• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 55.2KB
Покупки 6
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Физическая культура

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Futbolchilarning jimoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda chidamkorlik sifatini ahamiyati

fazilatlar bilan ham belgilanadi. Bu holda irodaviy fazilatlar kishining o’z funksional imkoniyatlaridan qanchalik foydalana olishini belgilaydi. Kuchlilikni tarbiyalash. Tushunchaning ta'rifi. Kundalik nutqimizda «kuch» so’ziga turli xil ma'no beradilar. Ilmiy tushuncha sifatida u iloji boricha aniq belgilangan bo’lishi kerak. Buning uchun “kuch”ning quyidagi ma'nolarini birbiridan farq qilish lozim: 1) harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch («t massali jismga F kuch ta'sir etadi...»); 2) kishining xususiyati, fazilati sifatidagi kuch (masalan, quyidagi tekstda: «yosh o’sishi bilan kuch ham ortib boradi; 3) sport bilan shug’ullanmaydiganlarga qaraganda sportchilar kuchliroq bo’ladilar...» va hokazo). Birinchi ma'nodagi kuch harakatning boshqa xarakteristikalari bilan bir qatorda mexanikaning o’rganish ob'ekti bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi ma'nodagisi esa, jismoniy tarbiya nazariyasi, fiziologiya va antropologiyada tadqiqot mavzui bo’ladi. Bundan buyon biz «kuch» deyadidan har ikki ma'noda ham foydalanamiz. Agar tushunchalarni aralashtirib yuborish xavfi tug’ilsa, u holda harakatlantiruvchi fazilat tariqasidagi kuchni ko’rsatish uchun kuch imkoniyatlari, kuch qobiliyati, muskul kuchi ishlatiladi. Kishining kuchini tashqi qarshiliklarni muskul kuchi yordamida yengish qobiliyatiga qarab aniqlash mumkin. Qarshiliklarni yenguvchi ishlarda harakatlarga qarshi yo’naltirilgan kuchlarni, yon beruvchi ishlarda esa harakat yo’nalishi bo’yicha ta'sir etuvchi kuchlarni qarshilik kuchi deb tushuniladi. Ma'lumki, muskullar kuchni quyidagicha namoyon qilishlari mumkin: 1) o’z uzunliklarini o’zgartirmay (statik, izometrik rejim); 2) o’z uzunliklarini qisqartirib (qarshiliklarni yenguvchi, miometrik rejim); 3) uzayib (yon beruvchi, pliometrik rejim) qarshiliklarni yenguvchi va ularga yon beruvchi rejimlarni birlashtirib «dinamik rejim» deyiladi. Bu sharoitlarda kuchning maksimal qiymatlari turlicha bo’lganligi uchun kuchning yuqoridagicha bo’lishini kuch qobiliyatlari asosiy turlarining klassifikatsiyasi deb qabul qilish mumkin. Kuch namoyon bo’lishi sharoitlariga kuchning bog’liq ekanligi. Harakat kuchi («ya'ni harakatning bosimi yoki tortishi». — ( K.M.Mahkamjanov) ko`p jihatdan qarshilik kuchlarining tabiati bilan belgilanadi. Insonning jismoniy fazilati sifatidagi kuchning turlari. Aytilganlar asosida kuchlilik, qobiliyatlarini quyidagicha turlarga 8 yengil yukni maksimal tezlikda boshqa joyga ko’chirish yo’li bilan haddan tashqari zo’r berishga erishiladi. Juda ham jadallik bilan bajariladigan mashg’ulot kuchli vositadir. Shuning uchun maksimal tezlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni tez-tez, lekin kichikroq hajmda o’tkazib turish lozim. Harakatlar tezligini oshirishga qaratilgan mashqlar me’yorini to’g’ri belgilash, mashqlarning tezligini pasaytirmay, necha marta takrorlanishini, shuningdek, imkon chegarasi yoki unga yaqin tezlikni pasaytirmay bajariladigan uzluksiz mashg’ulot ishlarining qancha davom etishini hisobga olish uchun zarur. Tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar yosh futbolchining sub’ektiv sezgilari, charchaganlikning tashqi belgilari yoki sekundomer ko’rsatkichlari harakat tezligining pasayganligidan dalolat bergan vaqtda to’xtatiladi. Bu pasayish mazkur mashg’ulotda tezkorlikni rivojlantirish ustida olib borilayotgan ishlarni to’xtatish uchun birinchi signal («yetarlilik mezoni») bo’lib xizmat qiladi. Maksimal tezlik bilan bajarish mumkin bo’lgan mashqlar tezkorlikni rivojlantirish vositalari sifatida qo’llaniladi. Birinchi navbatda, uch guruh mashqlari: umumiy rivojlantiruvchi (tezlikni rivojlantirishga yo’naltirilgan), o’z sport turlaridagi maxsus mashqlar va boshqa sport turlaridagi mashqlar qo’llaniladi (N.G. Ozolin, 1970). Bunda hech bo’lmaganda uchta talabni hisobga olish lozim: 1.Mashqlar oxirgi tezlikda bajarilishi kerak. 2. Mashqlar shug’ullanuvchilar tomonidan shunchalik yaxshi o’zlashtirilgan bo’lishi kerakki, harakat vaqtida harakatni bajarish usuliga emas, balki uni bajarish tezligiga zo’r berilsin. 3. Mashqning davom etishi (yoki masofaning uzinligi) shunday bo’lishi kerakki, mashqni bajarish oxiriga kelib tezlik charchash natijasida pasaymasin. Kuchni oshirish xususiyatlari. Dastlabki tayyorgarlik va boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichlarida kuchni oshirishda asosiy e’tibor butun harakat apparatidagi mushaklarni mustahkamlashga qaratilishi kerak. Shuni hisobga olish lozim, tabiiy o’sish jarayonida bolalarda qorin mushaklari, tananing qiyshiq mushaklari, qo’lning uzoqlashtiruvchi mushaklari, sonning serbar mushagi, oyoqning yaqinlashtiruvchi mushaklari, odatda, uncha yaxshi rivojlanmagan 18 futbolchining bir o’yindagi to’p bilan xarakatlarini kuzatgan. Uning kuzatishicha futbolchining to’pga zarba berishi 37,6% ni, raqibi bilan to’p bilan uchun kurash va fintlar 20,8%, tupni olib yurish 17,7% ni va to’pni tuxtatishlar 23,9% ni tashkil etishini ko’rsatgan. Tupga zarba berishda 83,4% - oyoqda, 16,6% bosh bilan berilar ekan. Shulardan futbolchilar tomonidan oyoqda beriladigan zarbalarning oyoq qobirg’asining ichki qismi bilan 26,5% oyoq yuzasining yon qisim bilan 30,3% eng ko’p zarbalar berilar ekan. Raqib jamoasining darvozasiga to’p yo’llash, xar bir jamoa futbolchilarining asosiy maqsadidir. Futbolchialr tomondan darvoza tomon yo’llangan zarbalarning oyoqning qaysi qismida samarali bajarilishini M.S. Brilnning ishlaridan bilib olishimiz mumkin. Bu jadvaldan shuni kurishimiz mumkinki,darvoza tomon to’g’ri,aniq gol bilan tugallangan zarbalar oyoq qobirg’asining o’rta qismi bilan yo’naltirilgan. O’yin davomida futbolchilar tomonidan bajariladigan yana bir xarakatlar – bu sakrashlar va aylanma xarkatlardir.Xavodagi to’p uchun kurashishda ko’pincha futbolchilar bosh bilan, darvozabon esa qo’l bilan sakrab to’pga egalik qilishadi. Aylanma xarakatlarini esa futbolchilar aldamchi xarakatlar, akrobatik xarakatlar,ya’ni o’yin sharoitiga qarab bunday xarkatlarni bajarishadi. Bunday xarakatlar futbolda deyarli xali uncha o’rganilmagan. Vengriyalik futbol mutaxassisi A.Chanadining e’tiroficha, futbol texnikasining o’z chegaralari bor. U hamma narsani hal qilmaydi, lekin usiz xech bir yutuqqa erishib bo’lmaydi. Texnik usullar bu futbol o’yini vujudga keltirish natijasi demakdir. Yuksak futbol natijalariga erishish ko’p jixatdan futbolchining an shu xilma xil vositalarni qanchalik to’liq bilishsa, raqib jamoa o’yinchilarni qarshilik ko’rsatayotgan, ko’pincha charchoq ortib borayotgan sharoitda o’yin faoliyatidagi turli holatlarda ularni qanchalik maxorat bilan, samarali qo’llanishga bog’liq. O’yin taraqqiyotining yuz yildan ortiq tarixi mobaynida futbol texnikasida muayyan o’zgarishlar bo’ldi. Bu taraqqiytning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: boshning chakka qismi va orqasi bilan zarba berish, to’pni boldir bilan to’xtatish singari noratsional usullarni qo’llash ancha kamayib ketdi. Yangi rivojlangan texnikalar, oyoq yuzi bilan zarba berish, to’pni son va ko’krakda to’xtatishlar, aldash harakatlaridan foydalanish samarasi oshdi. Hozirgi futboldagi 23 Futbolchilarning jimoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda chidamkorlik sifatini ahamiyati Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................................ 1 I.bob. Futbolchilarning tezkor kuch tayyorgarligini tarbiyalash ................................................................... 3 1.1.Jismoniy sifatlar haqida tushuncha. Yosh futbolchilar organizmini anatomik va fiziologik xususiyatlari. ..................................................................................................................................................................... 3 1.2 Jismoniy siftalar va ularni rivojlantirish mohiyati. .................................................................................. 7 II.Bob.Yosh futbolchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uslublari. ................................................. 16 2.1 Yosh futbolchilarda kuch va jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uslublari. ......................................... 16 2.2 Futbolchilarning maydondagi harakatlariga tasnifi. ............................................................................. 22 2.3 Jismoniy sifatlarni rivojlantirish natijalari. ........................................................................................... 25 Xulosa ........................................................................................................................................................ 28 Foydalanilgan adabiyоtlar .......................................................................................................................... 30 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O’zbekistonda barkamol avlodni tarbiyalash, qobliyatli yoshlarni sportga jalb etish, milliy futbolimizni yanada qo’llab quvvatlash va rivojlantirish uchun shart sharoitlar yaratish, yosh futbolchilarni tanlab olish va ularda profissional maxorat hamda ko’nikmalarni chuqur 1 faqat chidamlilikni tarbiyalashda maqsadga muvofiqdir. Chidamlilikni tarbiyalash xususiyatlari. Yosh futbolchilarda chidamlilikni tarbiyalashga 12-15 yoshdan boshlab kirishish maqsadga muvofiqdir. Bu yoshga kelib o’smirning anatomik va fiziologik jihatdan shakllanishi tugalanadi va uning harakat faolligining oshishi chidamlilikni ko’proq rivojlantirish imkonini beradi. Umumiy chadamlilikni tarbiyalash. Boshlang’ich ta’lim bosqichida umumiy chidamlilikni tarbiyalashga ko’proq e’tibor beriladi. Umumiy chidamlilikni tarbiyalash uslublari turli sportchmlar uchun umumiy bo’lib, ularni tanlash futbolchilarniig ixtisoslashuvi, malakasi va iidividual xususiyatlariga bog’liq emas. Uzoq masofaga lo’killab yugurish, shuningdek, sportning stiklik turlari: suzish, chang’ida yugurish va boshqalar umumiy chidamlilikni tarbiyalashning asosiy vositasidir. 11-12 yoshli futbolchilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda umumiy chidamlilikka tarbiyalashning asosiy vositasi uzoq masofaga asta-sekin yugurishdir. Yugurish vaqti tomir urish tezligi minutiga 140-150 marta bo’lgan holda asta-sekin 10 daqiqadan 30 daqiqagacha oshiriladi. Mashg’ulotning bu uslubi bir me’yorli uslub deb ataladi. U bir qator afzalliklarga ega: birinchidan, organizmdagi barcha tizimlarning uyg’un va asta-sekin moyillik bilan ishlashiga qulay sharoitlar yaratiladi; ikkinchidan, ortiqcha mashg’ulot qilish ehtimoli kamayadi. 21 ekanligini ham namoyon qildi. Masalan, 100 m ga yugurishda 0,1 soniya, mokisimon yugurishda 0,2 soniya, faqat to`ldirma to`pni otishda 11 sm, tajriba guruhi natijasi balandroq ekanligi namoyon bo`ldi. Yakuniy olingan natijalar tahlil qilinganda 100 m ga yugurish mashqlarida tajriba guruhi natijasi 0,5 soniyaga yaxshilanganligi nazorat guruhi natijasi esa 0,1 soniyaga to`g`ri kelganligi ko`rindi. Mokisimon yugurishda esa dastlabki natijaga ko`ra tajriba guruhida natija o`zgarmay qolganligi namoyon bo`ldi. 3 000 m ga yugurishda dastlabki natijaga ko`ra tajriba guruhida 21 soniyaga, nazorat guruhida 2 soniyaga, natija ijobiy tomonga o`zgargani ko`rinib turibdi. Lekin tajriba guruhidagi natija 19 soniyaga, nazorat guruhi natijasiga nisbatan o`sganligi ko`rindi. Qolgan natijalarda ham xuddi shunday holatni ko`rish mumkin. 27 fiziologik holat chegara zo’r berish vaqtidagiga o’xshab qoladi. Koordinatsiyaning ko’p jihatlari bilan shunga o’xshab ketishi chegaradan kam og’irlikni «holdan toyguncha» ko’p ko’tarish muskul kuchini trenirovka qiladigan ta'sir ko’rsatishining asosiy sababidir. Og’irliklar bilan mashq qilayotganda keyingi ko’tarishlardagi o’xshashlik yetakchi omil bo’lganligi uchun xuddi shu so’nggi ko’tarishlarni bajarish foydaliroq ekani ayondir. Binobarin, bu holda mashqlarni charchoq yaqqol sezilguncha, ya'ni «holdan toyguncha» bajarish shart. Trenerlarning «Sportchi bunday mashklarni qurbi yetguncha bajarishi, undan so’ng yana uch marta takrorlashi kerak» degan hazillari bejiz emas, albatta. Mashg’ulotlar o’tkazish vaqti uzayishi bilan maksimal ogirliklarning afzalliklari tobora aniq sezila boradi. Malakali sportchilarning trenirovkalarida chegaradan kam og’irliklar bilan mashq qilish asosan qo’shimcha mashqlar sifatida ishlatiladi. Bunda ularning ko’p vaqt olishini hisobga olib, odatda, faqat ma'lum bir joyga ta'sir etadigan mashqlar qo’llaniladi. Bunday paytlarda ko’tarilgan og’irlikning jami miqdori unchalik katta bo’lmaydi. Qarshilik miqdori odatda «katta» va «o’rtacha katta»ga yaqin qilib belgilanadi. Kuchning rivojlanib borishiga qarab qarshilik miqdori ham shunga yarasha o’zgarib boradi. Misol: o’quvchi qo’llarini gimnastik skameykaga tirab yotgan holda bukadi va yoyadi. U bu harakatni 10— 12 marta bajara oladigan bo’lganda mashq faqat 4—7 marta bajarish mumkin bo’ladigan qilib murakkablashtiriladi (masalan, qo’llarni polga tirab turib bukish va rostlash, so’ngra shunnng o’zini oyoqlarni gimnastik skameykaga tirab bajarish va boshqalar). Chegara og’irliklaridan va unga yaqin og’irliklardan foydadalanish (dinamik rejimda). Bu metodik yo’nalish malakali sportchilar trenirovkasida asosiy yo’nalishdir. Agar 30—40 yil muqaddam og’ir atletikachilar chegaradan ham og’irlikdagi shtangani ko’p marta ko’tarishga alohida ahamiyat bergan bo’lsalar, hozirgi vaqtda ko’tarish mumkin bo’lgan chegara og’irlik va unga yaqin og’irliklar bilan mashq qilishga ko’proq e'tibor bermoqdalar. Bu ko’pgina boshqa sport turlari uchun ham xarakterlidir. Masalan, balandlikka eng kuchli sakrovchilar, shtanga bilan mashq qilganlarida, eng yuqori og’irlikka yaqin, og’irliklar bilan shug’ullanadilar (K.M.Mahkamjanov). Malakali sportchilarning trenirovkasida bu 12 davriga kelib, nerv sistemasining anatomik rivojlanishi deyarli batamom tugallanadi. Miyadagi harakat analizatori yadrosining yetilish jarayoni 12-13 yoshlarga kelib tugallanadi. Katta yarim sharlar funkstiyalarining qaytadan qurilishi bolalarning xulqatvori, psixikasida o’z aksini topadi. O’smirlik yoshida bolalarning umumiy psixik qiyofasi ayniqsa tez o’zgaradi. Bolada o’z-o’zini namoyon qila borish jarayoni boshlanadi. O’smirlarda ma’lum bir faoliyat turida o’z kuchini sinab ko’rish, biror bir natijaga erishish ishtiyoqi paydo bo’ladi. O’smir turli-tuman narsalarga qiziqa boshlaydi, lekin bu qiziqishlar hali yetarlicha barqaror bo’lmaydi. 8-10 yoshda tafakkur va xotirada muhim o’zgarishlar ro’y beradi. Ta’lim va tarbiya jarayonida mantiqiy fikr yuritish va abstrakt tafakkur qidish qobiliyati rivojlanadi. O’rganilayotgan harakatlarga tanqidiy yondashish paydo bo’ladi. Xotira ishidagi o’zgarishlar shunday ifodalanadiki, esga olish ancha kichik yoshda bo’lganidek konkret hodisalardan umumiy xulosalar chiqarishga qarab bo’lmaydi, balki umumiy tasavvurlardan borliqdagi konkret hodisalarning ayrim detallarini xotirada tiklashga qarab boradi. Shuning uchun bu yoshda futbol texnikasini o’rganishni (texnikani bajarish detallariga alohida e’tibor bergan holda) yaxlit uslub asosida olib borish maqsadga muvofiqdir. Bolalarda harakatlarni eslab qolish qobiliyati yosh oshib borgan sari ham miqdor, ham sifat jihatidan o’zgaradi. Bolalarning eslab qolish qobiliyati 7 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan davrda juda tez o’sib boradi. Bu davrda erkin harakatlar koordinastiyasi ancha yaxshilanadi. Harakatlarga avvalgiga qaraganda kam kuch sarflanadi va ular tobora harakatlarni aniq va tez bajariladigan bo’lib boradi. 9-10 yoshli bolalar futbol o’yinining eng oddiy usullarini nisbatan oson o’zlashtirib oladilar, shu bilan birga, kattaroq yoshda ularni yanada takomillashtirish ishi ancha muvaffaqiyatli bo’ladi. 13-14 yoshli o’smirlarda koordinastiya bo’yicha murakkab harakatlarni o’rganishda pubertat davrining tormozlovchi ta’siri sezilarlidir. Bolalar bilan ishlovchi murabbiy va pedagoglar shuni hisobga olishlari kerakki, bolalar futbol bilan qancha erta shug’ullana boshlasa, ularda shug’ullanuvchilar imkoniyatlariga mos bo’lgan harakat ko’nikmalari shunchalik tez va oson hosil qilinadi. Bola yoshligidan sport bidan shug’ullansa, bu - organizmning shakllanishiga ijobiy 4 maksimal imkoniyatlarini emas, balki uning shaxsiy og’irligini e’tiborga olish kerak. Og’irliklar bilan bajariladigan mashqlardan tashqari, mashg’ulotlarda juftjuft bo’lib va guruhli ravishda qarshilik ko’rsatib bajariladigan mashqlardan, snaryadda ijro etiladigan gimnastikadan, harakatli o’yinlar va hokazolardan foydalaniladi. Kuchni oshirishga oid u yoki bu mashqning murakkabligi har bir alohida holda shug’ullanuvchilarning yoshi va tayyorgarligiga qarab belgilanadi. Sport tayyorgarligi bosqichida 17-18 yoshli futbolchilar bilan olib boriladigan mashg’ulotlarda asosiy yuklama tushadigan mushaklar guruhini rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. Turgan gapki, bunda sportchining butun gavda mushaklarini mustahkamlash borasidagi ishlar to’xtatilmaydi. Katta yoshdagi o’smirlarda asosiy mushak guruhlarining kuchini tarbiyalash ba’zi bir xususiyatlarga ega. Bu maqsadda turli xil dinamik kuch mashqlari qo’llaniladi. Samarali tezlik-kuch mashqlaridan biri orqa bilan sakrash deb ataladigan sakrash (75-100 sm balandlikdan) bo’lib, bu mashqni dastlab chuqurlikka sakrab ko’rilgandan keyin bajariladi. Shuningdek, shaxsiy-kuch mashqlari: gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlar, akrobatika mashqlari, sherigi bilan birga cho’qqayish, anchagina og’ir shtanga bilan nisbatan sekin bajariladigan mashqlardan ham foydalanish mumkin. Shtanga bilan bajariladigan mashqlarni shunday tanlash kerakki, ular mushak kuchini hamda ularning qisqarish tezligini mushaklarning futbol o’yinida namoyon qilinadigan kuchlanish strukturasi, xarakteri va miqdoriga muvofiq ravishda rivojlantirishga yordam beradigan bo’lsin. Kuchni rivojlantirish mashqlaridagi og’irliklar miqdorini yaxshisi gavda og’irligiga va mashqni bir marta bajarganda necha marta takrorlashga nisbatan friz hisobida belgilash kerak. Bunda V.M.Zastiorskiy tomonidan tavsiya qilingan quyidagi shartli belgilarga amal qilish mumkin. Takroriy zo’riqish uslubida katta va o’rtacha katta qarshiliklar bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi. Agar yosh futbolchining kuchi mashg’ulotdar jarayonida harakatlarni 8-12 martadan ko’proq bajara oladigan darajada ortsa, mashqlarni 4-7 marta bajarishga imkon beradigan darajaga qadar murakkablashtirish lozim. Kuchni tarbiyalashda mashqni bir urinishda 50 tagacha takrorlash tavsiya etilmaydi. Bunchalik ko’p takrorlashlar 20 29 bo’lish mumkin: 1. Kuchlilik qobiliyatlarining o’zi —statik rejim va sekin harakatlar. 2. Tezkor — kuchlilik qobiliyatlari (dinamik kuch) — tez harakatlarda. Tezkor — kuchlilik qobiliyatlari qarshiliklarni yenguvchi va yon beruvchi (amortizatsion kuch) kuchlarga bo’linadi. Bundan buyon «kuchlilik qobiliyatlarining o’zi» termini o’rniga qisqa — kishining kuchi, sportchining kuchi degan terminni ishlatamiz. Lekin bunda gap kuchning statik va unga yaqin sharoitda namoyon bo’lishi to’g’risida borayotganligini tushunamiz. Bu ma'nodagi kuchni tarbiyalash metodikasi keyingi bo’limlarda yoritiladi. Kuch qobiliyatining ko’rsatilgan turlari asosiy turlardir, biroq ular kuchning inson namoyon etadigan xilma-xil turlarini to’la ifodalamaydi. Portlovchi kuch — qisqa vaqt ichida katta miqdorda kuch namoyon qilish qobiliyati – muhim turlardan hisoblanadi. Muskul kuchi va sportchining vazni. Turli vazndagi kishilarning kuchini taqqoslash uchun nisbiy kuch deb ataladigan kuch tushunchasidan foydalaniladi. Nisbiy kuch deganda o’z vaznining bir kilogramiga to’g’ri - keladigan kuch miqdori tushuniladi. Kishi biror bir harakatda o’z og’irligidan qat'i nazar namoyon qilgan kuchni ba'zan absolyut kuch deb ataydilar. Absolyut kuch, masalan, dinamometr ko’rsatgichlari, ko’tarilgan shtanganing chegara darajadagi og’irligi va boshqalar bilan xarakterlanishi mumkin. Mashq ko’rganlik darajasi taxminan bir xil, lekin vazni har xil kishilarda vazni og’irlashib borishi bilan absolyut kuch ortadi, nisbiy kuch esa kamayadi. Nisbiy kuchning kamayishining sababi shundaki, sportchinnng vazni gavdasining hajmiga, ya'ni uning chiziqli o’lchamlarining kubiga proportsional bo’ladi; kuch esa fiziologik ko’ndalang kesimning, ya'ni chiziqli o’lchamlarning kvadratiga proportsionaldir. Binobarin, gavda o’lchamlari oshib borishi bilan kishining vazni uning muskul kuchiga qaraganda tezroq ortib boradi. Kuchni tarbiyalash metodikasining asoslari. Vazifa va vositalar. Kishining jismoniy fazilati sifatida kuchni uzoq yil davomida tarbiyalash protsessidagi umumiy vazifa kuchni har tomonlama rivojlantirish va turli xil harakat (sport, mehnat va hokazo) faoliyatlarida uning yuksak darajada namoyon bo’lishini ta'qiqlashdan iboratdir. Quyidagilar xususiy vazifalardir: - kuchlanishning asosiy turlarini, ya'ni statik kuchlanish va dinamik kuchlanish, kuch talab kuchlanish va 9 tezkor kuch talab kuchlanish, qarshiliklarni yenguvchi kuchlanish va yon beruvchi kuchlanish turlarini amalga oshirish qobiliyatini egallash hamda takomillashtirish; - harakat apparatidagi barcha muskul guruhlarini kuch jihatdan garmonik holda mustahkamlash; - xilma-xil sharoitlarda kuchdan ratsional foydalanish qobiliyatini rivojlantirish. Shu bilan birga biror bir faoliyatdagi konkret sharoitga qarab, kuchni ixtisoslab tarbiyalash yuzasidan o’ziga xos vazifalar hal qilinadi. Qarshiligi oshirilgan mashqlar, ya'ni kuchni ko’paytiradigan mashqlar kuch tarbiyalash vositasi bo’lib hisoblanadi. Qarshilikning tabiatiga qarab kuchni ko’paytiradigan mashqlar ikki guruhga bo’linadi. (SH.T.Iseev). 1. Tashqi qarshiliklarni yengish bilan bajariladigan mashqlar. Odatda, tashqi qarshilik sifatida quyidagilardan foydalaniladi: a) buyumlarning og’irligi, b) sherigining qarshilik ko’rsatishi, v) elastik buyumlarning qarshiligi, g) tashqi muhit qarshiligi (masalan, qalin qordan yugurish). 2. O’z vazni bilan og’irlashtirilib bajariladigan mashqlar. Shuningdek, o’z vazni bilan og’irlashtirish tashqi buyumlarning og’irligi bilan to’ldiriladigan mashqlardan ham foydalaniladi. Organizmga funksional ta'sir etish jihatidan qarshilik paydo qiladigan faktorning mohiyati unchalik muhim emas. Kishi tosh ko’taradimi, qum solingan qop ko’taradimi yoki o’z vaznidan og’irroq narsa ko’taradimi — bari bir hamma hollarda ham organizmga bir xilda ta'sir ko’rsatiladi (agar qarshilik miqdori bir xilda bo’lsa). Biroq xilma-xil mashqlar ba'zi bir o’ziga xos xususiyatlarga ega. Kuch mashqlarining yuqorida keltirilgan klassifikatsiyasi bilan bir qatorda, ularning saralab ta'sir etish darajasiga (umumiy va nisbatan ma'lum bir joyga ta'sir etishiga) ko’ra, shuningdek, muskullarning ishlash rejimiga ko’ra, statik (izometrik) va dinamik, faqat kuchlilik va tezkor-kuchlilik, qarshiliklarni yenguvchi va yon beruvchi mashqlarga bo’linishini ham e'tiborga olish kerak. Kuchni tarbiyalash, boshqa jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi kabi, jismoniy tarbiyaning umumiy metodik printsiplariga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Shu bilan birga quyidagi maxsus qoidalarga ham rioya qilish kerak. Asosiy metodik yo’nalishlarni aniqlash shart-sharoitlari: Kuchni tarbiyalashda qarshilik miqdorini tanlash — metodikaning asosiy masalalaridan biridir. Bu 10 ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir ikki xil namoyon bo’ladi: morfologik o’zgarishlar - bunda antropometrik belgilar tez o’sadi; funkstional o’zgarishlar - bunda ishchanlik qobiliyati o’sadi. Jismoniy mashqlarning suyak tizimi rivojlanishiga ta’siri ayniqsa sezilarlidir (bolalik yoshida suyak tizimida juda ko’p o’zgarishlar bo’ladi). Masalan, juda ko’p tadqiqotlar bolalar umurtqa pog’onasining juda ham qayishqoqligi va uzoq vaqt zo’riqish natijasida noto’g’ri holatda bo’lishi tufayli qiyshayib qolishi mumkinligidan dalolat beradi. 8-9 yoshli bolalarning umurtqa pog’onasi juda ham harakatchan bo’ladi. Bolalarda bo’yin va ko’krak qafasi bukiklari maktab yoshiga kelib qotadi. Bel bukiklari esa faqat balog’at yoshiga yetish davriga kelib to’liq qotadi. Umurtqa pog’onasining qiyshayishi tufayli kuzatiladigan qaddi-qomatdagi buzilishning ko’pchiligi 11-15 yoshlarda ro’y beradi. Bu yoshda umurtqa pog’onasining to’g’ri rivojlanishi uchun umurtqa mushaklarini mustahkamlashga yordam beruvchi mashqlar bajarishni topshirish juda muhimdir. Bolalik yoshida suyak qotish jarayoni hali tugallanmagan bo’lishini hisobga olish kerak. 9-11 yoshlarga kelib, odatda, qo’l barmoqlarining suyagi, bir oz keyinroq, 10-13 yoshlarda bilak va jag’ suyaklari, 14-16 yoshlarda bilak va jag’ suyaklari qotadi. 14-16 yoshlarda epifizar kemirchaklarda, umurtqa pog’onalari orasidagi disklarda suyak qotish zonalari paydo bo’ladi. Tos suyaklari faqat 20-21 yoshlardagina batamom qotadi. O’mrov suyagi, kurak suyagi, yelka va bilak suyaklari 20-25 yoshlarga, oyoq panjalari, oyoq kafti va oyoq tovonining orasidagi suyaklar tegishlicha 15-21 va 17-21 yoshlarga kelib to’liq qotadi. O’smirlik yoshida gavdaning o’sish sur’ati yuqori bo’lishi va gavda og’irligining ortishi qayd qilinadi. Gavdaning bo’yiga qarab o’sishi o’smirlarda asosan 17-18 yoshlarda tugallanadi. Shuning uchun katta balandlikdan sakrab tushayotganda qattiq depsinish, to’p uchun kurashayotganda yelka bilan yelkani tutish, birdan to’xtash va keskin burilish, o’ng va chap oyoqqa notekis yuklama berish bel va tos suyaklarining qo’shilib ketishiga, ularning noto’g’ri o’sishiga sabab bo’ladi. Oyoqlarga haddan tashqari yuklama berish, agar suyak qotishi jarayoni tugallanmagan bo’lsa, oyoqning taypoq bo’lib qolishiga sabab bo’ladi. Bolalar skeletining jadal rivojlanishi ularning mushaklari, paylari va bog’lovchi bo’g’in 5 metodik yo’nalishning juda yaxshi natijalar berishi isbotlangan deb hisoblash mumkin. Chegaraga yaqin va chegara og’irliklar bilan trenirovka qilishga o’tish sportdagi natijalarniing ancha o’sishiga olib keldi. «Chegara og’irlik» tushunchasi haqida bir-ikki og’iz gapirib o’tish lozim. Chegara og’irlik deganda (agar boshqa alohida izohlab qo’yilmasa) trenirovka qilinadigan chegara og’irlik, ya'ni ortiqcha emotsional xayajonsiz ko’tarish mumkin bo’lgan eng katta og’irlik tushuniladi. Tegishli psixologik moslashish hisobiga bu og’irlikni ko’paytirish ham mumkin, bu holda shu og’irlik haqiqatan ham chegara og’irlik bo’ladi, biroq tajriba ko’rsatishicha, bunday og’irliklar bilan mashq qilishning foydasi kamroq. Kishi bunday og’irliklar bilan mashq qilganda emotsional jihatdan charchaydi va yuklamaning hajmi esa yetarli bo’lmaydi. Shuning uchun asosan emotsional ortiqcha hayajonlanmay 1—2 marta, ko’pi bilan 3 marta ko’tarish mumkin (bu og’irlik odatda maksimal og’irlikdan 10—15% kam) bo’lgan chegara va chegaraga yaqin og’irliklar bilan trenirovka qilinadi. Trenirovka qilinadigan chegara og’irlikdan, katta og’irliklardan juda kam foydalaniladi; ko’p hollarda 7—14 kunda bir marta. Lekin bunda individual farqlar bo’ladi. Trenirovka qilinadigan chegara og’irlik va sportchining eng yaxshi natijasi o’rtasidagi individual farq ham ancha katta bo’ladi; odatda yengil vaznli sportchilarda bu farq kam, og’ir vaznlilarda esa ko’p bo’ladi. Kuch mashqlarini bajarishdagi ba'zi talablar. Nafas olish kuch mashqlarini bajarish vaqtida maxsus tartibda bo’lishi kerak. Ma'lumki, kishi faqat zo’riqqandagina, nafas chiqarish muskullari, tovush yo’li yopiq holatda kuchlangandagina chegara kuchlanish mumkin. Zo’riqish kuch ko’rsatkichlarini oshiradi. Kuch mashqlarnni bajarishda ko’ngilsiz hodisalarning oldini olish uchun bir necha asosiy qoidalarga rioya qilish kerak: 1) faqat zarur bo’lgan hollarda, ya'ni qisqa vaqtli maksimal kuchlanish vaqtidagina zo’riqishga yo’l qo’yish mumkin. Yangi shug’ullanuvchilar sharoit talab qilmagan vaqtlarda ham (masalan, kam kuchlanishli mashqlarni takror bajarish vaqtida) nafas olishni to’xtatib qoladilar; 2) yangi shug’ullanuvchilarga chegara va chegaraga yaqin kuchlanishli mashqlarni ko’p bermaslik kerak; 13 Yuqori malakali jamoalarda o’yinchilarning texnik va taktik tayyorgarligidagi nuqsonlarini tuzatish ancha qiyin. Shuning uchun bolalar va o’smirlarning mashq jarayonlari qanchalik samarali bo’lsa, yuksak natijalar uchun kurashlar ham shunchalik ko’p muvaffaqiyaga olib keladi. Futbolchilarni mashg’ulotlarda texnik-taktik harakatlarni astoydil o’rganishlari takomillashtirishlari ularni malakali futbolchi bo’lib etishishida asos bo’ladi. Futbolchilarni o’yin davomida maydonning har bir chizig’ida texnik harakatlarni bexato bajarishlari jamoani g’alabaga yaqinlashtiradi. Futbolchilarni mashg’ulotlarda texnik-taktik harakatlarni tarbiyalab rivojlantirishda berilayotgan mashqlarni sekinlik bilan, to’g’ri bajarishiga e’tibor ko’p. Bugungi kunda texnik-taktik harakatlarni tezkor bajarlishiga ahamiyat berish, o’yin vaziyatlariga xos mashqlaridan foydalanish muhimdir. Texnik-taktik harakatlarga doir mashqlarni ko’rsatilishi tavsiya etilishi murabbiylarning mashg’ulotlarini samarali o’tishini ta’minlaydi. Futbolchilarni musobaqa faoliyatida bajargan texnik harakatlarini pedagog kuzatish orqali tekshirish tahlil qilish mumkin. Kurs ishining maqsadi : Futbolchilarning tezkor kuch tayyorgarligini tarbiyalash Kurs ishining vazifasi : Jismoniy sifatlar haqida tushuncha. Yosh futbolchilar organizmini anatomik va fiziologik xususiyatlari Kurs ishining ob'ekti : Jismoniy siftalar va ularni rivojlantirish mohiyati Kurs ishining predmeti : Jismoniy sifatlarni rivojlantirish natijalari Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I.bob. Futbolchilarning tezkor kuch tayyorgarligini tarbiyalash 1.1.Jismoniy sifatlar haqida tushuncha. Yosh futbolchilar organizmini anatomik va fiziologik xususiyatlari. Organizm funkstiyalarining rivojlanishida markaziy nerv sistemasi va avvalo, uning oliy bo’lagi - bosh miya po’stlog’i yetakchi rol o’ynaydi. Jinsiy yetilish 3 2.3 Jismoniy sifatlarni rivojlantirish natijalari. Jismoniy tayyorgarlik o’quv-trenirovka jarayonining muhim bo’limi hisoblanadi. Jismoniy tayyorgarlik organizmning funksional imkoniyatlari umumiy darajasini oshirish, har tomonlama jismoniy rivojlantirish, sog’liqni mustahkamlash bilan uzviy bog’liq bo’lgan jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash jarayonidir. Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus tayyorgarlikka bo’linadi. O’quv-trenirovka ishida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik vazifalari uzviy bog’liqdir. Futbolchilarning umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama tarbiyalash, umumiy ish qobiliyatini oshirish vazifalarini hal qiladi. Umumrivojlantiruvchi mashqlar va shug’ullanuvchilar organizmiga umumiy ta'sir ko’rsatuvchi sportning boshqa turlaridan olingan mashqlar bunda asosiy vosita sifatida qo’llaniladi. Bunda mushak paylarining rivojlanishi va mustahkamlanishiga, ichki a'zo va tizimlar funktsiyasining takomillashishiga, harakatlar koordinatsiyasi va harakat sifatlari umumiy darajasining oshirilishiga erishiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish maqsadida qo’llaniladigan ko’pgina mashqlar organizmga har tomonlama ta'sir ko’rsatadi, ayni chog’da ularning har biri u yoki bu sifatlarni ko’proq rivojlantirishga qaratilgan bo’ladi. Jumladan, baland-past joylarda uzoq muddat yugurish ko’proq chidamlilikni, qisqa masofalarda jadal yugurish esa tezlikni rivojlantirishga, gimnastika mashqlari chaqqonlikni o’stirishga qaratilgandir. Bu mashqlar mashg’ulotning tarkibiy qismiga, ulardan ba'zilari esa ertalabki mashg’ulotga kiritiladi. Maxsus jismoniy tayyorgarlikning maqsadi - futbolchi uchungina xos bo’lgan jismoniy sifatlar va funksional imkoniyatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirishdan iboratdir. Futbolchilarning faoliyati bajarayotgan harakati intensivligining doim o’zgarib turishi bilan ifodalanadi. Mushaklar ishining yuksak intensivligi faollikning pasayishi va nisbatan tinch holatga o’tish bilan almashib turadi. Jadal yugurish, ilgari tashlanish, sakrashlar yengil yugurish, yurish, to’xtash bilan almashinadi, harakat yo’nalishi, maromi va sur'ati o’zgarib turadi. Bunday faoliyat muayyan jismoniy yuklamani amalga oshirish bilan bog’liq bo’lib, vegetativ jarayonlar, birinchi navbatda, modda almashinuvi, nafas olish va qon aylanishidagi jiddiy 25 Xulosa Yosh futbolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida ularning har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashiga, sog`ligini mustahkamlash va mutanosib rivojlanishiga, xilma-xil khnikma va malakalarni egallab olishiga, futbol o`yini tеxnikasi va taktikasining boshlang’ich asoslarini o`rganishiga qaratilgan vositalar komplеksidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichida kеng ko’lamdagi o’yinlar, o’yin mashqlarini qo’llashdan tashqari, asosiy jismoniy tayyorgarlik mashq1ari komplеkslaridan foydalanish mumkin. Bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlikning mustahkam bazasini yaratish uchun qulay shart-sharoitni yuzaga kеltiradi. Ko’proq tеzkorlikni rivojlantirishga qaratilgan komplеkslarni darsning asosiy qismi boshlarida qo’llash kеrak, shundan so’ng bu sifatni takomillashtirishga yordam bеruvchi o’yinlardan foydalanish lozim. Kuch talab qiluvchi tеgishli o’yinlar va o’yin mashqlari komplеksiga, shuningdеk, chidamlilik ko’rsatishni talab etadigan o’yinlar komplеkslariga ancha kam vaqt ajratiladi. Ular tеgishlicha darsning o’rtasida va oxirida o’tkaziladi. O’yinlar va maxsus tayyorgarlik mashqqlari komplеkslarini o’z ichiga oluvchi vositalarning rang- barangligi bolalar va o’smirlarning umumiy jismoniy tayyorgarligini yaxshiroq takomillashtirishga va uning zaminida ularning asosiy jismoniy sifatlarini maxsus ravishda rivojlantirishga yordam bеradi. 28 qisqa vaqt ichida (10-15 soniya) bir necha seriyali usulda bajariladi, dam olish intervali 10-15 m bo’ladi. Maksimal tezlik bilan qayta yugurish muhim ahamiyatga ega, bu 20 m gacha masofada estafeta usulida bajariladi. Mashg’ulotlarga estafetalardan tashqari 10-15 m ga yugurish bo’yicha nazorat mashqlarini kiritish ham tavsiya etiladi. Murakkab harakat reakstiyasini va harakatlar chastotasini rivojlantirish uchun turli sport holatidan yuguriladigan tezkorlik mashqlaridan keng foydalanish kerak. Bu mashqlar turli xil ko’ruv signallariga binoan, yugurish yo’nalishini o’zgartirib bajariladi. Bu esa o’yin jarayonida vujudga keladigan murakkab vaziyatlarni modellashtirib, signallarning har biriga javob harakatlari bilan reakstiya ko’rsatish imkonini beradi. Boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichida keng ko’lamdagi o’yinlar, o’yin mashqlarini qo’llashdan tashqari, asosiy jismoniy tayyorgarlik mashqlari komplekslaridan foydalanish mumkin. Bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlikning mustahkam bazasini yaratish uchun qulay shart-sharoitni yuzaga keltiradi. Ko’prok tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan komplekslarni darsning asosiy qismi boshlarida qo’llash kerak, shundan so’ng bu sifatni takomillashtirishga yordam beruvchi o’yinlardan foydalanish lozim. Kuch talab qiluvchi tegishli o’yinlar va o’yin mashqlari kompleksiga, shuningdek, chidamlilik ko’rsatishni talab etadigan o’yinlar komplekslariga ancha kam vaqt ajratiladi. Ular tegishlicha darsning o’rtasida va oxirida o’tkaziladi. O’yinlar va maxsus tayyorgarlik mashqlari komplekslarini o’z ichiga oluvchi vositalarning rang-barangligi bolalar va o’smirlarning umumiy jismoniy tayyorgarligini yaxshiroq takomillashtirishga va uning zamirida ularning asosiy jismoniy sifatlarini maxsus ravishda rivojlantirishga yordam beradi. Jiddiy mashg’ulot qilish va takomillashish bosqichida tezkorlikni rivojlantirishga katta e’tibor beriladi, chunki tezkorlikni oshirish ancha murakkab ish. Tezkorlikning erishilgan darajada vaqtidan ilgari barqarorlashib qolishidan qutulish uchun maksimal tezlikda takroriy yugurish bilan bir qatorda tezlik-kuch, shaxsiy kuch mashqlaridan keng foydalanish, ya’ni yugurish tezligini, asosan, dinamik kuch hisobiga oshirish kerak. Kuchni tezlik bilan namoyon qilish qobilyatini tarbiyalashda dinamik zo’r berish uslubini qo’llash maqsadga muvofiqdir, bunda 17 oxiriga ko’chirishga to’g’ri keladi; bunda bu mashqlar shug’ullanuvchilar organizmiga kamroq ta'sir ko’rsatdi. Jumladan, kuch muhim ahamiyatga ega bo’lsa ham, lekin yetakchi rol o’ynamaydigan, texnik jihatidan murakkab sport turlarida (sport o’yinlari, konkida figurali uchish va boshqaar) ko’pincha shunday qilinadi. Kuch mashqlarining hozirgi zamon metodikasi uchun mashqlar orasidagi dam olish vaqty ortgani xarakterlidir. Masalan, jahondagi eng kuchli shtangachilar 1996 —1997 yillarda 2—2,5 soat mashq qilgan bo’lsalar, 1991—1992 yillarda shtangani necha marta ko’tarishni ilgarigicha qoldirib, 3—3,5 soat mashq qilgandir. Shtangani har bir ko’tarish oraliqidagi dam olish vaqtini oshirib borish, ishchanlik qobiliyatini va markaziy nerv sistemasining qo’zg’aluvchanligini unchalik kamaytirmay turib, shtangani ko’tarib ko’rishga urinib ko’rishni ko’paytirishga imkon beradi. Ko’pincha dam olish intervallari 2—3,5 daq, bo’ladi, ba'zan eng katta og’irliklar bilan ishlashda esa 4—6 daq. gacha yetadi. To’g’ri, dam olish vaqtining bunchalik ko’p bo’lishi ham kuchni to’la tiklash uchun yetarli emas. Kuchni to’la tiklash uchun esa (gaz almashuv ma'lumotlariga va boshqa ko’rsatgichlarga asosan), chegara og’irliklar ko’tarishda 10—15 daq. dan ko’p vaqt kerakdir. Agar mashg’ulotning davom etishini oshirish maqsadga muvofiq bo’lmasa (masalan, asosiy ish bilan yoki o’qish bilan band bo’lganligi uchun), kuch mashqlarini seriyalarga birlashtirish mumkin. Bunda seriyalar ichida nisbatan qisqa muddatli dam olish intervallari bo’lib, seriyalar oralig’ida esa dam olish intervallari oshiriladi (5—7 daq. gacha). Mashg’ulotlarga chegaraga yaqin og’irliklar hamda chegaradan kam og’irliklar qo’shilgan bo’lsa, dastlab chegaraga yaqin og’irliklardan foydalanish kerak. Odatda trenirovka qilinadigan asosiy og’irlikni ko’tarishdan oldin, yengilroq og’irliklar bir necha marta ko’tariladi. Og’irliklar bilan bajariladigan bu ishlar vazifalariga xizmat qilishi va shug’ullanuvchilarni charchatib qo’ymasligi kerak. Maksimal og’irliklardan foydalanganda shtangani har bir ko’tarish oralig’idagi intervallarning ko’p bo’lishiga qaramasdan, shug’ullanuvchilar nisbatan tez charchaydilar. Bunday paytlarda yuklama hajmidan oshirish uchun, jumladan, og’irlikni qavatlash va og’irlikni to’lqinsimon almashlash usullaridan foydalaniladi. 15 Foydalanilgan adabiyоtlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2018 yil 5 martdagi PF-5368-sonli farmoni 2. Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 16 yanvardagi 27-sonli «O`zbеkiston futbolini rivojlantirish-ning tashkiliy asoslari va printsiplarini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori. 3. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2006 yil 1 maydagi «O`zbеkistonda futbolni rivojlantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi qaror. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekistonda futbolni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida”gi 2012 yil 1 iyundagi № 158 qarori 5. Akramov R.A. Igroviе trеnirovochniе nagruzki v futbolе. Uchеbnoе posobiе. – T. izd Ibn Sino. 2002. 6. B.Nigmanov, F.Xo`jaеv. Sport o`yinlari. Toshkеnt- «Ilm ziyo» 2007. 7. Isееv Sh.T. Futbol jamoalarning g`alaba qozonishida futbolchilarning standart vaziyatlardan samarali foydalanish. «Pеdagogik ta'lim» J. № 2. 2003. 8. Mahkamjanov K.M. va boshhalar. Futbol o’yini tеxnikasi. Toshkеnt. Rеspublika ta'lim markazi. 1999. 9. Mirzamaxmudov Sh.S. Futbol o`yini tеxnikasi va taktikasi. O’quv qo’llanma, Toshkеnt. Fan. 2006. 10. Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni tеxnik va taktik tayyorlash. O’quv qo`llanma. Toshkеnt. 2005. 11. Nurimov R.E. Tеxnika-taktichеskaya i fizichеskaya podgotovka kvalifitsirovanix futbolistov. –T. 2001 g. 12. Futbol. Darslik R.A.Akramov. Toshkеnt, O’zDJTI nashriyoti. 2006. 13. Futbol. Uchеbnik. Pod obh.rеd. R.I.Nurimov. Tashkеnt. 2005. 14. www.uzfut.uz 30 funksional o’zgarishlar bilan davom etadi. Biroq futbolchilarning o’yin faoliyati faqat sakrash, yugurish va yurishdan iborat emasligini ham hisobga olish kerak. Futbolchilar harakati anchagina murakkab. Yakkama-yakka qattiq kurash sharoitida, eng katta tezlikda va uzoq vaqt davomida g’ayritabiiy (sirpanish, sakrash, bir oyoqqa tayangan holda) bo’lish futbolchiga ayni paytda murakkab taktik vazifani xal qilgan holda to’pni samarali egallab olishga monelik qilmasligiga kerak. Futbolchilar to’pni qanchalik yaxshi olib yursalar, maydonda qanchalik o’ylab ish tutib harakat qilsalar, futbol tomosha sifatida shuncha qiziqarli bo’ladi. Shuning uchun futbolchilarning jismoniy tayyorgarligi ularning o’yin faoliyati harakatini hisobga olgan holda shunday tashkil qilinishi kerakki, bu ularning texnik va taktik mahoratini takomillashtirish uchun asos bo’lsin. Ko’proq muayyan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar yordamida yo’l-yo’lakay ayrim texnik usullar ijrosini takomillashtirish mumkin. Buning uchun, odatda, bajarish harakteri va tuzilishiga ko’ra u yoki bu texnik usul yohud uning alohida elementlariga o’xshash bo’lgan maxsus mashqlar qo’llaniladi. Jismoniy tayyorgarlik mashg’ulotlarida ko’proq takroriy, oralatib o’tkaziladigan, o’zgaruvchan, o’yin va musobaqa uslublari qo’llanib turadi. Yillik trenirovka siklida avval umumiy jismoniy tayyorgarlik, keyin shu asosda maxsus jismoniy tayyorgarlik ko’rish tavsiya qilinadi. Futbol bilan ko’p yil shug’ullanish mobaynida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik nisbati, shuningdek, ularning muayyan mazmuni, sport mahoratini o’stirish yuzasidan maxsus tayyorgarlik salmog’i asta-sekin ortib borish tomon o’zgartirilayotir. Futbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligida kuch, tezkorlik, chaqqonlik, epchillik asosiy o’rin tutadi. Ayni shu jismoniy sifatlar futbolchilarning harakat imkoniyatlari darajasini ifodalaydi. Futbolchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish va aniqlash uchun quyidagi test me'yorlaridan foydalandik: 100 m ga yugurish 4x10 m ga mokisimon yugurish. 3 000 m ga yugurish to`ldirma to`pni uloqtirish, o`rnidan uzunlikka sakrash, egiluvchanlikni aniqlash uchun o`tirgan holda oyoqlarni 30 sm ga kerib oldinga engashish. Dastlabki olingan ma'lumotlar natijalarini bir biriga yaqin ekanligi ayrim ko`rsatkichlarda nazorat guruhi ko`rsatkichlari yuqori 26 yillik o’sish ko’rsatkichlari tegishlicha 3,7 va 6,2 sm ga tengdir. 11 yoshdan 19 yoshgacha bo’lgan davrda sakrash balandligi 24 sm ga ortadi. Bolalarda chaqqonlikning yoshga qarab rivojlanishi 10 yoshgacha ancha jadal bo’ladi. Keyingi yillarda chaqqonlik harakat apparati funkstional imkoniyatlarining qat’iy ortishi hisobiga anchagina rivojlandi. Kichik maktab yoshi (7-11 yosh) egiluvchanlikni rivojlantirish uchun eng qulay yoshdir. Xuddi shu yoshlarda bo’g’imlardagi harakatchanlik bilan mushaklarning baquvvat bo’lishi o’rtasida optimal nisbat kuzatiladi. Maksimal tezlikning 75% iga to’g’ri keladigan tezlik bilan yugurish uzunligi bo’yicha aniqlanadigan chidamlilikning eng ko’p o’sishi 13-14 yoshlarda kuzatiladi, 15-16 yoshda chidamlilik kamayadi. Bu maksimal tezlikning o’sishi va buning natijasida ish quvvatining ortishi bilan tushuntiriladi. 17 yoshda o’smirlarda chidamlilik yana ortadi. Shuni qayd qilish kerakki, jismoniy mashqlar, jumladan, futbol bilan shug’ullanish ta’sirida yosh sportchilarda jismoniy sifatlarning rivojlanishidagi biologik qonuniyatlar o’zgarmaydi. Faol pedagogik ta’sir ularning ancha yuqori darajada rivojlanishiga yordam beradi. 1.2 Jismoniy siftalar va ularni rivojlantirish mohiyati. Har bir kishi harakatlarni bajarishda muayyan imkoniyatlarga ega. Masalan, u biror og’irlikdagi shtangani ko’tara oladi, qandaydir bir vaqt oralig’ida (3 daq., 2 daq., 30 sek., 4 daq. va hokazo) 1000 m masofani yugurib o’ta oladi. Bu imkoniyatlar bir qator sifat va son xarakteristikalari jihatidan bir-biridan farq qiladigan muayyan harakatlar bilan amalga oshiriladi. Masalan, sprintcha va marafoncha yugurish organizmga sifat jihatidan boshqa-boshqa talablar qo’yadi, turli xil jismoniy fazilatlarni namoyon etishni talab etadi. Kishi harakat qilish imkoniyatlarining ba'zi bir sifatli tomonlarini kishining jismoniy (yoki harakat) fazilatlari deb atash qabul qilingan. Odatda, kuchlilik, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlik asosiy jismoniy sifatlar deb qaraladi. Kishidagi jismoniy fazilatlarning rivojlanganlik darajasi faqat kishi organlarining funksional (fiziologik) imkoniyatlari bilan emas, balki psixik faktorlar, chunonchi, irodaviy 7 3) kuch mashqlarini bajarishdan oldin maksimal darajada chuqur nafas olmaslik kerak, chunki bu ko’krak qafasidagi bosimni va zo’riqish vaqtida bo’ladigan o’zgarishlarni oshirib yuboradi; 4) tovush naychalari oralig’i toraygan vaqtda nafas chiqarishdagi kuch ko’rsatgichlari ham zo’riqishdagi kabi bo’lganligi uchun, nafasni to’xtatmay chiqara turib maksimal zo’r berish mumkin; 5) yangi shug’ullanuvchilar mashqning o’rtalarida, jumladan shtanga ko’krakda turgan vaqtda (nafas olishning bunday rejimda bo’lishi qandaydir vaqt oralig’ida mashq bajarishni qiyinlashtirib qo’yishiga qaramasdan), nafas olish va nafas chiqarishlarini talab etish kerak. Malakali sportchilar faqat bir marta — shtangani ko’krakka ko’tarishdan oldin o’rtacha miqdorda nafas olishlari mumkin. Shtangani sekin jim qilgan vaqtdagina shok holati paydo bo’lishi mumkinligini e'tiborga olib, hatto eng katta og’irliklarni ham tez ko’tarishga erishish lozim. Shtangani jim qilish vaqtida bo’yin muskullarining (jumladan, to’sh-o’mrovso’rgichsimon o’simta muskullarining) uyqu arteriyalarini haddan tashqari qattiq siqib qo’yishi shok holatining paydo bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin. Buning oldini olish uchun shtangani itarish vaqtida iyakni pastga tushirmaslik kerak. Airim mashg’ulotlarda va mashg’ulot sistemasida kuch mashqlarining tutgan o’rni va ulardan foydalanish tartibi. Ayrim mashg’ulotlardagi kuch mashqlari. Agar kuch mashqlaridan mashg’ulot asosiy qisdaqing boshlarida foydalanilsa, ularning samaradorligi ko’proq bo’ladi. Bunday holda ular markaziy nerv sistemasining optimal,— yangi (charchamagan) holatida bajariladi. Natijada nervkoordinatsion munosabatlarning hosil bo’lishi va takomillashuvi tezlashadi, bu esa muskul kuchining ortishini ta'daqlaydi. To’g’ri, bunga har doim erishib bo’lmaydi, chunki mashg’ulotlarda kuchni tarbiyalashdan boshqa vazifalarni ham bajarishga to’g’ri keladi. Kuch mashqlarini bajarish, tabiiyki, kishida charchash holatini keltirib chiqaradi, bu esa tezkorlikni tarbiyalash, texnikani takomillashtirish yuzasidan olib boriladigan keyingi ishlarning muvaffaqiyatli bajarilishiga salbiy ta'sir etadi. Shuning uchun ayrim vaqtlarda bu masalada yon berib, kuch mashqlarini dars asosiy qisdaqing 14 2.2 Futbolchilarning maydondagi harakatlariga tasnifi. Futboldagi yangi va samarali usullarining paydo bo’lishi futbolchilarning harakatlari yuksak darajada bo’lishini talab etmoqda. Har bir futbolchi bir o’yin davomida jamoasining g’alaba qozonishi uchun ko’pgina harakatlar bajarishadi. Mutaxassislar futbol o’ynash uchun kamida uchta muhim qobiliyatga ega bo’lishlikni ta’kidlashadi. Ya’ni bu, jismonan rivojlangan, o’yin texnikasini egallagan va maydonda o’zini yaxshi tuta oladigan bo’lishlari kerak. Ko’pgina futbol mutaxassislari R.A.Akramov, M.A.Godik, Yu.N.Lopachev, G.M.Sergeev, I.A. Koshbaxtiev, A.I. Talipjanovlar o’z ishlarida futbolchining o’yindagi to’p bilan, to’psiz va o’yindagi boshqa xolat xarakatlarini tekshirishgan, ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan. Bizga shu narsalar ma’lumki, futbolchining maydondagi asosiy xarkatlariga: yurish,yugurish, tup bilan yurish, tup bilan yugurish, sakrashlar, tupga zarba berish, tupni tuxtatish, tupni en chiziqdan tashlash, fintlar, podkat tashlash va raqib bilan tup uchun kurashish xarkatlari kiradi. Bundan ko’rinib turibdiki, futbol mutaxasislari (o’z tadqiqot ishlarida) futbolchilarining yuqorida ta’kidlangan xarkatlarini o’rganishgan va ularni takomil-lashtirish kerakligini izoxlab o’tishgan. Futbol mutaxasisi Yu.M. Arestov futbolchining maydondagi asosiy xarkati bu yugurishidir deb ta’kidlangan edi. U o’z tadqiqotlarida futbolchilarning yugurish xarakatlarida, ya’ni futbolchilar o’yindagi to’p bilan yugurishlari, to’psiz yugurishlari, futbolchilar tomonidan 912 km bosib o’tishini va bu kursatkich keyinchalik 12-14 km ga etishini e’tirof etgan. Xaqiqatan xam bu ko’rsatkichni o’sishini biz xozirgi futbolimizda ko’rishimiz mumkin.Bo’lib o’tgan jaxon chempionatlarida ko’pgina futbol mutaxasislari futbolchilarning bir o’yindagi xar qanday xolatdagi yugurishlarini kuzatishgan. Bunda ular futbolchining sekin yugurishi va tezkor yugurishi, maksimal tez yugurishi va to’p bilan yugurishini o’rganishgan. Futbol o’yinida futbolchilarning asosiy xarakatlaridan bir to’p bilan muomalada bo’lishi, ya’ni to’p bilan xarakatlanishidir. Unda futbolchilar to’pga zarba berish, bosh va oyoq bilan maydondagi aldamchi xarakatlari, raqibi bilan to’p uchun kurashishi, to’pni olib yurish va to’pni to’xtatish xarkatlarini bajarishadi. N.M.Lyukshinov (34) o’zining tadqiqot ishlarida 22 II.Bob.Yosh futbolchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uslublari. 2.1 Yosh futbolchilarda kuch va jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uslublari. Yosh futbolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida ularning har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashiga, sog’lig’ini mustahkamlash va mutanosib rivojlanishiga, xilma-xil ko’nikma va malakalarni egallab olishiga, futbol o’yini texnikasi va taktikasining boshlang’ich asoslarini o’rganishiga qaratilgan vositalar kompleksidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy tayyorgarlikning bu vaqtdagi vazifasi, avvalo, yosh futbolchilarning harakat funkstiyalarini (kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va epchillik), shuningdek o’z harakatlarini vaqt oralig’ida (havoda va mushaklarning zo’r berishi darajasiga ko’ra boshqara bilish harakat funkstiyasining asosiy komponentlaridir) shakllantirishdan iborat bo’ladi. Harakatlar tezligini tarbiyalashga katta e’tibor berish kerak. Chunki bolalik va o’smirlik yoshida ana shu eng muhim jismoniy sifatni tarbiyalash uchun keng imkoniyatdar mavjuddir. Shuni qayd qilish kerakki, dastlabki tayyorgarlik va boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichlarida tezkorlik chaqqonlik bilan mustahkam bog’liq ravishda tarbiyalanadi, bu esa siljishning (bir joydan ikkinchi joyga o’tishning) rastional texnikasini muvaffaqiyatli egallab olish uchun zarur asos yaratadi. 8-12 yoshlar oralig’ida yugurishdagi maksimal tezlikning anchagina ortishi harakatlar tezligining tabiiy o’sishi bilan bog’liq. 12-14 yoshda esa tezlik asosan tezlik-kuch sifatlarining va mushak kuchining o’sib borishi tufayli ortadi. Shuning uchun tezkorlikni rivojlantirishda yugurish sur’ati va katta mushak kuchini talab etadigan harakatlar chastotasini maksimal ravishda oshirishga harakat qilish kerak. Bunda tabiiy harakatlarga ko’proq o’rmn berish lozim. O’yin, musobaqa formasida bajariladigap sport o’yiilari va harakatli o’yinlar, mashqlar ham juda katta yordam ko’rsatishi mumkin. O’yin mashqlarini bajarish yosh futbolchilarni g’alabaga erishish uchun maksimal kuch sarflashga majbur etadi. O’yin materiali mashg’ulotdagi umumiy vaqtning 50% chasini egallashi kerak. Har bir mashq 16 texnik usullar o’yin harakatlari tezligi va aniqligini oshirish uchun kuchdan etarlicha tejab foydalanish imkonini beradigan, biomexanika nuqtai nazaridan maqbul harakat sistemasi bilan xarakterlanadi. Futbol texnikasini o’zlashtirib olishdagi qiyinchiliklar, aftidan, shu bilan izohlanadiki, bunda to’pni oyoq va bosh bilan o’ynatish zaruriyati, buning ustiga raqib bilan qattiq olishish zarurati tug’iladi. Mutaxassislar o’yin davomida futbolchi to’p bilan 50 martadan 100 martagacha uchrashishni xisoblab chiqadilar. Ammo bundan qisqa vaqt davomida (o’rtacha 2-3 min) tunga ega bo’lish bilan o’yin vaziyatdagi texnik priyomlarni bajarishni hajmi, turli-tumanligi, samaraligi, tezkorligi katta malakani talab etadi. Maydon o’yinchisining to’p egallash texnikasiga quyidagi gruppadagi usullar kiradi: oyoqda beriladigan zarbalar (6 usul), boshda beriladigan zarbalar (2 usul), to’pni oyoqda to’xtatish (6 usul), gavda bilan to’xtatish (2 usul), oyoq bilan qilinadigan fintlar (4 usul), bosh bilan qilinadigan fintlar (3 usul). O’yin vaqtida qaysi texnik priyom qancha miqtorda ijro etilishi futbolchilarning o’yindagi funktsiyalariga bog’liq. Texnik usullarni ijro etish sifat esa maydon o’yinchilarning xammasida yuksak darajada bo’lishi kerak. Futbol o’yinlarida asosiy texnik harakat bu to’pga zarba beri va to’pni uzatish texnikasidir. To’pga oyoq bilan va kala bilan turli usullarda zarba beriladi. To’pga oyoq bilan zarba berish oyoq kaftining ichki tomoni bilan, oyoq uchi bilan, tovon bilan bajariladi. Oyoq yuzasining o’rta qismi bilan to’pni tepish futbol-chilarning darvozaga va uzoq masofaga to’pni zarb bilan eng kuchli zarba berish usulidir. Buni bajarilish texnikasi quyidagicha: mo’ljal va to’pga nisbatan yugurish bir chiziq yo’nalishda bo’ladi. Oyoq va tebranish harakati oyoq oldi, hamda orqa qismi bilan bajariladi. Tayanish tovondan boshlanadi. To’pni va tizza bo’g’imini birlashtiradigan shartli chiziq o’qi tepish vaqtida qat’iy tik xolatida katta bo’lish zarbini juda aniq va kuchli bajarish imkonini beradi 24 rivojlantirishni ta’minlash, shuningdek, ulardan futbol bo’yicha mamlakat klublari va terma jamoalariga ishonchli zahirani shakllantirish maqsadida O’zbekiston respublikasi Prezidneti va O’zbekiston respublikasi Vazirlar Maxkamasining bir qator farmon va qarorlari qabul qilindi. Bu hujjatlarda yosh futbolchilarning nazariy tayyorgarligi va texnik taktik ko’nikmalarni takomillashtirish, professional fazilatlarni rivojlantirish, shuningdek, zamonaviy futbolni rivojlantirish xalqaro talablariga muofiq xolda yosh futbolchilarni tayyorlash jarayonini ilmiy uslubiy tavsiyalar asosida tashkil etish vazifalarni belgilanadi. Mamlakatimizdagi bir qancha futbol mutaxassislarning fikricha yosh futbolchilarning texnik taktik ko’nikmalarni egallashda ortda qolishlarni, eng avvalo yosh futbolchilarni tayyorlashning dastlabki bosqichlaridayoq yuzaga keladigan muammolar bilan izoxlash mumkin. Futbol o’yinida yuqori malakali futbochilarni tarbiyalash har doim ham dolzarb muammo hisoblangan. Yuqori malakali futbolchilarni jismonan etuk, texnik-taktik tomonlama tayyorlash voyaga etkazish, yoshlikdan futbol sport maktablarida, internatlarida o’quv mashg’ulotlarini to’g’ri yo’naltirish bilan bog’liqdir. Bizning mutaxassis va murabbiylar O’zbekiston futbolida yuqori malakali deb hisoblangan ko’pgina o’yinchilarda texnik-taktik harakatlarni ancha past darajada ekanligini takidlashmoqda. Bunga milliy terma jamoamiz safida o’ynovchi futbolchilarning xalqaro uchrashuvlarida texnik-taktik harakatlardagi kamchiliklarning ko’rinib qolishi yaqqol misol bo’la oladi. O’zbek futbolchilarining keyingi rivojlanish bosqichi to’g’ridan to’g’ri yosh bolalar va o’smirlar futbolini rivojlantirish bilan bog’liq. Qanchalik bolalar va o’smirlarni tayyorlash, o’rgatish jarayoni samarali yo’lga qo’yilsa keyingi futbolimiz rivojlanish bosqichi shunchalik samaraliroq kechadi. Zamonaviy futbol har bir futbolchidan, to’p bilan to’g’ri muomalada bo’lishni to’pni o’z jamoadashlariga aniq uzatishni, darvozaga to’g’ri zarba yo’naltirishni xujumda, himoyada va butun o’yin davomida aniqlik bilan harakat qilishlarini talab etmoqda, chunki noaniq bir harakat jamoaning uyushtirilgan xujumlarini samarasiz tugallanishiga olib keladi. 2 masalani muskullarni turlicha kuchlantirib bajariladigan harakatlarning fiziologik xususiyatlarini tushunganidagina hal qilish mumkin. Turli darajada zo’r berish bilan bajariladigan harakatlarning fiziologik xususiyatlari muskul kuchini maksimal darajada zo’r bermaslik yo’li bilan mashq qildirishga urinish nima uchun samara bermasligini tushuntirib beradi. Agar kishi muskul kuchiga muntazam ravishda anchagina zo’r bermasa, muskul kuchi o’smay qoladi, kuchlanish miqdori juda kam bo’lganda esa, kuchning o’sish darajasi hatto kamayib ketishi ham mumkin. Mashq ko’rmagan kishilarda ko’rsatayotgan zo’r berish miqdori maksimal kuchning 20% idan kam bo’lsa, ularning kuchi kamaya boshlaydi. Kuchlanish miqdori qanchalik kam bo’lsa, muskul kuchinnng kamayish protsessi va muskullarning bo’shashish protsessi shunchalik tez sodir bo’ladi, Muskullari anchagina kuchlanishga odatlanib qolgan sportchilar nisbatan katta og’irliklardan foydalanganlarida ham, og’irliklar odatdagidan kam bo’lsa, kuch kamaya boshlashi mumkin. Asosiy metodik yo’nalishlarning xarakteristikasi. Maksimal darajada zo’r berishni turli yo’llar bilan hosil qilish mumkin: 1) chegaraga yaqin bo’lmagan og’irliklarni (qarshiliklarni) yengishni chegara darajada ko’p marta takrorlash; 2) tashqi qarshilikni chegara darajada oshirish (dinamik va statik rejimda); 3) qarshiliklarni chegara darajada tezlik bilan yengish. Shunga muvofiq kuchni tarbiyalash metodikasida bir necha yo’nalishlar mavjud. Chegaradan kam og’irliklarni chegara miqdorda takrorlashdan foydalanish. Yuqorida aytganimizdek, chegaradan kam og’irliklar bilan bajariladigan harakatlar o’z fiziologik mexanizmlariga ko’ra chegara og’irliklar bilan bajariladigan harakatlardan farq qiladi. Biroq kishi charchagan sari bu hol o’zgarib boradi. Bitta XB namoyon etadigan kuchlanish pasayib ketadi. Mashqni bajarishda ko’proq XB lardan foydalaniladi va oxirgi takrorlashlarda ularning soni maksimumga qadar ortadi. Bunda effektiv razryadlar chastotasi ko’payib boradi va ularning sinxronlashuvi ro’y beradi. Birinchi gallarda osonlikcha ko’tarish mumkin bo’lgan og’irlik chegara og’irlikka yaqinlashib boradi va katta kuchli fiziologik qo’zg’ovchiga aylanadi. Zo’r berish kontsentratsiyasi o’zgaradi. Natijada 11 apparatining shakllanishi bilan mustahkam bog’langan. Bolada 8 yoshda mushaklar og’irligi gavda og’irligining 27% ini, 12 yoshda 29,4% ini, 15 yoshda - 32% ini, 18 yoshlarga kelib esa 44,2% gachasini tashkil etadi. Mushaklar og’irligining ortishi bilan birga ularning funkstional xossalari ham takomillashib boradi. Mushaklarning funkstional xossalari 7 yoshdan 10 yoshgacha bo’lgan davrda jiddiy o’zgaradi. 14-15 yoshli bolaning mushaklari o’zining funkstional hossalariga ko’ra katta yoshli kishining mushaklaridan unchalik farq qilmaydi. 11 yoshdan 19 yoshgacha bo’lgan davrda futbolchilarning mushak kuchi bir tekisda rivojlanib bormaydi. 13 yoshdan 15 yoshgacha mushak kuchi eng ko’p o’sadi. Asosiy kuch ko’rsatkichlari 73,2 dan 103,2 kg gacha, ya’ni 30 kg ga ortadi. 15-17 yoshda absolyut mushak kuchi kam o’zgaradi, faqat 16-20 yoshlarda u katta kishiga xos bo’lgan darajaga yetadi. 17-19 yoshli futbolchilarda asosiy kuch miqdori tegishlicha 126; 136,3; 159,1 kg ga yetadi. Asosiy kuch ko’rsatkichlarining o’rtacha yillik o’sishi futbolchilarda 12,3 kg ni tashkil etadi. 12 yoshdan 18 yoshgacha mushak kuchining o’sishini ko’rsatuvchi maksimal miqdor tovon mushaklari bilan ifodalaniladi (2,5 marta). Yosh futbolchilarda tezlikni rivojlantirish dinamikasi o’ziga xos xususiyatlarga ega. 7 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan davrda harakatlar sur’ati tez o’sib boradi. Harakatlarning tezligi va ixtiyoriy chastotasi, shuningdek, ularning maksimal sur’atini saqlab turish qobiliyati 14-15 yoshlarga kelib, oxirgi natijaga yaqin bo’lgan qiymatga erishadi. Futbolchilarning 60 m ga yugurishdagi natijalari 12-15 yosh orasida o’sib boradi, 15 yoshdan keyin esa ular bir oz barqarorlashadi, bu hol keyinchalik «tezlik bar’eri»ning hosil bo’lishiga olib kelishi mumkin. Agar 60 m ga yugurishdagi natijalar 11 yoshdan 18 yoshgacha 1,4 soniyaga yaxshilansa, 12 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan davrda u maksimal miqdori - 1,16 soniyani tashkil etadi. Keyingi yillarda natijalar juda kam (0,24 soniya) yaxshilanib boradi. Bolalar va o’smirlarning organizmi tezlik yuklamalariga yaxshi moslashadi. Shuning uchun 8 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan davr tezlikni va kuch sifatlarini rivojlantirish ham yosh ortgan sari qat’iy oshib boradi. Ular 13 yoshdan 16 yoshgacha eng yuqori darajada rivojlanadi. Bu davrlarda turgan joydan balandlikka sakrash natijalarining 6 bo’ladi. Bolalarning kuch imkoniyatlari oz bo’lganligi uchun ularda kuchlilikni tarbiyalashni juda ehtiyotkorlik bilan, asosan, dinamik xarakterdagi qisqa vaqtli zo’r berishdan foydalanib olib borish kerak. Kuchni oshirishga oid mashqlar minimal zo’riqish bilan bajarilishi lozimki, bunda bor kuchni yig’ish, shuningdek, uzoq davom etadigan anchagina zo’riqish istisno qilinadi. Futbolchilar bilan olib boriladigan mashg’ulotlarda, asosan, kamroq yuk bilan katta tezlikda bajariladigan mashqlar qo’llaniladi. 9-11 yoshli bolalar shaxsiy og’irligining 30% iga, 12-13 yoshli o’smirlar esa gavda og’irligining 50% iga teng bo’lgan og’irlik bilan bajariladigan mashqlarni qo’llashlari mumkin. Boshlang’ich sport tayyorgarligi bosqichida kuchni oshirish uchun mashqlarning tayyorlik komplekslarini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Jiddiy mashg’ulot qilish bosqichida butun harakat apparatining mushak guruhlarini rivojlantirishga qaratilgan kuch mashqlaridan keng foydalaniladi. Shu bilan birga, ayrim mushaklar guruhiga (rivojlanib boruvchi kuchning quvvati, asosan, shularga bog’liq bo’ladi) alohida ta’sir ko’rsatishga imkon beruvchi mashq1ar ham qo’llaniladi. Jumladan, nerv-mushak kuchlanishlarining tuzilishi va xarakteriga ko’ra futbolning butunlay ta’siriga o’xshash mashqlar (tutash uslub), shuningdek, asosiy yuklama tushadigan muskullar guruhini rivojlantirishga qaratilgan mashkdar alohida ta’sir ko’rsatishga imkon beruvchi mashqlar hisoblanadi. Barcha harakat apparatining mushaklar guruhini, shuningdek, ayrim mushaklar guruhini (futbolchilar tomonidan ko’rsatiladigan kuchning samaraliligi, asosan, shularga bog’liq bo’ladi) rivojlantirish uchun ko’proq dinamik kuch mashqlaridan foydalaniladi, bular ikki guruhga: shaxsiy kuch guruhiga bo’linadi. Yosh futbolchilarning kuch imkoniyatlari umumiy darajasini oshirish uchun ko’proq takroriy zo’r berish uslubi qo’llaniladi. Bu uslubda mushakning nisbatan ko’p ishlashi modda almashinuvini anchagina yaxshilaydi. Trofik jarayonlarning faollashuvi o’smirlar kuchining o’sishiga ijobiy ta’sir etadi. Bundan tashqari, takroriy zo’riqish uslubidan foydadanganda, haddan tashqari kuch sarflash ehtimoli kamayadi. 13-16 yoshda og’irliklar bilan ishlashda maksimal darajada zo’riqishga yo’l qo’yilmaydi. Shuning uchun og’ir jismning optimal vaznini aniqlashda yosh futbolchining 19

Futbolchilarning jimoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda chidamkorlik sifatini ahamiyati

Купить