi.
Raqibni noto'g'ri xatti-harakatlarga undovchi xurujlar turli vaziyatlarda
ishlatilishi mumkin - himoya qilishdan tortib hujumni yakunlashga qadar. Shu
19

yumshatish uchun ozgina torting. To'p kuchini yo'qotganda, kaftlar uni ushlab
olishadi.
quyidagi usullardan biri bilan amalga oshiriladi: harakat yo'nalishi bo'yicha
burilgandan keyin qadam, xoch yoki oddiy. Bosish oldidan harakat usulini tanlash
darvozabonning individual qobiliyatiga bog'liq.
Barcha holatlarda, oyoqlarning paypoqlarini sakrash tomon burilganidan
so'ng, harakatni surish kerak. Ushbu pozitsiyani egallash uchun ozgina vaqt
yo'qotish, sakrashning kengligi bilan qoplanmaydi.
Bosish tugagunga qadar qo'llar har doim harakat va itarishga yordam beradi.
Faqat itarishdan keyin ular to'p tomon yo'naltiriladi, shunda uni kutib olish va
tanani keyingi harakat bilan tortib olish mumkin. Yon tomonga boradigan baland
to'plarni qabul qilish ko'pincha erga tushish bilan bog'liq. To'pni tanaga tortib
olishdan oldin, o'z vaqtida erga tushish katta ahamiyatga ega.
Darvozabondan unga etib bora olmaydigan to'plar quyidagicha qabul
qilinadi.
Darvozabon to'g'ri yo'nalishda xoch yoki oddiy harakat bilan, burilgandan
keyin, qadam bilan va baquvvat surish bilan tepadan tepaga qarab harakat qiladi.
Unga zarba berishga yordam bergan qo'llar keskin ko'tarilgan. Orqa tomonga
qaragan kaftlarning orqa tomoni. To'p qo'llariga tegishi bilan, darvozabon uni
baquvvat tanaga tortadi. Yiqilish paytida, tepada joylashgan oyoq tizzada egilishi
kerak. Keyin u qorin bo'shlig'ini va ichakni himoya qilish uchun, shuningdek tik
turish qulayligi uchun oldinga siljiydi. Ushbu oyoq harakati hujumkor o'yinchilar
uchun xavf tug'dirmasligi uchun amalga oshirilishi kerak.
Yiqilish dastlabki harakatlarsiz amalga oshirilgan hollarda, oyoqlar harakat
yo'nalishi bo'yicha paypoq bilan surilish oldiga qo'yiladi. Bu surish kuchini
sezilarli darajada oshiradi.
Darvozabonlar yiqilib tushmasliklari kerak. Barcha holatlarda tanani frontal
tekislikda egish kerak shunday qilib yiqilish go'yo go'yo rulon bilan avval erga
tegib, keyin son, tos, yon, qo'llarga tegadi.
22

uchun ochilish va ra q ibni chal g‘ itish, pozitsiya tanlash, o‘yinchini to‘sib olish va
h .k.) samarali h al q ilish imkonini beradi.
Yugurish . Futboldagi asosiy h arakatlanish vositasi yugurishdir. To‘pni
bosh q armayotgan futbolchilar yugurish yordamida maydonda turlicha joylashib
oladilar. Bundan tash q ari, yugurish tarkibiy q ism sifatida to‘pni bosh q a-rish
texnikasiga h am kiradi.
Futbolda yugurishning q uyidagi usullari q o‘llani-ladi: oddiy yugurish,
tisarilib yugurish, chalishtirma q adam tashlab yugurish, juftlama q adam tashlab
yugurish.
Oddiy yugurishdan asosan to‘ g‘ riga borayotgan o‘yinchilar bo‘sh joyga
chi q ish ra q ibni q uvish va h okazolarda foydalanadi. H arakat sistemasi h am (bir
oyo qq a tayanish va h avoda uchish fazalariga bo‘linishi) tuz i lishi h am yengil
atletika yugurishidan far q q ilmagani uchun uni oddiy yugurish deyiladi. Q adam
u zunligi, chastotasi va ritmida far q bor, xolos.
5,1-5,5 q adam bo‘ladi. Bu esa h avoda uchish fazasi q is q aro q bo‘lgani sababli tez
to‘xtashga yoki tez burilib olishga yordam beradi.
Tisarilib yugurishdan asosan to‘pni olib q o‘yishda va to‘pni olishda
q atnashayotgan h imoyadagi o‘yinchilar foyda-lanadilar. Yugurishning bu turi h am
siklik ( q o‘shalo q q adamli) bo‘ladi. Q is q a- q is q a, lekin tez-tez q adam tashlash,
h avoda uchish fazasining q ariyb yo‘ q ligi o‘nga xos xusu-siyatdir. Buning sababi
siltanish oyo g‘ i or q aga uzatilganda sonning yozilishi cheklanganligidadir.
O‘yin sharoiti ko‘pincha maksimal tezlikda tisarilib yugurishni talab q ilib
kol adi. Bunda tezlik q adam chastotasini oshirish h isobiga orttirilib, bu ko‘pro q
oyo q ning or q aga faol h arakat q ilishiga bo g‘ li q .
Tisarilib yugurayotganda, o‘yinchi ba’zan muvozanatni yo‘ q otib yi q ilib
tushadi. Tayanch oyo q vertikal turgan paytda gavdaning o g‘ irlik markazi o‘ q i
tayanch yuzasining tepasida turishi o‘yinchi h olatining tur g‘ un bo‘lishi shartlaridan
biridir.
Chalishtirma q adam tashlab yugurishdan h arakat yo‘na-lishini o‘zgartirish
uchun, turgan joydan o‘ngga yoki chapga siltanib yugurish paytida, burilib
11

Xamma zaxiradagi о‘yinchilar о‘yinga qatnashish yoki qatnashmasliklaridan
qatiy nazar xakam vakolatlariga bо‘ysunadilar.
Darvozabonning almashtirilishi.
Boshqa har qanday о ‘yinchilar darvozabon bilan joylarini almashish - lari
mumkin shu shart bilanki;
Xakam bu xaqda almashinishdan oldin xabardor kilingan b о ‘lishi kerak.
Almashinish match t о ‘xtaganda amalga oshiriladi.
О ‘yinning qaytadan boshlash.
Agar о ‘yin xakam tomonidan ogoxlantirish berish uchun t о ‘xtatilsa:
О ‘yin raqib jamoa о ‘yinchisi tomonidan о ‘yin t о ‘xtatilganda t о ‘p qayerda
b о ‘lsa shu joydan erkin zarba bilan о ‘yin yangilanadi.
Asosiy tarkibdagi va zaxiradagi, chiqarib yuborilgan о ‘yinchilar .
Boshlang‘ich zarbadan oldin chiqarib yuborilgan о ‘yinchi, faqatgina
r о ‘yxat - dagi zaxira о ‘yinchilardan birortasi bilan almashtirilishi mumkin.
Match protokolida boshlang‘ich zarbadan oldin yoki о ‘yin boshlangandan
s о ‘ng chiqarib yuborilgan zahiradagi о ‘yinchini almashtirishga y о ‘l q о ‘yilmaydi.
O‘yinchilar epikirovkasi.
О ‘yinchilar majburiy ekipirovka elementlari hisoblanadi.
 Kо‘ylak yoki futbolka.
 Kalta ishton – agar kalta ishton tagidan ichki kiyim kiyiladigan bо‘lsa,
ichki kiyim rangi kalta ishton rangidan bо‘lishi kerak.
 Getralar.
 Oyoq qalqoni.
 Oyoq kiyim .
Shitlar
 T о ‘lik getra bilan yopiladi.
 T о ‘g‘ri keladigan ( mos keladigan ) materialdan ( rezina, plastik yoki
shunga uxshash) tayyorlanadi.
 Yetarli darajada himoya bilan ta’minlaydi.
Darvozabonlar.
27

kurash boshlaydi. Qanot hujumchisi natijali hujum qilish uchun kuch saqlab,
mudofaa harakatlarida kam, lekin faol qatnashadi.
Markaziy hujumchi: Hujumni keskin davom ettirish yo‘llarini uzluksiz izlash,
hujum qatorining «uchida» o‘ynash, komanda urinishlarini natijali yakunlashda
faol qatnashish bu futbolchining asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy hujumchi
zarba pozisiyasiga eng qisqa yo‘l bilan yetishga intilib, maydonning butun kengligi
bo‘ylab ko‘p martalab va xilma-xil tarzda ochilib chiqadi. U tezkor dribling
qiladigan, bitta, ba’zan esa bir nechta himoyachi bilan kurashda darvozaga qarata
zarba bera oladigan, sheriklari havolatib uzatgan to‘pdan mohirona foydalana
biladigan, qaytgan to‘pga qo‘shimcha zarba berishga intiladigan bo‘lishi kerak.
Kurashda qo‘rqmaslik, qat’iylik, fidoyilik - bu xislatlarning hammasi yuqori
mahoratli markaziy hujumchilarga xos fazilatlardir. Aslida mudofaada markaziy
hujumchilarning muayyan vazifalari bo‘lmaydi. Ularning hujumdagi faolligining
o‘zi hujum qatoriga borib qo‘shilishga jur’at etolmayotgan bir necha himoyachilar
harakatini bo‘g‘ib turadi, chunki ularning ort tomonida tezkor, raqiblari bor.
Markaziy xujumchi yakkama-yakka kurash va vaqt tanqisligi sharoitida individual
harakatlar bilan guruh harakatlarini mohirona qo‘shib olib boradigan, pozisiyani
ustalik bilan tanlaydigan, yakunlovchi harakat yoki usullarni bajara oladigan
bo‘lishi kerak.
37

2. Uch pas bilan to'pni haydab chiqarish. Bu erda to'psiz ishlaydigan
o'yinchilar ham iloji boricha tezroq harakat qilishlari kerak. Mashq 60 dan 80 m
gacha bo'lgan masofada amalga oshiriladi.
3. O'rindiqlarni almashtirish bilan to'pni uch tomonlama uzatmalar bilan
haydash. To'pni qabul qilgan kishi sheriklarga harakat qilish uchun vaqt berib,
to'pni boshqarishga biroz vaqt ajratadi.
4. O'rindiqlarni almashtirish bilan to'pni uch tomonlama uzatmalar bilan
haydash. To'p zigzagga o'tadi. Masofa 80-100 m.
5. Bitta haydovchi bilan doira ichida to'p. 6 8 o'yinchi radiusi 7 10 m bo'lgan
doira hosil qiladi, aylananing markazida bitta haydovchi joylashgan. Oldindan
belgilangan tartibda aylanada turgan o'yinchilar (masalan, faqat chap oyoq bilan
yoki faqat o'ng bilan) to'pni bir-birlariga uzatadilar. Haydovchi to'pni olishga yoki
hech bo'lmaganda unga tegishga harakat qilmoqda. To'pga tegib, haydovchi
uzatishni muvaffaqiyatsiz amalga oshirgan kishi bilan o'rnini o'zgartiradi.
6. Ikkita haydovchi bilan doira ichida to'p. Xuddi shu o'yin, lekin ma'lum bir
taktik dizayni bilan harakat qiladigan ikkita haydovchi doirasida.
7. Haydovchi kvadrati. Belgilangan kvadratning burchaklarida 10x10 m (yoki
15x 15 m) o'lchamdagi 4 ta o'yinchi bor. Haydovchi maydonning o'rtasida.
O'yinchilar to'pni har qanday yo'nalishda bir-birlariga faqat maydon ichida
berishadi. Yo'qotilgan to'p uzoqroq yuradiganlarning o'rnini o'zgartiradi.
Ushbu o'yinda asoratlar kvadratni qisqartirish, uzatish usullarini cheklash va
boshqalar bilan ham mumkin. Ba'zan bitta haydovchini aylanishga ruxsat berish
mumkin.
8. Ikkala kvadratga qarshi uchta. Maydonning cheklangan maydonida (yoki
zalda) ikkita haydovchi to'pni bir-birlariga ma'lum bir tarzda uzatgan uchta
o'yinchidan oladi. Kvadrat ichida (to'rtburchaklar) istalgan yo'nalishda
harakatlanishga ruxsat beriladi. Yo'qotilgan to'p haydovchi bilan joylarni
o'zgartiradi.
O'yinchilar texnikasi va taktikasini o'rgatish uchun juda foydali bo'lgan
ushbu mashqda maydonni qisqartirish yoki ko'paytirish, uzatish usulini cheklash,
17

biomexanika nuqtai nazaridan maqbul harakatlar tizimi bilan xarakterlanadi.
Tezlik va ishonchlilik, soddalik va samaradorlik - futbol texnikasini qo‘llashga
qo‘yiladigan hozirgi kundagi talab ana shulardan iborat. Futbol sport o‘yini
yoshlarni barkamol shaxs qilib tarbiyalashdagi ahamiyati va mohiyatining
yuqoriligi, salmoqliligi ko‘zga yaqqol tashlanib turibdi. Shuni qayd etish kerakki,
yoshlarni barkamol qilib tarbiyalashda futbol sport turining asosiy tamonlari,
o‘ziga xos vositalari va tamoyillari, o‘zaro uzviy bog‘lanib borishni aytib o‘tish
joiz. Shu tamonlar, vositalar va tamoyillar orqali sportning har bir turida muayyan
fazilatlar kuchliroq shakllanadi, rivojlanadi va u yetakchi harakat sifati tarzida
namoyon bo‘ladi. Boshqa sifatlarlar ham nisbatan rivojlanadi, lekin ular
yordamchi, ko‘makchi harakat sifati tarzida namoyon bo‘lishi mumkin.
Yugurish . Futboldagi asosiy harakatlanish vositasi yugurishdir. To‘pni
boshqarmayotgan futbolchilar yugurish yordamida maydonda turlicha joylashib
oladilar. Bundan tashqari, yugurish tarkibiy qism sifatida to‘pni boshqarish
texnikasi ham kiradi.
Futbolda yugurishning quyidagi usullari qo‘llaniladi: oddiy yugurish, tisarilib
yugurish, chalishtirma qadam tashlab yugurish, juftlama qadam tashlab yugurish.
Oddiy yugurishdan asosan to‘g‘riga borayotgan o‘yinchilar bo‘sh joyga
chiqish raqibni quvish va hokazolarda foydalanadi. Harakat sistemasi ham (bir
oyoqqa tayanish va havoda uchish fazalariga bo‘linishi) tuzilishi ham yengil
atletika yugurishidan farq qilmagani uchun uni oddiy yugurish deyiladi. Qadam
uzunligi, chastotasi va ritmida farq bor, xolos.
Yugurishda qadam uzunligi sprinterlarda 2-2,2 m ga teng bo‘lsa, katta yoshli
futbolchilarda o‘rtacha 1,3-1,5 m ga teng. Qadamlar chastotasi sprinterlarda
sekundiga 4-4,5 qadamga teng. Fubolchilarda chastota sal ortiqroq: sekundiga 5,1 -
5,5 qadam bo‘ladi. Bu esa havoda uchish fazasi qisqaroq bo‘lgani sababli tez
to‘xtashga yoki tez burilib olishga yordam beradi. Tisarilib yugurish dan asosan
to‘pni olib qo‘yishda va to‘pni olishda qatnashayotgan himoyadagi o‘yinchilar
foydalanadilar. Yugurishning bu turi ham siklik (qo‘shaloq qadamli) bo‘ladi.
Qisqa-qisqa, lekin tez- tez qadam tashlash, havoda uchish fazasining qariyb
31

Respublikasida futbolni keyingi istiqbollarini belgilash to’g’risida»gi qarori 1996
yil 17 yanvardagi 27 – sonli «O’zbekistonda futbolning rivojlantirsh tashkiliy
asoslari va printsiplarini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risidagi»
qarori 1998 yil 16 iyul 238 – sonli «O’zbekistonida futbol taraqiyoti
jamg’armasini faoliyatini yaxshilash va uni qo’llab quvatlash to’g’risidagi» qarori
2006 yil 1 maydagi «O’zbekistonda futbolni rivojlatirishning qo’shimcha chora -
tadbirlari to’g’risidagi» qarori Respublikamizda ko’plab futbol maktablari, maxsus
sport maktab internatlari, bolalar va o’smirlar sport maktabalrini ochilishi
O’zbekistonda futbolni rivojlantirish uchun olib borilayotgan ishlarning dalilidir
2007 yil 28 martda Xalqaro Futbol Fediratsiyasi prezidenti Yozif Blater va Osiyo
futbol Konfederatsiyasini prezidenti Muxammad Bin Xammam O’zbekistonga
tashrif buyurdi. Ular O’zbekistonda futbolni rivojlantirish uchun olib borilayotgan
ishlarni ya’ni yangi o’yingohlarni ko’zdan kechirdi va olib borilayotgan ishlarga
yuksak baho berdi.
1.2.O’yinda jamoa bo’lib harakatlanish texnikasi
Harakatlanish texnikasi quyidagi usullar guruhini o‘z ichiga oladi: yugurish,
sakrash, to‘xtash, burilish. Hara-katlanish texnikasining tasnifi 2-rasmda
ko‘rsatilgan.
O‘yin vaqtida harakatlanish texnikasi usullaridan xilma-xil tarzda qo‘shib
foydalaniladi. Masalan, futbol-chining harakatlanish tezligi nihoyatda xilma-xil:
sekin yurishdan boshlab, startdagi tezlanishni maksimal tezlikka qadar ko‘tarish
mumkin, yugurish maromi va yo‘nalishi qo‘qqisdan o‘zgarib turadi. Yugurishni n g
xilma-xil usul-larini sakrash, to‘xtash, burilish bilan birga q o‘shib olib borish
futbolchining h arakatlanishiga xos xususiyat hi sob-lanadi.
H arakatlanish texnikasining usullari maydon o‘yinchilari va darvozabonning
to‘pni bosh q arish san’ati bilan chambarchas bo g‘ li q . H arakatlanish texnikasi usul-
larini keragicha h amda kompleks tarzda q o‘llash ko‘p taktik vazifalarni (to‘p olish
10

kerak edi: 1-guruh: Angliya, Shotlandiya, Uels, Sh.Irlandiya 2-guruh: Belgiya,
Frantsiya, Gollandiya, Ispaniya 3-guruh: Italiya, Avstriya, Shveytsariya, Vengriya
4-guruh: Daniya, Germaniya, Shvetsiya Tasavvur qiling, hozirgi Chempionlar
ligasi 1991-yili emas, 1905-yiliyoq tashkil qilinishi mumkin edi. Chempionatda
ishtirok etish uchun ariza topshirishning oxirgi muddati deb 1905-yilning 31
avgusti belgilandi. Ammo shu kungacha FIFAga birontayam ariza tushmadi!
Bunday muvaffaqiyatsizlikdan so ng Geren 1906-yilning 4 iyunida, FIFAningʻ
uchinchi kongressida iste foga chiqqanini ma lum qildi. FIFA boshqaruviga kelgan
ʼ ʼ
angliyalik Daniel Berli Vulfoll davrida ham (1918-yil 24 oktabrda davom etgan)
ushbu g oyalar amalga oshirilmadi. 29 oy FIFA prezidentsiz qolgach, 1921-yil 1
ʻ
aprelida bu lavozimga frantsuz Jyul Rime o tirdi. Jahon chempionatini uyushtirish
ʻ
uchun sharoit pishib yetilganligini ilg agan Rime o z nomini tarix sahifalariga
ʻ ʻ
muhrlashga sazovor bo ldi. 1928-yilning 29 may kuni, Amsterdamda bo lib o tgan
ʻ ʻ ʻ
kongressda tarixiy qarorga kelindi. Yana bir frantsuz Anri Delonning taklifiga
ko ra 1-jahon chempionati 1930-yili o tkaziladigan bo ldi. Amsterdamda birinchi
ʻ ʻ ʻ
jahon chempionatining mezboni kim bo lishi kerakligidan boshqa barcha masalalar
ʻ
kelishib olindi. Mezbon esa FIFAning navbatdagi, 1929-yilning 18-19 may kunlari
Barselonada bo lgan kongressida aniq bo ldi. Nomzodlar 6 ta edi — Italiya,
ʻ ʻ
Shvetsiya, Gollandiya, Vengriya, Ispaniya va Urugvay. Yevropaning 5 vakili
tarixiy chempionatni o tkazish huquqini bir ovozdan okeanorti mamlakatiga
ʻ
topshirishga qaror qildilar.
Fifa (FIFA, frans. Federation internationale de Football Association so zlari
ʻ
bosh harfidan) — xalqaro futbol uyushmalari federatsiyasi. 1904-yil Fransiyada
ta sis etilgan. 204 ta milliy futbol uyushmasini birlashtiradi (2003). O zbekiston
ʼ ʻ
1994-yildan a zo. Turli miqyosdagi xalqaro musobaqalar: milliy jamoalar o rtasida
ʼ ʻ
jahon chempionati (1930-yildan), mini futbol bo yicha, ayollar jahon
ʻ
chempionatini, o smirlar o rtasida, 16—17 yoshli futbolchilarning jahon
ʻ ʻ
chempionatini, qitalararo turnir va kubok musobaqalarini tashkil qiladi va
o tkazadi. "FIFA magazin" bezakli jur., "FIFA Nyus" oylik byulletenini nashr
ʻ
etadi. Futbolni targ ib qilish ishidagi ulkan muvaffaqiyatlari uchun O zbekistonda
ʻ ʻ
8

(eramizdan avvalgi 206 yildan to eramizning 25 yillarigacha) «ChJU - KE»
o’yinini tavsifi yoki bayoni saqlanib qolgan. «ChJU» -oyoqda tepish, «KE»
charmli to’ldirma to’p ma’nosini bildiradi. Yozma ma’balar guvohlik berishiga
qaraganda, imperatorning tug’ilgan kunida, imperator saroyi oldida ikkita kuchli
jamoa o’rtasida o’yin o’tkazilardi. O’yinga maxsus maydoncha tayyorlashar edi.
30 funt balandlikdagi babukli tayyoqchalar o’rtasiga ipakli to’r tortilardi, unda
diametri bir funtdan ko’proq teshik qilinar edi. Ikkala jamoaning o’yinchilari,
teshikka oyoqlari bilan to’pni kiritishga harakat qilardilar. G’oliblar gullar,
mevalar, vino, kumush billur (kubok) bilan taqdirlanar edilar. Ayni vaqtda mohir
o’yinchilarni hizmat yuzasidan yuqori lavozimga ko’tarish kutilardi. Shunday
voqealar bo’lganni, bir o’yinchi, u to’p bilan chiroyli o’yin ko’rsatilganligi uchun
general lavozimiga ko’tarilardi. Shu bilan birga yutqazgan jamoa sardorini, odatda,
oshkora ravishda qamchilash bilan jazolashardi.
Tabiiyki, uzoq o’tmishda, hozirgi zamon futboliga o’xshash bo’lgan
o’yinlarni o’ynagan Xitoy birdan-bir davlat bo’lgan emas. Masalan o’n to’rtinchi
asr davomida «Komer» o’yini ommalashib borgan. Yaponlarning bu sevimli
o’yinini o’tkazish uchun 14 kv. m kattalikdagi maydonda 8 o’yinchi joylashib
turadilar. Maydonchaning shimoliy-g’arbiy burchagida tog’ terak, janubiy-sharqiy
burchagida tol, shimoliy-sharqiy burchagida olcha, janubiy-g’arbiy burchagida
zarang (daraxtlari) qo’yilgan bo’ladi. O’yinning asosiy mazmuni shundan iboratki,
o’rnatilgan udum an’anaga rioya qilgan holda, to’pni bir-biriga oshirish lozim
Huddi shunga o’xshash qonun 1401 yilda Genrix IV tomonidan qabul
qilindi. Lekin uning yoshlar sevib qolgan o’yinni taqiqlashga qilgan urinishi zoe
ketdi. Ana shunday urinishlarga qaramasdan to’p o’yini o’ziga baribir yo’l ochdi.
Nihoyat, XIX asr ayniqsa uning ikkinchi yarmidan boshlab bu o’yin rivojlanishida
yangi bosqich boshlandi. Ayniqsa shu davrdan boshlab sport metodi ko’proq
jismoniy tarbiyani maqsadga tan oldi, sport va sport o’yinlari esa jismoniy tarbiya
ishlarini rivojlantirishning samarali vositasi bo’lib qoldi. To’p o’yini, birinchi
navbatda, Angliya kollej va universitetlarida tarqaldi. To’p o’yini XIX asrning
ikkinchi yarmida takomillashtirildi, uning mazmuni aniq ikki yo’nalishga
5

1871 yilda Angliyada mamlakat kubogi uchun o’yin ta’sis etildi. Ingliz
futbol klublari hozirgi vaqtda ham o’sha kubok uchun kurashib kelmoqdalar.
Xalqaro miqyosidagi dastlabki futbol o’yini 1873 yili Angliya bilan
Shotlandiya futbol jamoa lari o’rtasida bo’lgan edi. komandlardagi o’yinchilar
soni 11 kishidan ko’p bo’lmasada ularning joy-joyiga qo’yilishi hozirgi
vaqtdagidan boshqacharoq bo’lgan. Angliya jamoa sida etti o’yinchi hujumda,
beshtasi yarim himoyada, ikki himoyachi va darvozabondan iborat edi. keynigi yili
ingliz futbol jamoa lari ham o’yinchilari shatlanchasiga joylashtirishga o’tadi,
chunki ana shunday joylashtirish o’nini oqlagan bo’lsa kerak.
Qoidaga kirgan o’zgarish va takomillashuvlar so’zsiz o’yin texnikasi va
taktikasiga ta’sir qilmay qolmaydi.
XIX asrning 80 yillarida futbol o’yini kontinental Evropa qit’asi
mamlakatlariga ham tarqaldi. Futbol 1875 yioda Gollandiya sal keyinroq Daniyada
o’ynala boshlandi. Daniya ko’p o’tmay qit’ada futbol bo’yicha etakchi o’ringa
chiqib, birinchi jahon urishiga qadar shu mavqeini saqlab qoldi. Futbol 1882 yilda
Shveytsariyada 1890 yilda Chexiyada, 1894 yilda Avstriyada o’ynala boshlandi.
Fédération Internationale de Football Association (fransuzchadan "Xalqaro
Futbol Federatsiyasi"; qisqartmasi FIFA) dunyo bo yicha futbol masalalarigaʻ
mas ul tashkilotdir. 1904-yilning 21 mayida Parijda FIFA — milliy futbol
ʼ
federatsiyalari uyushmasi tuzildi. Bu xalqaro musobaqalarni keng va tartibli tashkil
qilishga yo l ochib berdi. FIFAning dunyoga kelishi uchun jon kuydirgan shaxs —
ʻ
frantsiyalik Rober Geren uning birinchi prezidenti bo ldi. Bungacha Frantsiya
ʻ
futbol federatsiyasi prezidenti bo lish bilan birga u Le Matin gazetasida ham ishlar
ʻ
edi. Aslida Geren muhandis diplomiga ega bo lgan. FIFA prezidenti sifatida u
ʻ
dastlab klublar, so ngra terma jamoalar o rtasida xalqaro musobaqalar uyushtirish
ʻ ʻ
g oyasini ilgari surdi. 1904-yilgi Ta sis kongressida FIFA ustavining 9-bandida
ʻ ʼ
shunday belgilab qo yildi: «FIFA xalqaro chempionatlarni tashkil qilish eksklyuziv
ʻ
huquqiga ega». 1905-yilgi kongressda gollandiyalik Karl Anton Villem Xirshman
15 ishtirokchi o rtasida (har bir davlatdan bittadan) klublar chempionatini
ʻ
o tkazish taklifini kiritdi. Xirshmanning fikriga ko ra ular 4 guruhga bo linishi
ʻ ʻ ʻ
7

tuzayotganda, o‘yinchilar bir-birini to‘ldirib, umuman shu o‘yin ixtisosi uchun
nazarda tutilgan barcha vazifalarning bajarilishini to‘liq va ishonchli
ta’minlaydigan qilib tanlanadi. Biroq yarim himoyachilar o‘yin taktikasining
rivojlanishidagi asosiy tendensiya shundayki, ular komandaning yakunlovchi
hujum harakatlarida bevosita ishtirok etadilar.
Hujum qatori o‘yinchilari.
Qanot hujumchilari: Futbolda hujum qatorining boshqa o‘yinchilari singari
qanot hujumchilari ham tezkor, chaqqon, qo‘rqmas va bardoshli bo‘lishlari kerak.
Harakat sur’ati va maromini o‘zgartira bilish, raqib kutmaganda «portlay olish»
forvardlar (qanot hujumchilari) uchun shart bo‘lgan xislat. Yerda va havoda
samarali kurasha olish uchun hujumchilar sakrovchan va kuchli bo‘lishlari kerak.
Hujumchilarning harakatida to‘psiz mohirona dribling qilish hamda zarba berish,
to‘pni moslash, to‘p olib yurish, raqibni aldab o‘tishdek xilma-xil texnik usullarni
yuqori tezlik bilan bajara bilish malakalari mavjud bo‘lishi shart. Qolgan
hujumchilar kabi ular ham hujum harakatlarining yakunlovchi bosqichida qat’iylik
va mustaqillik
ko‘rsatishlari, kombinatsion o‘yinda sheriklar bilan mohirona, bahamjihat
harakat qilishlari, buni individual improvizasiya bilan birga qo‘shib olib borishlari
kerak.
Hujumda qanot hujumchilariga qo‘yiladigan asosiy talablar:
a) «o‘yindan tashqari holat» chegarasida mohirlik bilan o‘ynash,
shuningdek, orqa va o‘rta qator o‘yinchilari uzatgan to‘pni olish uchun ortga qayta
bilish;
b) qanotda tezkor shaxsiy dribling qilib, keyin to‘pni raqibning jarima
maydoniga uzatish yoki tezlikda oshirib berish;
v) hujum qatoridagi sheriklari bilan yoki hujumga qo‘shilgan himoyachilar va
o‘rta qator o‘yinchilari bilan hamkorlik qilish;
g) hujumni yakunlashda qatnashish.
Hujumi bekor ketganidan keyin mudofaaga o‘tayotganda, qanot hujumchisi
qanot himoyachisini ta’qib qiladi yoki eng yaqinidagi to‘pni egallagan raqib bilan
36

himoyachilarning jismoniy tayyorgarlik darajasi ortishini kuchi, tezkorligi, tezlik
chidamliligi, epchilligi, sakrovchanligi, start tezligi ning yuksakligi rivoj topishini
talab qilib qoldi. Bu o‘yinchilarning harakat muvofiqligi yaxshi bo‘lishi, yerda va
havoda mohirona yakkama-yakka tortisha olishlari kerak. Ular jamiki texnik
usullarni yaxshi bilishlari, raqiblarga mohirona bas kelib, himoya va hujumni
uyushtirishda kerak vaqtida, bilib birgalashib harakat qilishlari kerak. [2-3]
Mudofaada qanot himoyachilariga bo‘lgan asosiy talablar:
a) zonada mohirona harakat qilish;
b) raqib darvozasiga yaqinlashib qolganda, qattiq himya qilishga o‘tish
(yakkama-yakka kurashda ham mohirona o‘ynash bilan birga);
v) havoda kurash olib borish (yuqoridan to‘p uzatilganda);
g) sheriklarini, lozim bo‘lib qolganda esa darvozabonni ham straxovka qilish;
d) raqib zarba berganda va to‘p uzatganda, shunga yarasha vaqtida harakat
qilish.
Hujumda qanot himoyachilariga qo‘yiladigan asosiy talablar:
a) to‘pni raqiblardan olib qo‘ygandan keyin uni sheriklariga vaqtida va
aniq uzatib berish;
b) to‘p komandadosh sherigiga yoki darvozabonga o‘tganda, qanot
tomonda mohirlik bilan ochilish;
v) raqib uchun kutilmaganda hujumga qo‘shilish; bunda to‘p shu himoyachida
bo‘lib, u qanotda harakat qiladi, shuningdek, qanot hujumchisi bilan o‘rin
almashadi yoki qanotdagi zona bo‘sh qolganda, shu hujumchi o‘rnida o‘ynaydi.
Markaziy himoyachilar: Mudofaaning markaziy qismida o‘ynaydigan
futbolchilar haqli ravishda asosiy o‘yinchilar hisoblanadi. Chunki ular
darvoza zabt etiladigan eng xavfli joyda raqib bilan kurash olib boradilar. Qanot
himoyachilarining jismoniy va texnik fazilatlariga qo‘shimcha tarzda markaziy
himoyachilar havoda kurasha olish uchun baland bo‘yli va juda sakrovchan ham
bo‘lishlari kerak. Oldingi markaziy himoyachi o‘ziga topshirilgan vazifa bilan
zonada harakat qilishni mohirona uyg‘unlashtirib olib borishi kerak. O‘ziga
33

II bob. Futbol o’yinida maydon bo’ylab harakatlanish texnikasi
2.1 . O'yin texnikasini tasniflash
Futbol texnikasi ikki asosiy qismga bo'linadi: to'psiz harakat va to'p bilan
harakat.
To'psiz harakatlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) yugurish (shu jumladan yo'nalishni o'zgartirish bilan);
2) sakrash;
3) koptoksiz tana (tanasi).
To'p harakatlariga texnikaning quyidagi elementlari kiradi:
1) tepish;
2) to'pni qabul qilish (to'xtatish);
3) sarlavha;
4) dribling;
5) taqiqlar;
6) to'pni tanlash;
7) to'pni tashlash;
8) darvozabon texnikasi.
Sportdagi texnikaning ta'siri ostida biz odatda harakatlarni bajarish usulini
tushunamiz. Har bir sport o'ziga xos texnikani talab qiladi. Bu nafaqat Pego uchun
zarur bo'lgan maxsus harakatlarga, balki umumiy harakatlarga (yugurish, sakrash
va hk) ham tegishli.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, futbol texnikasi ostida biz o'yinga tatbiq
etilishi mumkin bo'lgan barcha harakatlarni qanday bajarishni tushunamiz.
Futbol texnikasi juda muhim. Birinchidan, to'p bilan bajarilgan harakatlar
haqida ma'lumot zarur. Jismoniy tayyorgarlikning etishmasligi hozirgi paytda
yashirin bo'lishi mumkin. Taktikani bilish (futbolda oqilona kurash fani) ham
ustuvor emas. Biroq, texnikaning asosiy ahamiyatini ta'kidlash uchun, aytib
o'tilgan uchta elementni o'zaro bog'lash va ularning ustuvorligini belgilash tavsiya
etiladi.
14

O‘yin tara qq iyotining yuz yildan orti q tarixi mobaynida futbol texnikasida
muayyan o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu evolyutsiyaning asosiy yo‘nalishlari
q uyidagilardan iborat: boshning chakka q ismi va or q asi bilan zarba berish, to‘pni
boldir bilan to‘xtatish singari nomaqbul usul va usullarni q o‘llash ancha kamayib
ketdi; oyo q yuzi bilan zarba berish, to‘pni son va ko‘krakda to‘xtatish, to‘pni q o‘l
bilan tashlash (darvozabon texnikasi) kabilardan foydalanish koeffitsienti oshdi,
aldash h arakatlari (fintlar) ko‘paydi.
H ozirgi futboldagi texnik usul lar o‘yin h arakatlari tezligi va ani q ligini oshirish
uchun kuchdan yetarlicha tejab foydalanish imkonini b eradigan, biomexani k a
nu q tai nazaridan ma q b u l h arakatlar tizimi bilan xarakterlanadi. Tezlik va
ishonchlilik, soddalik va samaradorlik – futbol texnikasini q o‘llashga q o‘yiladigan
h ozirgi kundagi talab ana shulardan iborat.
O‘yin faoliyati ifodalanishiga qarab futbol texnikasi ikkita yirik bo‘limga
ajratiladi: maydon o‘yinchisi texnikasi va darvozabon texnikasi. H ar q aysi bo‘lim
esa h arakatlanish texnikasi va to‘pni bosh q arish texnikasi bo‘limchalariga
taqsimlanadi. Kichik bo‘limlar turli usullarda ijro etiladigan muayyan texnik usul-
lardan: h arakatlanish texnikasi usullari va usullaridan iborat. Ulardan maydon
o‘yinchilari va darvozabon foydalanadi. Ammo ayrim usul va usullar o‘zining
muayyan turlariga ega. Usul va turlarda h arakatning asosiy mexanizmi umumiy
bo‘lib, detallardagina far q bo‘ladi. H ar xil usul, usul va turlarni ijro etish shartlari
futbol texnikasini yanada turli-tuman q iladi.
O‘rganilayotgan materialni tizimlashtirish usul, usul turlarini tuzukro q
tushunishga, ularni to‘ g‘ ri ta h lil q ilishga, olingan bilimlarni takomillashtirish
vazifa-larini muvafa qq iyatli h al q ilishga yordam beradi.
Futbol texnikasining ifodalanishi maydon o‘yinchisi va darvozabon uchun
umumiy kichik bo‘lim bo‘lgan h arakat-lanish texnikasidan boshlanadi
39

yo‘qligi unga xos xususiyatdir. Buning sababi siltanish oyog‘i orqaga uzatilganda
sonning yozilishi cheklanganligidadir. O‘yin sharoiti ko‘pincha maksimal tezlikda
tisarilib yugurishni talab qilib qoladi. Bunda tezlik qadam chastotasini oshirish
hisobiga orttirilib, bu ko‘proq oyoqning orqaga faol harakat qilishiga bog‘liq.
Tisarilib yugurayotganda, o‘yinchi ba’zan muvozanatni yo‘qotib yiqilib tushadi.
Tayanch oyoq vertikal turgan paytda gavdaning og‘irlik markazi o‘qi tayanch
yuzasining tepasida turishi o‘yinchi holatining turg‘un bo‘lishi shartlaridan biridir.
Chalishtirma qadam tashlab yugurish dan harakat yo‘nalishini o‘zgartirish
uchun, turgan joydan o‘ngga yoki chapga siltanib yugurish paytida, burilib
olgandan keyin foydalaniladi. U harakatlanishning spesifik vositasi bo‘lib, asosan
boshqa yugurish turlari bilan birga qo‘shib qo‘llaniladi.
Malakali futbolchilarning jamoadagi xujum harakatlarini tadqiq qilish,
futbolchilarni ampluasiga qarab o‘yin texnikasini rivojlantirishning xususiyatlari
bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Futbolchilarni har
tamonlama tayyorlash va ularning jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ularning
(kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik) barchasini o‘zaro uzviy bog‘lab borishni
tarbiya jarayoni taqazo qiladi. [1]
Futbolchilarning hujumdagi vazifalari; Raqibga qarshi kurashayotgan
komanda harakatlaridagi uyushqoqlikka alohida futbolchilar o‘rtasida vazifalarni
aniq taqsimlash bilan erishiladi. Hozirgi vaqtda o‘yinchilarni vazifalariga ko‘ra
taqsimlash ular tayyorgarligidagi universallikka asoslangan bo‘ladi. Bu hamma
ishni barcha birdek bajara oladi degan so‘z emas, albatta. Ammo har bir futbolchi
o‘yinning hamma texnik usullarini egallagan bo‘lishi, hujumda ham, himoyada
ham bilib
harakat qilishi kerak. O‘yindagi ayrim vazifalarni esa o‘yinchi ayniqsa yaxshi
ijro etadigan bo‘lishi lozim. Hozirgi futbolda qanot himoyachilarining vazifalari
kengayib ketdi. Ulaming vazifasi endilikda raqib hujumini «buzish» dangina iborat
bo‘lmay, balki himoyada ishonchli va mohirona o‘ynash bilan o‘z komandasining
hujum harakatlariga faol qo‘shilishni uyg‘unlashtirib olib borishdan iborat bo‘lib
qoldi. Ish hajmining juda ortib, harakat turlarining ko‘payib ketishi
32

Xulosa
Mamlakatimiz futbolini rivojlantirish borasida olib borilayotgan bir qancha
ishlarning samarasini oshirish bo‘yicha ilmiy va amaliy uslubiy tavsiyalar ishlab
chiqish hozirgi futboldagi texnik usullar o‘yin harakatlari tezligi va aniqligini
oshirish uchun kuchdan yetarlicha tejab foydalanish imkonini beradigan,
biomexanika nuqtai nazaridan maqbul harakatlar tizimi bilan xarakterlanadi.
Tezlik va ishonchlilik, soddalik va samaradorlik - futbol texnikasini qo‘llashga
qo‘yiladigan hozirgi kundagi talab ana shulardan iborat. Futbol sport o‘yini
yoshlarni barkamol shaxs qilib tarbiyalashdagi ahamiyati va mohiyatining
yuqoriligi, salmoqliligi ko‘zga yaqqol tashlanib turibdi.
Shuni qayd etish kerakki, yoshlarni barkamol qilib tarbiyalashda futbol sport
turining asosiy tamonlari, o‘ziga xos vositalari va tamoyillari, o‘zaro uzviy
bog‘lanib borishni aytib o‘tish joiz. Shu tamonlar, vositalar va tamoyillar orqali
sportning har bir turida muayyan fazilatlar kuchliroq shakllanadi, rivojlanadi va u
yetakchi harakat sifati tarzida namoyon bo‘ladi. Boshqa sifatlarlar ham nisbatan
rivojlanadi, lekin ular yordamchi, ko‘makchi harakat sifati tarzida namoyon
bo‘lishi mumkin.
Yugurish . Futboldagi asosiy harakatlanish vositasi yugurishdir. To‘pni
boshqarmayotgan futbolchilar yugurish yordamida maydonda turlicha joylashib
oladilar. Bundan tashqari, yugurish tarkibiy qism sifatida to‘pni boshqarish
texnikasi ham kiradi.
Hozirgi futboldagi texnik usullar o‘yin harakatlari tezligi va aniqligini
oshirish uchun kuchdan yetarlicha tejab foydalanish imkonini beradigan,
biomexanika nuqtai nazaridan maqbul harakatlar tizimi bilan xarakterlanadi.
Tezlik va ishonchlilik, soddalik va samaradorlik – futbol texnikasini qo‘llashga
qo‘yiladigan hozirgi kundagi talab ana shulardan iborat. Futbol texnikasining
tasnifi 1-rasmda ko‘rsatilgan. O‘rganilayotgan materialni tizimlashtirish usul, usul
turlarini tuzukroq tushunishga, ularni to‘g‘ri tahlil qilishga, olingan bilimlarni
takomillashtirish vazifa-larini muvafaqqiyatli hal qilishga yordam beradi.
38

bilan birga, ish nafaqat oyoqlarda, balki tanada (moyilliklar va boshqalar) ham
muhimdir.
Tanlash uslubi juda xilma-xildir: to'pni oyoq yoki oyoqning ichki qismi bilan
to'sib qo'yish, hal qilish va hokazo. Vaziyatni "o'qish" va kerakli nuqtaga o'z
vaqtida o'tish qobiliyati o'yinchiga raqibga yuborilgan pasni to'sib qo'yishga imkon
beradi.
Futbolda va sarlavhada o'ta muhim. Yugurish va sakrashsiz (shuningdek,
yiqilishda), peshona yoki boshning yon tomonida (kamroq - boshning orqa
tomonida), to'pga chegirma va darvozaga zarbalar mavjud.
Darvozabonning texnik arsenalida sakrashlar maxsus joyni egallaydi:
yuqoriga (darvozaning yuqori qismiga urilganda yoki o'rnatilgan tishli zarbada) va
yon tomondan - pastki qismga urilganda.
To'pni qabul qilishda darvozabonning o'ziga xos xususiyati. U bir necha
lahzada qaror qilishi kerak: uni ushlashga urinib ko'ringmi yoki yo'qmi? Birinchi
variant yanada maqbuldir, ammo texnik jihatdan har doim ham imkoni yo'q
(masalan, to'p ho'l bo'lsa yoki o'ralgan zarba bilan yuborilsa). Ba'zan to'pni urish
osonroq va ishonchli, ammo ko'p narsa to'pni qaytarish kuchi va yo'nalishiga
bog'liq. Uni to'g'ridan-to'g'ri uning oldida daf qilish xavfsiz emas: ayniqsa,
raqiblardan biri darvoza yonida bo'lsa.
Darvozabonni o'ynash texnikasi. Kutilayotgan to'pni erga ag'dargan holda,
darvozabon to'p yo'lida oyoqlarini yopib, oyoqlarini tekis ushlab, engashadi.
Qo'llaringizni pastga, kaftlarni oldinga, barmoqlaringizni bir-biridan ajratib turing.
Barmoqlarning uchlari deyarli erga tegadi (57-a-rasm).
To'pni olib, qo'llar pastki harakatlarsiz siqiladi, chunki qo'llar tomonidan
hosil qilingan uzun tutqich zarba kuchini o'zlashtiradi. To'p qo'llarning kaftlariga
tegishi bilan tanani to'g'rilay boshlaydi, qo'llar to'pni ushlab, oshqozonga olib
keladi. Erdan yuqorida ko'kragining balandligiga qarab uchadigan koptoklar.
Qoidaga ko'ra, to'pni ushlashning barcha holatlarida birinchi navbatda kaftlar bilan
uchrashish kerak. Koptoklar to'pni siljitmasligi va bilaklari bo'ylab yoki ularning
ustki qismida oshqozonga yoki kalçaya o'tishlari uchun ushlab turilishi kerak.
20

13. Aladashvili G.A. Prijkovaya podgotovlennost futbolistov i metodika eyo
razvitiya. Avtoref. 1999 g. 24 str.
14. Akromov R.A. Yukori malakali futbolchilarni tayyorlash. Tosh. 201 4 y 74bet.
15. Futbol” kitobi Toshkent 201 7 yil
16. “Jismoniy tarbiya” kitobi. FDU. 2017
17. “Futbol” metodik qo’llanma. FDU.2018
18. “Futbol ekspress” gazetasi . 2018 yil 6- son
19. Tolipjonov A.I. Yuqori malakali futbolchlar tayyorlashning zamonaviy tizimi.
O‘quv qo‘llanma. Toshkent. O‘ZDJTvaSU. 2012-y. 164b.
20. Нуримов З.Р. Ооснование еффективных средств совершенствования
групповых тактических действий квалифцированных футболистов. Т.
2004г
21. Nurimov R.I. Yosh futbolchilami texnik va taktik tayyorlash. T. 2005-104 b
22. Nurimov R.I.,Davletmuradov S.R. Yuqori malakali futblchilarning guruh taktik
harakatlarni takomillashtirish. O‘quv uslubiy qo‘llanma Toshkent. 2014y. 51bet

41

Kirish
O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-2000 yillarda qabul
qilingan O`zbekiston Respublikasini «Jismoniy tarbiya va sport to`g’risida
qonunni bilisq haqida», O`zbekistonda Futbolni rivojlantirisqni tasqkiliy asoslari
va printsiplarni tubdan takomillasqtirisq cqora tadbirlari to`g’risida «O`zbekiston
Vazirlar Maxkamasi qarori 1996 yil 17 yanvarda qabul qilindi. Futbolga doir
maxsus adabiyotlardan futbolcqilar o`yin paytidagi musobaqalari haqida
ko`pincqa turli materiallar yig’ildi. Bu esa mazkur materiallardan futbolcqilarni
o`yin paytidagi taktik xarakatlari samaradorligini osqirisq ucqun to`la foydalanisq
imkonini bera olmaydi.
Futbolga doir adabiyotlarni taxlil kilisq bilan futbolcqilarni taktik xarakatlari
osqirisq masalasini muxim ekanligini bilisq mumkin.
Xozirgi kundagi mavjud sub`ektiv baxo berisq va tasavvurlar yuli bilan
sqaxsiy,gurux va jamoa xarakatlarni kullasq metodi endi bizni koniktira olmaydi.
Mavjud materiallardan ob`ektiv baxolasq yulidagi ilmiy jixatdan asoslangan
metodlar zarur. Ular murabbiylarni axborotlar bilan xar tomonlama ta`minlasq
kerak.
Bu ma`lumotlarni tajribali murabbiylarning uzok pedagogik kuzatisqlari
bilan solisqtirisq va ularni kullasq futbolcqilarni taktik jixatdan tayyorlasq
masalasida anik bir fikrga kelisqga yordam beradi.
Qarama-qarsqi fikrlar kurasq-dealiktika konuni bulib u futbolda xam yakkol
namoyon buladi. Biz uni strategiya va taktikaning uzgarisqi xamda uyinni
tasqkil etisq printsiplarida muntazam ravisqda kuzatib boramiz. Futbolda taktikasi
squni kursatadiki, u xar kanday uyinni sistemasiz uyincqilarning uziga xos
xususiyatlariga tugri kelisqi, xam ximoyada, xam yakunida eng kup
samaradorlikka erisqisq imkonini beradi. Futbolda kurasq uyining ximoya va
xujum sxemalaridagi uzluksiz rakobatida namoyon buladi. Uyincqilarni
maydonda planli ravisqda joylasqtirisqdan iborat. e. Toladonning fikricqa (1877)
futbol dastlab Angliyada ximoya va xujum meniyalari nazarda tutilgan bulsada
2

Futbolchilarni maydonda harakatlanish texnikasi
Reja:
Kirish
I Bob. Futbol o’yinida o’yin texnikasini qo’llashning zaruriyati va
ahamiyati
1. 1. Futbol o’yida paydo bo’lishi va rivojlanishi
1. 2. O’yinda jamoa bo’lib h arakatlanish texnikasi
II bob. Futbol o’yinida maydon bo’ylab harakatlanish texnikasi
2.1 . O'yin texnikasini tasniflash va ifodalash
2.2. Maydon o'yinchisi va darvozabonni harakatlanish texnikasi
2.3. Futbol hujumchisi va himoyachini hujum va himoyadagi texnik
harakatlari va majburiyatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

olgandan keyin foydalaniladi. U h arakatlanishning spetsifik vositasi bo‘lib, asosan
bosh q a yugurish turlari bilan birga q o‘shib q o‘llaniladi.

3-rasm. Chalishtirma qadam 4-rasm. Chalishtirma qadam
bilan yugurish bilan yugurish
Chalishtirma q adam tashlab yugurish yon tomonga ijro etiladigan yugurish
q adamlari bilan ifodalanadi (3-rasm). Q adam tashlash siklining birida ( q o‘shalo q
q adam) silta-nuvchi oyo q tayanch oyo q ning oldiga chalishtirib o‘tkaziladi.
Yugurish paytida h avoda uchish fazasi juda q is q a.
Juftlama q adam tashlab yugurishdan taktik ji h atdan zarur h olatga o‘tishda
(masalan, o‘yinchi oldini to‘sib olishda) foydalaniladi. U dastlab h arakatlanish
fazasi sifatida qo‘llaniladi. Keyinro q o‘yindagi vaziyatga q arab, harakatlanish
texnikasining turli usullari sifatida ijro etiladi.
Juftlama q adam tashlab yugurish oyo q larni sal bukib bajariladi (4-rasm).
Birinchi q adamni h arakat yo‘nalishiga ya q in oyoqdan boshlab, yon tomonga
tashlanadi. Ikkinchi q adamda oyo q lar juftlanadi. Depsinish va siltanish
h arakatlarida zo‘r berish yu q ori tomonga emas, balki yon tomonga yo‘naltiriladi.
Sakrashlar . To‘xtash va burilish usullarining ba’zilarini ijro etishda
sakrashdan foydalaniladi. Sakrash zarba berishning ayrim usullari, to‘pni oyo q da,
ko‘krakda, kalla bilan to‘xtatib q ol ish va ba’zi fintlar texnikasining q ismiga kiradi.
O‘yindan oldin, yon tomon-larga, yu q origa h amda shularga ya q in yo‘nalishlarda
sakra-ladi. O‘
To‘xtashlar . H arakatlanish texnikasida to‘xtashga h arakat yo‘ n alishini
o‘zgartirishning samarali vositasi deb q araladi. To‘satdan to‘xtab q ol ganda,
ra q iblarning q aerda, q anday joylashishiga q arab turib to‘p bilan h am, to‘psiz h am
12

FIFA yoki milliy federatsiyalar tomonidan tashqil qilinadigan har qanday
rasmiy musobaqalarda 3tagacha о ‘yinchilarni almashtirishga ruxsat beriladi.
Musobaqa nizomida buyurtmaga kiritiladigan zahiradagi о ‘yinchi - lar soni 3dan
7gacha uzaro kelishilgan b о ‘lishi kerak,bundan ortiq b о ‘lishi mumkin emas.
Boshqa matchlarda.
Boshqa matchlarda zahira almashtirilishi mumkin, shu shart bilanki :
Jamoalar almashinadigan о ‘yinchilarning maksimal sonini о ‘yin oldidan
kelishib oladilar
Xakam bu haqda match boshlanishidan oldin xabardor qilinishi kerak.
Agar hakam xabardor qilinmagan b о ‘lsa yoki (kelishuv) match
boshlangunga qadar bir bitimga kelinmagan b о ‘lsa 3tagacha zaxira almashtirishga
ruxsat beriladi.
Hamma matchlarda.
Har qanday match boshlanishidan oldin hakamga zaxiradagi о ‘yinchilar
familiyasi taqdim etilishi kerak. Shu usulda familiyasi kо‘rsatilmagan о‘yinchilar
matchda qatnasha olmaydilar.
Almashtirish tartibi.
Asosiy о‘yinchilarni zaxiradagi bilan almashtirish quyidagi shartlar da
bajari ladi .
Har qanday mо‘ljallangan almashtirish haqida hakam xabardor qilingan
bо‘lishi kerak.
Zaxiradagi о‘yinchi faqatgina asosiy о‘yinchi maydondan chiqqandan sо‘ng
xakam xushtagidan keyin maydonga chiqadi.
Zaxiradagi о‘yinchi о‘yin tо‘xtatilganda faqat о‘rta chiziqdan о‘yin
maydoniga kiradi.
Zaxiradagi о‘yinchi maydonga chiqqandan sо‘ng almashtirish tugallangan
hisoblanadi.
Shu vaqtdan boshlab zaxiradagi о‘yinchi asosiy tarkib о‘yinchisi
hisoblanadi, almashtirilgan о‘yinchi esa asosiy о‘yinchi hisoblanmaydi.
26

topshirilgan o‘yinchini nazorat qilib borish uning uchun birinchi galdagi vazifa
bo‘lib, zonada
harakat qilish ikkinchi navbatdagi vazifadir. Oldingi markaziy himoyachi
mudofaada markaziy hujumchining harakatlarini e’tibor bilan kuzatadi, zarur
bo‘lganda esa orqa himoyachi bilan o‘rin almashib, mudofaadagi sheriklarini
straxovka qiladi. Hujumda u to‘p olgandan keyin hujum harakatlariga qo‘shilib,
tezlik bilan olg‘a boradi yoki sheriklariga to‘p oshirib beradi. Ayrim paytlarda
ikkinchi vaziyatda hujumni qo‘llaydi va iloji bo‘lsa darvozaga to‘p tepadi. Orqa
chiziq markaziy himoyachisi taktik sharoitni nozik did bilan tushunishi,
raqiblarining taktik yo‘llarini «o‘qiy» olishi hamda to‘pni egallab olish va
sheriklarini straxovka qilish uchun mudofaada to‘g‘ri pozitsiya tanlashi kerak.
Uning asosiy ishi mudofaa qiluvchilarning hamma harakatlarini muvofiqlash,
zonada o‘ynash, darvozabon va sheriklar bilan hamkorlik qilish. Sun’iy «o‘yindan
tashqari holat»ni to‘g‘ri uyutirishga hammadan ko‘p javob beradigan ampluadagi
o‘yinchidir. Hujumga o‘tayotganda, orqa chiziq markaziy himoyachisi darvozabon
yoki sheriklaridan to‘p olish uchun ochiq joyga chiqadi, keyin esa aniq va xilma-
xil uzatishlar qilib, hujumning davom ettirilishiga imkon yaratadi. Keskin holatlar
yaratishda nisbiy erkinlikdan maksimal foydalanishga intilib, gohida uning o‘zi
ham hujumga qo‘shiladi, ba’zan esa uzoq yoki o‘rtacha masofadan to‘p tepib,
hujumni yakunlaydi. Hozirgi vaqtda himoyachilarning vazifalari universallashuv
tomon taraqqiy etib, ularning harakatlari yarim himoyachi va qanot
hujumchilarining harakati bilan yaqinlashib bormoqda.
O‘rta qator o‘yinchilari: Hozirgi futbolda o‘rta qator o‘yinchilarining
harakatlariga ko‘p jihatdan komandaning muvaffaqiyat qozonishiga aloqador
omillardan biri deb qaraladi. Bu ixtisosdagi futbolchilar butun o‘yin davomida
yuksak ishchanlikni ta’minlaydigan a’lo darajadagi har tomonlama tayyorgalikka
ega bo‘lishlari kerak. Ular hujum va mudofaa harakatlarida faol bo‘lishlari, o‘yinni
yuksak sur’atda o‘tkazishlari va uni bir dam ham susaytirmasliklari darkor. Taktik
tayyorlik bo‘yicha, komanda bo‘lib o‘ynash vositalari va usullarini tanlashdagi
epchillik va ixtirochilik bo‘yicha o‘rta qator o‘yinchilari oldiga oshirilgan talablar
34

xali taktika isqlab cqikarilmagan edi. Angliyada futbolcqilar sistemasida uynagan
edilar. Uyincqilar bunday sistemada joylasqganda xujumcqilar tuplanib kolisqar,
tupni egallagan uyincqi aldab uynasq yordamida oldingsqa yorib utisqga xarakat
kiladi. Tupni bosq bilan urisq va uzokdan turib tepisq kullanilmasdi. Tup
osqirisqni futbolda SQatlandiya kiritdi. Bunday yangilik uyinni tarakkiy etisqiga
olib keldi.
Olimlardan Isaev A. Lukasqin YU. Akramov O, Sodikov O lar katta
futboldagi uyin texnikasida ilmiy tadkikot isqlari olib borisqgani takidlangan
keyingi 10 yil icqida adabiyot va uslubiy kullanmalar yaratilgan bulisqiga
karamasdan maktab ukuvcqilarini ucqun futbol sport turlaridan ma`lumotlar
kamrok yoritilmokda. Qo ‘yilgan maqsadga erishmoq uchun o‘yinda xilma-xil
tarzda uyg‘unlashtirib qo‘llaniladigan maxsus usullar to‘plami futbol texnikasini
tashkil etadi.
Texnik usullar – bu futbol o‘yinini vujudga keltirish vositasi demak. Yuksak
sport natijalariga erishish ko‘p ji h atdan futbolchining ana shu xilma-xil vositalarni
q anchalik to‘li q bilishiga, ra q ib jamoa o‘yinchilari qa rshilik ko‘rsatayotgan,
ko‘pincha esa charcho q orta borayotgan sharoitda o‘yin faoliyatidagi turli
h olatlarda ularni q anchalik mo h irlik bilan, samarali q o‘llay bilishga bo g‘ li q . Futbol
texnikasini yaxshi bil i sh futbolchining h ar tomonlama tayyorgarlik ko‘rishi va
mutanosib kamol topishi jarayonining ajralmas q ismidir.
O‘yin tara qq iyotining yuz yildan orti q tarixi mobaynida futbol texnikasida
muayyan o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu evolyutsiyaning asosiy yo‘nalishlari
q uyidagilardan iborat: boshning chakka q ismi va or q asi bilan zarba berish, to‘pni
boldir bilan to‘xtatish singari nomaqbul usul va usullarni q o‘llash ancha kamayib
ketdi; oyo q yuzi bilan zarba berish, to‘pni son va ko‘krakda to‘xtatish, to‘pni q o‘l
bilan tashlash (darvozabon texnikasi) kabilardan foydalanish koeffitsienti oshdi,
aldash h arakatlari (fintlar) ko‘paydi.
3

Shaxsiy taktik mashg'ulotlarda joy tanlash yoki ular aytganidek "reja" tuzish
qobiliyatini rivojlantirish katta ahamiyatga ega.
Ularni quyidagicha «tasniflash» o'rgatiladi: 6 7 ta ustunlar cheklangan
maydonda, taxminan 10 X 10 m maydonga, hech qanday tizimsiz joylashtiriladi.
O'quvchi to'p bilan harakatlanmoqda va ushbu o'yinchining boshqa tomonida o'zini
qarshi qo'ygan holda ushbu tokchalar atrofida harakatlanadi. Qulay vaziyatga
tushib qolgach, murabbiy to'pni bir nechta pozitsiyalar orasida o'tishi uchun erga
yuboradi. Talaba doimiy harakatda bo'lib, to'pni bosib o'tadigan yo'lni topishga
harakat qiladi, uni "tasniflaydi" va qabul qiladi. Asta-sekin raflar soni va ularning
joylashuvi zichligi oshib boradi, buning natijasida to'pni yuborish mumkin bo'lgan
koridorlar mavjud.
Darvozabonning individual mashg'ulotlarida raqibga yugurish uchun lahzani
ushlab qolish qobiliyatini rivojlantirish uchun quyidagi usul qo'llaniladi.
O'yinchidan to'p bilan birga darvoza tomon siljish talab etiladi; Darvozabon shart.
yugurayotganda to'pni olib qo'yish uchun bir lahzani tanlang. Ushbu mashg'ulot
darvozabonning jiddiy tayyorgarligidan so'ng amalga oshiriladi va maksimal
ehtiyotkorlik bilan amalga oshiriladi.
Har bir bunday mashg'ulotda 20 30 ta "yugurish" amalga oshiriladi, dastlab
hujumchi darvozabondan biroz past bo'lishi kerak, bu usul tezda ijobiy natijalarni
beradi.
Shaxsiy taktik mashg'ulotdan oldin kamchiliklarni tuzatishni va futbolchilarga
kerakli fazilatlarni singdirishni ta'minlaydigan usullarni sinchkovlik bilan tanlash
kerak.
Talabalarni qiziqtirgan yaxshi tanlangan mashqlar har doim muvaffaqiyatli
bo'ladi. Quyida guruh mashqlari uchun namunaviy mashqlar va o'yin mashqlari
keltirilgan.
1. O'rindiqlarni almashtirish bilan to'pni ikkita vites bilan dribling. Ushbu
mashq bilan siz to'psiz juda tez harakat qilishingiz kerak. Bundan tashqari, to'p
harakatlanishga yuboriladi. Ushbu mashq 50 dan 60 m gacha bo'lgan masofada
amalga oshiriladi.
16

 Match davomida о ‘yinchilarga yoki jamoaning rasmiy shaxslariga
nisbatan q о ‘llanilgan intizom choralari va har xil matchdan oldin, match davomida
yoki matchdan s о ‘ng yuz bergan xolatlar b о ‘yicha tegishli tashqilotga
bildirishnoma beradi.
Hakam qarori.
О ‘yinga bog‘liq voqealar b о ‘yicha xakam qarori qat’iy hisoblanadi. Hakam
о ‘z qarorini faqat shunday xolatlarda о ‘zgartirishi mumkin, agar u qarorini xato
ekanligini yoki yordamchilari tavsiyasi bilan tushunib yetsa, lekin shu shart bilanki
u xali о ‘yinni yangilamagan b о ‘lsa
Hakam yordamchilari.
Majburiyati.
Ikkita hakam yordamchisi tayinlanadi va ularning vazifasiga ( hakam
qaroriga bog‘liq ) signal berish kiradi:?
 Qachonki t о ‘p maydon chizig‘idan tashqariga t о ‘liq chiqsa.
 Qaysi jamoa burchak t о ‘pi, darvozadan zarba yoki t о ‘p tashlash
xuquqiga ega.
 Qachon о ‘yinchi о ‘yindan tashqari xolatda b о ‘lganligi uchun jazolanadi.
 Qachonki о ‘yinchi almashtirish t о ‘g‘risida iltimos bo’lsa.
 Hakam k о ‘rish maydonidan tashqarisida yuz bergan intizomsiz xulk yoki
boshqa har qanday xolatlar b о ‘yicha.
 Qachonki qoida buzilishi sodir etilganda bosh hakamdan k о ‘ra shu joyga
hakam yordamchilari yaqin b о ‘lgan xolatlarda ( qisman jarima maydonida yuz
bergan qoida buzilishlari ham kiradi.)
2.3. Futbol hujumchi va himoyachi futbolchilarni hujum va himoyadagi
texnik harakatlari va majburiyatlari
Mamlakatimiz futbolini rivojlantirish borasida olib borilayotgan bir qancha
ishlarning samarasini oshirish bo‘yicha ilmiy va amaliy uslubiy tavsiyalar ishlab
chiqish hozirgi futboldagi texnik usullar o‘yin harakatlari tezligi va aniqligini
oshirish uchun kuchdan yetarlicha tejab foydalanish imkonini beradigan,
30

 Darvozabonlar kiyimining rangi boshqa о‘yinchilar xakam va xakam
yordamchilari kiyimi rangidan farq qilishi kerak.
Qoida buzilishi va jazo.
Shu qoidaning har qanday buzilishida:
 О ‘yinni t о ‘xtatishning xojati y о ‘q.
 Xakam о ‘yinchining о ‘z ekipirovkasini tartibga keltirishi uchun
maydondan chiqishini s о ‘raydi. (maslaxat beradi )
 О‘yinchi tо‘p о‘yindan chiqqan vaqtda maydonni tashlab chiqadi (chiqib
ketadi) agar shu paytgacha u о‘z ekipirovkasni tartibga keltirmagan bо‘lsa.
 Xakam talabi bilan о‘z ekipirovkasini tartibga keltirish uchun maydonni
tashlab chiqqan har qanday о‘yinchi, xakam ruxsatisiz yana maydonga qaytishi
mumkin emas.
 О‘ yinchi yana maydonga chiqishi mumkin , qachonki : t о‘ p о‘ yindan
chiqsa . Shu qoidani buzganligi sababli maydondan chiqishi s о‘ ralgan о‘ yinchi
( yoki yana kaytayotgan ) xakam ruxsatisiz maydonga chiqsa sariq kartochka
k о‘ rsatish bilan ogoxlantirish oladi .
О ‘yinni qaytadan boshlash. Agar xakam ogoxlantirish berish uchun о ‘yinni
t о ‘xtatsa :
 О ‘yin qarshi jamoa о ‘yinchisi tomonidan xakam о ‘yinni t о ‘xtatgan
vaqtda t о ‘p qayerda b о ‘lsa, shu joydan erkin t о ‘p tepish bilan о ‘yin qaytadan
boshlanadi.
Hakam.
Hakam vakolati.
Har qanday match hamma vakolatga ega bo’lgan hakam tomonidan nazorat
qilinadi va о ‘yin qoidasiga rioya qilinishini ta’minlaydi.
Hakamning huquqi va majburiyatlari.
Hakam:
 О ‘yin Qoidasiga rioya qilinishini ta’minlaydi.
 Matchning borishini о ‘z yordamchilari bilan nazorat qiladi.
28

Maydon o‘yinchisining texnikasi ikkita kichik bo‘limdan iborat. Bulardan biri
h arakatlanish texnikasi bo‘lsa, ikkinchisi to‘pni bosh q arish texnikasidir. Maydon
o‘yinchilari harakatlanish texnikasining yuqorida tahlil qilingan xilma-xil usullari,
usul va turlarining barchasidan foydalanadilar.To‘pni boshqarish texnikasiga
quyidagi usullar guruhsi kiradi: zarba berish, to‘pni to‘xtatish, to‘pni olib yurish,
aldash harakatlari (fintlar), to‘pni olib qo‘yish. Bundan tashqari, qo‘lda
bajariladigan spetsifik usul – yon chiziqning narigi yog‘idan to‘pni tashlab berish
ham to‘pni boshqarish texnikasiga kiradi.O‘yin vaqtida qaysi usulning qancha
miqdorda ijro etilishi futbolchilarning o‘yindagi funksiyalariga bog‘-liq. Usullarni
ijro etish sifati esa maydon o‘yin-chilarining h ammasida yuksak darajada bo‘lishi
kerak.
To‘pga zarba berish
To‘pga zarba berish futbol o‘ynashning asosiy vositasi h isoblanadi. To‘pga
oyo q bilan va kalla bilan turli usullarda zarba beriladi (7-rasm).
Zarba berishning barcha usullari muayyan ma q sadga q aratilgan bo‘lib, bu
to‘pning kerakli traektoriya bo‘ylab h arakatlanishi va optimal tezligi bilan
xarakterlanadi. To‘pning uchish tezligi zarba beruvchi bo‘ g‘ in bilan to‘pning
o‘zaro to‘ q nashgan paytdagi boshlan g‘ ich tezligiga, shuningdek, ular massasining
bir-biriga nisbatiga bo g‘ li q . O‘zaro ta’sir etuvchi bo‘ g‘ inlarning massasi nisbatan
mu h im bo‘lgani sababli to‘pning uchish tezligini oshirish uchun zarba beruvchi
bo‘ g‘ in tezligini oshirishi kerak bo‘ladi.
To‘pga oyo q bilan zarba berish
To‘pga oyo q bilan zarba berish oyo q kaftining ichki tomoni bilan, oyo q
yuzining ichki, o‘rta va tash q i q ismlari bilan, oyo q uchi bilan, tovon bilan
bajariladi. Zarbalar h arakatsiz to‘rgan to‘pga, shuningdek turli yo‘nalishlarda
dumalab va uchib kelayotgan to‘pga turgan joydan, harakat va q tida, sakrab turib,
burilib, yi q ila turib beriladi.
Dastlabki faza – yugurib kelish. Yugurib kelishning u zun- q is q aligi, uning
tezligi futbolchining individual xususiyatlari va taktik vazifalariga q arab
23

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Prezidentining "O’zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish
jamg’armasini tuzish to’g’risida"gi Farmoni 24 sentyabr 2002 yil.
2. O’zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarining I-IX sinf o’quvchilari
uchun jismoniy tarbiya dasturi. T. 1997. 44-46 b.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 28 may 1999 yil qarori
"O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida"gi 271- qarori.
4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 31 oktyabr 2002y.
"O’zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini tashkil etish
to’g’risida"gi 374 sonli qarori.
5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 3 iyun 2003 y. "O’quvchi
va talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz sport musobaqalari
tizimini tashkil etish to’g’risida"gi 244 sonli qarori.
6. «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi Konun. Xalk suzi. 1992 yil 19 fevral
2007 yil 1 maydagi “Futbolni yanada rivojlantirish qo‘shimcha chora-tadbirlari
to‘g‘risida” PF-338-son.
7. «O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish tugrisida» gi
Konun. Xalk suzi. 1999 yil 27 may.
8. «O‘zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish fondi tuzish to‘grisida» gi Konun.
Xalk suzi. 2002 yil.
9. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
Sh.M. Mirizyoyev.- Toshkent. O’zbekiston. 2017.
10. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar
faolyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent:
O’zbekiston, 2017.
11. Akramov R.A. Yosh futbolchilarni tanlab olish va tayyorlash. 1982 y 57 bet.
12. Andreev S.N. organizatsionno‘e problemo‘ podgotovki sportivno‘x rezervov po
futbolu. Avtoref. M.: 1968 g 21str.
40

I Bob. Futbol o’yin texnikasi tasnifi
1. 1. Futbol o’yida paydo bo’lishi va rivojlanishi
Juda qadim vaqtlardan beri halqlarni qiziqtirayotgan savollardan biri: bu
o’yin kim tomonidan qachon topilgan? Arxelogik qazilmalarning isbotlashishiga
ko’ra, futbol «ajdodlaridan» biri Qadimgi Misrda yashagan ekan. Bu erda olimlar
to’p o’ynovchi ta’svirini, balki to’pni o’zini statuetkasi ham topdilar.
Tarixchilarni isbotlashiga ko’ra futbol o’yini qadim zamonlarda paydo
bo’lgan, - deydilar. Bu o’yinni elementlarini dunyodagi juda ko’p xalqlarda
uchratish mumkin. Masalan Qadimgi Yunonistonda to’pni o’ynashni bilagan kishi
katta shuhrat qozonar edi, bu o’yin gimnatika jismoniy mashqlar doirasiga
kiritilgan edi.
To’p o’yini haqidagi birinchi yozma ma’lumotlarga ko’ra, hozirgi zamon
futboliga o’xshash to’p o’yini 180 yildan tilga olinadi. Pollukosning yunoncha
lug’atida o’ynovchilar ikki partiyaga (jamoaga) bo’linganligi yozilgan. Har qaysi
jamoada to’pni raqib o’yin maydon orqasiga o’tkazishga harakat qilardi. Xarakter
jihatidan bu o’yin ko’roq hozirgi regbi o’yiniga o’xshab ketadi. Lekin bu o’yinda
qo’l bilan o’ynash taqiqlangan edi. Qadimgi to’p o’yinlarnining qaysi biridan
hozirgi futbol kelib chiqqanligini aniqlashni ngiloji yo’q.
Qadimgi Yunonistonda to’p bilan o’ynaladigan boshqa o’yinar ham bo’lgan.
Antik to’p o’yinlarining qaysi biri hozirgi zamon futbolining qonuniy asoschisi,
uning asoschisi kim ekanligi aniq belgilanmagan yoki aytilmagan, bugun uni o’z-
o’zidan tasavvur qilib bo’lmaydi. Baribir ko’pchilik futbol mutaxassislarining
aksariyati, futbol «Garkasto’m» degan qadimgi Rim o’yinidan kelib chiqqan
bo’lib, uni Britaniya, Italiya va G’arbiy Evropaning boshqa mamlakatlariga Yuliy
Tsezar yoki Rim legionerlari olib kelganlar, deb taxmin qiladilar.
Shuni eslatib o’tish zarurki, to’p bilan o’ynaladigan o’yinlarni boshqa
davlatlarda ham o’ynaganlar. Shu bilan birga u juda ommabob bo’lib, har hil
tabaqa va sinflar orasida ixlosmandlari bo’lgan. Masalan, eramizdan avvalgi IV-VI
asrlarda Xitoyda o’ynaladigan o’yin, futbolga o’xshab ketadi. U harbiy
tayyorgarlikning muhim elementlaridan biri hisoblanar edi. Xoilar sulolasi tarixida
4

 Foydalaniladigan har kanday to’pni 2 Qoida talablariga mos kelishini
ta’minlaydi.
 О ‘yinchilar kiyimi 4 Qoida talablariga mos kelishini ta’minlaydi.
 О ‘yin xronometrajini va matchni yozib boradi.
 U о ‘z ixtiyoriga k о ‘ra о ‘yinni t о ‘xtatishi vaqtinchalik t о ‘xtatishi yoki har
qanday qoida buzilishida о ‘yinni umuman t о ‘xtatib q о ‘yishi mumkin.
 T о ‘xtatishi, vaqtinchalik t о ‘xtatishi yoki har qanday chetdan b о ‘lgan
aralashuvga matchni umuman t о ‘xtatib q о ‘yish mumkin.
 Matchni t о ‘xtatadi, agar uning fikricha о ‘yinchi jiddiy jaroxat olgan va
о ‘yinchini maydondan olib chiqilishini ta’minlaydi.
 Agar uning fikricha о ‘yinchi unchalik ahamiyatga ega b о ‘lmagan jaroxat
olgan b о ‘lsa t о ‘p о ‘yindan chiqmaguncha о ‘yinni davom ettirishiga ruxsat berishi
mumkin.
 О ‘yinchidan qon oqayotgan b о ‘lsa, uning maydondan chiqishini
ta’minlaydi.Xakam qon oqishining t о ‘xtaganiga ishonch xosil qilib, signal
berganidan s о ‘ng о ‘yinchi maydonga qaytishi mumkin.
 Qachonki о ‘yinchi birdaniga bir nechta qoida buzilishiga y о ‘l q о ‘ysa,
uni muhimrok ( og‘irroq ) b о ‘lgan qoida buzilishi uchun jazolaydi.
 Ogoxlantirishi yoki chiqarib yuborish bilan jazolanadigan qoida
buzilishlariga y о ‘l q о ‘ygan о ‘yinchilarga nisbatan intizom choralarini qabo’l
qiladi. U bunday choralarni tez qabo’l qilishga majbur emas, lekin t о ‘p о ‘yindan
chiqqan zaxotiyoq qabo’l qilishi keark.
 О ‘zlarini tarbiyali, madaniyatli tutmagan jamoa rasmiy kishilarga
nisbatan chora qabo’l qiladi va о ‘z ixtiyoriga k о ‘ra maydondan ( texnik zonadan )
chiqarib yuborishi mumkin.
 Xakam о ‘zi k о ‘rmay qolgan xolatlar b о ‘yicha о ‘z yordamchilari
tavsiyasiga asoslanib harakat qiladi.
 Begona shaxslar maydonda b о ‘lmasliklarini ta’minlaydi.
 Match vaqtinchalik tuxtatilgandan keyin uni yangilaydi.
29

kirish vazifalari va hk. Ba'zida bitta haydovchini aylanishga ruxsat berilishi
mumkin. Ta'riflangan o'yin mashqlari ko'pincha ustalar jamoalarida qo'llaniladi va
yaxshi natijalar beradi.
9. "Beshdan beshgacha" ("partiyaga qo'shilish"). Maydonning yarmida ikkita
o'yin bo'lib, har biri besh kishidan iborat.
Har bir partiyada o'z eshiklari mavjud, ular yon tomonlarga o'rnatilgan
ustunlar bilan belgilanadi. Darvozaning kengligi shartli, eng yaxshisi 1 1,5 m.
O'yin kiritilgan gollar bilan o'ynaladi. Dushmanga urish taqiqlanadi. Butun o'yin
"ochilish" va "yopilish", to'g'ri harakatlar va aniq uzatmalarga asoslangan. O'yin
ushbu mashqda qo'llanilishi mumkin bo'lgan barcha futbol qoidalariga muvofiq
amalga oshiriladi.
2.2. Maydon o'yinchisi va darvozabonni harakatlanish texnikasi.
Maydon o'yinchisi uchun harakat qilish va to'p bilan ishlash qobiliyati
muhimdir. Harakat qilish qobiliyati yugurishni (yo'nalishni va sur'atni o'zgartirgan
holda), sakrash texnikasini, to'psiz va himoyaviy pozitsiyalarni o'z ichiga oladi.
To'p bilan ishlash ko'nikmalariga quyidagilar kiradi: qabul qilish, tanlash va
saqlash, raqibni turli tezlikda urish, yuzma-yuz va zarba berish.
Konturlar orasida tobora ko'proq uchraydi. Masalan, poshnali, poshnali yoki
tizzadan tepish kam ishlatiladi. To'pning traektori va harakatining xarakteri
futbolchi qaysi nuqtada va qaysi oyog'ini urganiga qarab belgilanadi. Masalan,
agar u to'pning markazida bo'lmagan va ichki tomondan (yonoq) yoki oyoqning
tashqi tomonidan bajarilgan bo'lsa, "egri chiziq" uriladi. Nafaqat "zarba"
oyog'ining ishi muhimdir: ko'p jihatdan to'pning uchish yo'li uni qo'llab-
quvvatlovchi oyog'ining holati va masofadan belgilanadi.
Gol urish va pasni farqlash (har xil quvvat va balandlik bilan); harakatsiz,
aylanuvchi va uchuvchi to'pga zarba berish. Texnik jihatdan murakkab zarbalar
alohida-alohida: teskari tomondan, o'zidan (qaychi) va hokazo. Mashg'ulot
davomida standart vaziyatlardan zarbalar: burchakdan, jarima va jarima zarbalari
18

Kuch yo'qotilgandan keyin to'p erga tushmasligi uchun to'p kaftlar bilan
uchrashishi kerak. To'pni o'tkazib yuborish ehtimoli chiqarib tashlanishi uchun
oyoqlar yopiq bo'lishi kerak.
Qo'llar to'pni kutib olib, yumshoq tortishish harakati bilan oshqozonga olib
boradilar. Tana egilib, to'p qo'llari bilan qo'llar bilan shakllangan "burchak" ga
kiradi.
Darvozabondan bir oz uzoqroqda uchayotgan to'plar. To'pni kutib olgan va
uni to'xtatadigan qo'llar tanaga jalb qilinadi, ular to'p tomon harakatlanishda davom
etadi va to'p va maqsad o'rtasida imkon qadar erta ekran hosil qilishga intiladi.
Baliq ovining oxirgi bosqichi yaqinlashib kelayotgan to'pni ushlash bilan bir xil.
Qo'llarning keyingi harakati bilan to'p tanaga tortiladi. To'pni tanaga tortish,
iloji boricha erga tushishdan oldin sodir bo'lishi kerak. Harakatlanish Ko'krak
darajasida uchadigan to'plarni ushlash. To'plarni to'g'ridan-to'g'ri ko'kragiga tutib,
qo'llari bilan arra bilan ushlab turish tavsiya etilmaydi.
Ko'krak darajasida uchadigan to'plarni quyidagi yo'llar bilan ushlash kerak:
ular to'pni oshqozonga tortib olish uchun yuqoriga sakrashni amalga oshiradilar
yoki to'pni qo'llari bilan oldinga, kaftlar bilan oldinga, barmoqlari bilan yuqoriga
ko'taradilar.
Birinchi holda, keyingi sakrash bilan to'p tomon ozgina yugurish kerak.
Shuningdek, siz yuqoridan sakrashni qo'llashingiz mumkin. Bunday holda, to'pni
ushlashni engillashtirish uchun oldinga surilgan qo'llar to'liq uzatilmasligi kerak va
to'pning gir aylanishi uni tanaga bostirish uchun qulay bo'lgan tarzda bajarilishi
kerak.
Yuqori to'plarni sakrashda ushlash. Yuqori to'plarni sakrash bilan ushlashda
qo'llaringizni muddatidan oldin ko'tarish tavsiya etilmaydi, chunki bu itarishni
susaytiradi va shuning uchun sakrash balandligini pasaytiradi. O'tish paytida qo'llar
istalgan joyga baquvvat harakat bilan amalga oshiriladi.
Qo'llarini oldinga qaragan holda qo'llarini yuqoriga ko'targan va uzatgan
holda barmoqlari bir-biridan uzoqda. Qo'llar tarang va faqat kerak bo'lganda to'pni
21

belgilanadi. Biro q h ar gal yugurib kelayotganda, to‘pni oldindan o‘ylab q o‘yilgan
oyo q bilan tepadigan q ilib mo‘ljal olish kerak.
Bunga eng so‘nggidan bitta oldingi q adamni q isqartirib yoki uzaytirib erishsa
bo‘ladi. Yugurish q adamlarining o‘rtacha u zunligi katta yoshli futbolchilarda 130-
150 sm ga teng bo‘ladi.
Yugurib kelish zarba beruvchi bo‘ g‘ inlar tezligini oldindan oshirib olishga
yordam beradi.
Tayyorlanish fazasi – zarba beruvchi oyo q ni or q aga silkish va tayanch oyo q ni
yerga q o‘yish. Yugurishning so‘nggi q adami va q tida ortki depsinishdan keyin juda
mu h im kichik faza ijro etiladi. Sonni anchagina, ba’zan esa maksimal darajada
or q aga tortib tizzani bukish piro-vardida keraklicha kuch bilan tepish imkonini
beradi, chunki bunda oyo q ning to‘pgacha yetib keladigan yo‘li uzayadi va sonning
oldingi yuzasi mushaklari tarang tortiladi. Bundan tash q ari, son anchagina or q aga
tortilganda, h arakat-lantiruvchi mushaklarning h ammasi h am cho‘ziladi va keyingi
bukish h arakatida ishtirok etadi. B u larning h ammasi h arakat oxirida katta tezlikka
erishish imkonini beradi.
Zarba beruvchi oyo q ni or q aga tortishni to‘ g‘ ri bajarish uchun yugurib
kelishda so‘nggi q adamni sal u za ytirish kerak. Bu q adam, odatda, bosh q alaridan
35-45% u zun bo‘lib, 200-250 sm ni tashkil etadi. Tayanch oyo q to‘pdan o‘ng yoki
so‘l tomonga q o‘yiladi.
Ishchi faza – zarba berish h arakati va surib borish. Zarba berish h arakati
tayanch oyo q ni yerga q o‘yish paytida sonni ol g‘ a tomon faol bukishdan
boshlanadi. Bunda son bilan bukilgan boldir orasida h osil bo‘lgan burchak
sa q lanib turadi. Boldir bilan oyo q kaftining son h arakatidan or q aro q da q ol ishi
b u tun oyo q ning o g‘ irlik markazini tos-son bo‘ g‘ imi tomon ya q inlashtiradi, bu esa
oyo q ning aylanish teziligini oshirishga olib keladi. Zarba berish oldidan son sal
tormozlanadi. Bunga sabab oyo q ning massasi kichikro q q ismi tezligini oshirish
uchun unga kattaro q massali bo‘ g‘ indagi h arakat mi q dorini asta-sekin o‘tkazib
berish kerakligidir. To‘pga boldir bilan oyo q kaftini shiddatli q ilichdek
h arakatlantirib zarba beriladi.
24

Futbolchilarni maydonda harakatlanish texnikasi KURS ISHI

Купить