G‘afur G‘ulom asarlarida davr va shaxs talqini - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	168.6KB
Покупки	2
Дата загрузки	16 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

G‘afur G‘ulom asarlarida davr va shaxs talqini

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO‘NALISHI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI

Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
_________ N.Chiniqulov
“____” __________________

MAVZU: “ G‘afur G‘ulom asarlarida davr va shaxs talqini ”
mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 405 – guruh talabasi
Xonazarova Dilrabo
Masofaviy ta’lim kafedrasi
o‘qituvchisi ____ _____________
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva

21
TOSHKENT – 2024
Talabaning F.I.SH. Xonazarova Dilrabo
Sirtqi ta’lim yo‘nalishi: IV kurs 405 - guruh
Fan nomi : O‘zbek adabiyoti
Kurs ishi mavzusi: “G‘afur G‘ulom asarlarida davr va shaxs talqini”
Kurs ishi bo‘yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________ _
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi ______R.Abdullayeva
A’zolar:
____________________ __________
____________________ __________
____________________ __________

2
3
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………. .4
I BOB. ADABIY TA’SIR VA BADIIY MAHORAT
1.1. G’afur G’ulom nasri takomilida Abdulla Qodiriy romanlarining
ta’siri…....13 1.2. Yozuvchi nasriy merosining janriy rang-barangligi va
ichki rivoji..............20
II BOB. ADIB IJODIY QARASHLARI VA BADIIY TASVIR
MUTANOSIBLIGI
2.1. Adib qissalarida folklor va mumtoz adabiyot an’analari……………….35
2.2. Bosh qahramon qismatining ijtimoiy davr bilan bog’liqlikda badiiy tahlil
qilinishi ………………………………………………………………………….39
III BOB. ADIB QISSALARIDA YUMORNING KO‘LAMI
3.1. O‘spirin obrazining shafqat va hamdardlik negizida tasvirlanishi………....42
3.2. Xarakterlar qismatining o‘zaro tutashligi………………………………......47
XULOSA……………………………………………………………………….. 52
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………… 54

3
4 K IRISH
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoev
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga
bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida xalqning aniq maqsad yo‘lida
harakat qilishida ta’lim-tarbiyaning roli naqadar muhim ekanini uqtirarkan:
“Hozirgi vaqtda yoshlar tarbiyasi biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini hech
qachon yo‘qotmaydigan masala bo‘lib qolmoqda... Bu vazifalarni amalga
oshirishda biz asrlar mobaynida shakllangan milliy an’analarimizga,
ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz” 1
,- deb ta’kidladilar. Darhaqiqat,
mustaqillik biz yoshlar uchun yangi-yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda.
Biroq, yosh avlod shiddat bilan o‘zgarayotgan dunyoga hamqadam bo‘lishi, olis
va yaqin o‘tmish merosimizni qaydarajada o‘zlashtirishi, ularning o‘zligini
anglashiga ham bog’liqdir.
Nodir iste’dod sohibi, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi, faylasuf
shoir, nosir G’afur G’ulom xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning
qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini dildan his eta bilgan olim, shoir va
yozuvchi edi. G’afur G’ulom ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari,
xusuan qissalari tashkil etadi. Mazkur qissalarni davr va shaxs talqini nuqtai
nazaridan o‘rganish yoshlar tarbiyasi, madaniy merosga munosabatini
shakllantirish, XX asr vaqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida
o‘rganish negizida estetik didini kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Zotan, “... biz hali yurtimizni, uning o‘ziga xos tarixi, madaniyati, ulug’ olimu
ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni to‘liq o‘rganganimiz yo‘q.” 2
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. G’afur G’ulom hayoti, ijodiy
merosining qimmati, qadri doimo adabiyotshunoslik va tanqidchilikning diqqat
markazida bo‘lib kelgan.
1
Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва
фаровонлигининг гарови // Халқ сўзи, – 2016 йил 8 декабр
2
Мрзиёев Ш.М. 2017 йилнинг 15 июнь куни Тошкент шаҳрида бўлиб ўтган: “Ижтимоий
барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби” мавзусидаги
анжуманда сўзланган нутқ. // Халқ сўзи, – 2017 йил 16 июн, № 119 (6813).

4
5Ijod namunalari 30-yillardayoq maktab va Oliy o‘quv yurtlari dasturlaridan o‘rin
olgan. Hozirgacha mustaqilligimizni mustahkamlash, zamondoshimiz badiiy-
estetik didini o‘stirishga xizmat qilib kelmoqda. G’.G’ulom hayoti va ijodiy
merosining o‘rganilishini shartliravishda ikki davrga bo‘lib o‘rganish maqsadga
muvofiqdir. 1.Yakkahokim mafkuraviy-dabiy siyosat hukmron bo‘lgan davr. 2.
Mustaqillik davri.
Yakkahokim mafkuraviy-dabiy siyosat hukmron bo‘lgan davr da G’afur
G’ulom hayoti va ijodi Olim Sharafiddinov (Ayn), Oybek, Hamid Olimjon,
Homil Yoqubov, Salohiddin Mamajonov, Matyoqub Qo‘shjonov, Naim Karimov,
Ozod Sharafiddinov, Baxtiyor Nazarov, Umarali Normatov, Niniel Vladimirova,
Sobir Mirvaliev, Solih Qosimov, Berdiali Imomov, Marhamat Amilova, Sharif
Yusupov, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Abdug’afur Rasulov, Hamidulla Boltaboev,
Tozagul Matyoqubova va boshqa o‘nlab olimlarning diqqatini jalb qilgan.
Bular orasida professor Homil Yoqubovning G’afur G’ulom hayoti va
ijodini tadqiq etuvchi adabiy-tanqidiy ocherki 3
ayniqsa, diqqatga sazovordir.
Kitobda atoqli o‘zbek shoiri o‘zi yashagan davr voqeligidan hayotiga mazmun
olib, ijodiy imkoniyatlarini kengaytirgan qalamkash sifatida o‘rganiladi. Garchi
olim G’afur G’ulomning o‘ttiz besh yillik ijodiy yo‘lini siyosiy-mafkuraviy
nuqtai nazardan tahlil etsa ham, uning ichki takomilini kuzatish, asarlari poetik
tili va xalqchilligini aniqlash, istiqbol rejalarini pragnoz qilishga ham harakat
qilgan edi.
Akademik Salohiddin Mamajonov ham G’afur G’ulom ijodini o‘rganishga
barakali hissa qo‘shdi. Uning “Shoir va zamonaviylik” 4,
“G’afur G’ulom
prozasi” 5
, “Uslub jilolari” 6
kabi yirik monografik kurs ishilarida shoir ijodi
g’oyaviylik bilan bir qatorda, badiiy barkamollik talablaridan ham tadqiq etildi.
G’afur G’ulom she’riyati siyosiy-falsafiy ruhi, ko‘tarinki pafosi, hozirjavob va
dolzarbligi, xalqchilligi va gumanizmi jihatidan qadrlandi. G’.G’ulom ijodi:
3
Ёқубов Ҳ. Ғафур Ғулом (ҳаёти ва ижоди). – Т: Бадиий адабиёт, 1959
4
Мамажонов С. Шоир ва замонавийлик. – Т: Фан, 1963
5
Мамажонов С. Ғафур Ғулом прозаси. – Т: Фан, 1966
6
Мамажонов С. Услуб жилолари. – Т: Адабиёт ва санъат, 1972

5
6a) mumtoz folklor;
b) Sharq she’riyati;
v) rus adabiyoti.
kabi uch ildizdan oziqlanishi aniqlanib, shu asosda tahlil qilindi. Uning qirq yillik
ijodiy yo‘lini kuzatgan adabiyotshunos G’.G’ulomni “o‘zbek poeziyasining
oqsoqoli,” - deb ta’rifladi. Munaqqid “Shoir va zamonaviylik” nomli kitobida
G’.G’ulomning mavzu tanlashi, obraz yaratishdagi individualligi, hayot
materialiga yondashuvi, estetik qarashlari va badiiy ijodi o‘rtasidagi birlik kabi
jihatlarni haqqoniy ko‘rsatishga harakat qilgan. “Uslub jilolari” monografiyasida
esa, G’afur G’ulom she’riyatining lirik qahramoni, shoir ijodida an’ana va
novatorlik, uslub masalalari, shuningdek, rus adabiyoti bilan aloqalari, yosh
qalamkashlarga ta’siri tekshirildi. G’afur G’ulomning ustozlari, individual uslubi,
boshqa qalam sohiblariga ta’siri bir butunlikda olib qaraldi. Boshqacharoq qilib
aytganda, shoirning poetik ijodi yaxlit tarzda o‘rganildi. Adabiyotshunos “G’afur
G’ulom prozasi” kitobida yozuvchining nasr sohasidagi mahoratini ochishga,
asarlarining janr xususiyatlarini belgilashga, individual uslubi, bayon
tamoyillarini ko‘rsatishga, ijodiy metodini xarakterlashga asosiy e’tibor qaratdi.
S.Mamajonov kurs ishilari G’afur G’ulomning voqelikka yondashuvi va uni idrok
etish usuli, ijodiy metodini tayin etishi kabi jihatlari bilan bugungi
adabiyotshunoslik talablariga to‘la javob bera olmasa-da, o‘z davrida katta
ahamiyat kasb etdi. Ularda istifoda etilgan boy faktik materiallar keyingi kurs
ishilar uchun tayanch vazifasini o‘tadi.
Marhamat Amilova “O‘zbek sovet adabiyotida folklor an’analari” 7
kitobida
G’afur G’ulomning xalq og’zaki ijodidan foydalanish tamoyillari, poetik
asarlarida folklor an’analaridan foydalanishdagi ijodiy individualligi kabi
masalalar o‘rganildi. Kurs ishichi ijodkorning folklor materialiga murojaat qilishi
adabiyotni rivojlantiruvchi muhim tendentsiyalardan biri ekanligini to‘g’ri
ta’kidlaydi. U G’afur G’ulom ijodida xalq og’zaki ijodiga xos shakliy-uslubiy
jihat, obraz va motivlar, mubolog’a va komizmdan foydalanish nisbatan ochiqroq

76
7
Амилова М. Ўзбек совет адабиётида фольклор анъаналари. – Т: Фан, 1990

7
8namoyon bo‘lishini ko‘rsatdi. Biroq, ijtimoiy ideali xarakteridagi “sifatiy
siljish”larni sho‘ro mafkurasi, estetikasi doirasidagina ko‘rsatishga majbur bo‘ldi.
Umuman, yuqorida ko‘rsatilgan kurs ishilarda yaqin o‘tmish davri
mafkurasining izlari aniq ko‘rinadi. Bu hol kurs ishichilarning adabiy tahlillari
qimmatini, davr imkon bergani qadar G’afur G’ulom ijodi mohiyatini anglab, u
yoki bu asarining biografik-genetik ildizlarini ochishga bo‘lgan intilishlarini
butkul inkor qilishga asos bo‘la olmaydi.
Istiqlol yillarida erkin fikr taraqqiyoti, adabiyotshunoslik va tanqidchilik
rivoji uchun keng keng imkoniyatlar yaratildi. Bu hol G’afur G’ulom shaxsi va
ijodiga bo‘lgan munosabatni ham keskin o‘zgardi. Uning ijodiy merosi ildizlari
hamda mohiyatiga tobora chuqurroq kirib borildi. Tahlil va talqinlar ilgarigi kurs
ishilardan farqli tarzda G’afur G’ulom fenomenining tamomila yangi qirralarini
kashf etishga yo‘naltirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan G’afur G’ulom
tavalludining yuz yilligini munosib nishonlash to‘g’risida maxsus qaror qabul
qilinishi va bu san’aning keng nishonlanishi, Respublika Birinchi Prezidenti
Islom Karimovning Toshkent shahrida shoir haykali ochilishiga bag’ishlangan
marosimda aytgan quyidagi so‘zlari ijodkorga bo‘lgan cheksiz ehtirom nishonasi
bo‘ldi: “...G’afur G’ulom shaxsi, xotirasi va merosi haqida gapirganda , biz bu
ulug’ insonni, avvalo, keng, tom ma’noda xalq shoiri, deb qiyos etamiz, uning
o‘lmas nomi va so‘nmas ijodi oldida bosh egamiz” 8.
Yuqoridagi qarorga asosan 2003 yilda jumhuriyatimizning deyarli barcha
hududlarida bu qutlug’ san’aga bag’ishlangan ilmiy-nazariy va amaliy anjumanlar
bo‘lib o‘tdi. Ularda o‘qilgan ma’ruzalarning matnlari chop etilib, ilmiy-adabiy
jamoatchilik va keng kitobxonlarga taqdim etildi. Mirzo Ulug’bek nomidagi
O‘zbekiston Milliy universiteti professor-o‘qituvchilari ma’ruzalaridan tarkib
topgan “G’afur G’ulom va davr” 9
nomli to‘plamdan Umarali Normatov,
Qozoqboy Yo‘ldoshev, Hamidulla Boltaboev, Abdug’afur Rasulov, Sanjar
8
Халқ сўзи. // – 2003 йил, 13 май.
9
Ғафур Ғулом ва давр. – Т: Университет, 2003

8
9Sodiqov, Hamdam Abdullaev, Hamidulla Dadaboev, Umurzoq O‘ljaboev,
Rahmatulla Inog’omov, Islomjon Yoqubov, Normurod Yo‘ldoshev, Ziyodulla
Hamidov va boshqalarning ilmiy-nazariy maqolalari o‘rin oldi. Ularda G’afur
G’ulom millat ruhining ifodachisi sifatida tahlil va tadqiq etildi.
Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universitetida bo‘lib o‘tgan
ilmiy-nazariy konferentsiya natijalari sifatida chop etilgan “G’afur G’ulom va
Samarqand” 10
, “G’afur G’ulom o‘zbek adabiyotining bayroqdori ” 11
kabi
to‘plamlarda birinchidan, shoir ijodining yuksalishida Samarqand adabiy
muhitining o‘rni haqida so‘z yuritildi. Ikkinchidan, G’afur G’ulom ayrim
asarlarining yaratilish tarixi, badiiy mahoratiga doir ma’lumotlar keltiriladi.
Uchinchidan, adabiy-ilmiy muloqotlar, shuningdek, adabiyotning umrboqiyligini
ta’minlovchi omillar tahlil etildi. Mazkur izlanishlarda shoir tagma’noli fikrlarini
ilg’ashga, asarlari bag’ridagi yashirin qatlamlarni yuzaga chiqarishga harakat
qilindi.
Professor Hamdam Abdullaevning “G’afur G’ulom va Xorazm” 12
risolasi
adibning Xorazm mavzusidagi asarlarida keltirilgan e’tiroflar, uni ko‘rgan va
muloqotda bo‘lgan kishilarning xotiralaridan tartib berilgan. Fikrimizcha, G’afur
G’ulomning u yoki bu viloyat olimlari, ziyolilari bilan adabiy aloqalarini,
she’riyat kechalaridagi insoniy xususiyatlarini ham yoritish kerak. Shubhasiz,
muallif hayoti bilan chambarchas aloqador bo‘lgan hodisalar uning tabiati, ayrim
asarlari tarixi, atrofini qurshagan insonlar haqidagi tasavvurlarimizni yanada
kengaytiradi. Ammo, xalqaro miqyoslarda tanilgan shoir, nosir va akademik
G’afur G’ulomni jahon adabiyoti darajalarida o‘rganish, tafakkur qamrovini
kosmogonik kengliklarda olib qarashgina uning o‘z davri adabiy hayotidagi
o‘rnini, bugungi kunimiz uchun ahamiyatini teranroq anglash sari yetaklaydi.
Farg’ona Davlat universiteti ilmiy-nazariy anjuman materiallari “G’afur
G’ulom – shoir, yozuvchi va olim” 13
deb nomlandi. Zahiriddin Muhammad Bobur
10
Ғафур Ғулом ва Самарқанд. – Самарқанд, Университет, 2003
11
Ғафур Ғулом - ўзбек адабиётининг байроқдори. – Самарқанд, Университет, 2003
12
Абдуллаев Ҳ. Ғафур Ғулом ва Хоразм. – Т: 2003
13
Ғафур Ғулом – шоир, ёзувчи ва олим. – Фарғона, 2003

99
nomidagi Andijon Davlat universitetida o‘tkazilgan konferentsiya natijalari
“O‘zbek filologiyasining dolzarb muammolari ” 14
nomi bilan chop qilindi. Ularda
G’afur G’ulomning adabiy-ilmiy merosi, ijtimoiy faoliyati, o‘zbek adabiyotida
tutgan o‘rni, asarlarining til xususiyatlaridan tortib, ijod mahsullarini ta’lim
tizimida o‘rganish muammolari, shoir haqidagi ayrim xotiralargacha qamrab
olishga harakat qilingan. Muhimi shundaki, mazkur anjumanlar viloyatlarda
o‘tkazilishiga qaramasdan, akademiklar: Salohiddin Mamajonov, Botir
Valixo‘jaev, professorlar: Bahodir Sarimsoqov, Umarali Normatov, Hamidulla
Boltaboev, Abdug’afur Rasulov va boshqalar ham ularda o‘z ma’ruzalari bilan
faol ishtirok etishdi.
“G’afur G’ulom zamondoshlari xotirasida” 15
kitobi O‘zbekiston xalq
shoiri Abdulla Oripovning “Alvido ustoz” marsiyasi bilan ochiladi. To‘plamdan
O‘zbekiston xalq shoirlari: Sobir Abdulla, Zulfiya, Mirtemir, Ramz Bobojon;
O‘zbekiston qahramonlari: Said Ahmad, Erkin Vohidov, Ozod SHarafiddinov;
O‘zbekiston xalq yozuvchilari: Hamid G’ulom, Mirmuhsin, Odil Yoqubov, O‘tkir
Hoshimov; O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat hodimlari: Vahob
Ro‘zimatov, Maqsud Qoriev; O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi
Omon Muxtor, Qozog’iston xalq yozuvchisi Sobit Muqonov, tatar shoiri Samad
SHokir, yozuvchi Jonrid Abdullaxonov hamda G’afur G’ulomning rafiqasi
Muharram G’ulomovalarning samimiy xotiralari o‘rin olgan. Oybek, Abdulla
Qahhor, Komil Yashin, Mirzo Tursunzoda, SHarof Rashidov, Asqad Muxtor,
Nikolay Tixonov, Konstantin Simonov, Abdulqosim Lohutiy, CHingiz Aytmatov,
Rasul Hamzatovlarning G’afur G’ulom shaxsi, iqtidori, salohiyati, badiiy
mahorati haqidagi haqli e’tiroflari kitobni ziynatlab turibdi.
Adabiyotshunos olim, akademik Naim Karimov “G’afur G’ulom ” 16
nomli
risolasida G’afur G’ulom ijodiga bugungi voqelik nuqtai nazaridan yondashadi.
Badiiy jihatdan mukammal she’rlarining yaratilish tarixi, g’oyaviy-badiiy jozibasi
14
Ўзбек филологиясининг долзарб муаммолари. – Андижон, 2003
15
Ғафур Ғулом замондошлари хотирасида. – Т: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт - матбаа ижодий уйи,
2003
16
Каримов Н. Ғафур Ғулом. – Т: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт - матбаа ижодий уйи, 2003.

10haqida fikr yurgizish asnosida, N.Karimov shoir hayotining hali ko‘pchilikka
noma’lum bo‘lgan ayrim sahifalari haqida naql qilish yo‘lidan boradi. Shoir
biografiyasiga oid ma’lumotlar vositasida ijodkor ruhiyatini va asarlarini
tushunishga intiladi. Shubhasiz, akademik Baxtiyor Nazarovning “G’afur
G’ulom olami” 17
risolasini keyingi yillardagi g’afurg’ulomshunoslikning jiddiy
yutug’i sifatida ko‘rsatish lozim. Shuningdek, filologiya fanlari nomzodi Tozagul
Matyoqubovaning “G’afur G’ulom badiiyati” 18
monografiyasining “G’afur
G’ulom nasrining poetik jozibasi”, - deb nomlangan uchinchi bobida G’.G’ulom
hikoyalarida peyzajning badiiy-estetik funktsiyasi kuzatilgan. Adib
hikoyalaridagi nasr va nazm uyg’unligi liro-epik nasriy uslubning o‘ziga xosligi
va poetik til jozibadorligi misolida yoritilgan. Ifoda vositalari majmui
mutanosibligi - tasvir palitrasi rang-barangligi jihatidan G’afur G’ulom kichik
nasri Gogol va Cho‘lpon ijodi bilan chog’ishtirilgan. Bunday kurs ishilar ushbu
BMIni yozishda ilmiy-nazariy asos vazifasini o‘tadi.
Kurs ishi ob’ekti. BMI uchun akademik G’afur G’ulomning “Tirilgan
murda”, “Netay”, “Shum bola”, “Yodgor” qissalari va ayrim hikoyalari ob’ekt
sifatida tanlandi. Shuningdek A.Qodiriyning «O‘tgan kunlar», «Mehrobdan
chayon» romanlari, Mark Tvenning “Tom Soyer va Geklberri Finning
sarguzashtlari” asari qiyosiy tahlilga tortildi.
Kurs ishi maqsadi. Bitiruv malakaviy ishimizning asosiy maqsadi G’afur
G’ulom qissalarida davr va shaxs talqini muammosini yozuvchi estetik ideali va
yaratilgan davridan ajratmagan holda, milliy istiqlol g’oyasi hamda umuminsjniy
tuyg’ular ifodasi nuqtai nazaridan o‘rganishdir.
Kurs ishining vazifalari. BMIda shu maqsadni amalga oshirish uchun
quyidagi vazifalarni bajarish belgilab olindi:
- G’afur G’ulomning mohir nosir, taniqli qissanavis sifatida shakllanishi
hamda mahoratini oshirib borishiga ta’sir etgan omillarni adabiy ta’sir va badiiy
mahorat muammosi nuqtai nazaridan o‘rganish;
17
Назаров Б. Ғафур Ғулом олами. – Т: Фан, 2004.
18
Матёқубова Т. Ғафур Ғулом бадиияти. – Т: Фан ва технология, 2006

11- adib nasri takomilida Abdulla Qodiriy romanlarining ta’sirini kuzatish;
- y ozuvchi nasriy merosining janriy rang-barangligi va ichki rivojini tahlil va
tadqiq qilish;
- adib ijodiy qarashlarining badiiy asarlariga ko‘chisi, ya’ni estetik ideal
va badiiy tasvir mutanosibligini o‘rganish;
- G’afur G’ulom qissalarida folklor va mumtoz adabiyot an’analarini o‘rganish;
- adib qissalarida bosh qahramon qismatining ijtimoiy davr bilan bog’liqlikda
badiiy tahlil qilinishini tahlil qilish;
- G’afur G’ulom qissalarida yumorning ko‘lamini o‘rganish;
- yozuvchi obrazlarni shafqat va hamdardlik negizida tasvirlanish tamoyilini
ko‘rsatish;
- davr va shaxs talqini muammosini xarakterlar qismatining o‘zaro tutashligi
negiida o‘rganish.
Kurs ishi natijalarining ilmiy-amaliy ahamiyati. Ushbu BMI G’afur
G’ulom qissalarini davr va shaxs talqini muammosini milliy istiqlol mafkurasi
talablari asosida o‘rganishga bag’ishlangani bilan ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.
Uning natijalari kelgusida amalga oshiriladigan izlanishlar uchun muayyan
ahamiyatga ega bo‘ladi, deb o‘ylaymiz. BMIning nazariy xulosalaridan oliy o‘quv
yurtlari va akademik litsey hamda kollejlar, o‘rta umumta’lim maktablari uchun
G’afur G’ulom qissalari bo‘yicha darslik va qo‘llanmalar yaratishda, uslubiy
tavsiyanomalar tuzishda, talabalarga maxsus kurslar o‘qitishda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. BMI tarkibiy tuzilishiga ko‘ra Kirish,
uchta mustaqil bob, Xulosa va Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

12I BOB. ADABIY TA’SIR VA BADIIY MAHORAT
1.1. G’afur G’ulom nasri takomilida Abdulla Qodiriy romanlarining ta’siri
Abdulla Qodiriy ijodiy merosi ko‘plab yozuvchilar uchun estetik mahorat
namunasi vazifasini o‘tagan. Adabiyotshunosligimizda adib romanlarining
Cho‘lpon, Oybek ijodiga ta’siri xususida mauayyan mulohazalar bildirilgan. 19
Biroq, Abdulla Qodiriyning G’afur G’ulom nasriga ta’siri masalasi nisbatan kam
tadqiq qilingan. Manbalarning ko‘rsatishicha, G’afur G’ulom XX asrning ulug’
shoiru adiblari: Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Toji Rahmon, Jo‘ra Mahkam,
Muhammadsharif So‘fizoda, Husayn Shams kabi ijodkorlar bilan bir necha vaqt
yaqin muloqotda bo‘lgan. 1936 yilning yozida Moskvada o‘tkazilgan qurultoyda
qatnashish uchun O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasidan vakil sifatida borgan bir
guruh yozuvchilar qatorida Abdulla Qodiriy va G’afur G’ulom ham bo‘lgan. Bu
haqda G’afur G’ulomning o‘zi 20
va Abdulla Qodiriyning o‘g’li Habibulla
Qodiriy 21
qayd qilib o‘tishadi.
Jumladan, G’afur G’ulom e’tirof eitishicha, Abdulla Qodiriy uni o‘ziga
yaqinlashtirishga, suhbatlarida hamroh qilishga harakat qilgan. Chamasi u yosh
G’afur G’ulom iqtidori va salohiyatini qadrlagan, istiqboliga umid bilan qaragan.
Taassufki, G’afur G’ulom 1939 yilda so‘zlagan nutqida o‘zining «bir sho‘ro
shoiri» ekanligini isbotlashga, «katta-katta xato» larini e’tirof etishga majbur
bo‘ladi. Yuqorida nomlari keltirilgan shaxslarga, xususan, A.Qodiriyga nisbatan
noxolis munosabatda bo‘ladi. Chunki 1938 yil qatog’onidan yurak oldirib
qo‘ygan adabiyot va san’at ahli, xususan G’.G’ulom ham, siyosiy jihatdan
xushyor bo‘lishga majbur edi. Shuning uchun, G’.G’ulomning A.Qodiriyga
19
Бу ҳақда қаранг: Отаев Р. Тонг юлдузи шуълалари. // Шарқ юлдузи,1989. № 1; Каримов Б. Қодирий
қадри. –Т: 2003, – Б 30-35; Қуронов Д. Чўлпон насри поэтикаси. – Т : Шарқ, 2004 – Б. 237-263
20
Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 12 томлик. 12 том. – Т : Фан, 1989 – Б. 9. (БМИда Ғафур
Ғулом маъруза ва мактубларидан келтирилган иқтибослар шу нашрдан олинди.Р.У.)
21
Ҳабибулла Қодирий. Отам ҳақида. Хотиралар. – Т: 1983.

13bo‘lgan adabiy-siyosiy munosabati haqida shoshmashosharlik bilan xulosaga
kelish to‘g’ri emas. Qolaversa, shaxsiy munosabatlar tabiatan g’oyat murakkab
bo‘lgan badiiy ijod va o‘zaro ta’sir jarayoniga to‘g’ridan to‘g’ri tadbiq etilmasligi
lozim. Shubhasiz, bu ikkala san’atkor ijodida o‘zaro bir-biriga yaqin va
mushtarak jihatlar anchagina.
Masalan, biz Abdulla Qodiriy romanlari bilan G’afur G’ulom qissa va
hikoyalarini kuzatar ekanmiz quyidagi yo‘sinlarda o‘zaro mushtaraklik ko‘zga
tashlanishining guvohi bo‘lamiz:
a) voqealar talqinida;
b) qahramonlar ruhiy kechinmalarini ifodalashda;
v) xarakterlar dramatizmi ifodasida;
g) ijodkorning hayotga, voqelikka, insonga munosabati va badiiy-estetik
qarashlarida.
Bunga ishonch hosil qilish uchun biz dastavval, A.Qodiriy romanlari bilan
G’afur G’ulomning «Qizaloq», «Netay» asarlarlarining ayrim o‘rinlarini qiyoslab
ko‘ramiz. «Qizaloq» hikoyasi va «Netay» qissasi o‘zining janriy xususiyatlari,
yozuvchi g’oyaviy-badiiy niyati, uslubiy o‘ziga xosligi bilan «Mehrobdan
chayon» romanidan farq qiladi. Biroq ulardagi ayrim voqealar badiiy talqini,
qahramonlar ruhiy kechinmalari ifodasida ajib bir uyg’unlik ham mavjud.
Jumladan, «Mehrobdan chayon» romanida Ra’no xonga unashtirilgach, taqdirga
tan berib o‘tirmay, Anvar bilan birgalikda o‘z erkin hayoti, baxti uchun kurash
yo‘llarini izlaydi va ular bir kechadayoq Mahdum xonadonini tark etishadi. Xuddi
shunga o‘xshash voqea «Qizaloq» hikoyasi uchun asos qilib olinadi. Hikoya
qahramoni Ibay “Mehrobdan chayon” romanidagi Anvar singari oq-qorani
taniydigan, hukumat ishlarida ishlaydigan yigit. Mukarrama ota-ona ra’yiga
qarshi borib, sevgilisi Ibay bilan ota uyidan bosh olib ketadi. Mazkur voqea
talqinida roman qahramonlari bilan hikoya qahramonlari qismati o‘rtasida
mushtaraklik namoyon bo‘ladi. Bu avvalo, ikkala asar qahramonlari qalbidagi
mehr va sog’inch tuyg’ulari tasvirida kuzatiladi. Roman qahramoni Ra’no ham,
hikoya qahramoni Mukarrama ham uyidan ketgach, tez kunda o‘z tug’ilib o‘sgan

14uyi va ota-onasini sog’inib qolishadi. O‘z jasorati bilan Anvarni lol qoldirgan
Ra’no ba’zan ko‘z yoshi to‘kib, yigitni xunob qiladi. Anvar unga dalda berib:
«...Biz Toshkentga yetgan kunimizoq sog’ligimizni va uzrimizni aytib xat
yozamiz», - deydi. Ma’lum vaqt o‘tib, bu voqealar eskirgach, Qo‘qonga o‘zimiz
kelishimiz mumkin, deb qizni yupatadi. Bunda xonning g’azabidan, ota-ona
hijronidan qo‘rqmay, ularning boshiga tushishi mumkin bo‘lgan balo-qazolarni
o‘ylamasdan o‘z baxti yo‘lida jasorat bilan kurashga otlangan qiz hissiyotlari
hayotiy, jonli va asosli aks ettirilgan. Mazkur o‘rinda «tasvir yana xolis, izchil
realistik o‘zanga tushib oladi» 22
«Qizaloq» hikoyasidagi Mukarramaning ruhiy kechinmalari ifodasida
Ra’noning ruhiy tuyg’ulariga uyg’unlik kuzatiladi. Yillar o‘tib, Ibay va
Mukarramadan xabarnoma keladi. Maktubda ikkala yosh Andijonda baxtli hayot
kechirishayotgani bayon etilib, bo‘lib o‘tgan ishlar uchun ota-onadan uzr
so‘rashadi. Unda qizning bu ishlardan pushaymonligi, ota-onasini bir ko‘rishga
intizorligi, agar izn berishsa qaytib kelishlari mumkinligi haqidagi ko‘ngil izhori
keltiriladi. Bu o‘rinda har ikkala adib tasvirida muayyan o‘ziga xoslik namoyon
bo‘ladi.
G’afur G’ulom hikoyasida ota-ona yoshlarning gunohini kechirib, xat
yozishgach, ular qaytib kelishadi. Yangi oilada qiz farzand dunyoga kelishi bilan
hikoya nihoyalanadi. Hikoyada qiz qalbidagi tavba, ota-ona qalbidagi mehru
shafqat o‘ziga xos ta’sirchan uslubda tasvirlangan. «Mehrobdan chayon» romani
epilogida esa, Xudoyorxondan avfnoma borgachgina, Anvar bilan Ra’no
Toshkentdan Qo‘qonga qaytib kelishgani haqida ma’lumot beriladi. Ikkala asarda
ham yoshlarning o‘z baxti va erkin hayoti uchun kurashlari va ularning orzu
niyatlari ro‘yobga chiqishi ishonarli tarzda yoritilgan.
Yozuvchilar har bir detal va holat tasviriga alohida e’tibor bilan
yondashishgan. Romanda Anvar bilan Ra’no uylaridan ketgan o‘sha kechadagi
qizning tashqi ko‘rinishi, aniqrog’i kiyimi masalasi dikkatni jalb qiladi. Yigit
hech kutmaganda qiz erkakcha kiyinib oladi. «Paranji ol, Ra’no»,- deb turgan

1522
Норматов У. Қодирий боғи. – Т : Ёзувчи, 1995 – Б. 173

16Anvar o‘z yonida turgan «o‘spirin yigit» ni ko‘rib, uning tadbirkorligiga lol
qoladi. Yozuvchi bu o‘rinda o‘z baxti va kelajagi uchun dadil kurashga otlangan
qizning jasoratini aniq yoritish uchun ushbu tasvirga murojaat qilgan. «Qizaloq»
da bu holat tasviri birmuncha yalang’ochroq bo‘lib, unda tashabbuskorlik ko‘proq
yigit qo‘lida. Ibayning tavsiyasi bilan qiz sahar chog’i paranjisiz, ochiq holda
uydan ketadi. Ikkala asarda ham adiblar tanlagan tasvir usullari yoshlarning erkin
muhabbat va baxtli hayot uchun dadil qadamlarini realistik tarzda aks ettirishga
yordam bergan.
Asarlardagi ota-onalar ruhiy kechinmalari tasviri ham e’tiborga molik.
Romandagi Solih Mahdumning fojia xabarini eshitgan paytdagi ahvoli g’oyatda
achinarli va ayanchli bo‘lib, el-yurt oldida sharmanda bo‘lgan ota qayg’u bilan
yig’lab: «Ilohi juvonmarg bo‘lsin, meni yerga qaratdi»,- deydi. Nigor Oyim esa
chorasiz holda piq-piq yig’laydi.
Hikoyada bu dahshatli xabarni eshitgan Zulayho xola ayyuxonnas solib
yig’laydi. Chorasiz ona qizini «oq» qilib, Ibayni qarg’aydi. Otasi Shokir aka esa
Ibaylarnikiga borib, to‘s-to‘palon ko‘targanidan natija chiqmagach, uni «duoyi
bad» qiladi. Mazkur o‘rinda har ikkala asarda ham ro‘y bergan mudhish voqeani
haqqoniy aks ettirish va kutilmagan xabarning ota-onaga ko‘rsatgan ta’sirini
yoritishda xalq qarg’ishlari keng qo‘llanilgan. Bunda qarg’ishlar bir tomondan
qahramonlar ruhiy kechinmalarini yoritishga yordam bersa, yana bir jihatdan
asarlarning milliy koloritini kuchaytirishga xizmat qiladi.
G’afur G’ulom hikoyasida A.Qodiriy ta’siri kuchli bo‘lishi bilan birga,
yolg’iz farzandga bo‘lgan mehr-muhabbat, sog’inch hissi o‘ziga xos tarzda
tasvirlanadi. Farzandini bir ko‘rishga zor bo‘lgan ota-ona ahvoli lirik chekinish
vositasida G’afur G’ulomga xos bo‘lgan g’oyatda ta’sirchan uslubda yoritib
berilgan. Xalq orasida tarqalgan ayrim udum va odatlar tasvirida ham
«Mehrobdan chayon» romani va «Qizaloq» hikoyasida o‘xshashliklar bor.
SHunday odatlardan biri sovchi yuborish oldidan qizni ko‘rib kelishdir.
Ra’noni xonga tavsiya qilish oldidan o‘zini «onhazratning otgan o‘qlari»
deb hisoblaydigan Gulshan boshqa hovliga adashib kirib qolgan qiyofada

17Mahdum xonadoniga kelib, qizning haqiqatdan malikalikka munosib ekaniga
ishonch hosil qilgachgina bu haqda xonga arz qiladi. Begona ayol qiyofasidagi
quda tomon vakillarining «adashib» kelib qolish epizodi «Qizaloq» hikoyasida
ham uchraydi. Umuman, G’afur G’ulom asarlari poetikasida Qodiriy romanlari
sezilarli iz qoldirgan. Ayni paytda, ijodiy ta’sirlanish bilan birga, G’afur G’ulom
nasriy asarlarida adibning o‘z uslubiga xos jihatlarni ham namoyon bo‘ladi.
Yuqoridagi kabi ijodiy ta’sirlanish G’afur G’ulom qissalarida ham kuzatiladi.
Ma’lumki, «Mehrobdan chayon» romani kompozitsiyasida «Zulm
o‘chog’i», «Xon ko‘ngil ochmoqchi», «Qirq qizlar», «Nozik» boblari mavjud
bo‘lib, bir qarashda mazkur boblar yetakchi voqea bilan unchalik
bog’lanmagandek ko‘rinadi. Biroq bu o‘rinlarni Anvar bilan Ra’noni istiqbolda
kutayotgan hayotning oldindan chizilgan kartinasi deb tushunilsa, masala
birmuncha oydinlashadi. G’afur G’ulomning «Netay» qissasida asosiy voqealar
boshlanishidan oldin yozuvchi uzundan-uzoq lirik kirishlar qilib, o‘sha zamon
to‘g’risida, qahramonlar yashayotgan muhit haqida, fohishaxona va undagi
ayollarning ayanchli hayoti xususida o‘z mulohazalarini bayon etadi. Bunday lirik
kirishlar asar voqealari bilan mantiqan bog’langan bo‘lib, Netay qiz taqdirini hal
etishda, uning taqdiri fojiali tus olishida shu muhitning ta’siri katta bo‘lganini
ta’kidlashga xizmat qiladi. Qisqasi davr va muhit haqidagi qissadagi fikr-
mulohazalar Netayni kutayotgan hayot kartinasi desak mubolog’ali bo‘lmaydi.
A.Qodiriy romanining «Qirq qizlar» bobida keltirilgan Nazmi bilan
qissadagi Netay taqdirlari, fojiaviy hayoti, ruhiy iztiroblari o‘rtasida ham
mushtarakliklar mavjud. To‘y kuni yaqin bo‘lsa-da, sevganidan ayrilib, otasining
uch yillik solig’i badaliga Xudoyorga tortiq qilingan Nazmi nomusi toptalib,
«qirq qizlar»ga qo‘shilgan. Bu shoira qiz ikki yil yig’lab, zoru nolon o‘n gulidan
bir guli ochilmay, bevaqt yorug’ olamni tark etadi. Qodiriy Nazmi siymosida
tutqin qizlarning achchiq taqdiriyu, ko‘ngil o‘rtanishlarini mungli ohanglarda
ifodalaydi. G’.G’ulomning «Netay» qissasida esa, himoyasiz yosh qiz
Toshkentda bir kecha mehmon bo‘lgan Amir Olimxonga tortiq qilinadi. Netay

18ham o‘z ahvolini, fig’onu nolalarini Nazmi kabi ashula bilan ifodalashi qissaning
estetik ta’sirchanligini yanada oshiradi.
Badiiy asarning muhim uzvlaridan biri portret tasviri bo‘lib, qahramonning
botiniy va zohiriy jihatlari namoyon bo‘lishida uning o‘rni kattadir. Yuksak
san’atkorlar qahramon portreti tasviriga alohida ahamiyat bilan qaraganlar va
ularni o‘z estetik idealiga monand ravishda chizishga harakat qilganlar.
A.Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romanidagi Jannat kampir xunuklikning tipik
vakili sifatida ta’riflanadi va uning portreti shunday chiziladi: «.erdan bichib
olgandek pak-pakana, burni yuzi bilan baravar deyarli tep-tekis, ko‘zi qoqqan
qoziq o‘rnidek chup-chuqur, og’zi qulog’i bilan qoshiq solishar darajada juda
katta, yuzi qirq yillik og’riqlarnikidek sap-sariq, qirq besh yoshlar chamasida bir
xotin edi».
«Netay» qissasida fohishaxonada qizga berkitilgan kampir tasviri shunga
monand: «...kemshik, tishqoli surtilgan tishli, burushik og’izli...», «ivshiq
barmoqli» tarzda keltiriladi. Tasvirdagi «tish», «og’iz», «barmoq», «yuz» kabilar
qahramon ma’naviy qiyofasini ochishda muhim bir kalit vazifasini bajaradi.
G’.G’ulom qissalarida A.Qodiriy ijodida mahorat bilan qo‘llanilgan sir
saqlash usulidan ham san’atkorona foydalanilgan. Netayning Semyonlar oilasiga
qanday kelib qolgani sir tutilib, er-xotinning qizga ko‘rsatgan mehribonchiliklari,
uni erkalatishlari keltirilgachgina, bu «notanish tilda gapiruvchi» kishilarning
kimligi va Netayning bu xonadonga qanday kelib qolgani aytiladi. Asarda
Semyondan qizni tortib olish uchun «tog’a» qiyofasida kelgan Samadning nomi
sir tutilib, dastlab uning tashqi ko‘rinishigina chiziladi. Uning kim ekanligi
qozixonada ma’lum bo‘ladi. Qissada bunday usulning qo‘llanilishi kitobxonning
voqealar rivojiga qiziqishini kuchaytirish bilan birga, qahramonlar ruhiy olamini
ta’sirchan ko‘rsatib berishga yordam beradi.
Kuzatilgan qiyoslarni tubandagicha xulosalashimiz mumkin:
Abdulla Qodiriy va G’afur G’ulom shaxsiy munosabatlari rasmiy
chiqishlardagi ma’lumotlar doirasidagina izohlansa, ikki adib qalbining ichki
qatlamlariga yetib borish ancha mushkullashadi. Bizningcha, A.Qodiriy G’afur

19G’ulom iqtidori va salohiyatini qadrlagan.. Uning istiqboliga umid bilan qaragan.
Yosh qalamkash adabiy qiyofasini milliy e’tiqod va o‘zi tayangan estetik
mezonlar asosida shakllantirishga uringan. G’afur G’ulom ham bu xayrli ishga
xayrixoh bo‘lgan. Biroq mash’um falokatdan so‘ng G’.G’ulom so‘zlagan nutqda
uning o‘zini ehtimol tutilgan halokatlardan himoya qilishga intilish tuyg’usi
kuchli namoyon bo‘ladi.
Albtta, badiiy ijod va ijodiy ta’sirlanish o‘z tabiatiga ko‘ra murakkab
jarayon. Qodiriy romanlari bilan G’afur G’ulomning «Qizaloq» hikoyasi,
«Netay» qissasi misolidagi yuqoridagi kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatadiki, har
ikkala ulkan san’atkorning hayotga va vokelikka munosabati, badiiy-estetik
talqini, ruhiy kechinmalar, qalb dramatizmini aks ettirishda lirik kirish, lirik
chekinish, qistirma epizod kabi vositalar, sir saqlash kabi usullardan
foydalanishda o‘zaro yaqinliklar ko‘zga tashlanadi. SHuningdek, Anvar-Ra’no-
Solih Mahdum-Nigor Oyim; Ibay-Mukarrama-Shokir aka-Zulayho xola; Gulshan
va Ibayning yangasi (qo‘shnisi bilan), Nazmi va Netay, Jannat kampir va
qo‘shmachi kampir (ismi keltirilmagan ) kabi qahamonlarning ichki va tashqi
portreti, hatti-harakatlari, muomala-munosabatlari talqinida ancha mushtarak
jihatlar mavjudligi ayon bo‘ladi.
Qiyosga tortilgan asarlar janr e’tibori bilan (roman, qissa, hikoya)
farqlanishga qarab, har ikkala adibda o‘ziga xoslik bo‘lishi tabiiy, albatta. Biroq,
bundan individuallikdan qat’iy nazar, G’afur G’ulom talqinlarida faktlarga ko‘p
bog’lanish, publitsistik bayonga berilish, kompozitsion tarqoqlik, qahramonlardan
muayyan tomonning pozitsiyaisiga muallifning munosabati aniq ifodalanishi kabi
hollar kuzatiladi. Shubhasiz, Abdulla Qodiriyning G’afur G’ulomga ta’siri
yuqorida kuzatilgan hollardangina iborat emas. Kelajakda adabiy ta’sir
muammolarini individual uslub va poetik mahorat muammolariga bog’lab teran
o‘rganish yangi xulosalar berishi mumkin.

201.2. Yozuvchi nasriy merosining janriy rang-barangligi va ichki rivoji
Xalq ijodining g’oyaviy-estetik an’analaridan juda keng ko‘lamda va chuqur
ijodiy o‘rgangan so‘z ustasi G’afur G’ulom hayoti va ijodi uchun folklor juda
katta ahamiyatga molik bo‘lgan buyuk maktab vazifasini o‘tagan. Adib xalq
hayoti va orzu-tilaklarini, uning ruhiy olami, psixologiyasi, xarakteri,
ma’naviyati, estetik didi va badiiy tafakkuri, boy tilini folklordan o‘qib o‘rgandi.
Aytishlaricha, Nasriddin Afandi fazilatlarining ko‘pginasi uning shaxsiyatiga
singib ham ketgan ekan. Hatto shoirning o‘zi ham «Bizning uyga qo‘nib o‘ting,
Do‘stlarim» she’rida: «G’afur degan bir Nasriddin kitobi» deb, o‘z tabiatiga
ishora qiladi.
G’afur G’ulom shaxsiyati va ijodiy merosida xalq ijodi ta’sirining nihoyatda
xilma-xil ko‘rinishlarini topish mumkin: Masalan:
1. «Afandi o‘lmaydigan bo‘ldi» hajviyasida folklor asarlari qayta ishlangan.
2. «Hasan Kayfiy» hikoyasi folklorga o‘xshatma tarzida yozilgan.
3. «Tirilgan murda» qissasi folklor motivi, xalq ijodi obrazlariga xos
xususiyatlar asosida bayon qilingan. Mulla Mamajon xarakteri mohiyati shu
negizda tipiklashtirilgan.
“Shum bola” qissasidagi sarguzasht syujet turi va kompozitsiya folklorga
borib tutashadi. Yozuvchi «Uch yolg’ondan qirq yolg’on» ertagiga o‘xshagan
g’oyat jozibali yolg’on to‘qib, juda qiziq kulgili vaziyat-holat yaratgan.
G’.G’ulomning “Shum bola” qissasida rivoyaning personaj tilidan hikoya qilish
usulini qo‘llashi o‘ziga xos badiiy samara berdi. Bordiyu, qissada rivoya
yozuvchi tilidan olib borilganida, undagi ayrim epizodlar o‘quvchida shubha
uyg’otishi, ishonchsizlik qo‘zg’ashi mumkin edi. Pesonaj – shum bola tilidan olib
borilganida esa, biroz orttirilgandek ko‘ringan o‘rinlar hikoyachining fe’liga
yo‘yiladi. Uning xarakter xususiyatlarini yorqinroq ko‘rsatishga xizmat qiladi.
4. «Yodgor» qissasidagi kompozitsion qoliplash usuli ham folklordan
oziqlanadi. Adib qissada latifa, dostonchilik, qiziqchilikka xos xususiyatlar,
shuningdek, satira va yumordan ham ijodiy o‘rgangan.

21Muhimi, xalq, ijodi G’afur G’ulom nasrida beg’araz hazil-mutoyiba va
qahramonlik, hayotbaxshlik, donishmandlik ruhini yanada kuchaytirgan. Adib
hatto o‘nlab felьetonlarini Nasriddin Afandi latifalari syujeti, shakli asosiga
ko‘rgan va shu yo‘l bilan ularni hatto satirik hikoya darajasiga ko‘tarib yuborgan.
«Xotinga olib berilmagan kavsh», «Oyoq olishiga qaraydi», «Shudgorda
quyruq... singari asarlar fikrimizni dalillaydi.
Shuning uchun G’afur G’ulomning kuldirib yig’latadigan va yig’latib
kuldiradigan hajviy hikoya va qissalari el orasida shuhrat topdi. U o‘zbek realistik
hikoyachiligi hamda qissachiligiga beqiyos hissa qo‘shgan adiblardan biri bo‘ldi
va umrining oxirigacha bu sohada muvaffaqiyatli qalam tebratdi.
G’afur G’ulomning hikoyanavisligi «Jo‘rabo‘za», «Yigit» (1931), «Kulgi
hikoyalar» (1932) kabi to‘plamlarida yorqin namoyon bo‘ldi. Uning dastlabki
asarlarida o‘sha davr o‘zbek hikoyachiligidagi tavsifchilik publitsistik tadqiqqa
ruju qo‘yish, konfliktni yuridik tarzda hal etishga moyillik kabi kamchiliklar
kuzga tashlanadi («Arkning yemirilishi», «Ikki janggoh»). ko‘pgina satirik
hikoyalarida syujetning qiziqarli bo‘lishiga, fabulaga diqqatni qaratsa,
boshqalarida xarakterlar o‘rtasidagi keskin to‘qnashuvlarni ko‘rsatadi va ularning
ruhiy dunyosini ochadi. «Hiylai shar’iy» (1930) hikoyasi latifani eslatadi, unda
o‘zi aytganidek, «kuldirib yig’latadi, yig’latib kuldiradi». «Yigit» (1929)
hikoyasida muqaddas muxabbat tuyg’usi bilan o‘ynagan yigitni chiroyli usulda
fosh etadi. Qoloqlikni kulgi qiluvchi «Kim aybdor» (1932), «To‘rt xangoma»
(1941) yumoristik hikoyalari ham latifanamodir. «To‘rt xangoma»dagi ikkinchi
xangomani eslaylik. Qovulnazar pulini omonat kassaga qo‘ymay, bir parcha
guldor satinga o‘rab xazonning ichiga berkitib qo‘yadi. Bir kuni sigirining
og’zida o‘sha tugunchani ko‘rib qoladi. Sigir yutishga urinadi, Qovulnazar
sug’urib olish uchun chiranadi, oxiri sigir yutib yuboradi. Qovulnazar xayron,
birov sigirni suyib qornidan pulingni ol, desa, boshqasi kavsh qaytarishini kut,
extimol, chiqarib yuborar, Deb maslahat beradi. Birovning gapi bilan sigirni
bozorga olib boradi va jig’ildonida uch yarim ming sulkavoy ham bor, deb ikki

22barobar ortiq narx qo‘yib sotishga urinadi. ko‘rinadiki, yozuvchi qahramonni
kulgili vaziyatga tushirib qo‘yib, kulgi yaratadi va uning qoloqligidan kuladi.
G’afur G’ulom ko‘pgina lirik-dramatik yo‘nalishdagi hikoyalar ham yozdi.
Ularda inson fojiasini va ularni shu holga solgan muhit, sharoitni ko‘rsatdi. U
1965 yili «Mening o‘g’rigina bolam» lirik-dramatik va «Hasan Kayfiy»
yumoristik hikoyasini e’lon qildi. Birinchisiga yozuvchi voqeiy hikoya,
ikkinchisiga esa, xalqimizning yumoristik ertaklaridan, deb izoh beradi. Ikkalasi
ikki xil ifoda yo‘sinida yozilgan, lekin ikkalasi ham jahon hikoyachiligi
darajasidagi yetuk, mukammal asarlardir. Ularda G’afur G’ulom ijodining yuragi
bo‘lmish insonparvarlik ruhi baland jaranglaydi. U mehnatkash, pok, halol, o‘z
aql-farosati, o‘zining peshona teri bilan kun kechiruvchi va hayotni, jamiyatni
mukammal qilishga intilgan insonni faol himoya qildi, uning taqdiri, buguni va
ertasi uchun san’atkorlik qalbi bilan umr bo‘yi kurash olib bordi.
Jumladan, «Mening o‘g’rigina bolam» hikoyasida o‘zi guvoh bo‘lgan oddiy
voqea asosida shafqatsiz jamiyatni va shunday sharoitda ham o‘zining
insonligiga, mehr-oqibatiga zarracha putur yetkazmagan insonni ko‘rsatadi.
Yozuvchi o‘z ota-onasi o‘lib, uchta singlisi bilan katta onasi – «qora buvisi»
qo‘lida qolgan paytidagi uylariga o‘g’ri kelishi voqeasini so‘zlaydi. Birinchi
jahon urushi payti, «zamon chappasiga ketgan» vaqt, barcha kosiblar singan, ish
yo‘q hamma och-yalang’och. Oddiy kosib, ishsiz yigit ikki bolasi, xotini, onasini
boqa olmay, o‘g’irlik qilishga majbur bo‘ladi. Kechasi «Qora buvi» ning tomiga
chiqqanida qo‘qqisdan aksirib yuboradi. Yetimlar taqdirini o‘ylab, mijja qoqmay
yotgan «qora buvi», «O‘g’rigina bolam, axir kasbing nozik, tumov-pumovingni
yozib chiqsang bo‘lmaydimi!»,- deydi. «Qora buvi»ning mehribonona, samimiy
munosabati o‘g’rining ham xasrat qopini ochib yuboradi. U tomda, kampir pastda
dardlashadilar, urushning kasofati, xalqning qashshoq hayoti, shaharning yetimga
to‘lib ketgani, xullas, osmon uzoq yer qattiqligi to‘g’risida suhbat quradilar.
O‘g’rining so‘zidan ellikboshilarning poraxo‘rligi ham, boylaru amaldorlarning,
tuzumning shafqatsizligi ham oshkor bo‘ladi. Yozuvchi ayni paytda, shu
kambag’allarda insoniylik, odamiylik, mehr-shafqat tuyg’usi saqlanib qolganini

23ta’kidlaydi: «qora buvi» o‘g’rini uyida bor bo‘lgan ikkitagina zog’ora non bilan
choy ichishga taklif qiladi, u esa «Meni tanib qolasiz, juda ham yuzimni sidirib
tashlaganim yo‘q andisham bor, uyalaman», deydi. «Qora buvi» uyda yarim
pudlik qozon bor, hozir bunda ovqat pishirishga masalliq ham yetmaydi, «qutlug’
uydan ko‘ruq ketasanmi, bolam... Shuni obketaqol. Sotib kuningga yaratarsan,
o‘g’rigina bolam», deydi. O‘g’ri kunmaydi, kelajakda yaxshi kunlar kelishiga
umid bildiradi. Ko‘rinadiki, hikoyada ona – farzandlik munosabatiga xos
samimiy, chin insoniy muhit yaratilgan. Shuning uchun ham, u kitobxonni rom
qiladi, ishontiradi.
G’afur G’ulom talay ocherklar ham yozdi, bo‘larda ham «Hasan Kayfiy»
dagidek aql-zakovatni, halol mehnatni ulug’ladi. U o‘z ocherklarini
«ocherklashgan hikoya», deydi, bu bilan ocherklarida quruq hujjat emas, balki
inson taqdiri turganligiga ishora qiladi. G’afur G’ulom badiiy publitsistikada
ustoz so‘z san’atkori sifatida tanildi va umrining oxirigacha bu sohada bayroqdor
bo‘ldi. Uning publitsistikasi extirosli nutq, chuqur mushohada, falsafiy
muhokama bilan birga kichik-kichik hikoyachalar, rivoyatlar, qiziq voqea va
yorqin detallar, latifalar, muhim hujjatlar asosiga qurilgan. Bu janrda u teran
tarixchi hamda jarchi-tashviqotchi sifatida namoyon bo‘ldi. Uning
publitsistikasidagi bosh badiiy tamoyil tarixiy chog’ishtirishdir. U «zehnimda aks
etgan asriy hodisalarni bir muarrih bir tarixshunos sifatida shu qog’ozlarda qayd
qilib o‘tmoqchiman», degan edi. O‘zi ko‘rgan, bilgan voqealarni guvoh sifatida
bayon etib, kishini ishontirdi. Bunday «guvohlik berib ayta olish»ning sababi esa,
o‘zini xalqning bir parchasi sifatida tasavvur etishi, u bilan doim hamnafas
bo‘lishi va shu xalq nomidan so‘zlashi edi. Adib: «zehnim sizniki, men qalam
ushlaydigan barmoq bo‘lsam kifoya», deydi.
Demak, G’afur G’ulom o‘z g’oyaviy niyati, maqsadi, material talabidan
kelib chiqib, turli janrlarga murojaat etadi, xilma-xil bayon usullari va ifoda
yo‘llarini qo‘llaydi. Bu holni uning qissalarida ham kuzatish mumkin.

24Qissa (arabcha. – hikoyat, sarguzasht ) ma’nolarini anglatadi. U ikki xil
ma’noda qo‘llaniladi:
1. Xalq og’zaki ijodida keng tarqalgan voqeaband xarakterdagi asarlarga
nisbatan qo‘llanganida, qahramon hayoti va sarguzashtlari hikoya qilinishi, ya’ni
asarning rivoyaviy xarakteri nazarda tutiladi. Bu o‘rinda og’zaki ijro, variantlilik
kabi xususiyatlar ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, payg’ambarlar qissasi:
(Rabg’uziyning “Qisas ul-anbiyo”, Navoiyning “Tarixi anbiyo va hukamo”)
asarlari va og’zaki ijod namunalari qayta ishlanishi – xalq kitoblari: (“Qissai
Mashrab”, “Ibrohim Adham qissasi”, “Zufunun qissasi”) kabilar nazarda
tutiladi. 23
2. Epik turning hikoya va roman qatorida sanaluvchi qissa (povest) ma’nosida
qo‘llaniladi. Biz qissa va povestni bir janrning ikki tildagi nomlanishi deb
bilamiz. Zotan, epik asarlarni janrlarga ajratishda o‘rta epik shakl: qissa (povest)
eposning asosiy janrlaridan biri sanaladi. Lekin janrga ajratish chog’ida
adabiyotshunoslarimiz uch muhim tamoyilga asoslanishadi:
1. Janrning hayotni badiiy qamrash ko‘lami janr xususiyatini belgilovchi
unsur sifatida olinganida, qissaning janrlik xususiyati uning qahramon hayotidan
butun bir bosqichni qamrab olishi bilan belgilanadi va qissa o‘rta epik janrga
mansub sanaladi.
2. Asarda qo‘yilgan muammolar ko‘lami janr xususiyatini belgilovchi unsur
sifatida olinganida, qissa markazida qahramon xarakteri turadi. Ya’ni, asosiy
e’tibor qahramonning asarda tutgan mavqei, ahamiyati, vazifasiga qaratiladi.
Qissa muallifi uchun qahramon asosiy maqsad bo‘lib, voqea-hodisalar tasviri shu
maqsadni amalga oshiruvchi vosita vazifasini bajaradi.
3. Badiiy shakl, ya’ni syujetning qamrovi janr xususiyatini belgilovchi unsur
sifatida olinganida, qissa syujeti asosan bosh qahramon tevaragida uyushishi
kuzatiladi 24
.
23
Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Т: Академнашр , 2010 – Б. 380-
381
24
Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Т: Академнашр , 2010 – Б. 381

25Demak, epik asarlar (hikoya, qissa va roman) larni janrga ajratish chog’ida
yuqoridagi har uchala tamoyilni yaxlitlikda olib qarash lozim.
Ma’lumki, G’afur G’ulom bir necha qissalar yozgan bo‘lsa ham, ular o‘z
ifoda tarzi, bayon usuli jihatidan bir-biriga o‘xshamaydi. Masalan: «Netay»
(1931) asari lirik-publitsistik yo‘sinda uchinchi shaxs tilidan hikoya qilinadi.
«Tirilgan murda» (1934) satirik yo‘sinda bo‘lib, qahramonning esdalik daftari
shaklida yozilgan. «Yodgor» (1936) esa, yumoristik ohangda bo‘lib, voqeani
bosh qahramonning o‘zi hikoya qiladi. Unda «Ming bir kecha»ga o‘xshagan
ertaklarga xos bayon va qoliplash (xikoya ichida hikoya qilish) yo‘lidan
foydalaniladi. «Shum bola» (1936, kengaytirilgan nusxasi, 1963) qissasi
sarguzasht syujet asosiga qurilgan. Voqeani qahramonning o‘zi aytadi va asar
hajv-hazil uslubida bitiladi.
Shunga qaramasdan, yuqoridagi qissalarning barchasini bir-biri bilan jips
birlashtiradigan o‘q tomir bor. Bu – insonning odamiyligi, mehr-shafqati, pok
qalbi va mehnatsevarligi, chidam-bardoshliligini ochish,. shu insonni himoya
etish, uning orzu-armoni uchun kurashish g’oyasidir.
Badiiy asarning mazmuni u yoxud bu shaklda ifodalanadi. Zotan, shakl
mazmunning tashqi ko‘rinishi o‘laroq, asarga go‘zallik bag’ishlaydi. Mazmun va
shakl mutanosibligi mukammallik garovidir. Peyzaj tasviri ham badiiy asarning
tarkibiy uzvlaridan biri bo‘lgan shakl hodisasi bo‘lib, mazmun ifodasiga hizmat
qiladi. Demak, G’.G’ulomning tabiatga munosabatini, uning asarlaridagi tabiat
tasvirini o‘rganish ijodkor mahoratining ayrim qirralarini yoritishga ham imkon
beradi. Peyzaj yaratish san’atining ba’zi jihatlari milliy adabiyotshunoslikda
Azizxon Qayumov, Yoqubjon Ishoqov, Mashhura Sultonova, Fayzulla Nabiev,
Avtondil Erkinov, Normurod Yo‘ldoshev kurs ishilarida muayyan so‘z
san’atkorining mahorati bilan bog’liq tarzda yoritilgan.
G’afur G’ulom nasrida peyzaj tasviri masalasi ancha serqirradir. Biz
mazkur muammoga BMI doirasida nosirning «Qizaloq» (1928), «Puch umidlar»
(1928), «Jo‘rabo‘za» (1929), «Soyalar» (1930), ”Cho‘tir xotinning tolei”(1933)
hikoyalari misolida to‘xtalishga harakat qildik. Yuqorida a’kidlanganiday,

26«Qizaloq» hikoyasida ota-ona noroziligiga qaramasdan qovushgan Mukarrama va
mulla yigit Ibayning erkin muhabbati haqida hikoya qilingan. Epik bayonchi
bo‘lgan muallif ta’kidlashicha, yoshlardan dastlab qattiq ranjigan ota-ona SHokir
aka va Zulayho xola oradan fursatlar o‘tib, ularning uzrini qabul qiladilar. Rahm-
shafqat va mehr bilan ularni quchog’iga oladilar. Hikoyaga nevara qizaloqning
tug’ilishiyu, oila shodligi bilan yakun yasaladi. Ya’ni G’.G’ulom mumtoz
eposning yangi avlod tug’ilishi (passionar shaxs) bilan eski aqidalar barham
topishi bilan bog’liq an’analariga ergashadi.
Hikoyada G’afur G’ulom yoshlikka xos shijoat, erkin havolarga intilish
tuyg’usini «yoqimli shabada»ga qiyoslaydi. Tong oldidagi so‘lim manzarani
ertakona ohangda quvonch va mung aralash bir kayfiyatda chizadi. Jumladan,
qishning eng uzun va qorong’u tuni – «shabi yaldo» o‘tmish hayotining mungli,
zavolli manzaralaridan, yurak dardlaridan darak beradi. Yozuvchi tong darakchisi
- xo‘rozning nihoyatda pokligi, haqqush orqali o‘zining olis qarindoshlarini voqif
etib, saharda «ku-ku» lashi tasviri bekorga keltirilmaydi. Bedorlik va musaffo
tongga xos musaffolik, shaffoflik tasvirlaridan ma’lum bo‘lmoqdaki, adib ikki
yoshning hatti-harakatlariga xayrixoh. Xo‘rozda nekbin bir jasoratni, mardlikni,
xursandlikni ifoda etsa, olam elini azaldan o‘rtagan ishq tuyg’usini ulug’lashda
xashaklar hirmoniga o‘t qo‘ygan haqqushning o‘tli nidolariga ishora qilish orqali
insonga xos bu tuyg’uning tarixiga urg’u beradi.
G’afur G’ulom keng sahrolarga oshufta Zuhro yulduzi haqida, uning
«yuragi» karvon qo‘ng’irog’ining tovushiga hamohangligi xususida so‘zlaydi. Bir
qarashda tong nasimi, xo‘roz, haqqush, yulduz bir-biriga unchalik
bog’lanmaydigandek tuyulishi mumkin. Biroq ularning hammasini erkinlik,
jasorat, bedorlik, dardkashlik yaqinlashtiradi. Muhimi, G’afur G’ulom peyzaj
manzaralarini insoniy mehr-shafqat tuyg’usini ifodalashga xizmat qildiradi.
Yozuvchi hikoyalarida peyzaj manzaralari dunyoviy mehr-muhabbatni asrash
mumkinligi erkin yurak talpinishlarini ardoqlash nuqtasida qahramonlar taqdiri
bilan tutashadi.

27Adib hikoyada xalqimizning samo yoritkichlaridan madad kutish inonch-
e’tiqodlaridan ham o‘rinli foydalangan. Asarda yulduzlarga aylangan go‘zal va
bokira qizlar haqidagi afsonaga ishora qilinadi. Yulduzlar – bedorlik va muhabbat
ramzi. Bilamizki, Zuhro qadimda xaftaning muborak kuni – jumani bildirgan.
SHarq xalqlarida san’at homiysi va nafosat ramzi sanalgan. Zuhro yaxshilik
belgisi bo‘lib, odamlarga rahmu shafqat va ezgulik keltiradi. Yilning yaxshi
kelishi, yomg’irning ko‘p yog’ishi, hosilning barakali bo‘lishi, bolalarning ko‘p
tug’ilishi Zuhroga bog’lab talqin qilingan. O‘z manzillariga oshiqqan karvonlar
olis va mashaqqatli sahrolarni kesib o‘tib, adashmay yo‘l topishlarida yulduzlarni
mo‘ljal olishgan. Demak, G’afur G’ulom peyzajdan hikoyada zamonlar
qorishiqligini berish, muhabbat va ishq haqidagi fikrlarni tasdiqlash, qahramon
ruhiy holati bilan tabiat manzaralarini uyg’unlashtirishda ramziy ifodani
kuchaytirib, ta’sirchanlikni oshirishda unumli foydalangan.
«Puch umidlar» ham mavzu e’tibori bilan «Qizaloq» hikoyasiga yaqin
bo‘lib, asar yangi hayot va erkin muhabbat haqida. Hikoya qahramonlari Zulfiya
va Po‘latjonlar ham ota-ona rizoligiga unchalik ahamiyat bermay turmush
quradilar. Biroq Zulfiya uyatsizlik, nomardlik va aldovning qurboni bo‘ladi. Yosh
qiz muhabbatining zavol topishi shoshqaloqlik oqibatidir. Nosir qip-qizil anordek
nishona ko‘rsatgan chillaki shaftolilarga xos tabiiy belgi, alomatlardan so‘zlaydi.
Hikoyadagi ilk nishona mevalari umid ramzi bo‘lsa, « so‘zlardan boylangan
guldastalar» - muhabbat maktublari qahramon qalbida shirin bir entikish
uyg’otadi. Zotan tasarda «yangi zamon guli» - qizlar taqdiri qalamga olinadi.
Syujet liniyasi rivojidan bilamizki, oradan ikki yil o‘tib, Zulfiya “kechalari
yulduz sanab” chiqadigan va yolg’iz o‘g’li bilan ovunadigan bo‘ladi. Nosir yana
yulduzlarga ishora qilar ekan, bu gal ularning orzular kabi yiroq ekaniga diqqat
qaratadi. O‘ta zamonaviy bo‘lishga intilgan Po‘latjon oilaga, farzandiga bemehr
bo‘la boradi. Nihoyat o‘qish niyati borligini bahona qilib, o‘z yaqinlarini butkul
tark etadi. To‘tidek arzanda, go‘zal farzandi Solih va Zulfiya bevafolik qurboniga
aylanadilar. Muallif yoshlarni o‘ylashga, mulohazakorlikka, oiladek muqaddas
tushunchalarni e’zozlashga, o‘zaro mehr-muhabbatni ardoqlashga da’vat etadi.

28O‘tkinchi tuyg’ularga aldanmaslik haqida ogahlikka chaqiradi. SHu maqsadda u
yulduz, chillaki shaftoli, gul, bir juft musicha obrazlariga xos belgi-xususiyatlarga
murojaat qiladi.
Adabiyotshunos Yo.Ishoqov peyzaj tasvirining mohiyatsiz o‘z-o‘zicha bir
hodisa emas, balki falsafiy, didaktik yoki ijtimoiy ruhdagi biror g’oya, maqsadni
ifoda etish uchun o‘ziga xos vosita ekanligini ta’kidlaydi 25.
G’afur G’ulom
hikoyalari misolida bu fikr-mulohazalarning nechog’lik asosli ekanligini kuzatish
mumkin.
«Jo‘rabo‘za» hikoyasining qahramoni Ahmadqul hamiyatli, mehnatkash
dehqon yigit. U ulfatchilik va bo‘zaxo‘rlikni xush ko‘radigan tengquri Bo‘taning
ta’na-dashnomlari, achchiq-quruq gaplari hamiyatiga tekkani uchun ulfatchilikka
borib, sayoq bolalarga qo‘shilib qoladi. Diqqinafas bu muhit uning uchun
tamomila begona edi. Shuning uchun ham, yarim kechasi bo‘lishiga qaramasdan,
jo‘raboshilarni-da mensimay, mast-alast holda o‘z uyiga yo‘l oladi. Biroq asov
otni boshqara olmay, fojiali tarzda halok bo‘ladi. G’.G’ulom asov ot detali orqali
katta hayotiy mazmunni ifoda etadi.
Adib hikoya bayonida tong quyoshining Qo‘ng’iroqtepa orqasidan
bo‘g’riqib qaragani-yu, quyoshning ilk shu’lalari teraklarning uchlarigagina
tushganini tasvirlaydi. Hikoyaga jalb etilgan peyzaj manzarasi orqali bo‘g’riqqan
va diqqanafas uhitga urg’u beradi. Shuning uchun ham teraklarning ostidagi
«quyuq to‘fon», «shabnamli yaproqlar», «yuzlari terlagan qovunlar», «ichi bo‘sh
suv qovoqlar», «kekkaygan xo‘rozlar» haqida so‘zlaydi.Tasvirdagi manzaralar
mohiyatan bir-biriga esh. Bo‘zaxo‘rlik avjiga chiqqan pallada berilgan
manzaralarda yaydoq izg’irinning hadik bilmasligi, daraxtlarning sovuqdan
qaqshashi, itlarning xurushlaridagi qayg’uli ohang haqida gap boradi. Nosir
tabiatdagi bu o‘zgarishlar orqali muqarrar fojiadan ogoh etayotganday tuyuladi.
Ulfatlar yoqqan gulxan ham bir sasib, bir yonib turadi. Erkin yonolmay,
tutayotgan cho‘qni puflab qo‘yadigan «esli kishi yo‘q». Asov ot uyga egasiz
kelganida Ahmadqulning ukalari sovuq bo‘lishiga qaramasdan yalang bosh,

2925
Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. – Т: Фан, 1983, – Б. 22

yalang oyoq yugurib chiqadilar. Ular dastavval shoshib qolishgan bo‘lsa ham,
qahramonlar tashqi qiyofasi bu oilaning iqtisodiy nochor ahvoliga ishora hamdir.
Murda ustida uymalashayotgan qarg’alar va sariq oqsoq it Ahmadqulni izlab
borgan mahalla ahlidan, ya’ni jamoadan hurkib qochadi. Demak, G’.G’ulom
bunday teran ramziylik asosida Bo‘ta va uning sheriklari, keng ma’noda bunga
befarq olomonning asov hayot kuchli po‘rtanalarida adashgan kimsalar ekaniga
ishora qilgan. Tafakkur qudratiga ishongan ahli jamoagina bunday hayotiy
illatlardan qutilishiga ishonadi.
G’afur G’ulom mazkur hikoyada hushyorlikka da’vat etish, jamiyat pokligi
va erkin mehnat kishisini ulug’lash barobarida, jaholatni ma’rifat bilan yengish
g’oyasini ham tasdiqlagan. Tabiat manzaralari personajlar ruhiy olamiga mos
tarzda tanlanishi hikoya shakliy go‘zalligi, mantiqiy serjiloligi, mazmunining
ishonchliligini ta’minlagan. Chingiz Aytmatov ta’biri bilan aytganda: «Tabiat
bilan umimiy til topishgan taqdirdagina insoniyat o‘z imkoniyatlarini to‘la
ro‘yobga chiqara oladi» 26
. Shu ma’noda, G’.G’ulom inson kayfiyatini,
kechinmalarini, ruhiy tug’yonlarini aks ettirishda tabiat manzaralaridan mohirona
foydalangani shubhasiz.
Adibning «Soyalar» hikoyasida Bo‘ta, Po‘latjon obrazlariga ancha yaqin
turuvchi Isa obraziga xos mas’uliyatsizlikka alohida urg’u beriladi. Isa yetti
xuftongacha sanqib yurgani holda, mushtipar va mushfiq onasi hamda bo‘y
yetgan singlisini bog’da yolg’iz qoldiradi. Uning e’tiborsizligi tufayli Yoqutoy
nomusi bulg’anadi. Bo‘lg’usi kuyov Nizomjon esa, qaysidir jihatlari bilan
Ahmadqulga o‘xshab ketadi. Chunki u ham o‘zini «belida belbog’i bor» lardan
sanaydi. Obro‘ va nomus haqidagi fikrlari jihatidan birmuncha mahdudroq
qarashlarga ega. Biroq hozir gap bu hakda emas, balki asar voqealarining peyzaj
uyg’unligida berilishidagi G’afur G’ulom mahorati xususida. Akademik
S.Mamajonov «Soyalar» hikoyasidagi peyzaj tasviri haqida shunday deydi:
«Soyalar» hikoyasidagi peyzaj qahramonlarning psixologik holatini ochish yoki
voqea sodir bo‘layotgan joy manzarasini gavdalantirish uchungina xizmat
26
Айтматов Ч. // Тошкент оқшоми. 1988, 14 феврал
29

30qilmasdan, voqeani rivojlantiruvchi va asarni kompozitsion tomondan
uyushtiruvchi muhim vosita vazifasini ham o‘taydi» 27.
Biz ham ustoz
adabiyotshunosning bu fikrlariga qo‘shilganimiz holda, hikoyadagi peyzaj bilan
bog’liq ramziylik va tuyg’ular parallelizmiga diqqat qaratmoqchimiz. Dastavval,
hikoyaning «Soyalar» deb nomlanishiga e’tibor bersak. Soya – quyosh nuri
tushmaydigan salqin va ko‘lanka joy. U yorug’likni, nurni to‘sadigan narsalardan
tushadigan tasvirdir. Ko‘chma ma’noda soya g’ashlik va ko‘ngil xiralikni, hijolat
va havotirni, shuningdek, turli sharpalarni bildiradi. Anglashiladiki, G’afur
G’ulom hikoyada hayotning ko‘plar nazaridan panada qolgan jihatlarga e’tibor
qaratmoqchi. Homiysiz qolgan oila a’zolariga, panohsiz nozik nihol qizi –
Yoqutoy va onasi Enabuvi taqdiriga xayrixohlik bildirmoqchi bo‘ladi.
Muallif tabiatning sirli-sehrli shivirlariga quloq tutadi. Hikoya boshida
tasvirlangan yangi o‘tkazilgan olcha ko‘chati asarning so‘ngida ketmon dastadan
yo‘g’onroq shaklga kiradi. Ojiz navnihol olcha ko‘chatining mevali daraxtligi,
ta’mi nordon ekanligi, qaddi tikligi Yoqutoyga, hayotga qiyoslanadi. Tun
nihoyatda uzun, kecha esa g’ayur. Shabada olchaning yaproqlarini yulqilaydi,
sarv qomatini silaydi. Bu o‘rinda yaproq ko‘rkamlik belgisiyu, daraxt tanasi
Yoqutoyning kelishgan qomatiga ishora ekanligi oydinlashadi. Erta pishar uzum
– chillaki rang-tus olib, qizarib pisha boshlagan. Qisqasi, Yoqutoyning yoshligi,
ko‘rkamligi, xushvaqtligi, yuzlaridagi qizillik olchani ham, daraxtni ham, daroyi
uzumlarni ham uyatda qoldirar darajada go‘zal.
Yozning shabadasi – behadik va sayoq, kapalakday beqaror. Qiznning
qaldirg’och qanotiday qayrilma qoshlari – sut daryosining qo‘sha zuluklari. Biroq
oy yorug’ligi va oydin kecha atrofdagi tumanli, og’ir sokinlik muqarrar fojiadan
darak berayotganday taassurot uyg’otadi. Salqin kecha sokinligi va vazminligi
ahli jonzotni uyqu og’ushiga chorlagan.Sarrin shamollar allalab tebratadi, erkalab
uxlatadi. Bir qarashda butun atrof «osoyishi barkamol» day tuyuladi. Oydin kecha
va oy yorug’iga xos fahsh va haromga chorlovchi, hiyonatga undovchi
xususiyatlarga e’tibor berilsa, peyzajning aldamchiligi ham ayon bo‘ladi. Muallif

3127
Мамажонов С. Ғафур Ғулом прозаси. –Т: Фан, 1966 –Б.114.

32go‘yo bu manzaraga ortiqcha mahliyo bo‘lmaslikka chorlayotganday tuyuladi.
Tongga yaqin esa, butun qo‘rg’on va chor atrof qorong’u zulmat va vahm
qo‘ynida qoladi. Chunki muqarrar fojia allaqachon sodir bo‘lib ulgurgan edi.
Yoqutxon qalbidagi ruhiy bezovta tuyg’ular tabiat manzaralari fonida
beriladi. Zim-ziyo zulmat nodonlik va jaholat ramzidir. Yozuvchi Yoqutoyga xos
ruhiy to‘lqinlar, oldinda kutayotgan ta’na-dashnomlarni his etishga mos
manzaralar chizadi. «Gunohsiz ma’suma» qiz uchun qo‘sh surnaylarning ovozlari
mungli tuyulganidek, bo‘z ayg’irlarning arava tortishlarida ham og’rinish borday
seziladi. Bir tomonda shodlik, bir tomonda g’am. Tolesiz kechaning yolg’on
tongida bariga nuqta qo‘yiladi. Sir oshkor bo‘ladiyu, pokiza uyini, yigitlik
g’ururini bulg’amoqni istamagan Nizomjon qizni kechirmaydi.
Hikoya oxirida beshinchi marta gullab meva bergan olcha nordonligi
eslanadi. Boshqorong’i Yoqutoy bu gal ataylab onasining bog’iga olchaxo‘rlikka
kelgan. «Eski gaplar» uning hayotida misoli soyaday o‘tib ketgan. U mehnatkash
ishchi yigitga turmushga chiqib, o‘z baxtini ozod mehnat qo‘ynida topgan
qizlardan biriga aylangan. Bu o‘rinda G’.G’ulomning «Go‘zallik nimada?»
she’ridayoq boshlangan estetik qarashlariga xos mehnat kishisini ulug’lash
g’oyasi bo‘y ko‘rsatib, optimistik yechimni ta’minlaydi.
G’afur G’ulom peyzaj tasvirida ramziylik va parallelizmga rioya qiladi.
SHu ma’noda hikoyadagi tun qushi ukki va uning chaqchaygan ko‘zlari, go‘zal
parlari haqidagi o‘rinlar e’tiborga molikdir. Ukkining parlari yumshoq va nafis.
Qush ulardan ajralishni astoydil istamaydi. Uning ko‘kraklarini yumdalab,
qayrilma patlarini yulayotgan Enabuvi o‘zi ardoqlab o‘stirgan qushchaga nisbatan
johilona munosabatda bo‘ladi. Chunki bu parlarni arzanda kuyovi Nizomjonning
boshiga jig’a qilmoq ilinjida. Alamli va g’azabli ukki qanchalik tirmashmasin
o‘zini mudofaa qilishdan ojiz. Tuyg’ular parallelizmi jaholat, noto‘g’ri hatti-
harakatlar begunoh va ojiz qalblarda tug’ilgan nafratda ko‘rinadi. Qush taqdiri
mantiqan Yoqutoy taqdiriga hamohang.
«Cho‘tir xotining tolei» hikoyasidagi Sharifaxon esa baxil tabiatning
notantiligidan aziyat chekadi. Uning yuzi cho‘tir bo‘lsa-da, qalbi oq, oppoq tiniq

33tuyg’ularga, erkin orzularga limmo-lim. Qalbidagi hasrat tuyg’ulari xunukligidan
kelib chiqqan. Rubobiy kechalarning sokinligi, majnuntollarning shabbodalar
bilan muhabbati, sharsharalarning mayin to‘lqinlari, baxmal qirlaru bog’-rog’lar
Sharifa qalbidagi hasratni kuchaytiradi. U tabiiy go‘zallikdagi erkinlikka havas
qiladi. Jamiyatda ayol zotiga bo‘lgan munosabatdagi notenglikdan aziyat chekadi.
Mazkur o‘rinda muallif peyzaj tasvirini qahramon tilidan bayon etadi.
«Chehrasi o‘zgargan dunyo» uning qarashlarida o‘zgarish yasaydi.
Hayotda sharaf topmoq, aziz va mukarram bo‘lmoq uchun tashqi husnning
unchalik ahamiyati yuqligini anglagan SHarifa otasi uyida qayg’uda o‘tkazgan
kunlarini butkul unitib, mehnat quchog’iga otiladi. Ilg’or brigadir bo‘lib
yetishadi, ko‘ksini hur mehnat nishoni bezaydi. Mazkur hikoyada G’afur G’ulom
xotin-qizlarni jamiyat ishlariga faol aralashtirish, ularning mehnatini to‘g’ri
baholashni asosli suratda tashkil etishning ahamiyati haqidagi fikrlarni ilgari
surgan. U mohir peyzaj ustasi ekanligini namoyon eta olgan.
Ko‘rinadiki, G’afur G’ulom hikoyalarida ruhiy holat va kayfiyatlarni
qiyoslash, asar mazmuni va g’oyasini muallif badiiy-estetik niyatiga
muvofiqlashtirish, falsafiy qarashlarini ro‘yobga chiqarish, inson, tabiat va
jamiyat munosabatlarini ifodalashda peyzajdan mohirona foydalangan. Nosir
peyzaj tasvirini ko‘pincha real hayot vokealarini ifodalashga xizmat qildirgan.
Ramziy ishoralar mohiyati, an’anaviy ramziy obrazlar, original topilmalar tabiat
va inson munosabatlarini ta’sircha ifodalashga yordam bergan. Betakror peyzaj
tasvirini yaratish orqali adib kitobxonda go‘zallik tuyg’usini tarbiyalashni ham
nazarda tutgan. Bu bilan nosir sinchkov tabiat shaydosi sifatida ham namoyon
bo‘ladi.
Ma’lumki, badiiy ijodda nasr va nazmning aralash holda qo‘llanilishi
qadimiy tarixga ega. Markaziy Osiyo xalqlari adabiyotda nasr va nazm yonma-
yon taraqqiy etib kelgan 28
. Xalq eposlarining barchasida nasriy va she’riy
tasvirning aralash qo‘llanilgannii ko‘ramiz 29
. Masalan, Sa’diyning “Guliston”,
28
Қаранг: Ўзбек насри тарихидан. – Т: Фан, 1982, – Б.18
29
Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари. – Т : Фан, 1981, – Б.13.

34Jomiyning “Bahoriston”, Navoiyning “Mahbub ul-qulub”,”Majolis un-nafois”,
Boburning “Boburnoma”, Abulg’ozining “Shajarai turk” kabi qator asarlarida
nasr va nazmning omuxta bo‘lib kelganligini kuzatish mumkin. Ma’lum bir epik
asar tarkibidagi she’riy matnlar yozuvchi uslubi, asar badiiyati bilan bevosita
bog’liq. Nasriy bayonda she’riy ifodalar muayyan vazifalarni bajarib, ijodkor
mahorati namoyon bo‘lishiga ko‘maklashadi.
G’afur G’ulom nasrida ham she’riy matnlar o‘rinli qo‘llanilgan bo‘lib, u
o‘zining hikoya va qissalarining ko‘pchiligida epik va lirik bayon usuliga
murojaat etadi. Bu usul yozuvchining yuksak mahorat egasi ekanligini namoyon
etish bilan birga asarlarining badiiy yetukligini ta’minlaydi. Adib “Shum‘‘ bola”
va ”Netay” qissalari; “Hadim”, ”Inoqlik”, “Elatiyada bir ov”,
“Jo‘rabo‘za”,”Farzandi solih”, “Luqmon”, ”Bo‘ydoq”, “Hasan Kayfiy” va
boshqa qator hikoyalarida turli hajmdagi she’r yoki she’riy parchalarni keltiradi 30.
Uning ijodida nasr va nazmning birgalikda ishlatilishi shakl va mazmun birligiga
bo‘ysungan. U o‘zi ilgari surayotgan g’oyani yorqin ifodalashda, voqealar
tasvirini kitobxonga ta’sirli yetkazish, inson ma’naviy olamini gavdalantirishda,
qahramon ruhiy kechinmalarini yoritishda she’riy parchalarga murojaat qiladi. Bu
hol badiiylikni, ta’sirchanlikni oshirib, asarning didaktik mohiyatini kuchaytiradi.
|G’afur G’ulom hikoyalarida keltirilgan she’rlar hajm va janr jihatidan
xilma-xil. Adib hikoyada keltirilgan fikrni asoslash maqsadida mumtoz shoirlar
ijodidan ayrim baytlar, xalq og’zaki ijodining lapar, yor-yor, qo‘shiq kabi
janrlaridan namunalar tanlaydi. Hikoyalarda adibning mustaqil ijodi mahsuli
bo‘lgan she’riy parchalar ham keltiriladiki, ularning ayrimlari alohida shoirlar
ijodining, ba’zilari esa folklorda mavjud she’rlarning G’afur G’ulom tomonidan
qayta ishlangan variantlaridir.
Umuman, G’afur G’ulom hikoya va qissalarilari fayzli jilolanishida,
musiqiy ohangdorlik kasb etishida nasriy ifoda va she’riy satrlar vobastaligi,
she’rdan nasrga erkin ko‘chish, mumtoz shoirlarning she’riy baytlariyu, xalq
og’zaki ijodi namunalaridan erkin foydalanish, ba’zan ularga ijodiy yondoshish

3530
Қаранг: Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 6 т. – Т: Фан, 1986

34muhim o‘rin tutadi. Nasr va nazm uyg’unlashuvi liro-epik nasriy uslub o‘ziga
xosligini yuzaga chiqarib, janr tilining poetik jozibadorligini ta’minlagan.
Muallifning hikoyachilikda to‘plagan tajribalari muayyan ma’noda u yaratgan
qissalari muvaffaqiyati uchun ham o‘ziga xos zamin vazifasini o‘tagan.
G’afur G’ulomning kichik nasri haqida to‘xtalgan adabiyotshunos
S.Mamajonov Oybekning quyidagi so‘zlarini keltiradi: «G’afur o‘z hikoyalarida
odamlarning obrazini yaxshi ko‘rsatadi. O‘zining kichik qahramonlari
psixologiyasiga kira biladi. Ularning tushunchalari, qarashlari, maqsad va
intilishlarini ingichka ko‘radi» 31
. Darhaqiqat, G’afur G’ulom qahramon
ruhiyatini ichdan nurlantirishda rang-barang tasvir vositalarini o‘zaro
mutanosiblikda qo‘llaganki, bu uning hikoya va qissalarida «kichik»
qahramonning «katta» dunyosini tasvirlashda muhim rol o‘ynagan. G’afur
G’ulom hayotiylikdan uzoqlashmaydi. U bir oila fojiasi orqali, shaxsiy tragediya
misolida ijtimoiy fojialilikni ko‘rsatib bera oladi. U maishiy holatlar tasviridan
ko‘ra qahramon ko‘ngliga diqqat qaratishni muhim deb hisoblaydi. Akasariyat
o‘rinlarda yechimiga muallif aralashadi. SHunga qaramasdan, ularda to‘liq
determinizm va shafqatsiz realizm ancha barqarorligi aks etgan ruhiy lavhalar
mavjud.
G’afur G’ulom qahramonlar ruhiy duyosi, niyati, ichki kechinmalarini
ularning o‘z hatti-harakati, nutqi, orzu-intilishlari orqali ko‘rsatadi. Adib yuz
bergan muayyan voqeaga personajlar munosabatini ifodalashda ularning hatti-
harakatlariga ishora qiladi. Ularning aksariyati sodda va bechora kishilar bo‘lib,
o‘zlarining insof, vijdon va diyonat kishisi ekani bilan e’tiborimizni tortadi.
Zotan, yozuvchi hamisha syujet va xarakterlar ziddiyatini hayotiy asoslaydi.
O‘zbekona hayot tarzidan olingan, milliy koloritni aks ettiradi. Ayrim hollarda,
ajvni achchiq kulgiga aylantira oladi. Uning estetik ideali chuqur
insonparvarlikka asoslanadi. Nasriy asarlarida G’.G’ulomning insonparvarlikka
yo‘g’rilgan estetik ideali, haqiqatga sadoqati, xalqqa hurmati, mehr-shafqati,
yetimparvarligi o‘z ifodasini topadi.

3431
Қаранг: Мамажонов С. Ғафур Ғулом прозаси. – Т: Фан, 1966 – Б. 50

35II BOB. ADIB IJODIY QARASHLARI VA BADIIY TASVIR
MUTANOSIBLIGI
2.1. Adib qissalarida folklor va mumtoz adabiyot an’analari
G’.G’ulomning «Tirilgan murda» qissasi qahramoni Andijonning Yorboshi
qishlog’ida yashagan, o‘z yalqovligi bilan dong chiqargan Mamajondir. Qissada
hayotiy faktlar asos qilib olinsa-da, yozuvchi ko‘proq folklor motivlariga
tayanadi. Inson tabiatidagi nuqsonlarni hajv qiluvchi mashhur «Ming bir kecha»
(« Alif Laylo va Laylo ») 32
kitobi dagi Abutanbal haqidagi ertakdan unumli
foydalangan G’afur G’ulom yaxshi turmush haqidagi inson mehnati va
insonparvarlik bilan bog’liq kontseptsiyasini qissada ham ifoda etgan. G’afur
G’ulom Sidqiy Xondayliqiyning forscha nusxasidan, Ahror Mahzumning
arabchadan qilgan tarjimalari yoxud asl nusxadan foydalanganligini tahmin qilish
mumkin. Chunki qissa yozilgan vaqtda M.Sale tomonidan rus tiliga qilingan
tarjima (1929-1939) to‘la nashr etilmagan, arabshunos olimlar Solih Mutallibov,
Abdufattoh Rasulov, Ubaydulla Karimov va boshqalar tomonidan «Buloq
bosmasi» asosidagi arabcha asl nusxadan qilingan tarjima (1959-1963) hali
amalga oshirilmagan edi.
Mamajon «Abutanbalni ham bir cho‘qishda qochiradigan» yalqov va
dangasa kishining timsolidir. Undagi tanballik ijtimoiy muhit tufayli kelib
chiqqan. Chunki farzandini yeru ko‘kka ishonmagan ota o‘z vafotigacha
o‘g’lining biror kasbni egallashi, mehnat qilishiga yo‘l ochmaydi. Otasi olamdan
o‘tgach esa, g’o‘r Mamajon qattiq qiynalib, real hayot bilan ro‘baro‘ keladi.
Mamajonga ota qadrdoni bo‘lgan chollarning nasihatlari ta’sir qilmay, meros
hosil, yarim tanob yer, yarim buzilgan qo‘rg’onchani ham qo‘ldan chiqarib,
qishloq choyxonasi, mozor dahmasi, Mirjalol quruq xonadonida xoru zorlikda
umr kechiradi.
32
Минг бир кеча. Араб эртаклари. 8 томлик. 4 т. –Т: Ўзадабийнашр, 1961 –Б. 88- 111

36Bir qarashda uni odamlar tamomila unitib qo‘yishmaganday, qo‘shni oshi
chiqarishdan tortib, nasihatlargacha qilishgan, astoydil achinishganday tuyuladi.
Biroq achinish bilangina inson hayotda o‘z o‘rnini topib ketishi amrimaholdir.
O‘z heshlaridan tortib, samavarchiyu boygacha nimaningdir evaziga unga
«saxovat» ko‘rsatishadi. Bu munosabatlarda insoniy samimiyat, bag’rikenglik
unchalik yetishmaydi. Mamajon esa taqdir odami. «Qanday qilay, shunday
teskari dunyo ekan, ko‘nikib ketarman», - deb taqdirdan rozi bo‘lib yuraveradi.
Biroq u bir kun kelib «peshonasi ochilib» ketishidan tamomila noumid ham emas.
Folklor asarlaridagi tipologik qahramonlarga o‘xshab, omadi yurishib ketishini
orzu qiladi. Lekin u madadni sehrli kuchlardan olmay, oddiy insoniy kuchlar va
ijtimoiy adolat Mamajonning mudroq vijdoni va passiv psixologiyasini uyg’ota
boshlaydi. Undagi ma’naviy mayiblik illatining barham topishi inson va jamiyat
muammosiga bog’lab talqin qilinadi.
Bizningcha, Mamajonning mehribon bir umr yo‘ldoshini orzu qilishi uning
aynan mehrga tashna qalbi bilan bog’liq. Uning shirin xayollari bilan hayotning
bog’lanishiga ham adabiyotshunoslikda talqin qilinganiday qandaydir tuzum
sababchi emas. Sattorqul akaning hech qanday ta’magirliksiz ko‘rsatgan saxovati,
uni o‘z oilasi a’zosiday qarab mehr-muruvvat ko‘rsatganidan keyin insoniy
haroratni sezgan, bundan qoniqish hosil qilgan Mamajon umrida ilk bor orom olib
uxlaydi. Kamchilik- nuqsonlarining do‘stona kechirilishi, o‘zligini anglashga
imkon berilishi, savodini chiqarishga yo‘naltirilishi Mamajonni «juda ham jo‘n
odam emas» ligini anglashga yordam beradi. Hatto tanqidlarda ham qandaydir
samimiyat borligini tushuna boshlagan Mamajon hashar yo‘li bilan uylik
bo‘lganida, qalbida muhabbat kurtak ochib oila qurganida atrofida mehrli,
saxovatli, samimiy, bag’ri keng insonlar borligini yurak-yurakdan his etadi.
Muhit «murda» ga aylantirgan kishining tirilishiga, qalbi uyg’onib
tafakkuri o‘sishiga, o‘z jamoasiyu, davlat manfaatlarini o‘ylaydigan insonga
aylanishiga dastavval insonga bo‘lgan samimiy munosabat sababchi bo‘lsa,
ikkinchidan iqtisodiy manfaatdorlik qahramonning o‘zgarishida muhim omil
vazifasini o‘taydi. Sharoit va munosabatlarning o‘zgarishi, inson xarakterining

37shakllanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Uning «ko‘ngli suv ichgan» qizning ismi
Qumri deb nomlanishi ham tasodifiy emas. Bu hol nosir beozorlikka, mehrga
alohida e’tibor qaratayotganligini ko‘rsatadi. Demak, muallif «Tirilgan murda»
asarida ham insonparvarlik aqidasida sobitligini tasdiq etgan.
G’afur G’ulomning «Yodgor» qissasida o‘zbek xalqining nomus uchun
yashashidek milliy belgisi yorqin o‘z ifodasini topgan. Yozuvchi bu gal ham
gumanizm masalasiga diqqat qaratadi. Ota istagi yo‘lida, oila sha’ni uchun
qayg’urgan Mehri jaholat oldida ojiz va betadbir bo‘lib qoladi. U o‘z sevgan
yigiti va samimiy muhabbatining totli damlaridan nishona bo‘lgan Yodgorni
qovushmoqlikka bo‘lgan katta g’ov deb bilib, noilojlikdan o‘ylab topgan yolg’oni
tufayli umr bo‘yi vijdon azobida qiynaladi. Begonaning qo‘liga g’ayritabiiy va
latifanoma tashlab ketilgan farzandining noma’lum taqdiri to‘g’risida tortgan
tashvishlari o‘z kuchini ko‘rsatib, ruhiy iztiroblar uni kasalvand qilib qo‘yadi.
Yodgor-ramziy nom, poetik vosita. Uning hayoti va xatti-harakatini
ko‘rsatish yozuvchining bosh maqsadi ham emas. Asarda insoniy munosabatlar
va qahramonlar ma’naviy-ruhiy olamini ko‘rsatishda, xarakterlar rivojini
ta’minlashda mazkur vosita muhim rol o‘ynaydi.
Mehrining onasi qizining sevgan yigiti bilan munosabatlarini yoqlasa-da,
biroq eriga qarshi bora olmaydi.
Jo‘raning onasi ham nomus kishisi bo‘lib, o‘g’lini «etti nomusimni yerga
bukding», - deb yozg’irishi shundan. Saodatning onasi esa Jo‘rani «beboshvoq»qa
chiqarar ekan, gulday qizini unga berishni o‘z sha’niga nomunosib deb biladi.
Kampirning «tinkasini quritgan» Jo‘raning bolajonligi sal o‘tmay begunoh
go‘dakka nisbatan butun oilada mehr-shafqat uyg’otadi. Kampir Yodgorni o‘z
farzandlari qatori sevib, ardoqlab tarbiyalaydi, unda o‘g’liga o‘xshash ko‘p
jihatlarni kashf qiladi. Shu bolada o‘g’lini ko‘rganday, hidini dumog’ida his
etganday bo‘ladi. Saodat ham bolaga alohida mehr bilan qarab, uning Yodgorga
bo‘lgan teran, samimiy muhabbati, mehribonchiligi o‘zbekona bolajonlilikning,
insonparvarlikning yorqin nishonalaridir. Ayni paytda bunday insoniy tuyg’ular

38yosh qalblar intilishlarini tushunmagan johil otaga nisbatan achinish va g’azab
tuyg’usini ham kuchaytiradi.
Yosh go‘dakning sarson bo‘lishida asarning oxirigacha Mehrining xatti-
harakatlarini, intilishlarini ayblagan kitobxon qissaning so‘ngiga kelib unga
bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartiradi. Jo‘raga qo‘shilib kitobxonning qalbida ham
mehr-shafqat, kechirimlilik tuyg’ulari bo‘y ko‘rsatadi. Qissada Jo‘ra kechinmalari
orqali o‘z fikr-o‘ylarini ifoda etgan G’afur G’ulom lirik chekinish qilib, o‘z
onasiga bo‘lgan mehr-ardog’ini ifoda etadi: «Ey, meni bag’ring bilan parvarish
qilgan ona, ey, menga borlig’ingni bergan ona, ey, mening tarbiyam uchun ko‘z
yummasdan hulkarlar ko‘zlaringga cho‘kkan ona. Ey, qora kechalarning zulmati
baxtiga cho‘kkan ona, ey, yorug’ kunlarning saodati kelajagingga qo‘ngan ona!
Dunyoda onadan ortiq kim mehribon? Haligacha beshik tepasida kuylagan
allalaringga baravar she’r yoza olmadim. Haligacha mendan chiqqan kichik
isitma uchun tortgan qayg’ularingga teng qayg’u his qila olmadim» (5 t. 64 b.)
Anglashiladiki, adabiyotshunoslikda talqin qilib kelinganiday, Mehri
bevafo ona obrazi emas. U nomusni o‘ylaydigan, xatolari uchun iztirob
chekadigan, o‘z-o‘zini kechirmay ruhan qiynaladigan, yurak «sir»larini eridan
ham pinhon tutib, uni ayaydigan, shafqat va marhamatga loyiq ayol obrazidir.
Farzandini bag’rida parvarish qila olmagan, unga butun borlig’ini baxshida etib,
tunlari bedor allalar ayta olmagan ekan, bu uchun uning baxtiga chang solgan ota
tabiatidagi ma’rifatsizlikni, jaholatni aybsitish o‘rinli bo‘lar edi. Hayot haqiqatini
milliy jozibasi bilan bera olishda G’afur G’ulomga SHarq adabiyotiga xos
rivoyatchilik usullari, voqea tuzish yo‘llaridan ijodiy foydalanish nihoyatda qo‘l
kelgan. Qissaning kompozitsion qurilishi, syujetning rivojlanish usuli, qoliplash
san’atidan foydalanish, epistolyar janrga murojaat etish badiiyatda yaqqol ko‘zga
tashlanib turadi.

392.2.Bosh qahramon qismatining ijtimoiy davr bilan bog’liqlikda
badiiy tahlil qilinishi
G’afur G’ulomning nasrdagi mahorati «Netay» (1930), «Tirilgan murda»
(1934), «Yodgor» (1936), «Shum bola» (1936-1962) qissalarida ancha yorqin
ko‘rinadi 33.
Jumladan, «Netay» qissasida ijtimoiy davr bosh qahramon taqdirining
fojiali bo‘lishiga olib keladi. Qissada yozuvchi inson va jamiyat munosabatlari
masalasini ancha keng yoritadi. U har qanday notinchlikni qattiq qoralab, «Otalar
o‘g’illarini, onalar qizlarini tanimagan bir musibat kunlar» da ham chin insoniy
fazilatlar saqlanib qolishi va otalik hissining qadrdon va lazzatli tuyg’ulari zinhor
millat tanlamasligiga diqqat qaratadi.
Muhit Netayxonni ko‘chaga haydab soladi. Topgan puli «kundalik
maishatini ming qiyinchilik bilan qoplaydigan» oddiy rus ishchisi Semyon uni
uyiga olib ketadi. Xotini ikkalasi uni boqib, yuvib, tarab, voyaga yetkazadi.
Afsuski, ilgari «xudo bersin» deb qizchaga qiyo boqmagan Samad va Valixo‘ja
boylar Semyonni dinni buzishda, qiz o‘g’irlashda ayblashadi. Undan Netayni
tortib olishib, Semyonni zavoddan xaydatishadi. Amal, boylik uchun Netayni
amirga tortiq qiladilar. Bu jihatdan qissa Hamzaning ahloqiy-ma’naviy buzilishni
fosh etuvchi «Paranji sirlari» (1927) tragediyasiga qisman o‘xshab ketadi. G’afur
G’ulom ham islovatxona hayoti, fahsh dunyo tasviri orqali insoniylikni oyoqosti
qiluvchi razil odamlarni ko‘rsatadi. Bu masala Cho‘lponning «Kecha va kunduz»
romanida ham o‘ziga xos tarzda badiiy talqinini topgan. Demak, “Netay”
qissasida G’afur G’ulom jamiyatning katta illatlaridan birini qalamga oladi.
Yozuvchi «yomon xonning zulmi»ni, mingboshilar, shahar qozilari,
gubernatorlarning zo‘ravonligini qahr-g’azab bilan fosh etadi va « ko‘ngillari
yig’lagan, yuzlari kulgan, qalblari haqoratlardan qonagan» ayollarni himoya
qiladi.
33
Қаранг: Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 5 т. – Т : Фан, 1986

40Ayrim kurs ishichilar bisyor qayd qilishganidek, qissada rus ishchisi obrazi
yaratilganligi muhim emas. Muhimi, Semyon va uning xotinidagi qaynoq mehr-
shafqat tuyg’ulari, bolajonlilik xislatlarining nosir tomonidan alohida mehr-
muhabbat bilan chizilganligidadir. Zero, G’afur G’ulom ham Zebixon,
Po‘taxonlarning baxtsiz turmushidan, ko‘ngillaridagi tuyg’ulardan, ularni
qafaslarga qamashga olib kelgan vaziyatdan, istak-tilaklarning
bo‘g’ilayotganligidan, haqoratlangan qalblaridan otilib chiqayotgan yig’ilari tosh
ko‘ngillarga yetib bormaganidan so‘zlamoqchi ekanligini lirik chekinishlarda goh
oshkor, goh majoziy tarzda so‘zlaydi.
Dukchi eshon boshchiligidagi g’azot qanchalik ijobiy ahamiyat kasb
etmasin, G’afur G’ulom nazarida mamlakatdagi betinchlikdan oddiy xalq jabr
ko‘radi.
Sargardonlik tufayli Qo‘qon ko‘chalarida tentirab yurgan yetim qiz Netay
bir burda non ilinjida odamlar qo‘liga qaraydi. Biroq «Xudo bersin»,- degan
kalomdan boshqasini eshitmaydi. Hatto unga ayrimlar vahshiy niyat bilan nazar
soladilar. Qissada kishilar haminqadar kun kechirayotgan, xalqning ahvoli
nihoyatda nochor bo‘lgan davr manzaralari ana shu tariqa jonlantiriladi. Haqli
savol tug’iladi. Tasvir mantig’ining o‘zi G’afur G’ulomning ijodiy
kontseptsiyasiga xos qarama-qarshi qo‘yib qiyoslash uslubiga muvofiq tarzda
Semyon obrazini talab qilmaydimi?
Darhaqiqat shunday. Dukchi eshon g’azotining mohiyatini yaxshi anglagan
kishi adibning Rossiyaga xos ikkinchi manzarani, ya’ni oddiy rus kishilarini
tasvirlash orqali, ulardagi mahalliy millat vakillariga bo‘lgan munosabatni
ko‘rsatish bilan nosir masalani ilmiy jihatdan ham to‘g’ri asoslashga intilganligini
anglaydi. Chunki adib qissada qo‘yilgan masalani nafaqat badiiy, balki kurs ishi
yo‘li bilan ham yechishga harakat qilgan. Asarda tirikchiligi zo‘rg’a o‘tayotgan,
farzandlaridan bevaqt ajralgan qalbi o‘ksik Semyon ko‘prik tagida beozor uxlab
yotgan qizaloqqa achinish barobarida farzandlariga vaqtida bera olmagan,
qalbining allaqaerida saqlanayotgan, sekin-asta unitila boshlagan tuyg’ularini

41tiriltirib yuboradi. Bu otaning farzandga bo‘lgan mehri, shafqati, muhabbati,
ardog’i edi.
Taassufki, bu go‘zal tuyg’ularni Samad, Saidrahimboy, Valixo‘ja boylar
to‘g’ri tushunmaydilar. Natijada Netayning taqdirini tashqi muhit tomonidan
yaratilgan vaziyat hal qilib, johil, nafs iskanjasidagi kishilar masalani zo‘rlik va
zulm bilan hal qiladilar. Mansabparastlik, ta’magirlik, shafqatsizlik, nafs
iskanjasidagi evrilishlar qizning taqdirini fojiali yakunlashga olib keladi va u
fohishaxonaga tashlanadi. Garchand, qissada xarakterlar ruhiyati yetarlicha
ochilmagan, voqealar mantig’i ancha kuchli, tarixiy faktlar bisyor, kompozitsion
tarqoqlik mavjud bo‘lsa-da, asarning yechimi to‘g’ri hal qilingan.
G’afur G’ulom XX asr boshlaridagi Turkiston hayotini ezgu va razil
kimsalar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar, taqdir o‘yinlari, ijtimoiy jarayonlar zamirida
Netayning ayanchli taqdiriga sabab bo‘lgan shart-sharoit larni, jamiyatni, turfa xil
kishilar xarakterini gavdalantirib bera olgan, inson farzandining haq-huquqsizligi
qattiq qoralagan.

42ADIB QISSALARIDA YUMORNING KO‘LAMI
3.1. O‘spirin obrazining shafqat va hamdardlik negizida tasvirlanishi
Adib «Shum bola» qissasida ham birinchi jahon urushi kulfatini,
chorizmning shafqatsiz zulmini ko‘rsatadi. Asar boshida o‘sha paytda Toshkentda
sanog’iga yetolmaydigan jinnilar paydo bo‘lgani ta’kidlanadi. O‘sha adolatsiz,
zo‘ravon tuzum kosiblar, hunarmandlar, savdogarlarni sindirib, jinni qilib
qo‘yadi. G’afur G’ulom, masalan, «Juft kaptarga hukumatdan tekkan edi.
Nikolay bormi, Kaufmani bormi, Mochalov bormi, o‘g’ri degan mirshab bormi-
hammasini bir qozon qilib, martabasining past-balandiga qaramay, sukaverar
edi», deb yozadi. Asar boshidagi bunday tasvir keyin chiziladigan turfa hayotning
elchisi, debochasi edi. Keyin Shum bola sarguzashti bahonasida o‘sha fojiaviy
hayotdagi inson holatini, uning axloqiy-ma’naviy dunyosini, odamiyligi va mehr-
shafqatini, hayvoniy qiyofasini haqqoniy ko‘rsatadi.
«Shum bola» avtobiografik asar emas. Qissada real, tarixiy aniq faktlar,
voqealar, tarixiy shaxslarga nisbatan badiiy to‘qima, fantaziyaning salmog’i ortiq.
Shuning uchun qissa L. Tolstoyning «Bolalik», «O‘smirlik», M. Gorьkiyning
«Bolalik», «Odamlar orasida» asarlariga o‘xshamaydi. Aslida, badiiy-
avtobiografik asarda voqeaning yo‘nalishi, syujet chizig’i, konflikt, personajlar
soni va asar syujetida o‘ynaydigan roli shu asarga asos bo‘lgan shaxsning hayot
yo‘li qanday bo‘lsa, shunday, chiziladi. Muallif hayot yo‘li qancha murakkab,
boy va qizg’in bo‘lsa, avtobiografik asar ham shuncha qiziqarli bo‘ladi.
«Shum bola» qissasidagi qahramonlarga xos «erkin», «tashqi» avtobiografik
belgilar ularni o‘z orqasidan ergashtirib ketmaydi: voqea mantig’i xarakterlar
mantig’iga ko‘ra tug’iladi va rivojlanadi. Qaxramonlarning harakatlari, asar
syujeti, konflikti hayot haqiqatiga mos. Qissada badiiy-avtobiografik asarlarga
xos fazilatlar ham talaygina. Bosh qahramon va uning o‘rtoqlari tarixiy shaxslar,
ular tug’ilgan makon-ko‘cha, mahalla aniq. Hatto Shum bolaga G’afur G’ulom
xarakterining ko‘pgina xislatlari singib ketgan. Asarda hayotning rang-barang,

43murakkab tomonlari, tarix harakati, xalq taqdiri ko‘rsatilgan. Biroq bular
qahramonning dunyoqarashi, tushunchasi, kechinmasi nuqtai nazaridan yoritiladi.
«Shum bola» qissasida ham voqelik shu shum bolalar taqdiri, nuqtai nazari orqali
tasvirlanadi. Shum bolalar hayot hodisalarini o‘z yoshi, ongi, dunyoqarashi,
hayotiy tajribasidan kelib chiqib tushunadi, baholaydi. Kitobxon esa, hayotning
ular qalb ko‘zgusidagi in’ikosiga qarab turib, o‘zicha xulosalar chiqaradi,
yozuvchi niyatini tuyadi...
Qissa syujetiga xos sarguzashtlilik xususiyati, qahramonlarning mahallama-
mahalla, qishloqma-qishloq kezib yurishlari o‘z-o‘zidan asarga ko‘plab epizodik
qahramonlar kirib kelishiga sabab bo‘ladi. Avtobiografik asarlarda bu xususiyat
asosiy va tabiiy holdir. Masalan: Sulton o‘g’ri, o‘lik yuvish voqeasida qatnashgan
domulla, shum bola tomonidan so‘yib qo‘yilgan eshakning egasi, Shum bola
xizmatida bo‘lgan eshon va uning xotinlari, Sariboy oilasi kabi personajlar yo‘l-
yulakay paydo bo‘lib, voqealar tizmasidan tushib qoladi. Bu xislati bilan «Shum
bola» badiiy-avtobiografik asarlarga yaqin turadi. Biroq avtobiografik asarlardagi
yo‘l-yulakay asarga kiruvchi epizodlar va obrazlar xarakteri bir-biridan farq
qiladi. «Shum bola»ga yangi-yangi voqealar va qahramonlarning kirib kelishi, bir
tomondan, xarakterlar mantig’iga bog’liq. Xarakter mantig’i esa, ketma-ket
kulgili vaziyatlarni keltirib chiqaradi.
«Shum bola» – yumoristik asar. Yozuvchi asar boshidayoq yumoristik ruh
yaratadi. Tuyg’u va kechinmalar tahliliga berilmaydi. U butun diqqatini
xarakterlar mantig’i bilan tug’ilgan komik vaziyatni, komik voqea va detallarni
tasvirlashga qaratadi. Bora-bora yumor satiraga o‘tadi. Asarda satirik ruh kuchli.
Bu bu yozuvchi shartlilik printsipiga keng murojaat etishining natijasidir.
Bizningcha, anashu badiiy usul mantiqan asoslangan va u hayot haqiqatini ochish,
xarakter yaratish uchun xizmat qilgan.
«Shum bola» qissasida G’afur G’ulom sodda, beg’ubor, ma’sum va
musaffo tabiiy xislatlarga ega bo‘lgan o‘spirin obrazini yaratadi. Asar o‘tkir hajv
va dono yumor bilan ziynatlangan, yetim bolaning sarguzashtlari asosiga

44qurilgan. Asarda ma’lum darajada avtobiografik elementlar uchrasa-da, unda
o‘zbek bolalarining boshidan o‘tkazgan sarguzashtlari hikoya qilinadi.
Mamlakatdagi notinchlik tufayli shaharda ishsizlik muammosi kelib
chiqqan. Qissadagi Omon, It Obid, Bit Obid, Turobboy, Yo‘ldosh, Husni, Solih,
Abdulla, Po‘latxo‘ja, Miraziz singari bolalarning taqdiri bir- biriga o‘xshash.
Omon onasidan, Yo‘ldosh esa ota-onasidan, Shum bola otasidan ajralgan.
Odamlarning kasb-korlariga diqqat qilinsa, pichoqchi, eski-tuski yig’uvchi,
tikuvchi, ko‘nchi, hofiz, g’o‘zafurush, kerosinfurush, mayda savdogarlik va
hokazo. Shum bola tanigan mahalladoshlari, qo‘ni-qo‘shnilari bilan kitobxon shu
tarzda tanishadi. E’tibor berilsa Yo‘ldosh «bari mog’orlab ketgan surp yaktak»
kiyib olgan va boshqalarning ham ahvoli haminqadar. Shum‘‘ bolalarning mayda-
chuyda saqlanadigan uyi zax bosgan. Yog’lari kichkinagina ho‘qchada saqlanadi.
Hatto tovuqqa moyak o‘rniga ham piyoz qo‘yilgan. Shunga qaramasdan
odamlarda mehr-shafqat, iymon, e’tiqod kabi insoniy tuyg’ular so‘nmagan.
Shum bolaning onasi obrazini olaylik. U bolasining boshiga xamir yoyib
o‘tirgan o‘qlovi bilan «astagina» uradi. Chunki uning uchun o‘choq boshi
«Fotimai Zahroning dastgohlari bo‘lgan qutlug’ yer» bo‘lib, bu joyni iflos qilish
gunoh. Ona bolaginamning boshini yorib qo‘ydimmi?-degan andishada esxonasi
chiqib ketsa, Shum bola qo‘rqish va uyatdan ko‘chaga qochadi, hatto uyiga qaytib
kelishga beti chidamaydi. Chunki yetimcha singillarining nasibasini ko‘chaga
tashmalash uyat ekanligini u yaxshi biladi. Biroq o‘rtoqlari oldidagi hamiyatli
bo‘lishga intilish tuyg’usi uni shu yo‘lga boshlagandi-da. Bechora onaizor butun
qissa davomida Shum bolani sog’inch va intizorlik bilan kutadi. Do‘sti
Turobboyning tilidan bayon qilinishicha, u hatto o‘g’lim o‘lib qolgan bo‘lsa-ya,
deb aza ochmoqchiyam bo‘ladi.
Shum bolaning uyga qaytmasligi bizningcha, uning mehri qattiq
bolaligidan emas. Bu hol bir qarashda bu bolaning sayohatga o‘chligidan, yangi-
yangi sarguzashtlarga moyilligidan kelib chiqqanday tuyuladi. Biroq shu
bilangina mazkur holatni izohlab bo‘lmaydi. Ammasi va pochchasining
erkalashlari, bolajonligi Shum bola qalbidagina emas, kitobxonda ham nihoyatda

45iliq taassurotlar uyg’otadi. Bu mehribonchilik bir jihatdan ularning o‘ksik qalbi
bilan bog’liq bo‘lsa, ikkinchidan yetimparvarlik, qarindoshjonlilik bilan
izohlanadi. Axir ularning nozik qalblari turfa gullargayu hayvonu
parrandalargacha tizginsiz bir mehr mujassamlashgan emasmi?
«Shum bola» qissasida mazkur tipdagi qahramonlar juda ko‘p. Shum bola
va Omondan to‘rsiz gardish va bola beshikni olgan qozoq kampir hikoyachi
«men» aytganiday «ko‘r xaridor» emas. U o‘z bolalarini bozorlik bilan
siylamoqchi, qolaversa, shu yetimcha bolalarni-da xushnud etib, keraksiz matoh -
gardishni ham sotib oladi. Har bir so‘zida «qarog’im», «qaroqlarim»,-deb
og’zidan bol tomadigan bu mehribon va halol kampir shu bolalarni rozi qilib
mollarini olishga ko‘nadi.
Qozoq kampirning iqtisodiy ahvoli ham maqtovga loyiq emas. U o‘zi
yetishtirgan ul-bul narsalar: tovuq, tuxum, so‘k, qurut bilan oilaga zarur
anjomlarni ayriboshlashining o‘ziyoq bechoraholligini ko‘rsatib turibdi. Chunki
savdo qilishga naqd puli yo‘q. Demak, o‘lkadagi barcha millat vakillari ham
moddiy muhtojlikda qo‘l uchida umrguzaronlik qilishmoqda. SHunga
qaramasdan, insoniy harorat, bolajonlilik, halollik, poklik, insof tuyg’ulari bilan
ularning qalbi limmo-lim to‘la ekanligi juda muhimdir.
Qirg’iz kampir Yaxshiqiz xarakterida anchagina salbiy jihatlar bo‘rtib
ko‘rinadi. Bechora kampirni turmush tashvishlari birmuncha hisob-kitoblik qilib
qo‘ygan bo‘lib, u o‘z tirikchiligi muammolari bilan hayot kechiradi. Biroq kampir
insoniy xislatlardan, e’tiqoddan begona ham emas. Kampir yetimchalarga xayrli
nazar bilan qaraydi, ularni andak ayab, yarim tanga evaziga tunash joyi ikkita
chap-chap non bilan siylab, o‘zlari olib kelgan tuxumlarni qovurib berishga rozi
bo‘ladi. «Allohning osmoni ham, yeri ham keng» ekanligi haqidagi kampirning
sodda falsafasi zamirida uning e’tiqodiga xos jihatlar mujassamlashgan. Atrofini
qurshagan muhitga ko‘nikib ketgan kampirda ham hali so‘nmagan insoniy
tuyg’ularni ko‘rish uchun davr va odamlar hayotini teran bilish, maishiy
holatlarning sabablarini tahlil eta olish, har bir qahramonning ruhiy olamidagi

46ko‘z ilg’amas nozik jihatlarni mahorat bilan aks ettirish lozim edi. G’afur G’ulom
mazkur mashaqqatli yumushni yuksak darajada uddalay oldi.
Shum bola Sariboynikiga ilk borgan kuni olma yashiklaridan karovat,
yog’och qirindisidan yostiq qilib yotishiga qaramasdan, mazza qilib uxlaydi.
Chunki u hali ziqna boy bilan yuzlashmagan edi. O‘ziga o‘xshagan
xizmatkorlarning mehr-shafqatidan, samimiy maslahatlaridan qoniqish hosil
qilgan edi. Bir cho‘mich go‘jayu ikki burda jaydari non bir yetimning ko‘nglini
ovlashga, qornini to‘ydirishga yetar ekan. Odamning odamga mehr-oqibat
ko‘rsatishi nahotki shunchalar mushkul bo‘lsa?-deya ta’kidlayotganday tuyuladi
G’afur G’ulom. Bunday o‘rinlar Shum bolani darbadarlik va makonsizlik
balosiga girifdor etgan muhit ustidan aybnomaday tuyuladi. Aslida ham shunday.
Aksariyat kurs ishichilar qissadagi Omon obraziga birmuncha yotsirab
qarashadi. Shum bolaning ayrim safarlarida yo‘ldosh bo‘lgan hamqishlog’i Omon
taqdirini bosh qahramon qismatidan ajratish mumkinmi? Bunday yo‘l tutishda
nechog’lik asos bor. M.Amilova uning qiyofasida do‘stga hiyonatni, boylikka
o ‘ c h li k n i ko ‘ r a d i. 3 4
O m onni S h um bol a ga qara m a-qar sh i tar z da y ara t i l g a n
o br a z deb hisoblaydi. H.Yoqubov esa uni ochiqdan-ochiq «so‘tak», deb
ta’riflaydi. 35

4734
Қаранг: Амилова М. Ўзбек совет адабиётида фольклор анъаналари. –Т: Фан, 1990 –Б. 65-66.
35
Ёқубов Ҳ. Ғафур Ғулом (ҳаёти ва ижоди). –Т: Бадиий адабиёт, 1959 – Б. 68

483.2. Xarakterlar qismatining o‘zaro tutashligi
“Shum bola” qissasidagi Shum bolava Omon ayricha xarakterdagi bolalar.
Omonga xos xislatlarda hushchaqchaqlik emas, balki birmuncha jiddiylik
kuzatiladi. Tursunboy akaning yolg’iz o‘g’li bo‘lgan bu bola onasidan erta ajrab,
yetimlik azoblarini totib ko‘rgan, hayot ancha ulg’aytirib qo‘ygan o‘spirindir.
Buning ustiga u Shum boladan biri-ikkiyosh kattaroq bo‘lib, Omon ko‘rgan
bilganning ko‘zicha quruq qo‘l bilan uyga borishdan or qiladi. U xayolparast
kishilarday mol-dunyosi ko‘payib ketishini orzu qiladi, o‘z niyatlarini ro‘yobga
chiqarish maqsadida chor-nochorlikdan ne bir ko‘chalarga kirib chiqmaydi.
Poezdda yurgan kishilarga ayricha havas bilan qaraydi, uzoq-uzoqlarga ketib
qolgisi keladi. U dunyo qidirib, baxt izlab yurganligi jihatidan Shum bolava uning
o‘rtoqlari taqdiriga taqdiri tutashligiga, mehr-muruvvatga tashna ekanligiga jiddiy
e’tibor qaratish zarur. Shum bolani ko‘rganida quchog’iga otilib. Yalab-yulqashi,
hol-ahvol so‘rashi shundan Shum bola bilan Ko‘kterak bozoriga qo‘ylarni haydab
ketayotgan Omon avj pardalarda mungli kuylayotgan o‘rtog’iga qarata: «Ayt,
uka! Ancha vaqtdan buyon shunaqa bir rohat, tanish ovoz eshitganim yo‘q»,-
deydi. Xuddi ana shu holatda Omonning ruhiy to‘lqinlari yorqinroq ifodasini
topgan. Bu o‘spirinning dil torlaridan silqiyotgan dardli iztiroblar, sog’inch
tuyg’ulari Shum bolaning qo‘shig’i ohanglariga qo‘shilib kitobxon qalbiga
ko‘chsa, bu ikki taqdirni ruhan birlashtirib yuborsa ajab emas. Zero, sodir
bo‘layotgan voqealar qahramonlar taqdirida beiz ketmaydi. Vaqt o‘tib yoshi
ulg’aygan sari Shum bolaham tobora ko‘proq oila tashvishi, beva onasi va
singillarini o‘ylaydigan, ularga yordam berish burchi bilan ruhan qiynaladigan
bo‘lib qoladi: «Onam sho‘rlikning beva kambag’al ro‘zg’origa jodiday jag’ bilan
borishim o‘zimga ham o‘ng’aysiz, ularning ham menga ko‘zlari uchib turagan
bo‘lsa kerak... Beva onamni, yetimcha singillarimni ko‘p o‘ylayman, ichim
achishadi. Nega men bunday noshud bola bo‘ldim, kimga bo‘lsa ham shogirdmi,
yugurdakmi bo‘lish kerak, biror nima topib onamga qarashib yuborishim kerak-

49ku, deyman, O‘kinaman, o‘z-o‘zimni koyiyman, ba’zan-ba’zan yig’lab qo‘yaman.
Ammo shu holda uyga qaytish qiyin» (5 t. 181-182 b.)
Shum bolaning falsafasi, fikr-mulohazalari ilk bor uydan chiqib ketgan
paytidagidan ancha o‘sganligi, hayot uni ulg’aytirib qo‘yganligi ma’lum bo‘ladi.
Shunga bog’liq tarzda qissaning uslubidagi epik tasvir yetakchiligi lirizm bilan
almashina boradi. Bu esa nosirga xalq turmushining turfa jihatlarini kengroq
yoritish, xarakterlar ruhiyatini teranroq ko‘rsatish imkonini beradi.
Asardagi qahramonlarning to‘qroq turmushga intilishini tabiiy insoniy
xislat deb baholash lozim. Shunga ko‘ra Omonni «boylik orttirish tashvishidagi
nazari past, ma’naviy qashshoq obraz» deb o‘ylash ancha biryoqlamalik bo‘lar
edi. Uning xarakterida ayrim hollarda kuzatilgan Shum‘‘ boladan o‘ch olishga
intilish esa, bolalarcha kek saqlashdan kelib chiqqan o‘jarlikdan boshqa narsa
emasdi. Bolalarning birida oriyat ustunlik qilgan paytda, ikkinchisi esa sal
murosaga kelishni istamaydi. Mana shunga o‘xshash o‘spirinlarcha o‘jarlikning
o‘zi xarakterlarning ishonchli chiqishini ta’minlagan omildir.
«Shum bola» qissasining gumanistik pafosini yorqinroq ko‘rish uchun
taqdirlari bir-biriga tutash bo‘lgan yetim bolalar o‘rtasidan ziddiyat qidirishda
hech qanday mantiq ko‘rinmaydi. Asarda tasvirlangan ijtimoiy muammolarni
anglamoq uchun jahon muxorabasini boshlab, xalqni nochor ahvolda qoldirgan va
bundan manfaatdor kishilarga xos g’ayriinsoniy jihatlardan tamomila
farqlanuvchi moddiy muhtojlikdan, kundalik vahimalardan asabiylashgan oddiy,
samimiy insonlarga xos jihatlarning bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishidan izlash
foydaliroq bo‘lardi. Murakkab vaziyatlarda ham sof insoniy qiyofalarini
yo‘qotmagan kishilarning ruhiy to‘lqinlarini tushunmoq G’afur G’ulom ko‘zlagan
maqsadlarni anglashga yordam beradi. Ma’noli, mazmunli hayotni qo‘msagan,
taqdirini endilikda qorin to‘qligiyu xotirjam kun o‘tkazishgagina bog’lab tasavvur
qila olmaydigan Shum bolaqalbining tongday tiniqligi, o‘zini qushday yengil his
etayotganligi, ko‘kragini to‘ldirib nafas olishi kabi ramziylik bilan qissaning
yakunlanishi zinhor bejiz emas. Bu G’afur G’ulomga xos inson taqdirining qo‘l
bilan yaratilishi haqidagi ijodiy-estetik ideallarga borib taqaladi.

50“Shum bola” qissaning aksariyat qahramonlari ojiz bir banda sifatida taqdir
sinovlari oldida betadbir qoladilar. Bunday o‘rinlarda inson ojizligiyu iymon
qudrati namoyon bo‘lgandek tuyuladi. Alohida olingan kishilar va olomon
ruhiyati tasvirlangan o‘rinlarda bu hol yaqqolroq ifodalangan. Toshkentlik dong’i
chiqqan yallachilardan biri Oysha taqdiri uning shogirdlari bo‘lgan Sarvi, Fotima,
Risolat yallachilarnikiga tutash. Hayot zarbasi bilan bir paytlar aldangan, nihoyat
nomigagina bo‘lsa-da, Rahmat hojiga xotinlik qilib, uning turfa nayranglariga
sabr bilan chidab kelayotgan, zarur bo‘lsa o‘z oilasini boqish, tirikchiligini
o‘tkazish uchun «yuzini yerga surib tilanganday bo‘lib, besh o‘n so‘m orttirib»
keladigan Oysha yallachi juda ham hayotidan rozi emas. Endilikda uni pul ham,
eri ham qiziqtirmaydi. Bechora ayol o‘z qadrining oyoq osti qilinishi,
nafsoniyatining kamsitilishi, xo‘rlanishiga navbat kelganida bardoshi tugaydi.
Yalla aytib, muqom tushib, davradagilarga turli qiliqlar ko‘rsatib,
dang’illama mehmonxonalarda «bitta qiyg’ir bo‘yin qilish bilan osmondagi
qushni ovlaydigan» yallachini nogoh tanimay qolasiz. O‘ziga o‘xshagan taqdirlar
sonini yana bittaga ko‘payishini istamagan Oysha yallachi qalbida so‘nib
borayotgan insoniy tuyg’ular qayta tiriladi. Musulmon bir kosibning sha’nini
o‘ylaganida, hamiyatli, himoyatli, besh vaqt namozni kanda qilmaydigan
kishining farzandi bo‘lgan Latifaxonga achinganida, uni harom yo‘ldan saqlab
qolish uchun kuyinganida bu holat yaqqol namoyon bo‘ladi. Qizni muqarrar
falokatdan ogoh etib, «oyimposhsha», «poshshaxon», «oppoqqinam», -deb
erkalab hushyorlikka chorlaydi. Aqli kirib qolgan Latifaxonning uni «opa», - deb
atashi, gunohlari uchun uzrxohlik qilishida yuksak insoniy samimiyat mujassam.
O‘pishib, quchoqlashib, ko‘z yoshi qilib xayrlashayotgan bu ikki ayol
kundoshlardan ko‘ra opa-singillarga yaqin mehr-muruvvat bir-birlaridan
ajrashadi. Oyshaning jasorati Latifaxonni qochirib yuborishida ko‘rinsa,
Latifaxonning haqiqatan ham mo‘min kishining farzandi ekanligi: «Nimaiki
qilgan bo‘lsam, bilib o‘tgan, bilmay o‘tgan gunohlarim uchun kechiring», - deya
qalbini ochishida ko‘rinadi. Bu beg’araz samimiyatga qaytarilayotgan

51minnatdorchilikkina emas, Allohdan umidvor muslimaning istig’fori, tavbasi
hamdir.
Latifaxon o‘z taqdirining yaxshilikka yuz burishini Yaratganning
marhamatidan deb biluvchi e’tiqod kishisi. SHuning uchun bo‘lsa kerak, taqdir
uni ikkinchi bor sinayotganida ham bu bevaga nisbatan qalbimizda achinish,
hamdardlik, ruhiy yaqinlik tuyg’usi zinhor so‘nmaydi. Aksincha, adashgan Oysha
yallachiga nisbatan ham iliq mehr paydo bo‘ladi. Rahmat hojiga chiqarilgan xalq
ajridan qanoat hosil qilamiz.
G’afur G’ulomning insoniylikni ulug’lovchi asarlaridan yana biri «Yodgor»
qissasidir. Yozuvchi, asarda o‘sha paytdayoq muhabbat erki masalasini ko‘tarib
chiqib, qoloq psixologiya, jaholat inson boshiga og’ir kulfatlar olib kelishi
mumkinligini ko‘rsatib beradi. Xazil-mutoyiba va ertaknamo yusinda yozilgan bu
asar zamirida g’amgin hikoya, fojiali taqdir bor. G’afur G’ulom jahon adabiyotida
hozirgi vaqtlarda keng qo‘llanilayotgan tasvir usulini o‘sha vaqtdayoq ishga
solgan. Ya’ni biror sodir bo‘lgan voqeaga odamlarning munosabatini ko‘rsatish,
ularni sinov chig’irig’idan o‘tkazish orqali aslida kimligini, ruhiy olamini,
ma’naviyatini ochib berish usulini qo‘llagan.
«Yodgor» qissasida Mehri otasining johilligi va umuman o‘sha davrdagi
hukmron odat bo‘yicha sevgani bilan qovusha olmaydi – nikohsiz tug’ilgan bola
xalaqit beradi. Shu bois, yo sharmanda bo‘lishlari yoki boladan qutulishlari kerak.
Mehri go‘dakdan qutulish yo‘lini qidiradi va Jo‘raga uni hiyla bilan topshirib,
og’ir vaziyatdan chiqadi. Jo‘ra go‘dakni uyiga olib keladi.
Ammasining qizi Saodatni Jo‘raga olib berishga onalar kelishib qo‘yishgan
edi. «Taqdirni buzib bo‘lmaydi», shunday bo‘lishi kerak edi, ular nazarida. Biroq,
yosh go‘dakni (keyin Yodgor deb ism berishdi unga) ko‘tarib kirganda,
onalarining orzulari chippakka chiqqanday bo‘ladi: ularni na go‘dakning taqdiri,
na o‘z farzandlarining kelajagi qiziqtiradi. Har ikkisi ham Yodgorni Jo‘raning
o‘g’li deb, fig’onlari ko‘kka chiqadi: onasi «etti nomusimni yerga bukding,
juvonmarg», deb qarg’aydi. Ammasi «beboshvoqqa beradigan qizim yo‘q.
Mening qizim xali ochilmagan gul» , deb to‘nini teskari kiyib oladi.

52Ikki onani jig’ibiyron qilib yondirgan ikkinchi narsa – Jo‘raning xaqiqatni
yashirib, go‘dakni «Mening bolam», «Onasi shu bolani tug’di-yu, o‘ldi-da»,
deyishi edi. Jo‘raning bunday yo‘l tutishi bilan asar konflikti yanada
taranglashadi. Biroq yozuvchining bu usuli yuzaki qaraganda sun’iydek tuyuladi.
Chunki haqiqatni aytsa, hech kim Jo‘rani ayblamas, aksincha, uning
odamgarchiligiga qoyil qolishlari mumkin edi.
Yozuvchi atayin bu yo‘ldan qochib, Jo‘raning «yolg’on» so‘zlashini
asoslaydi. Zero, Jo‘ra haqiqatni ularga ayta olmasdi. Chunki Jo‘ra Mehrining
boshidan o‘tgan asil voqeani – haqiqatni hali mutlaqo bilmasdi. Buni Mehri necha
yillardan keyin harbiy vrach bo‘lib yetishgan va tasodifan uchrashib qolgan
Jo‘raga aytib beradi. Mehrining o‘z eri va hayoti to‘g’risidagi qayg’uli hikoyasi
uning yuragini ezib yuboradi. Shu tufayli mehrining dostonini uydagilarga aytib,
sirini fosh etib, uni yana qo‘shimcha g’amga botirishni xohlamaydi. Uning ustiga,
ota-onasiz qolgan go‘dakning ahvoli uni masalaga chuqurroq yondashishga
undaydi: «Endi qanday bo‘lsa ham bolani qutqarib qolish kerak. Axir bu
go‘dakda nima ayb?», deya Jo‘ra qatьiy qarorga keladi. Qutqarib qolishning
birdan-bir yo‘li go‘dakni o‘z farzandim deb aytish edi. Jo‘raning bu «hiylasi»
kutilgan natijani beradi: onasi uni o‘z nevarasidek parvarish qiladi, Saodat ham
Jo‘raga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirmaydi, onasi (Jo‘raning ammasi) ham yana
Jo‘raga mehr kuyadi. Qizini berishga rozi bo‘ladi.
Jo‘ra armiyada ekan, xat orqali Saodat bilan o‘rtalaridagi sevgi g’unchasi
gullaydi va bir- birlariga yetishadilar. Keyin Mehri Jo‘raga o‘zining haqiqiy hayot
yo‘lini-go‘dakni unga tashlab ketish tarixini so‘zlab beradi. Ko‘rinadiki, povestda
go‘dak voqeasi asardagi barcha qahramonlarning kimligini namoyon etish
vositasiga aylanadi va yozuvchi o‘zbek xalqi tabiati-xarakteriga xos tug’ma
bolajonlilikni, mehr-oqibatni qiziqarli ko‘rsatib beradi.
Demak, G’afur G’ulom qissalari Sharq va G’arb nasrchiligi sintezidan
tug’ilgan badiiy tafakkurning yorqin namunalaridir.

54FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va farovonligining garovi // Xalq so‘zi, – 2016 yil 8 dekabr
2. Mirziyoyev Sh.M: Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning
sofligini asrash – davr talabi. // Xalq so‘zi, – 2017 yil 16 iyun
3. Abdullayev H. G afur G ulom va Xorazm. – T: 2003ʻ ʻ
4. Aytmatov Ch. // Toshkent oqshomi. 1988, 14 fevral
5. Amilova M. O‘zbek sovet adabiyotida folklor an’analari. – T: Fan, 1990
6. Yoqubov H. G afur G ulom (hayoti va ijodi). – T: Badiiy adabiyot, 1959
ʻ ʻ
7. Ishoqov Yo. Navoiy poetikasi. – T: Fan, 1983
8. Karimov N. G afur G ulom. – T: G afur G ulom nomidagi NMIU, 2003.
ʻ ʻ ʻ ʻ
9. Karimov B. Qodiriy qadri. –T: 2003
10. Mamajonov S. Shoir va zamonaviylik. – T: Fan, 1963
11. Mamajonov S. G afur G ulom prozasi. – T: Fan, 1966
ʻ ʻ
12. Mamajonov S. Uslub jilolari. – T: Adabiyot va san’at, 1972
13. Matyoqubova T. G afur G ulom badiiyati. – T: Fan va texnologiya, 2006
ʻ ʻ
14. Ming bir kecha. Arab ertaklari. 8 tomlik. 4 t. –T: O‘zadabiynashr, 1961
15. Nazarov B. G afur G ulom olami. – T: Fan, 2004.
ʻ ʻ
16. Normatov U. Qodiriy bog‘i. – T : Yozuvchi, 1995 – B. 173
17. Otayev R. Tong yulduzi shu’lalari. // Sharq yulduzi,1989. № 1
18. Xalq so‘zi. // – 2003 yil, 13 may.
19. O‘zbek filologiyasining dolzarb muammolari. – Andijon, 2003
20. O‘zbek nasri tarixidan. – T: Fan, 1982
21. O‘zbek folklorining epik janrlari. – T : Fan, 1981
22. Quronov D. Cho‘lpon nasri poetikasi. – T : Sharq, 2004
23. Quronov D, Mamajonov Z, Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T:
Akademnashr , 2010
24. G afur G ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 5 t. – T : Fan, 1986
ʻ ʻ
25. G afur G ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 6 t. – T: Fan, 1986
ʻ ʻ
26. G afur G ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. 12 tom. – T : Fan,
ʻ ʻ
1989
27. G afur G ulom zamondoshlari xotirasida. – T: G afur G ulom nomidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
nashriyot - matbaa ijodiy uyi, 2003
28. G afur G ulom va davr. – T: Universitet, 2003
ʻ ʻ
29. G afur G ulom va Samarqand. – Samarqand, Universitet, 2003
ʻ ʻ
30. G afur G ulom – o‘zbek adabiyotining bayroqdori. – Samarqand,
ʻ ʻ
Universitet, 2003

5531. G afur G ulom – shoir, yozuvchi va olim. – Farg‘ona, 2003ʻ ʻ

G‘afur G‘ulom asarlarida davr va shaxs talqini

Купить