Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	72.3KB
Покупки	3
Дата загрузки	22 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Gʻarbiy va sharqiy Turk xoqonligining tashkil topishi

shaharlaridan kam bo lmagan, qal a, shahariston, raboddan iborat edi. Faqat Chuyʻ ʼ
vodiysida 18 ga yaqin yirik shaharlar va ko p sonli kichik aholi punktlari mavjud
ʻ
edi. G arbiy turklar davlatida birinchi shaxs xoqon, oliy xo jayin, hukmdor,
ʻ ʻ
lashkarboshi bo lgan. Xoqonning hokimiyati meros bo lib, u davlatning barcha
ʻ ʻ
ichki va tashqi ishlarini boshqargan, barcha еrlarni boshqaruvchi edi. U sulola
oilasidan bo lgan zodagonlarga tayangan, ularning vakillari davlatda eng yuqori
ʻ
lavozimlarni egallagan va vassal qabilalar ustidan xoqonning hokimi bo lgan.
ʻ
Oilaviy qullik bor edi. Aholining asosiy qismini erkin jamoa chorvadorlari tashkil
etgan. Xoqonning poytaxti va qishki qarorgohi Chuy vodiysidagi Suyab shahri
(To qmoq shahri yaqinida) va Mingbuloq (Turkiston shahri yaqinida) yozgi
ʻ
qarorgohi bo lgan.
ʻ
630-634-yillarda xoqonlik Sirdaryoning g arbidagi O rta Osiyo mulklaridan
ʻ ʻ
ayrildi, davlat inqiroz davriga kirdi, uning loy sababi tashqaridan bosim va qabila
ittifoqlarining hokimiyat uchun kurashi edi. Xitoy qo shinlari Semirechyaga
ʻ
bostirib kirdilar, 657-yilda “o n o q” militsiyasi mag lubiyatga uchradi, xoqon
ʻ ʻ ʻ
xitoy qo shinlari orqali boshqariladi
ʻ 27
.
699-yilda turgesh uch-elig i boshlig i Xitoy imperatorining G arbiy Turk
ʻ ʻ ʻ
xoqonligidagi qo lini yo q qilib, uning hokimiyatini o rnatdi.
ʻ ʻ ʻ
Xoqonlik hududi. Turk xoqonligi 603-yilda g arbiy turkiy va sharqiy
ʻ
turkiylarga parchalanib ketganidan keyin ularning chegaralarini belgilash jarayoni
boshlandi. G arbiy Turk xoqonligi janubi-sharqda Ili va Chu daryolaridan boshlab,
ʻ
shimoli-g arbda Volga va Kuban daryolarining quyi oqimigacha, shimoli-sharqda
ʻ
Volga va Irtishning yuqori oqimigacha, janubi-g arbda 2000-yilgacha bo lgan
ʻ ʻ
hududlarni egallagan. Tarim va Amudaryo daryolari. Xoqonlikning poytaxti va
xoqonning qishki qarorgohi Chu daryosi bo yida joylashgan Suyob shahri bo lgan.
ʻ ʻ
Yozgi shtab Mynbuloq hududida (hozirgi Jambil viloyati hududida) joylashgan
edi.
Xoqonlikning asosiy etnik-siyosiy tayanchini “o n qabila” - “on ok budun”
ʻ
tashkil etgan, ularning yashash joylari Qoratovning sharqiy etaklaridan
27
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – Алматы, 1991. - C .56 .
18

G arbiy Turk xoqonligining shahar madaniyati so g diylar ishtirokidaʻ ʻ ʻ
vujudga kelgan. V-V1II asrlarda so g dlar turklar ko magida Janubiy Sibirdagi
ʻ ʻ ʻ
Semirechye, Jung oriya, Sharqiy Turkiston va boshqa hududlarda ko plab savdo
ʻ ʻ
shaharchalarini barpo etganlar. Aholining salmoqli qismi dehqonchilik, savdo va
hunarmandchilik bilan shug ullangan.
ʻ
Umuman olganda, eramizning I ming yillikning ikkinchi yarmida butun
hududda keng tarqalgan moddiy madaniyat, mafkuraviy g oyalar va ma’naviy
ʻ
fikrlarni o z ichiga olgan umumiy turkiy majmua haqida gapirish mumkin.
ʻ
Ko chmanchi qabilalar va o troq hududlar madaniyati uzviy yaxlitlikda harakat
ʻ ʻ
qiladi, yagona madaniy tizimni tashkil etadi. Turklar orasida muqaddas tog lar,
ʻ
daryolar, g orlar, ilon va bo rining turli kultlari keng tarqalgan. Qimak-qilchoq
ʻ ʻ
qabilalari daryoga sig inishni juda hurmat qilganlar. Ular Irtish haqida shunday
ʻ
gapirdilar - “daryo inson xudosi” (Gardizi). Qadimgi turklarning bayroqlari bo ri
ʻ
boshi bilan bezatilgan. Ko chmanchi turklar o z e’tiqodlari bilan bir qatorda
ʻ ʻ
boshqa diniy tizimlarni ham yaxshi ko rardilar: buddizm, manixeylik, nasroniylik
ʻ
va iudaizm. Qadimgi turkiy davr madaniyatida eng diqqatga sazovor narsa runik
yozuv va boy yozma adabiyotning paydo bo lishidir. Bilge xoqon, Kultegin va
ʻ
turkiy oilaning boshqa ko zga ko ringan namoyandalari sharafiga yozilgan runik
ʻ ʻ
matnlar ham ajoyib adabiy asarlar, ham davrning tarixiy dalilidir.
Qadimgi turkiy davrda Buyuk dasht aholisi asta-sekin runik alifbodan arab
alifbosiga o tgan. Bu grafikdagi eng yirik yodgorliklar Mahmud Qoshg ariyning
ʻ ʻ
“Divon lug at at-turk” (Turkiy tillar lug ati), Yusuf Xos Hojibning “Qutadg u
ʻ ʻ ʻ
bilik” va boshqalardir. Qimakoz haqidagi kitob Jdanax-Kimaki arab yozuvida ham
tuzilgan. Qizig i shundaki, bu kitob muallifi kimaklar hukmdorining vorisi
ʻ
bo lgan. Bu kitobdan keyinchalik Buyuk dashtga borgan arab-fors sayohatchilari,
ʻ
savdogarlari va olimlari ham foydalanishgan. Qadimgi turkiy zamon, xitoylar
aytganidek, “oqil kitob”, ya’ni. falsafiy adabiyotlar, gnoseologik muammolarga oid
turli risolalar, musiqa nazariyasi, san at va boshqalar. Al-Farobiy ilm olamining
ʼ
eng yorqin siymosi edi 22
.
22
Артыкбаев Ж.О. История Казахстана, Астана, 2004 г. - C .98.
11

33. Худяков Ю.Г. Вооружение средневековых кочевников Южного Сибири и
Центральной Азии. – Новосибирск, 1986.
42

581) paydo bo lganida, bu hudud allaqachon Turk xoqonligi (545-581) tomonidanʻ
nazorat qilinayotgan edi. G arbdan sharqqa va orqaga umumiy yo llardan biri
ʻ ʻ
Mo g uliston Oltoy tizmasi va Nanshan o rtasidagi Gobi cho li orqali o tgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Demak, bu hududni kim nazorat qilgan bo lsa, xalqaro savdoni ham nazorat qilgan.
ʻ
L.N.Gumilev o z asarida bu hududdagi iqlim o zgarishlaridan farqli o laroq,
ʻ ʻ ʻ
Janubiy Sibir hududi va O rta Osiyoning shimoliy chekkalaridagi cho l
ʻ ʻ
jamiyatlarining sikllik rivojlanishini qisman tavsiflashi mumkin. Shunday qilib,
joylashuvi o ziga xos bo lgan Sharqiy Turk xoqonligi hududida Yer yuzining
ʻ ʻ
boshqa hech bir joyida bunday tabiiy yashash joyi takrorlanmaydi. Boshqacha
aytganda, Sharqiy Turk xoqonligining o rta asrlar tarixi qo shni davlatlar: Xitoy,
ʻ ʻ
Tibet, Eron, Vizantiya va boshqalarga nisbatan alohida hududiy-iqtisodiy shakllari
rivojlandi.
Shuningdek, Sharqiy Turk xoqonligining tashkil topishi uchun zarur shart-
sharoitlarning xronologik doirasini belgilab olish zarur. Ta’kidlash joizki, Sharqiy
Turk xoqonligining shakllanishida tarixi milodiy I - ming yillikning birinchi
yarmini qamrab olgan Xiongnu imperiyasi va Turk xoqonligining xizmatlari katta
bo lgan. Shuni ta’kidlash kerakki, Sharqiy Turk xoqonligi hududi allaqachon VI
ʻ
asrning o rtalariga kelib ulkan tarixiy axborot tajribasini to pladi. Sharqiy Turk
ʻ ʻ
xoqonligi oldingi cho l davlatlarining tabiiy tarixiy rivojlanishi bo lib, ulardan biri
ʻ ʻ
Xiongnu imperiyasi edi. Xiongnu (Osiyo xunlari) - miloddan avvalgi I-ming
yillikda dashtlarda yashagan ko chmanchi xalq
ʻ 37
. Miloddan avvalg III-II asrlar
oxirida ular Markaziy Osiyo, Janubiy Sibir va Uzoq Sharqdagi ko plab etnik
ʻ
guruhlarni birlashtirgan birinchi “ko chmanchi imperiya” ni yaratdilar. Xiongnu
ʻ
o ziga xos madaniy makonni shakllantirdi, uning doirasida ko plab qo shni xalqlar
ʻ ʻ ʻ
uchun ideal bo lib xizmat qilgan va ularning madaniyati va tarixiga sezilarli ta’sir
ʻ
ko rsatadigan o ziga xos turmush tarzi rivojlangan. Ko pgina zamonaviy
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotchilar Hunlar davlati va keyingi cho l imperiyalari o rtasidagi
ʻ ʻ
davomiylikni izlaydilar va bu bejiz emas, chunki ular turklarning iqtisodiyoti,
ijtimoiy-siyosiy tuzilishi va madaniyatida ko plab o xshashliklarni topadilar.
ʻ ʻ
37
Крадин Н. Н. Империя Хунну. - С.6.
29

doim o z ittifoqchisi - Vizantiya tomonida bo lgan. Ana shunday urushlardanʻ ʻ
birida xoqon Ton 627-yilda o z qo shinlarining bir qismini Vizantiyaga jo natadi.
ʻ ʻ ʻ
Bunday yordam G arbiy Turk xoqonligining boshqa davlatlar o rtasidagi qudrati
ʻ ʻ
va xalqaro nufuzi yuksakligidan dalolat edi. Shunga qaramay, xoqon uchun tashqi
siyosatga qaraganda ichki siyosatni amalga oshirish ancha qiyin edi. 630-yilda
xoqonlik tarkibiga kirgan turli qabilalar davlatda hukmron mavqega ega bo lish
ʻ
uchun o zaro keskin kurash boshladilar. Ana shunday ichki nizolardan biri
ʻ
natijasida 634-yilda Nushebiy qabilasi ko magi bilan Eshbar Elteris hokimiyat
ʻ
tepasiga keladi va xoqon deb e lon qilinadi. U o ziga xos tarzda islohotlarni
ʼ ʻ
amalga oshira boshladi, "o n qabila" davlat boshqaruv tizimini joriy qildi - “ok
ʻ
budun”. Xoqonning har bir mulkida o nta qurolli tumen (bir tumenda 10 ming
ʻ
askar bo lgan) bo lgan. “Budun” so zi “yurt, xalq” degan ma’noni anglatadi.
ʻ ʻ ʻ
Ili va Chuy vodiylarida “oq budun” deganda nushebiy va dulu qabilalarining
hukmron boshqaruv tizimi nazarda tutilgan. Bunday boshqaruv tizimi
hokimiyatning kuchayishiga nafaqat hissa qo shmadi, balki uni zaiflashtirdi.
ʻ
Chunki qabilalar o rtasidagi hokimiyat uchun kurash yanada avj oldi. Bunday
ʻ
urushlardan biri dulu va nushebi qabilalari o rtasida uzoq davom etgan (640-657
ʻ
yillar). Xoqonlikning ichki nizolar tufayli zaiflashganidan o z vaqtida foydalangan
ʻ
Xitoy qo shinlari 659-yilda Jetisga (Yetti daryo) bostirib kirishdi. Asirga olingan
ʻ
Xoqon Eshbar vafot etdi. Xoqonlik o z mustaqilligini yo qotdi. “Oq budun”
ʻ ʻ
qabilalaridan to plangan qo shinlar Xitoy bosqinchilariga qarshi kurashga qayta-
ʻ ʻ
qayta ko tarilgan. Ammo har safar ular muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Faqat VII asr
ʻ
oxiri VIII asr boshlarida turg esh qabilalari boshlig i Ushlik boshchiligida Tan
ʻ ʻ
imperiyasiga qarshi bir qancha muvaffaqiyatli yurishlar amalga oshirildi.
Bu g alabalar turg esh qabilalarining boshqa qabilalar orasida hukmron
ʻ ʻ
rolini mustahkamlashga olib keldi va Turg ash xoqonligining shakllanishiga yo l
ʻ ʻ
ochdi. 682-yilda Xitoy bilan bo lgan qonli urush natijasida Sharqiy turklar
ʻ
Mo g ulistonda o z davlatlarini tikladilar. Xoqon Qutluk Elteris, keyin xoqon
ʻ ʻ ʻ
Qopon davrida xoqonlik kuchli davlatga aylandi. Sharqiy Turk xoqonligi (682-
744) Qozog iston, O rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va Janubiy Sibir hududlarini
ʻ ʻ
20

V.V.Bartold 11
, S.G. Agadjanova 12
, L.N.Gumilyov 13
, A.Sh.Qodirboyev 14
, Yu.G
Xudyakov 15
, G.E.Markov 16
asarlarida G arbiy va Sharqiy Turk xoqonliginingʻ
siyosiy taraqqiyoti, etnik tarixi, madaniyati va dunyoqarashi, yozuvi, G arbiy va
ʻ
Sharqiy Turk xoqonligining iqtisodiy va siyosiy hayoti va xoqonliklardagi huquq
tizimi ko rib chiqiladi.
ʻ
Mahalliy va rus tarixshunosligida G arbiy
ʻ va Sharqiy Turk xoqonligi
mavzusini o rganish tarixining ayrim masalalarini ko rib chiqish tajribasi mavjud
ʻ ʻ
bo lishiga qaramay, hozirgacha G arbiy
ʻ ʻ va Sharqiy Turk xoqonligi tarixiga oid
maxsus monografik va dissertatsiya ishlari olib borilgan emas.
Tadqiqot usullari. Kurs ishimda asosiy umumiy tarixiy usullardan
foydalanaman: tarixiy-genetik, tarixiy-qiyosiy, tarixiy-tipologik va tarixiy-tizimli.
Tarixiy-genetik usul G arbiy
ʻ va Sharqiy Turk xoqonligining bevosita rivojlanishini
ko rsatish imkonini beradi. Tarixiy-qiyosiy metod G arbiy
ʻ ʻ va Sharqiy Turk
xoqonligi tarixining muhim jihatlarini tushunishga yaqinroq bo lish imkonini
ʻ
beradi.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Voqealar rivoji milodiy VI as
boshlaridan – VIII asrning ikkinchi yarimigacha bo lgan davrni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 5 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxat i dan iborat.
11
Бартольд В.В. Тюрки: двенадцать лекций по истории турецких народов Средей Азии. – Алматы,
1998.
12
Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX–XIII вв. – Ашхабад, 1969.
13
Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., 1967.
14
Кадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и киреитов. –
Алматы, 1993.
15
Худяков Ю.Г. Вооружение средневековых кочевников Южного Сибири и Центральной Азии. –
Новосибирск, 1986.
16
Марков Г.Е. Кочевники Азии. Структура хозяйства и общественной организации. М.: МГУ, 1976.
4

Churinning nevarasi yosh Taman G arbiy xoqonlikka, Sharqqa esa Jangarga xonʻ
bo ldi. Birlashgan Turk xoqonligi o z faoliyatini to xtatdi
ʻ ʻ ʻ 25
.
G arbiy Turk xoqonligi. G arbiy Turk xoqonligida turklarning o zi aholining
ʻ ʻ ʻ
ozchilik qismini tashkil etgan va hukmdorlar kuchini Semirechye dasht
qabilalaridan olgan, ya ni. usunlarning avlodlari. Ulardan ikkita qabila ittifoqi
ʼ
tuzildi: Dulu - Jetisu va Jungriyada va Onshadpit - Tyan-Shanda. Ushbu
ittifoqlarning har biri beshta qabilani birlashtirdi, natijada butun xalq “o n o q
ʻ ʻ
xalqi” nomini oldi.
Ipak yo lidagi gegemonlik tufayli jahon davlatlari o rtasidagi qarama-
ʻ ʻ
qarshiliklar V asrning 20-yillarida shakllanishiga olib keldi. ikkita koalitsiya, bir
tomondan - G arbiy Turk xoqonligi, Xitoy va Vizantiya, ikkinchi tomondan -
ʻ
Sharqiy Turk xoqonligi, Eron va Avar xoqonligi. Bu koalitsiyalar o rtasida
ʻ
boshlangan urush turli muvaffaqiyatlar bilan davom etdi va hech bir tomonga
g alaba keltirmadi. Ulkan kuch va katta qurbonlarni talab qiladigan cheksiz
ʻ
urushdan norozi bo lgan dulu qabilalari 630-yilda o z xoqoniga qarshi isyon
ʻ ʻ
ko tarib, uni o ldiradilar. Sibir xon yangi hukmdor deb e’lon qilindi. Xoqonlikning
ʻ ʻ
keyingi tarixi mamlakatda hokimiyat uchun Dulu va Onshadpitlar o rtasidagi
ʻ
urushlarga to la edi. Bundan foydalangan bolgarlar va ural ugrlari g arbiy
ʻ ʻ
turklardan ajralib chiqdi. 635-yilda qabila ittifoqlari o zini o zi boshqarishga
ʻ ʻ
erishdi va daryo ular orasidagi chegaraga aylandi. Shu. Separatchilik
tendentsiyalariga yon berish davlatni mustahkamlay olmadi va turklar o z
ʻ
mulklarini yo qotishda davom etdilar. Sharqiy xoqonlik Xitoyga bo ysundirilgach,
ʻ ʻ
imperator qo shinlari Jetisu chegaralariga yaqinlashdilar. Urush 640-648-yillarda
ʻ
turklarning mag lubiyati bilan yakunlandi, shundan so ng qozorlar ham
ʻ ʻ
xoqonlikdan ajralib chiqdi. Oxirgi G arbiy turk xoqoni Yashbaraxon o lka birligi
ʻ ʻ
va mustaqilligini saqlab qolishga harakat qildi, biroq Xitoy tajovuzi davom etdi,
turkiy qabilalar o rtasidagi nizolar yanada keskinlashdi. Natijada, Onshadpits va
ʻ
Dulu 656-yilda Xitoyning kuchini tan oldi, Yashbara xon o z fuqarolari tomonidan
ʻ
25
Кузембайулы А., Абиль Е., История Казахстана, Учебник для ВУЗов. 7-е издание. Перераб. и доп. – СПб,
Соларт, 2004. - C .74.
16

KIRISH
Mavzusining dolzarbligi. Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining
barcha sohalarida bo‘lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo‘nalishlarda ham
milliy o‘zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini
qaytadan o‘rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda
mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy merosini yoritish bilan bog‘liq
izlanishlarga keng yo‘l ochildi. Ta’kidlash joizki, o‘zbek xalqining tarixiy-madaniy
merosida davlat va huquq masalalariga bag‘ishlangan asarlar salmoqli o‘rinni
egallaydi. Ushbu merosni o‘rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biridir. Bu masalada Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday
deb ta’kidlaydi: “Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o lkaning o ziga xosʻ ʻ
noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika
hayotini bosib-yanchib, qing ir o zanga solishga kirishdilar”
ʻ ʻ 1
. Darhaqiqat, bugungi
kunga kelib, o‘zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan
tadqiq etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Respublikamiz Birinchi
Prezidenti I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan
boshlanadi. Isbottalab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga
ko‘tarilishi zarur” 2
.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
ʻ
“eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
ʻ
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va
ʻ
adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi” 3
, deb ta’kidlab o tdi.
ʻ
O‘zbekiston davlatchiligi boy tarixga ega bo‘lib, uning uzoq davrlar
davomida tarkib topgan nazariy tajribalarini zamonaviy, demokratik qadriyatlar
bilan uyg‘unlashtirish va jamiyatimiz turmushida ulardan yanada kengroq va
samaraliroq foydalanish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan biridir.
1
Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида .- Т : Ўзбекистон , 2011.- Б .172.
2
Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . Т .7. - Тошкент : Ўзбекистон , 1999. - Б .134.
3
Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси боълиши керак. - Т.: Ў збекистон, 2017. - Б. 47.
2

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . Т .7. - Т. :
Ўзбекистон , 1999.
2. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . - Т :
Ўзбекистон , 2011.
3. Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши
керак. - Т.: Ў збекистон, 2017.
Asosiy adabiyotlar:
4. Liu Mau-Tsai. Die с hinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken
(T’u-küe). I. Buch (Texte), II. Buch (Anmerkungen. Anhänge. Index) //
Göttinger Asiatische Forschungen, Band 10. Wiesbaden, 1958.
5. Абусеитова М..Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии: Учебное
пособие/ Алматы: Дайк-Пресс, 2001.
6. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX–
XIII вв. – Ашхабад, 1969.
7. Артыкбаев Ж.О. История Казахстана, Астана, 2004.
8. Артыкбаев Ж.О. История Казахстана – Учебник для Вузов – А., 1999.
9. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алма-
Ата, 1989.
10. Бартольд В.В. Тюрки (историко-этнографический обзор //
Бартольд В.В. Сочинения. Том V. Работы по истории и филологии
тюркских и монгольских народов. – М.: Наука. Гл. ред. вост. лит-ры, 1968.
11. Бартольд В.В. Тюрки: двенадцать лекций по истории турецких народов
Средей Азии. – Алматы, 1998.
12. Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских
тюрок VI– VIII вв. М.; Л., 1946.
13. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., 1967.
14. Гумилев Л.Н. В поисках вымышленного царства. – Спб., 1994.
40

2.2. Sharbiy Turk xoqonligining iqtisodiy va siyosiy hayoti
Iqtisodiy nuqtai nazardan Sharqiy Turk xoqonligi yuqorida qayd etilganidek,
qulay geografik mavqega ega edi. Sharqiy Turk xoqonligi hududidan “Buyuk ipak
yo li” tranzitlari o tgan, bu Sharqiy Turk xoqonligi faol ishtirok etgan xalqaroʻ ʻ
savdoda o z aksini topgan. Sharqiy Turk xoqonligining muhim daromad manbai
ʻ
karvon savdosi edi. Xitoy manbalarida Tujue turklari haqida birinchi eslatma
e’tiborga loyiqdir, uning maqsadi harbiy to qnashuv emas, balki yaqin hamkorlik
ʻ
bo lgan
ʻ 39
. Keng yaylovlar va ma’lum iqlim sharoitlari qo y va otchilikning ʻ
rivojlanishida muhim rol o ynadi (Xitoy manbalarida hayvonlarning tom ma’noda
ʻ
olti xili bor edi: ot, echki, qo y, it, cho chqa va tovuq), ular ko proq davlatda edi.
ʻ ʻ ʻ
Turklar ko chmanchi
ʻ 40
oilaning xususiy ishg olidan ko ra, davlatning iqtisodiy ʻ ʻ
asosi, sanoati strategik ahamiyatga ega. Temir rudasi va rangli metallarning boy
zahiralari qadimgi turklar davlatida temir eritish va zargarlik san’atining
rivojlanishida o z izini qoldirgan, buni Xitoy yozma manbalari va arxeologik
ʻ
tadqiqotlar ma’lumotlari tasdiqlaydi. Shunday qilib, Sharqiy Turk xoqonligining
tashkil topishi yuqoridagi barcha omillarning mavjudligi bilan bog liq edi. Sharqiy
ʻ
Turk xoqonligining shakllanishida fazoviy va zamon sharoitlarining simbiozi
muhim rol o ynagan. Fazoviy o z ichiga Janubiy Sibir va O rta Osiyoning shimoliy
ʻ ʻ ʻ
chekkalari hududining tabiiy-iqlim sharoiti va landshaft xususiyatlari va natijada
iqtisodiy omil hisoblanadi. Shu o rinda yana bir bor e’tiborni shu narsaga
ʻ
qaratmoqchimizki, Sharqiy Turk xoqonligining tashkil topishini 581-yilga Turk
xoqonligi G arbiy va Sharqqa bo linib ketgan Tabo xoqonning hududiy-ma’muriy
ʻ ʻ
islohoti natijasi sifatida bog laymiz. Geografik jihatdan Sharqiy Turk xoqonligi
ʻ
hududi (581-745) Turk xoqonligining Sharqiy qismi hududiga to g ri kelgan va
ʻ ʻ
Janubiy Sibir hududi va O rta Osiyoning shimoliy chekkalarini egallagan.
ʻ
Xronologik nuqtai nazardan, vaqt oralig ini aniq belgilash qiyinroq, chunki olimlar
ʻ
bu masala bo yicha hali ham kelishmagan. Sharqiy Turk xoqonligi tarixini
ʻ
davrlashtirish, xususan, uning boshlanishi haqida turlicha qarashlar mavjud.
Demak, L.N.Gumilyov o z asarlarida Turk xoqonligi va Sharqiy Turk xoqonligi
ʻ
39
Liu Ma u Tsay. Op. cit. - S.7.
40
Liu Mau Tsay. Op. cit. - S.491.
32

Jungriyagacha bo lgan. Ayni paytda ular o zlari bosib olgan Sharqiy Turkiston vaʻ ʻ
O rta Osiyoning barcha o troq dehqonchilik rayonlarida hukmronlik qildilar. “O n
ʻ ʻ ʻ
qabila” tarkibiga ashina turklari, uysunlar, qanlilar, turgeshilar, uyg urlar,
ʻ
qirg izlar, karluklar, o g uzlar, kimaklar va qipchoqlar kirgan.
ʻ ʻ ʻ
Xoqonlikning birinchi hukmdori Tardush (Dato) edi. Bu davrda G arbiy
ʻ
Turk xoqonligining davlat hokimiyati siyosiy jihatdan juda kuchli edi. Sharqiy
Turk xoqonligi esa Xitoyning tez-tez bosqinlari tufayli zaiflashdi. Sharqiy Turk
xoqonligida vujudga kelgan vaziyatdan foydalanish maqsadida xoqon Tardush uni
bosib olish va bir paytlar qudratli birlashgan xoqonlikning har ikki qismini
birlashtirish niyatida edi. U o zining bosqinchilik rejalarini amalga oshirish uchun
ʻ
Oltoydagi tele qabilalariga hujum qilib, ularni o ziga bo ysundirib, o zini Sharqiy
ʻ ʻ ʻ
Turk xoqonligining xoqoni deb e lon qiladi. Ammo tele qabilalari o z
ʼ ʻ
mustaqilligini himoya qilib, unga qarshi kurashga yana ko tarildi.
ʻ
G arbiy Turk xoqonligining siyosiy hukmronligi ayniqsa xoqon Shegu (610-
ʻ
618) va Xoqon To n (618-630) davrida kuchaydi. Shunday qilib, xoqon Shegu
ʻ
sharqda xonlik chegaralarini Oltoygacha kengaytirdi, g arbda ular Tarim daryosi
ʻ
va Pomir etaklarigacha еtib bordi. Xoqon Ton yangi еrlarni egallash maqsadida
g arbiy yo nalishda harbiy yurishlar uyushtirdi. U Markaziy Osiyoda davlat
ʻ ʻ
boshqaruv tizimini yangidan isloh qildi. Xoqon Ton mahalliy aholi orasidan
soliqchilarni tayinladi, ularga “selif” lavozimini tayinladi. Uning jangchilari
seliflarni nazorat qildilar. Seliflar ularni boshqargan jangchilarga xabar berishdi.
Yirik shaharlarni to la bo ysundirish uchun xoqon turli usullarni qo llagan.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, xoqon Ton Samarqand shahrini o ziga bo ysunish maqsadida o z qizini
ʻ ʻ ʻ
uning hukmdoriga turmushga berib, uni o zining noibi (gubernatori) deb e lon
ʻ ʼ
qiladi. U shu yo l bilan ko plab mahalliy hokimlarni tayinlagan. Hukumatning
ʻ ʻ
bunday taktikasi xoqonlikning siyosiy va iqtisodiy mavqeini mustahkamladi 28
.
Xoqon Ton G arbda o z ta sirini o rnatish uchun katta sa y-harakatlar qildi.
ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ
U xoqonlikning tashqi siyosatida Eron va Vizantiya bilan munosabatlarga muhim
o rin ajratdi. Ular o rtasida harbiy to qnashuvlar sodir bo lgan taqdirda, xoqon har
ʻ ʻ ʻ ʻ
28
АртыкбаевЖ.О. История Казахстана – Учебник для Вузов – А., 1999. - C .36.
19

XULOSA
Yuqoridagilardan xulosa qilishimiz mumkinki, G arbiy va Sharqiy Turkʻ
xoqonligi o sha davrda iqtisodiy va huquqiy jihatdan ancha rivojlangan davlatlari
ʻ
bo lgan.
ʻ
Bu mavzu Yevroosiyo xalqlari tarixining o rta asrlardagi eng qiziqarli
ʻ
sahifalaridan biridir. Minglab kilometrlarga cho zilgan bu cho l davlati Janubiy
ʻ ʻ
Sibir va O rta Osiyoning shimoliy chekkalaridagi ko plab qabila tuzilmalarini
ʻ ʻ
birlashtirgan bo lib, ular ko p ming yilliklar davomida nafaqat tarixiy voqealarga
ʻ ʻ
to la keng yo lni bosib o tdilar, balki muhim madaniy qadriyatlarni yaratdilar,
ʻ ʻ ʻ
balki ulkan boylikka ega edilar. Biroq G arbiy
ʻ va Sharqiy Turk xoqonligi tarixi shu
paytgacha tarix fanida munosib yoritilgan yo nalishni topa olmadi. Turli davrlarda
ʻ
Sharqiy turklarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, turklarning qo shni davlatlar
ʻ
bilan savdo-sotiq va xalqaro aloqalari, shuningdek, Sharqiy Turk xoqonligiga
yetarlicha e’tibor berilmagan Yevroosiyo dashtlarining o rta asrlar tarixiga
ʻ
aylangan.
Shu munosabat bilan biz Sharqiy Turk xoqonligining vujudga kelishining
dastlabki shartlarini ko rib chiqishga harakat qilamiz va ularning siyosiy tarixi
ʻ
haqida qisqacha ma’lumot beramiz.
Har qanday davlat shakllanishining paydo bo lishida ikkita tushuncha asosiy
ʻ
ahamiyatga ega - makon va vaqt. Fazoviy belgilarga hududning geografik, tabiiy-
iqlim, landshaft xususiyatlari, shuningdek, demografik va iqtisodiy omillar kiradi.
Xronologik nuqtai nazardan, Sharqiy va G arbga bo linishdan oldingi
ʻ ʻ
birlashmalarning, xususan, Xiongnu imperiyasi va ko proq darajada Turk
ʻ
xoqonligining siyosiy vaziyatni va tajribasini tushunish kerak. Yevroosiyo
dashtlari xalqlarining ko pchiligining siyosiy ittifoqqa (keyinchalik davlatga)
ʻ
birlashishi bir necha bor sodir bo ldi.
ʻ
Davlatning o z qonunlari bo lib, ular ota-bobolarining an'analariga
ʻ ʻ
asoslanadi. Mehnat taqsimoti mavjud bo lib, bu savdo munosabatlarining
ʻ
rivojlanishiga, o z tangalarini yaratishga va zarb qilishga yordam berdi.
ʻ
38

1.2. G arbiy Turk xoqonligining ʻ siyosiy rivojlanishi
Turk xoqonligining tashkil topishi. Usunlar hokimiyati qulaganidan keyin
Jetisu doimiy urushlar maydoniga aylandi. Bu erda V asrda paydo bo lgan. Xuan
ʻ
otryadlari usunlarni o z qarorgohlarini cho l qismidan Tyan-Shanga ko chirishga
ʻ ʻ ʻ
majbur qildi. Yuechjilarning qoldiqlari ozod qilingan еrlarga joylashishga harakat
qildilar, ammo 418-419-yillarda Ruranlar bilan urushlardan keyin. ular O rta
ʻ
Osiyoga ketishga majbur bo ldilar, u еrda forslar va eftalitlar bilan to qnash
ʻ ʻ
kelishdi. Shu va Talas daryolarining yuqori oqimi kangarlar tomonidan bosib
olinib, juranlarning g arbga harakatini to xtatdi.
ʻ ʻ
Jetisu va Sharqiy Qozog iston Rouranlar davlatining chekkasi edi, shuning
ʻ
uchun ularga kam e’tibor qaratilardi, lekin aynan shu erda, Oltoyda, Rouranlarga
qarshilik ko rsatishga qodir kuch shakllana boshlaydi.
ʻ
Shim.-Sharqiy Jetis, Yertis vodiysi va Jungriyada o rnashgan tele xalqining
ʻ
ko p sonli qabilalari Xuanga qarshi qo zg olon ko tarib, 482-yilda o z davlatlarini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzdilar. Bu uzoq davom etmadi va 516-yilda jasadlar yana Rouranlarga qaram
bo lib qoldi. Oltoy qabilalaridan biri Ashina Xuan imperiyasini temir bilan
ʻ
ta’minlagan. Bu qabila Yevrosiyo tarixida alohida rol o ynashga mo ljallangan edi.
ʻ ʻ
Aynan Ashina fuqarolari keyinchalik turklar deb atala boshladilar 23
.
“Turk” so zining o zi kuchli, kuchli degan ma’noni anglatadi.
ʻ ʻ
A.Kononovning yozishicha, dastlab bu siyosiy atama bo lib, ashina qabilalarining
ʻ
hukmron urug ini tashkil etgan cho l zodagonlari oilasi a’zolarini anglatgan va
ʻ ʻ
shundan keyingina turk xoqoniga bo ysunuvchi barcha qabilalarning nomiga
ʻ
aylangan.
545-yilda teles qabilalari yana Xuanga qarshi qo zg olon ko tardilar va
ʻ ʻ ʻ
turklar hukmdori Ashina Bumin yangi davlatning boshlig i bo ldi. 551-yilda u
ʻ ʻ
Xitoy bilan ittifoq tuzdi va Rouranlarni mag lub etib, Il Xon unvonini oldi. 552-
ʻ
yilda Bumin vafot etgach, taxtga uning o g li Qora-Issiqxon o tirdi va u Xuanni
ʻ ʻ ʻ
to liq mag lubiyatga uchratdi. G alabadan keyin xon sirli sharoitda vafot etadi va
ʻ ʻ ʻ
davlatga uning ukasi Mug onxon boshchilik qiladi. 553-yilda Ruranlar yana
ʻ
23
Кадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и киреитов. – Алматы,
1993 г. - C .87.
13

poytaxt Changanga 10 000 oilani joylashtiradi. Shunday qilib, Taizong bu hududda
siyosiy tashkilotning ikki shakli afzalroq, degan savolga javob berdi. o zʻ
funksiyalarini bajargan dasht va o troq davlatlar va ularning birga yashashi
ʻ
ikkalasiga ham foydali bo lgan. Bu voqealardan so ng, Xitoy manbalariga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
imperator Taizong turklarga asl yashash joylariga qaytishni buyurgan. Ehtimol, bu
qaror ham rasmiy bo lib, faqat turklarning ko p vaqt oldin boshlangan
ʻ ʻ
ko chmanchi joylariga ko chib o tishini qonuniylashtirdi. Darhaqiqat, 639-yilga
ʻ ʻ ʻ
kelib hamma narsa o z joyiga qaytdi: Sharqiy turklar yana o z hududlariga egalik
ʻ ʻ
qilishdi, Xitoyda esa ko p sonli turklar yashab, eng yuqori rasmiy martabalarni
ʻ
egalladi. 639-yilda Ashina Sharqiy Turk xoqonligining boshlig i bo ldi. Bu davrda
ʻ ʻ
xonlik faol tashqi siyosat yuritmadi, Xitoy bilan munosabatlarda teng huquqlilik
davri edi. Bu vaqtda Xitoy Koreyaga qarshi harbiy yurishlar olib bordi va shimolda
dushman emas, balki sherik kerak edi. Manbalardan ma’lumki, “uch yillik
hukmronlikdan so ng u o z xalqining qalbini bo ysundira olmadi va xalq uni
ʻ ʻ ʻ
asosan tark etdi”.
630-679 yillar Sharqiy Turk xoqonligi va Xitoy o rtasidagi munosabatlarda
ʻ
nisbatan barqarorlik davri bo lganligi haqida manbalarda ham shunday xabar
ʻ
berilgan: “30 yilga yaqin shimolda harbiy xavf yo q edi” . Shunday qilib, shuni
ʻ
ta kidlash kerakki, ikkinchi bosqich 630-679 Sharqiy Turk xoqonligining
ʼ
kuchsizlanish davri edi. Shunga qaramay, xoqonlik mustaqil davlat sifatida harakat
qildi, o z siyosatini olib bordi, garchi har ikki davlatning (Sharqiy Turk xoqonligi
ʻ
va Xitoy) 630-679 yillardagi taktikasi. mudofaa sifatida belgilanishi mumkin va
munosabatlarning tabiati tinch-totuv yashashga mos keladi. Taxminan 650
yilgacha Sharqiy turklar bilan Xitoy va qo shni qabilalar o rtasida kurash bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
650-679 yillar - siyosiy tenglik davri, lekin, ehtimol, 679-745 yillarda Sharqiy
Turk xoqonligini mustahkamlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratilgan. Shunday
qilib, Sharqiy Turk xoqonligi tarixi (581-745) cho l davlatining barcha taraqqiyot
ʻ
bosqichlarini: paydo bo lishidan boshlab gullab-yashnashi va tanazzuliga qadar
ʻ
bo lgan tabiiy taraqqiyot (evolyutsiya) davridir. Janubiy Sibir hududi va O rta
ʻ ʻ
Osiyoning shimoliy chekkalari ma’lumotlar almashinuvi intensivligi o troq
ʻ
36

Xoqonlik ko chmanchi aholisining asosiy qismini erkin jamoa a zolari “qoraʻ ʼ
budun” tashkil etgan. Ular orasida qaramlikka tushib qolgan qabila jamoalari (tat)
a’zolari allaqachon ajralib turardi. “Tat” - o z xo jaligiga ega bo lmagan yarim
ʻ ʻ ʻ
qaram shaxs, yirik qoramol egasining fermasida ishlashga majbur bo lgan.
ʻ
Boshqa manbalarga ko ra, “tat” - chet elliklar, qaram xorijliklar. Har bir bek
ʻ
yoki tarxonning o ziga xos “tatlari” bo lgan. “Tatsiz turk yo q”, deb guvohlik
ʻ ʻ ʻ
beradi manbalar.
Xoqonlikda harbiy asirlar orasidan anchagina qullar bor edi. Ular uy
yumushlarini qilishardi.
Xalq (budun) ichida qabila zodagonlari ajralib turadi, bu qabila
aristokratiyasi - sud funksiyalarini bajaruvchi tarxonlar, beklar (oqsoqollar, qabila
boshliqlari) - bu sohada zodagonlar tabaqasining asosiy tayanchi. Xoqonning
hukmron elitasi tarkibiga xoqonning harbiy otryadini va eng yirik beklarni tashkil
etgan o g lonlar deb atalgan shaxslar ham kirishi kerak.
ʻ ʻ
Xoqonlikning ko chmanchi aholisi patriarxal oilalardan tashkil topgan qabila
ʻ
jamoalariga bo lingan. Mulkchilikning asosiy shakli chorva mollariga oilaviy
ʻ
xususiy mulkchilik edi. Oila bosh (kan) dan iborat edi; xotinlardan, ular orasida
eng kattasi (katun) ajralib turardi; o g illardan, qizlardan, kelinlardan; qullar (kul-
ʻ ʻ
rab, kun-qul), shuningdek kanizaklar va ularning bolalaridan. Bunday oilalar
yig indisidan urug (uruk), urug lar guruhi qabila tashkil topgan.
ʻ ʻ ʻ
Ko chmanchi va dehqonchilikka oid aholi orasidan turli etnik guruhlarni
ʻ
birlashtirgan ulkan xoqonlikda to liq ko chmanchilar tengligi bo lishi mumkin
ʻ ʻ ʻ
emas edi. Hukmron ko chmanchi qabilalar o zlarining imtiyozli mavqelarini
ʻ ʻ
mustahkamlashlari kerak edi. Ular o zlarini ale deb atashgan, hukmron qabila
ʻ
guruhlariga kirmaganlarning hammasi kara budunlar deb atalgan. Kelajakda
qozoqlar orasida mulklarga bo linish oq suyak va qora suyak bo linish shaklida
ʻ ʻ
bo lgan.
ʻ
G arbiy Turk xoqonligining siyosiy tuzilishi hali еtarlicha o rganilmagan.
ʻ ʻ
Manbalarning guvohlik berishicha, xoqonning kuchi bevosita qabila boshlig i
ʻ
kuchidan kelib chiqqan. Xoqonlar, xuddi usun gunmoslari singari, murakkab
24

jiddiy qadam bo ldi. Turklar o rtasidagi harbiy demokratiya qabilaviy tashkilotdanʻ ʻ
ilk feodal davlatga qo yilgan yangi katta qadam edi.
ʻ
26

Mavzudagi ko‘plab ma’lumotlarni Bilge xoqon va Kultegin tosh
yodgorliklari tufayli G‘arbiy va Sharqiy Turk xoqonligi tarixini tikladi va
mustahkamladi. Turklarning harbiy jasorati, Bilge xoqon va Kulteginning ishlari
“abadiy” tosh bitiklarda aks etgan. Tadqiqot mavzusining dolzarbligi uning har
tomonlama o rganilishidadir.ʻ
Kurs ishining ob’ekti. Turklarning etnik tarixi, madaniyati va yozuvi,
G arbiy va Sharqiy Turk xoqonligining iqtisodiy va siyosiy hayotidir.
ʻ
Kurs ishining predmeti. G arbiy va Sharqiy Turk xoqonligidir.
ʻ
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
G arbiy va Sharqiy Turk xoqonligi tarixini ko rib chiqishdir.
ʻ ʻ
Ushbu maqsadga erishish uchun aniq tadqiqot vazifalarini hal qilish kerak:
- G arbiy va Sharqiy Turk xoqonligining siyosiy taraqqiyotini ko rib chiqish;
ʻ ʻ
- G arbiy va Sharqiy Turk xoqonligining iqtisodiy va siyosiy hayotini ko rib
ʻ ʻ
chiqish;
- xususiyatlarni aniqlash G arbiy va Sharqiy Turk xoqonligidagi huquq
ʻ
tizimi;
- turklarning etnik tarixini ko rib chiqing.
ʻ
- turklar madaniyati va dunyoqarashining ahamiyatiga baho berish;
- turkiylar yozuvining xususiyatlarini ochib berish.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Ish ning manba bazasini tarix,
manbashunoslik, arxeologiya, etnografiya va filologiyaga oid ilmiy ishlar tashkil
etadi. S.M.Axinjanov 4
, R.S.Fedorova 5
, A.Kuzembayuli 6
, E.Abil, M.X.Abuseitova 7
,
S.G.Klyashtorniy 8
, J.O.Ortiqbaev 9
, S.Joldasbayev 10
, D.Babayeva, B.E.Kumekov,
4
Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алма-Ата, 1989.
5
Федорова Р.С. Основы исторического краеведения и музееведения. – Вып. 2 – Часть 1. – Усть-
Каменогорск, 2004.
6
Кузембайулы А., Абиль Е. История Республики Казахстан. – Алматы, 1998.
7
Абусеитова М..Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии: Учебное пособие/ Алматы: Дайк-
Пресс, 2001.
8
Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Государства и народы Евразийских степей. Древность и
средневековье. СПб., 2000.
9
Артыкбаев Ж.О. История Казахстана, Астана, 2004.
10
Жолдасбаев С., Бабаев Д. «История средневекового Казахстана». A. 2003.
3

Muhim shartlardan biri VI asrda Janubiy Sibir va Markaziy Osiyoning
shimoliy chekkalaridagi harbiy-siyosiy vaziyatdir. Bu davr Turk xoqonligining
(545-581) siyosiy kuch sifatida vujudga kelishi bilan bog liq bo lib, bu bosqichniʻ ʻ
ham bo lajak Sharqiy Turk xoqonligi (581-745) tashkil etishning zaruriy sharti deb
ʻ
hisoblash kerak. Qadimgi turklarning ilk tarixidagi voqealar Shimoliy Xitoyning
bir qancha davlatlari tarixi bilan chambarchas bog liq. Xitoy tarixidan ma lumki,
ʻ ʼ
420-yilda butun Shimoliy Xitoy bir imperiyaga birlashgan bo lib, u Xitoy nomini
ʻ
olgan - Shimoliy Vey hisoblanadi. Keyinchalik Shimoliy Vey imperiyasi G arbiy
ʻ
Vey (534-556) va Sharqiy Vey (534-550) ga bo lingan. 556-yilda Sharqiy Vey
ʻ
(549-577) bilan kurasha boshlagan Shimoliy Vey imperiyasi xarobalarida yangi
Shimoliy Chjou imperiyasi paydo bo ldi. Ikkala shimoliy qirollik ham iqtisodiy va
ʻ
siyosiy jihatdan ancha kuchli edi. Chet elliklar hukmronligidan xalos bo lgan
ʻ
Xitoy aholisi o z madaniyatini tiklash uchun faol faoliyat olib bordi. Biroq,
ʻ
Shimoliy Chjou va Sharqiy Vey o rtasida paydo bo lgan raqobat ularning
ʻ ʻ
kuchlarini birlashtirdi va faol siyosat olib borishni imkonsiz qildi. Bundan tashqari,
yana bir siyosiy kuch Juran xonligi bo lib, u ham qo shni davlatlar bilan
ʻ ʻ
kurashgan. Bunday siyosiy beqarorlik sharoitida Turk xoqonligining yuksalishi
tarixi boshlanadi. Kuchlanish davri Muhan xoqon hukmronligi davriga to g ri
ʻ ʻ
keldi. Manbada aytilishicha, Muhan xoqon qo shni davlatlarni bosib olish orqali
ʻ
o zidan oldingilarning siyosatini davom ettirgan, ammo Muhan xoqon bundan ham
ʻ
uzoqroqqa borgan: g arbiy Liao daryosi va Gobi oralig ida joylashgan Xitan
ʻ ʻ
qabilalarining hududi bo lmish Syantani (Eftalitlar davlati) o ziga bo ysundirgan
ʻ ʻ ʻ 38
.
Muhan xoqon vafotidan keyin Turk xoqonligining ichki va tashqi siyosatida
o zgarishlar yuz berdi. 573-yilda Turk xoqonligining hukmdori bo lgan Tabo
ʻ ʻ
Sharqiy Vey bilan yaqinlashish yo lini belgiladi. Shu bilan birga (aniqroq sanasi
ʻ
manbalarda aytilmagan) u ma muriy islohot o tkazib, xoqonlikning G arbiy va
ʼ ʻ ʻ
Sharqiy qismlariga o z noiblarini boshqaruvchi qilib qo ydi. Aslida, shu paytdan
ʻ ʻ
boshlab Sharqiy Turk xoqonligi tarixini kuzatish mumkin, ammo ko pchilik
ʻ
olimlar buni 581-yildan boshlab, bu sanani Turk xoqonligida fuqarolar nizosining
38
Liu Mau-Tsai. Op. cit. - S.8.
30

o troq turmush tarzining sezilarli darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Buʻ
hunarmandchilikning yanada rivojlanishiga olib keldi.
Shaharlarning gullab-yashnashida O rta Osiyo va Qozog istonda yashagan
ʻ ʻ
qadimgi Sharqiy Eron xalqi (hozirgi tojik va o zbeklarning ajdodlaridan biri)
ʻ
so g diylar alohida rol o ynagan. So g dlar asosan savdo, hunarmandchilik va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dehqonchilik bilan shug ullangan. VII asr boshlarida turklar ko p bo lib o troq
ʻ ʻ ʻ ʻ
turmush tarziga o ta boshladilar. Jetisuda bu ikki xalq shunchalik aralashib ketdiki,
ʻ
ular bir tilda gaplasha boshladilar. Buni bir xil madaniy qatlamdan
ikki xalqning
moddiy madaniyatiga oid dalillar topilgan arxeologik qazishmalar natijalari ham
tasdiqlaydi.
Shaharlarning o sishiga Kichik Osiyoning Eron va Vizantiya kabi
ʻ
rivojlangan davlatlari bilan aloqalar yordam berdi. Bunday munosabatlar, birinchi
navbatda, savdo-sotiqni rivojlantirishda namoyon bo ldi. Jetisda Buyuk Ipak yo li
ʻ ʻ
bo ylab turklar faol xalqaro savdo bilan shug ullangan.
ʻ ʻ
Xoqonlik hududida ipak savdosi qanchalik rivojlanganligini VII asr
boshlarida xoqon qarorgohiga tashrif buyurgan xitoylik sayyoh, rohib Syuan
Tszyanning ma lumotlaridan kuzatish mumkin: “Xoqon yashil libosda edi. ipak
ʼ
xalat. U bilan ikki yuzdan ortiq tarxonlar hamroh bo lib, sochlari o rilgan atochka
ʻ ʻ
kiygan” 30
.
Savdoning asosiy qismi tovar ayirboshlash orqali amalga oshirilgan. Ular
har xil gazlamalar, uy-ro zg or buyumlarini almashishdi. Turkiy qabristonlarda
ʻ ʻ
olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida Xitoy va Vizantiyada ishlab
chiqarilgan ko plab buyumlar va buyumlar topilgan. Bu Turk xoqonligining ilk
ʻ
o rta asrlarda bu davlatlar bilan yaqin iqtisodiy aloqalari haqida gapiradi.
ʻ
30
Марков Г.Е. Кочевники Азии. Структура хозяйства и общественной организации. М.: МГУ, 1976. - C.320.
22

unvonni qabul qilishgan: ular allaqachon “osmonga o xshash”, “samoviyʻ
tug ilgan” deb nomlangan.
ʻ
Xoqon xoqon oilasi vakillari, qabila zodagonlari, tarxonlar va o g lonlardan
ʻ ʻ
iborat Kengash chaqirdi. Odatga ko ra, xoqon hatto xoqonni olib tashlash huquqiga
ʻ
ega bo lgan Kengashni e’tiborsiz qoldirolmaydi.
ʻ
Aslida, xoqonlar ko pincha hokimiyatni egallab olishdi va Kengash
ʻ
qarorlarini chetlab o tib, o z merosxo rlarini shaxsan tayinlay boshladilar.
ʻ ʻ ʻ
Xoqon hokimiyatining o sishi bilan bog liq holda "el" tushunchasi paydo
ʻ ʻ
bo ldi. Xoqon ale lideri hisoblanadi. El endi oddiy xalq emas, turli qabila va elatlar
ʻ
yashaydigan mamlakatdir.
Xoqon urug i turkiy xoqonga bo ysunuvchi qabilalarga yo lboshchilar
ʻ ʻ ʻ
berishga intilgan.
Bosib olingan qabilalarni boshqarish uchun har doim xoqonning eng yaqin
qarindoshlari, yabgu, shada va elteberlar tayinlangan. Dastlab yabg u va shadalar
ʻ
qo shinning chap va o ng qanotiga, markazga esa xoqonning o zi boshchilik
ʻ ʻ ʻ
qilgan 31
.
Beklar (qabila zodagonlari) orasidan xoqonlar buruklarni (kichik harbiy
otryadlar boshliqlari, tinchlik davrida esa xalq qozilari), shuningdek, tarxonlarni
(o lpon yig uvchilar - hokimlar) tayinlaganlar.
ʻ ʻ
Harbiy kuchdan tashqari, xoqon yaylovlarni, alohida qabilalarning kezib
yuradigan joylarini tasarruf etish huquqiga ega edi, u qabilalar va ularning
boshliqlari - beklar o rtasidagi nizolarni hal qildi, shuningdek, oliy ruhoniylik
ʻ
funktsiyalarini ham bajardi. Keyinchalik xoqonning o zi еr yuzida xudo sifatida
ʻ
qarala boshladi. Xoqonning harbiy ta’minoti shaxsan o ziga bo ysunuvchi
ʻ ʻ
qabilalardan tashqari, asosan qarindoshlaridan tuzilgan harbiy otryadi (o g lanlar)
ʻ ʻ
bo lib, bu uni barcha qabila boshliqlaridan (ular orasida eng kuchlisi sifatida
ʻ
beklardan) keskin ajratib turdi. Otryadlarning paydo bo lishi, byurokratiyaning
ʻ
boshlanishi, tumanlarning tashkil etilishi xoqonlikda davlatchilikni
mustahkamlash, uning dehqonchilik mulklarida qabilaviy tuzumni bartaraf etishda
31
История Казахстана в 5-ти томах. Т 1. – Алматы, 1997. - C .78.
25

xiyonat qilib, Ili daryosi orqali chekindi. Toshkent egasi uni xitoylarga topshirib,
turk xoqoni 659-yilda asirlikda vafot etadi 26
.
1-ming yillikda Yevroosiyo mintaqasida etnik muhitda o zgarishlar ro yʻ ʻ
beradi, bu еrda ko proq turkiyzabon qabilalar hukmronlik qiladi. "Turk" nomining
ʻ
birinchi eslatilishi Xitoy manbalarida 542-yilga to g ri keladi, unda Tujue
ʻ ʻ
(turklarning) shimoli-g arbdan Xitoyga bosqinlari tasvirlangan. VI asrda turk
ʻ
atamasi keng tarqalib, Oltoyda shakllangan qabilalar birlashmasini anglatardi.
VI asr turkiy imperiyalarning vujudga kelishi, umumiy turkiy madaniy
komponentlarning yaqinlashuvi va ularning mustaqilligining shakllanish davridir.
Ilk turkiy davlat - Turk xoqonligi 552 (552-603)-yilda turklar sardori Bumin
xoqonlik unvonini olgach, vujudga kelgan. U sharqda Koreya yarim orolidan,
g arbda Qrim yarim oroligacha, shimolda Yeniseyning boshidan janubda
ʻ
Amudaryoning boshigacha bo lgan ulkan hududni egallagan.
ʻ
Bu davlat O rta Osiyoda xoqon Mug on (553-572) davrida hukmron bo lib,
ʻ ʻ ʻ
o sha davrning Eron, Vizantiya kabi yirik davlatlari bilan munosabatlar tizimiga
ʻ
kirgan, Xitoy xoqonlikning irmog i bo lgan. Tashqi bosim, ichki nizolar, ijtimoiy
ʻ ʻ
qarama-qarshiliklar uni zaiflashtirdi va 603-yilda ikki mustaqil davlatga - Sharqiy
va G arbiy xoqonliklarga bo linib ketdi.
ʻ ʻ
G arbiy Turk xoqonligining (603-704 yillar) o zagi “o n qabila” bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zini o zi On Ok Eli deb atagan - o n o q davlati, Qoratov tog laridan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Jungriyagacha bo lgan usunlar еrlarini egallagan, shuningdek, o troq yashagan.
ʻ ʻ
Sharqiy Turkiston va O rta Osiyoning dehqonchilik vohalarida. So g d, Buxoroda
ʻ ʻ ʻ
xoqon hokimlari bo lgan, bu еrda ularning mulklari Amudaryoning yuqori oqimiga
ʻ
va Hindukushga Isfijob va Chochdan Afg onistonning janubi va Pokistonning
ʻ
shimoli-g arbiy qismigacha еtib borgan.
ʻ
G arbiy Turk xoqonligi shaharsozlik va dehqonchilik madaniyati
ʻ
rivojlangan, Buyuk ipak yo li bo ylab savdo rivojlangan davlat edi. VI-VII asrlarda
ʻ ʻ
Talas, Chu, Ili daryolari vodiylarida o nlab shaharlar, mustahkam qal alar paydo
ʻ ʼ
bo lgan. Bular yirik shaharlar bo lib, kattaligi bo yicha o rta asrlardagi O rta Osiyo
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
26
Абусеитова М..Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии: Учебное пособие/ Алматы: Дайк-Пресс,
2001. - C .69.
17

G arbiy va sharqiy Turk xoqonligining tashkilʻ
topishi
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………….....………………………………….…….…...... 3-5
I BOB. G ARBIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI
ʻ …………. 6-26
1.1 Turklarning etnik tarixi …………………………………..……………………………………..…………………… 6-12
1.2. G arbiy Turk xoqonligining siyosiy rivojlanishi
ʻ …………………………..……………..…… 13-
22
1.3. G arbiy Turk xoqonligining iqtisodiy va siyosiy hayoti
ʻ ……………..…………………… 23-
26
II BOB. SHARQIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI ……... 27-
37
2.1. Shaqiy Turk xoqonligining siyosiy rivojlanishi ………..……………………………………… 27-31
2.2. Sharqiy Turk xoqonligining iqtisodiy va siyosiy hayoti ………..…………………….… 32-37
XULOSA ………………………………………...………….……….......................................................................…………......... 38-39
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ …….……....... 40-
41

davlatlarnikiga qaraganda ancha yuqori bo lgan hudud edi, shuning uchun dashtʻ
davlatining o zi rivojlanish intensivligi. Sharqiy turkiy davlatning yemirilishining
ʻ
tashqi va ichki omillar ta’sirida turli sabablari bor. Xoqonlikning yemirilishining
asosiy tashqi sababi savdo yo llari ustidan nazoratning yo qolishidir. Yozma
ʻ ʻ
manbalardan ma’lumki, uyg urlar taxminan VII asrning 40-yillari oxiridan faol
ʻ
tashqi siyosat yurita boshlaydilar va Xitoy yilnomalarida Sharqiy turklarga tobora
ko proq qarshilik ko rsatadilar. 745-yilga kelib uyg urlar shu qadar kuchli ediki,
ʻ ʻ ʻ
ular Sharqiy turklar hududlarini, demak, savdo yo llarini bosib olib, o z
ʻ ʻ
hukmronligi ostida birlasha oldilar. Katta ehtimol bilan uyg urlarning siyosiy
ʻ
tashabbusi ancha oldinroq to xtatilgan va 745-yilda u rasmiylashtirilgan.
ʻ
Davlatning yemirilishiga VIII asrning birinchi yarmidagi turk xoqonlarining faol
bosqinchilik yurishlari ham yordam berdi, bu esa Sharqiy Turk xoqonligi
iqtisodiyotiga ham zarar etkazishi mumkin edi. Tashqi sabablardan birini G arb va
ʻ
Sharq o rtasidagi aloqalarda dengiz yo llari rolining kuchayishi ham deyish
ʻ ʻ
mumkin. E.I.Lubo-Lesnichenkoning fikricha, bu jarayonning kuchayishi siyosiy
omillar bilan VIII asrda yo q bo lib ketishiga olib keldi
ʻ ʻ 49
. Sharqiy Turk
xoqonligining yemirilishining ichki sabablari turkiy davlatning butun tarixi
davomida doimiy ravishda ichki siyosiy kurash olib borgan holda hokimiyatni
tabiiy ravishda zaiflashtirgan va u 745-yilda uyg urlar oldida zaif bo lib qolgan.
ʻ ʻ
49
Лубо-Лесниченко Е. И. Великий Шелковый путь // ВИ. 1985. № 9. - С.97.
37

Qadimgi turkiy madaniyat majmuasining shakllanishida “skif” va “xinnu”
qatlamlari haqida, deb yozadi D.G.Savinov. Uning so zlariga ko ra, ular “asta-ʻ ʻ
sekin modernizatsiya qilindi va bir-biriga kirib bordi, Qadimgi Turk xoqonligi
tarkibiga kirgan ko plab aholi guruhlari madaniyatining umumiy mulkiga aylandi.
ʻ
Ko chmanchilarning qadimgi va ilk o rta asrlar madaniyati davomiyligi g oyalari
ʻ ʻ ʻ
badiiy asarlar va marosim tuzilmalarida ham o z aksini topgan”
ʻ 17
.
Milodiy VI asrdan boshlab Sirdaryoning o rta oqimi va Chu daryosidagi
ʻ
hudud Turkiston deb atala boshlandi. Toponim O rta Osiyoning qadimgi
ʻ
ko chmanchi va yarim ko chmanchi xalqlarining umumiy qabila nomi bo lgan
ʻ ʻ ʻ
“Tur” etnonimiga asoslanadi 18
. Ko chmanchi davlat tipi ko p asrlar davomida
ʻ ʻ
Osiyo cho llarida hokimiyatni tashkil etishning asosiy shakli bo lgan.
ʻ ʻ
Yevroosiyoda bir-birining o rnini bosuvchi ko chmanchi davlatlar miloddan
ʻ ʻ
avvalgi I ming yillik o rtalaridan boshlab mavjud bo lgan.
ʻ ʻ
552-745-yillarda O rta Osiyoda Turk xoqonligi mavjud bo lib, 603-yilda
ʻ ʻ
ikki qismga: Sharqiy va G arbiy xoqonliklarga bo lingan. G arbiy xoqonlik (603-
ʻ ʻ ʻ
658) tarkibiga O rta Osiyo hududi, hozirgi Qozog iston va Sharqiy Turkiston
ʻ ʻ
dashtlari kirgan. Sharqiy xoqonlik tarkibiga Mo g ulistonning zamonaviy
ʻ ʻ
hududlari, Shimoliy Xitoy va Janubiy Sibir kirgan. 658-yilda G arbiy xoqonlik
ʻ
Xitoy va Sharqiy turklarning birlashgan qo shinlari zarbalari ostida quladi. 698-
ʻ
yilda turg esh qabila ittifoqi rahbari Uchelik yangi turkiy davlat - Turg ash
ʻ ʻ
xoqonligiga asos soldi (698-766).
V-VIII asrlarda Yevropaga kelgan bulg orlarning turkiy ko chmanchi
ʻ ʻ
qabilalari qator davlatlarga asos solgan bo lib, ulardan Bolqondagi Dunay
ʻ
Bolgariyasi va Volga va Kama havzasidagi Volga Bolgariyasi kabi davlatlar ko p
ʻ
bo lgan. 650-969-yillarda Shimoliy Kavkaz, Volga bo yi va shimoli-sharqiy Qora
ʻ ʻ
dengiz hududida Xazar xoqonligi mavjud edi. 960-yillarda u Kiev knyazi
Svyatoslav tomonidan mag lubiyatga uchradi. IX asrning ikkinchi yarmida
ʻ
xazarlar tomonidan ko chirilgan pecheneglar Qora dengizning shimoliy
ʻ
mintaqasiga joylashdilar va Vizantiya va Qadimgi Rossiya davlatiga xavf
17
История государства и права Казахстанской ССР. Ч. 1. – Алма-ата, 1982 г. - C .52.
18
История Казахстана с древнейших времен до наших днейю Т.1. – Алматы, 1996 г. - C .156.
6

Sharqiy turklarning Xitoyga bo ysunishi davri deb hisoblanadi. Biroq, yozmaʻ
manbalarga ko ra, o sha paytda siyosiy vaziyatga yangicha qarashga yordam
ʻ ʻ
beradigan voqealar sodir bo lgan. Sharqiy Turk xoqonligi tarixidagi bu davr Xitoy
ʻ
imperatorlari Tayzon ( 627-649) va Tan sulolasining Gaozun (650-683)
hukmronlik qilgan davriga to g ri keldi. Uchinchi bosqich (679-745) Sharqiy Turk
ʻ ʻ
xoqonligining yuksalishi davri. Bu Sharqiy Turk xoqonligi o zining eng katta
ʻ
qudratiga erishgan Gudolu xoqon (682-692), Mojo (692-716), Bilge xoqon (734
yilgacha) hukmronlik qilgan davrdir. 7-asr oxiri - 8-asr boshlarida. Mojo xoqon
Xitoy qo shiniga qarshi bir qancha muvaffaqiyatli yurishlar olib bordi, xitanlarni
ʻ
mag lub etdi (696-697), Tuvani o ziga bo ysundirdi va Yenisey qirg izlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatini mag lub etdi (709-710). Hokimiyat davri uzoq emas, 745-yilda Sharqiy
ʻ
Turk xoqonligi allaqachon uyg urlarga bo ysundirilgan edi. Men, ayniqsa, ikkinchi
ʻ ʻ
bosqich (630-679) haqida to xtalib o tmoqchiman, bunda ko plab tadqiqotchilar
ʻ ʻ ʻ
Sharqiy turkiy davlatning rivojlanishini to xtatib, uni Birinchi va Ikkinchiga bo lib,
ʻ ʻ
o sha paytda sodir bo lgan voqealarga e tibor bermaydilar. Xitoy imperatori
ʻ ʻ ʼ
Tayzong taxtga o tirgandan so ng darhol Xitoy iqtisodiyotini tiklash va aholini
ʻ ʻ
ko paytirish siyosatini e’lon qiladi. Ma’lumki, Suy sulolasi hukmronligining
ʻ
so nggi yillarida Sharqiy Turk xoqonligiga ko plab xitoylar ko chib o tgan. Xitoy
ʻ ʻ ʻ ʻ
manbalarining xabar berishicha, 630-yilda Syali xoqon mag lubiyatga uchragach, 1
ʻ
million 200 ming kishi Xitoyga qaytarilgan, shu jumladan 100 ming turk vassaliga
qabul qilish istagini bildirgan.
Sharqiy Turk xoqonligi harbiy jihatdan zaiflashganidan so ng Xitoy
ʻ
tashabbusni o z qo liga olishga va xalqaro savdoni o z nazoratiga olishga harakat
ʻ ʻ ʻ
qilmoqda. Va Taizong bir muddat muvaffaqiyatga erishadi. Xitoy butun savdo
jarayonini nazorat qildi: ishlab chiqarishdan tortib o z mahsulotlarini G arbda
ʻ ʻ
tashish va sotishgacha. Bizningcha, bu voqea savdo yo li xavfsizligini ta minlash
ʻ ʼ
uchun haddan tashqari ko p kuch va xarajat talab qilganligi sababli Xitoy uchun
ʻ
butun bir infratuzilma yaratishdan ko ra Sharqiy turklardan savdo hamkorlari
ʻ
sifatida foydalanish va ular bilan do stona aloqalarni davom ettirish qulayroq edi.
ʻ
Taizong Sharqiy turklarni Xitoy hududiga joylashtirishga qaror qiladi va odatda
35

darajasiga olib keldi. Yagona davlat doirasida adabiy til va yozuv paydo bo ladi,ʻ
so ngra madaniyatda, ayniqsa, moddiy madaniyatda (turar joy, kiyim-kechak,
ʻ
uzengili egar, jabduqlar, taqinchoqlar) ifodalangan umumiy imperiya me’yorlari
paydo bo ladi. Bu jarayonlar yangi etnik tartibning boshlanishini aks ettirdi.
ʻ
Bularning barchasi umumiy turkiy etnik o zlik va panturkistik mafkuraning
ʻ
shakllanishi bilan yakunlandi. Turk xoqonligi tarkibiga qirg iz, qipchoq, o g uz
ʻ ʻ ʻ
kabi xalqlar, avar, qay, xitan qabilalari va boshqalar kirgan 21
.
Qadimgi Turk xoqonliklarida ko plab iqtisodiy muammolarni hal qilish
ʻ
savdo-sotiqqa bog liq edi. Na bosqinlar, na urushlar, na o ljalar, balki doimiy
ʻ ʻ
ayirboshlash ko chmanchilar uchun farovonlik manbai bo lib xizmat qildi.
ʻ ʻ
Imperiya davrida turklar Buyuk ipak yo lining ko p qismiga ega bo ldilar. O z
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo llarida juda ko p miqdorda o z va Xitoy ishlab chiqargan ipak matolarni
ʻ ʻ ʻ
to plagan so g d savdogarlari bu masalada turk xonlarining ishonchli vakillariga
ʻ ʻ ʻ
aylandilar. So g d savdogarlari orqali ko chmanchilar o zlarining chorvachilik
ʻ ʻ ʻ ʻ
mahsulotlarini, shuningdek, harbiy o ljalarni sotganlar. Savdogarlar ularni Eron
ʻ
orqali Vizantiyaga еtkazishgan. Ipak yo lining taqdiri uch buyuk davlat o rtasidagi
ʻ ʻ
munosabatlarga bog liq edi. Bu sheriklik turklar va Vizantiya imperiyasi o rtasida
ʻ ʻ
Eronga qarshi harbiy ittifoq tuzishga (567-yilda) sabab bo ldi. Eronning
ʻ
munosabatlarni yaxshilashdan bosh tortishi turklarni ipak eksporti uchun yangi
hududlar izlashga majbur qildi. Shunday qilib, Volga bo ylab yo l yotqizildi. Sibir
ʻ ʻ
va Volga bo yini O rta Osiyo bilan bog laydigan boshqa yo llar Qozog iston
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dashtlari orqali o tdi. Aloqaning eng qadimiy yo llaridan biri Turkiston va Sibir
ʻ ʻ
o rtasidagi, Qozog iston dashtlari orqali o tgan meridional yo l edi. Balki bu yo l
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqalardan (masalan, Buyuk Ipak yo lidan) ancha qadimiydir, chunki Buyuk
ʻ
Dashtning janubi va shimoli bir xil iqtisodiy va madaniy tizimda bo lgan. Qadim
ʻ
zamonlarda ham ko chmanchilarning bir qismi janubdagi qishki lagerlarga
ʻ
borishgan, bundan tashqari, asosiy shahar markazlari u yerda joylashgan. Bronza
davrida mis va boshqa metallar Buyuk Meridian yo li bo ylab tashilgan.
ʻ ʻ
21
Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алма-Ата, 1989 г. - C .102.
10

uyg urlar, qang lilar, qipchoqlar, kalashlar, mitiklar. Va 985-yilgi rusʻ ʻ
yilnomalarida Torklar qabilasi eslatib o tilgan. Ya’ni, “Turklar”, ammo bu
ʻ
Berendeylar, Pecheneglar, Qora Klobuklar, Polovistlar bilan birgalikda chaqirilgan
Buyuk Dashtning ko plab ko chmanchi uyushmalaridan biri edi. “Turk”
ʻ ʻ
atamasining ma’nosi bilan taxminan shunday holatda 20
. [4, 98 b.].
Ashina turklari etnogenezining boshlanishi turlar bilan bog liq. Genealogik
ʻ
afsonaga ko ra, turklarning birinchi ajdodi o n yoshli bola bo lib, xalqning qirg in
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilinishidan omon qolgan yagona bola bo lgan. Uni bo ri boqdi, keyinchalik uning
ʻ ʻ
xotini bo ldi. Bo rining o n nafar o g lining avlodlari Ashina ismini olib,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keyinchalik barcha mahalliy qabilalarni birlashtirib, ularga Turk nomini berdilar.
VI asr o rtalarida Ashina turklari mamlakatida hukmronlik qilgan Bumin
ʻ
xoqon Nadulushe (afsonaga ko ra, odamlarga olov olib kelgan odam) avlodidan
ʻ
bo lgan. IV-V asrlarda turkiy etnos O rta Osiyoning tarixiy maydonida qayta
ʻ ʻ
tiklanganida, ularni sharqdan xitoylar, shimoldan tungus-manjurlar, g arbdan
ʻ
eroniylar, janubdan o rab olganlar. Toxar aholisi VI asr o rtalarigacha chjuan-juan
ʻ ʻ
(juan, avarlar) ga qaram bo lgan. Gegemonlikning boshlanishi Jungriyada
ʻ
yashagan tele qabilalarining (ehtimol, o g uzlar) bo ysunishi bilan bog liq. O z-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o zini tasdiqlash davrida turklar malika talab qilib, Avar xoqoniga elchixona
ʻ
yuboradilar. Bunga Rouran hukmdori quyidagi g azab bilan javob berdi: “Sen
ʻ
mening vassalimsan. Bunga qanday jur’at etasan?”
Urushning boshlanishi (551-555) natijasida Xuan butunlay mag lubiyatga
ʻ
uchradi va ko p askarlari jismonan yo q qilindi. Shimoliy Mo g uliston yеrlarida
ʻ ʻ ʻ ʻ
yangi O rta Osiyo imperiyasi - Turk xoqonligi (551-744) vujudga keldi. Turkiy
ʻ
davlatning asoschisi 551-yilda xoqonlik unvonini olgan Bumin (Tumin) edi. Uning
vorisi Qora xoqon (552-553) va Mukan xoqon (553-572) Xuanning mag lubiyatini
ʻ
yakunladilar.
G arbdagi faollik bilan bog liq holda turklar etnogenezida yangi bosqich
ʻ ʻ
Buyuk dasht hududiga o tadi va Turkiston vohalarini qamrab oladi. Bu bosqich
ʻ
Sharqiy Eron dunyosi bilan etnik aloqalar va iqtisodiy simbiozning yangi
20
Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX–XIII вв. – Ашхабад, 1969 г. - C .98.
9

boshlanishi bilan bog laydilar, buni to g riroq sabab deb atash mumkin., shartʻ ʻ ʻ
emas.Shunday qilib, qisqacha tarixiy davrda Sharqiy Tujue turklari nafaqat harbiy
kuchlariga, balki Xitoy davlati timsolidagi sheriklariga ham tayangan holda, keng
hududni o z hukmronligi ostida birlashtira oldilar.
ʻ
Yagona Turk xoqonligi tarixining dastlabki davridagi turk xoqonlarining
siyosati, manbadan ko rinib turibdiki, uning shakllanishi davom etayotgan Sharq
ʻ
davlatlarining tashqi va ichki siyosatining strategik muhim yo nalishlari alohida
ʻ
qiziqish uyg otadi. Ushbu siyosatning umumiy yo nalishini barqaror va nazorat
ʻ ʻ
ostida bo lgan Janubiy Sibir mintaqasi va O rta Osiyoning shimoliy chekkalari
ʻ ʻ
uchun kurash sifatida tavsiflash mumkin. Har qanday davlat shakllanishi uning
iqtisodiy rivojlanishi hisoblanadi. Davlat esa davlatning iqtisodiy rivojlanishida
qanday shart-sharoitlar yaratilganiga bevosita bog liq. Muayyan ma’noda
ʻ
iqtisodiyot hududning geografik va iqlim sharoitlaridan kelib chiqadigan hosiladir.
31

tarixini aniq ajratib ko rsatmaydi. U “Turk xoqonligi”ni hisobga olib, uningʻ
tarixini 545-yildan boshlab, 603-yilgacha davom ettiradi, chunki uning fikricha, bu
davrda xoqonlik Sharqiy va G arbiy Turk xoqonliklariga bo lingan bo lgan
ʻ ʻ ʻ 41
.
L.N.Gumilyovning ta’kidlashicha, bo linishning asosiy sababi Turk xoqonligi
ʻ
ichidagi o zaro urush emas, balki “jahon siyosatidagi o zgarishlar” edi
ʻ ʻ 42
.
L.N.Gumilyovning yozishicha, 581-yilda Turk xoqonligida bo lib o tgan o zaro
ʻ ʻ ʻ
o zaro kurashning asosiy natijasi 603-yilgacha davom etgan uning G arbiy
ʻ ʻ
qismining mustahkamlanishi bo lib, aynan shu yildan L.N. Gumilyov Sharqiy Turk
ʻ
xoqonligi tarixini 630-yilgacha davom ettiradi. L.R.Kizlasovning nuqtai nazari
yuqoridagilardan izchilligi bilan farq qiladi. Biroq muallif o zining ilk asarlarida
ʻ
Birinchi Turk xoqonligi tarixini 555-yildan boshlab, uni 630-yilgacha olib boradi.
581-yilda Birinchi Turk xoqonligi G arbiy va Birinchi Sharq turkiylariga (581-
ʻ
630) bo linganini aytgan, ya’ni L.R.Kizlasov davrlashtirishga ko ra, parallel
ʻ ʻ
ravishda ikki Turk xoqonligini yonma-yon davrlashtirgan. L.R.Kizlasov 682-745-
yillarni Ikkinchi Sharqiy Turk xoqonligi davri deb ataydi. Olim keyingi asarlarida
xoqonliklarni davrlashtirishni soddalashtirib, 555-581-yillarni alohida Turk xonligi
sifatida ajratib ko rsatgan
ʻ 43
. S.G.Klyashtorniyning yozishicha, Birinchi Turk
xoqonligidagi o zaro urush 20 yil davom etgan va 603-yilda ikki davlat - G arbiy
ʻ ʻ
Turk va Sharqiy Turk xoqonligining parchalanishi bilan yakunlangan 44
. Biroq,
bundan keyin olim endi bu ikki davlatni mustaqil ravishda ajratib ko rsatmay,
ʻ
ularni Birinchi Turk xoqonligining 630-yilgacha bo lgan tarixi sifatida olib boradi.
ʻ
630-682 yillar oralig ida, olimning fikricha, Sharqiy Turk xoqonligi mustaqil
ʻ
davlat sifatida mavjud bo lmagan
ʻ 45
. Shunday qilib, muallif o z asarlarida turkiy, ʻ
birinchi turkiy, sharqiy turkiy va ikkinchi sharqiy turk xoqonliklari tushunchalari
bilan ancha erkin ish yuritib, Sharqiy Turk xoqonligi (581-745) siyosiy tarixi
ta’rifiga biroz chalkashliklarni kiritadi. Taniqli turkolog olim L.P.Potapov ham
o zining so nggi asarlaridan birida turkiy davlatlarning davrlarga bo linishi haqida
ʻ ʻ ʻ
41
Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., 1967. - С.69.
42
Гумилев Л. Н. Древние тюрки в VI–VIII вв.: Автореф. дис. … докт. истор. наук. Л., 1961. - С.13.
43
Кызласов Л. Р. Очерки по истории Сибири и Центральной Азии. Красноярск, 1992. - С.71.
44
Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. СПб., 2005. - С.97.
45
Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М.,
1964. - С.22.
33

oldi. O rta Osiyo hududlaridan Qozoq xonligi va Qo qon xonligi Rossiyagaʻ ʻ
qo shib olindi, Usmonlilar imperiyasi Xiva xonligi va Buxoro amirligi bilan birga
ʻ
yagona sof turkiy davlatlar bo lib qoldi.
ʻ
Etnonim (“turk” nomi) birinchi marta xitoy yozma manbalarida 542-yilda
tilga olingan. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, mo g ul tilidan tarjima qilingan
ʻ ʻ
“turk” shakli bo yicha “tukoetau”ga o xshash “dubulg a”ni anglatadi. Dastlab
ʻ ʻ ʻ
“turk” atamasi zodagonlar yoki harbiy zodagonlar vakilini ham anglatardi, ya’ni
sof ijtimoiy ma’noga ega edi. Keyinchalik u hukmron “qirollik” qabilasining va
unga bo ysunadigan qabilalarning ramzi bo lib, qo shnilar ham turklar deb atashni
ʻ ʻ ʻ
boshladilar. VI asrning ikkinchi yarmida bu atama vizantiyaliklar, arablar,
suriyaliklar orasida keng qo llaniladi, sanskritga, turli eron tillariga, tibet tiliga
ʻ
kiradi. Xoqonlik vujudga kelgunga qadar “turk” so zi faqat 460-yildan keyin
ʻ
Oltoyda shakllangan o n (keyinroq o n ikki) qabila ittifoqini bildirgan. Bu ma noni
ʻ ʻ ʼ
xoqonliklar davrida atama saqlab qolgan. U eng qadimiy turkiy matnlarda “Turk
budun” (qabilalar birlashmasi) iborasida o z aksini topgan. Hatto VIII asrning
ʻ
o rtalarida ham manbalarda “o n ikki qabilali turkiy xalq” qayd etilgan. Xuddi shu
ʻ ʻ
so z haqiqiy “turkiy qabilalar-ittifoqlar-turkel” (turkiy o lka, davlat) tomonidan
ʻ ʻ
yaratilgan davlatni ham bildirgan. Bu ma’nolarning ikkalasi ham qadimgi turkiy
epigrafik yodgorliklar va xitoy manbalarida o z aksini topgan. Bu atama kengroq
ʻ
ma’noda turklar tomonidan yaratilgan davlatga turli ko chmanchi qabilalarning
ʻ
tegishliligini bildira boshlagan. Shuning uchun u Vizantiyaliklar va Eronliklar,
ba’zan esa turklarning o zlari tomonidan ishlatilgan. Bu atamaning so nggi
ʻ ʻ
ma nosi IX-XI asrlarda arab tarixchilari va geograflari tomonidan yanada
ʼ
rivojlangan bo lib, bu yеrda “turk” so zi birorta xalq va davlat nomi sifatida emas,
ʻ ʻ
balki bir guruh xalqlar va tillar nomi sifatida namoyon bo ladi. Aynan arab ilmiy
ʻ
adabiyotida turkiy qabilalar so zlashuvchi tillarning genetik munosabati va bu
ʻ
qabilalarning o zlarining genologik aloqalari haqida umumiy tushuncha paydo
ʻ
bo lgan. Musulmon ta’limi doirasidan tashqarida bunday keng talqin o zini
ʻ ʻ
namoyon qilmadi. Masalan, Abulg ozi Bahodirxon o zining “Turkiy yilnoma”
ʻ ʻ
asarida turkiy davlatda eng mashhur besh urug borligini qayd etadi. Bular:
ʻ
8

o z qarashlarini beradi. Turk xoqonligi tarixining boshlanishini u VI asrning 20-30ʻ
yillari deb belgilaydi 46
. 581-yildagi o zaro kurash natijasida Turk xoqonligi
ʻ
G arbiy va Sharqqa bo lingan va shu bilan birga olim Birinchi Turk xoqonligi
ʻ ʻ
tarixini 630-yilgacha, 682-744-yillargacha bo lgan davrni ko rib chiqishda davom
ʻ ʻ
etadi. L.P.Potapovning nuqtai nazari - Bu Ikkinchi Turk xoqonligi davri. Turk
xoqonliklari tarixiga bilvosita taalluqli bo lgan tarixchilarning asarlariga murojaat
ʻ
qiladigan bo lsak, ayrim voqealarning sanasidagi nomuvofiqliklarni ham uchratish
ʻ
mumkin. Shunday qilib, A.P.Novoseltsevning xazar davlati tarixiga bag ishlangan
ʻ
monografiyasida muallif turkiy davlatning G arbiy va Sharqiy xoqonliklarga
ʻ
parchalanishi sanasi sifatida 588-yilni qayta-qayta qayd etadi 47
. Shunday qilib,
turkiy davlat nomining noto g ri qo llanishi va buning natijasida nafaqat Sharqiy
ʻ ʻ ʻ
Turk xoqonligi, balki butun davlat siyosiy tarixining butun davrini davrlashtirishda
chalkashliklar yuzaga kelganligining yana bir qator dalillarini keltirishimiz
mumkin. VI-VIII asrlar davri turkiy davlatlari. Shuning uchun Sharqiy Turk
xoqonligi siyosiy tarixining davrlarini aniq belgilash zarurati paydo bo ldi.
ʻ
Yuqorida ta’kidlanganidek, Sharqiy Turk xoqonligi tarixini 573-581 yillarda
amalga oshirilgan 48
. Tabo ma’muriy islohotiga borib taqaladi, uning oqibatlaridan
biri Sharqiy va G arbiy Turk xoqonliklariga bo linish edi. Umuman olganda, Turk
ʻ ʻ
xoqonligining (545-581) Sharq va G arbga siyosiy bo linishiga bir qancha omillar
ʻ ʻ
ta sir ko rsatdi - bular xoqonlikdagi ma muriy islohot, ichki nizolar, shuningdek,
ʼ ʻ ʼ
davlatning xalqaro siyosati oqibatlaridir. Biz islohot natijasi sifatida 581-yilni
qabul qilamiz, shu munosabat bilan Sharqiy Turk xoqonligi tarixining boshlanishi
sanasi deb belgilaymiz. Sharqiy Turk xoqonligi tarixini keyingi davrlashtirishni
Xitoy yozma manbalarida aniq kuzatish mumkin. Sharqiy turklar davlati tarixida
(581-745) uch bosqichni ajratish mumkin. Birinchi bosqich (581-630), bunda
davlatning gullab-yashnashi Shibi xoqon (608-619) va Syali xoqon (taxminan 620-
634) davriga to g ri keldi. Bu bosqich 630-yilda Syali kogonning (620-634) xitoy
ʻ ʻ
qo shinlaridan yengilishi bilan yakunlandi. Ikkinchi bosqich (630-679) odatda
ʻ
46
Потапов Л. П. Древнетюркская эпоха // История Тувы. Новосибирск, 2001. Т. I. - С.74.
47
Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. М ., 1990.
- С .73–74.
48
Liu Mau - Tsai . Op . cit . - S .43.
34

1.3. G arbiy Turk xoqonligining iqtisodiy va siyosiy hayotiʻ
VI asr boshlarida hozirgi Qozog iston hududida yurgan ko plab turkiy
ʻ ʻ
qabilalar birlashishga shoshilinch ehtiyoj seza boshladilar. Yaylovlarni yil
fasllariga ko ra ozmi-ko pmi to g ri taqsimlamay turib, ko chmanchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chorvachilikni amalga oshirish mumkin emas edi.
Birlashgan hokimiyatning yo qligi ko chmanchilar o rtasida doimiy
ʻ ʻ ʻ
to qnashuvlarga olib keldi, ularni zaiflashtirdi va qishloq xo jaligi xalqlari bilan
ʻ ʻ
to g ri iqtisodiy almashinuvni qiyinlashtirdi. Ko p sonli ko chmanchi qabilalarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
u yoki bu barqaror siyosiy ittifoqqa birlashishi, xususan, aholining imtiyozli
mulkiy guruhlari va tabaqalari manfaatlariga mos kelardi. VI asr o rtalarida
ʻ
shunday birlashma paydo bo ldi - bu Turk xoqonligi edi.
ʻ
546-yilda Oltoy va Mo g uliston hududlarini kezib yurgan turkiy qabila
ʻ ʻ
dulgasining lashkarboshisi Bumin o zini xoqon deb e lon qiladi. Keyinchalik Turk
ʻ ʼ
xoqonligining tarkibi kengaydi, jumladan Baykaldan Qora dengizgacha bo lgan
ʻ
ko p sonli ko chmanchi qabilalar, shuningdek, O rta Osiyoning dehqonchilik
ʻ ʻ ʻ
rayonlari. Xitoydan Vizantiyagacha bo lgan “Buyuk ipak yo li” Turk xoqonligi
ʻ ʻ
hududidan o tgan.
ʻ
603-yilda ko p sonli qabilalar va butun qabila birlashmalaridan iborat Turk
ʻ
xoqonligi Sharqiy va G arbiy Turk xoqonligiga bo linib ketadi. Qozog iston tarixi
ʻ ʻ ʻ
uchun uning hududini bosib olgan G arbiy Turk xoqonligi katta ahamiyatga ega.
ʻ
G arbiy Turk xoqonligi allaqachon usunlar, kangyuylar va xiongnu qabilaviy
ʻ
birlashmalariga qaraganda ancha murakkab iqtisodiy va siyosiy birlashma bo lgan.
ʻ
G arbiy Turk xoqonligi hududida o ziga xos mehnat taqsimoti mavjud
ʻ ʻ
bo lgan: Oltoy tog larida metallar (temir), Semirechyeda non va shahar
ʻ ʻ
hunarmandchiligi mahsulotlari, dasht rayonlarida chorvachilik mahsulotlari ishlab
chiqarilgan. Bu hududlar o rtasida ayirboshlash asosan natura shaklida amalga
ʻ
oshirilib, keng ko lamga еtdi. Shunday qilib, turklar xitoylarga bir necha o n
ʻ ʻ
minglab otlarni sotib, evaziga 100 ming dona ipak olishgan.
Bu mehnat taqsimoti xususiy mulkning mustahkamlanishiga, jamiyatning
yanada tabaqalanishiga xizmat qildi.
23

turklar Shimoliy Kavkazni, 576-yilda Bosforni bosib oldilar. Bu istilolar natijasida
xonlik Buyuk Ipak yo lining barcha muhim bo limlarini nazorat qila boshladi, buʻ ʻ
esa turkiy zodagonlarga karvon savdosidan katta daromad keltirdi. Biroq tez orada
ichki nizolar tufayli turkiy davlatning qudrati larzaga keldi.
Turk xoqonligining qulashi. 581-yilda Xitoyda davlat to ntarishi bo lib,
ʻ ʻ
Chjou sulolasi o rniga Suy sulolasi paydo bo ldi. Yangi hukmdor turklar bilan
ʻ ʻ
barcha munosabatlarni uzib, dashtga ipak olib chiqishni taqiqladi, bu esa Ipak
yo lidagi karvon savdosidan bojlar evaziga boyib borayotgan turk zodagonlarining
ʻ
qudratiga darrov putur еtkazdi. Bu Tobo xonning o limi va undan keyin xoqon
ʻ
qarindoshlari o rtasida sulolaviy nizolar kelib chiqishiga to g ri keldi. Uzoq davom
ʻ ʻ ʻ
etgan kelishmovchiliklardan so ng, Qora-Issiqning o g li Shetu Yashbara xon
ʻ ʻ ʻ
unvonini olgan katta xon deb tan olindi. Ikkinchi xon Istami Qora Churin-Turkning
o g li bo lib, Mug onxon Toremenning o g li Abo xon (eng qadimgi) unvonini va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatning shimoliy chekkasida meros olgan.
Suy diplomatiyasi darhol turklar o rtasida nifoqni sezdi va har qanday yo l
ʻ ʻ
bilan xonlar o rtasida nizo sola boshladi. U muvaffaqiyatga erishdi va 584-yilda
ʻ
xitoylar tomonidan aldangan Yashbara uni xiyonatda ayblab, Aboxonning
qarorgohiga hujum qildi. Aboxon Qora-Churinga qochib ketdi va ular birgalikda
katta xon bilan urush boshladilar. Bir qator janglardan so ng Aboxon Buxoroga
ʻ
chekinishga majbur bo ldi, ammo Yashbaraxon 587-yilda vafot etdi va hokimiyat
ʻ
uning ukasi Chuloxonga o tdi. Barcha turkiy shahzodalar yangi xoqonga qasamyod
ʻ
qildilar, Aboxon esa yakka holda qoldi. O sha yili Buxoro yaqinida mag lubiyatga
ʻ ʻ
uchradi, biroq birlik uzoqqa cho zilmadi.
ʻ
558-yilda allaqachon g arbiy yerlar xoni Qora Churin va katta xon o rtasida
ʻ ʻ
adovat yana boshlandi. Qora Churin mustaqillik uchun kurashdi va urush 593-
yilgacha davom etdi. Natijada Yshbarxonning o g li Yun Yolig xoqon, Qora
ʻ ʻ
Churin esa amalda hukmdor bo ldi. Biroq G arbiy va Sharqiy turklar o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
tafovut shu qadar katta ediki, Xitoy bilan 598-yilda boshlangan urushda Sharqiy
turklar Jangar boshchiligida Suy imperiyasini qo llab-quvvatladilar. Qora Churin
ʻ
o ldirilgan, ammo Turk xoqonligi hech qachon birlashmagan. 604-yilda Qora
ʻ
15

I BOB. G ARBIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHIʻ
1.1. Turklarning etnik tarixi
Turklar (shuningdek, turkiy xalqlar, turkiy tilli xalqlar, turkiy tillar
guruhidagi xalqlar ) etnik-lingvistik birlashmadir. Ular turkiy guruh tillarida
gaplashadi. Globallashuv va boshqa xalqlar bilan integratsiyalashuvning
kuchayishi turklarning tarixiy chegaralaridan tashqarida keng tarqalishiga olib
keldi. Zamonaviy turklar turli qit'alarda - Yevroosiyo, Shimoliy Amerika,
Avstraliyada va turli davlatlarning hududlarida - O rta Osiyo, Shimoliy Kavkaz,
ʻ
Zakavkaz, O rta Yer dengizi, Janubiy va Sharqiy Yevropa va undan sharqda -
ʻ
Rossiyaning Uzoq Sharqigacha yashaydilar. Xitoyda, Amerika shtatlarida, Yaqin
Sharq va G arbiy Yevropada ham turkiy ozchiliklar mavjud.
ʻ
Turkiy tilli xalqlar miloddan avvalgi III asrdan ma’lum. Lekin Turk
etnonimi haqida birinchi eslatma VI asr boshlarida paydo bo lgan. Dastlab
ʻ
Mo g ul Oltoyida kichik xalq bo’lib, keyinchalik O rta Osiyoda hukmronlik
ʻ ʻ ʻ
qilgan. Turk so zi “kuchli” degan ma’noni anglatadi. Turklarning an'anaviy
ʻ
kasblaridan biri ko chmanchi chorvachilik, shuningdek, temir qazib olish va qayta
ʻ
ishlash edi.
Prototurk substratining etnik tarixi ikki populyatsiya guruhining sintezi bilan
ajralib turadi:
1) Volgadan g arbda, miloddan avvalgi III-II ming yilliklarda sharqiy va
ʻ
janubiy yo nalishlarda ko p asrlik ko chishlar jarayonida shakllanib, Volgabo yi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qozog iston, Oltoy va Yuqori Yenisey vodiysining asosiy aholisiga aylandi.
ʻ
2) Keyinchalik Yenisey sharqidagi dashtlarda paydo bo lgan, osiyo ichida
ʻ
kelib chiqqan.
Qadimgi aholining har ikki guruhining ikki yarim ming yillik o zaro ta siri
ʻ ʼ
va qo shilishi tarixi etnik konsolidatsiyaning amalga oshirilgan va turkiyzabon
ʻ
etnik jamoalarning shakllangan jarayonidir. Aynan shu yaqin qarindosh qabilalar
orasidan Rossiya va unga tutash hududlarning hozirgi turkiy xalqlari milodiy II
ming yillikda paydo bo lgan.
ʻ
5

bo yida joylashgan O rta Osiyoga bog laydilarʻ ʻ ʻ 34
. Bizni qiziqtirgan Sharqiy Turk
xoqonligining chegaralari haqida 581-yildan boshlab gapirish mumkin bo lsa
ʻ
kerak, lekin yozma manbalarda bu haqda kam ma’lumot bor. Sharqiy Turk
xoqonligining Xitoy bilan janubiy siyosiy chegaralarini ishonchli tarzda o rnatish
ʻ
mumkin: u turli vaqtlarda Buyuk Xitoy devori bo ylab yoki uning janubidan
ʻ
o tgan. Sharqda Sharqiy Turk xoqonligining chegarasi chi, si, shivey, shuningdek,
ʻ
xitanlarning mulklariga yetib bordi, bu haqda yozma manba Chjou-shu 35
da aks
ettirilgan. Bu yerda esa Sharqiy Turk xoqonligining siyosiy chegarasi to g ri
ʻ ʻ
keladi. Xoqonlikning shimoliy chegarasi qirg izlar (qadimgi xakaslar) mulkigacha
ʻ
siyosiy jihatdan belgilanishi mumkin, u geografik chegaralar - Sayan tizmasi bilan
ham to g ri keladi. Manbalar g arbiy chegara haqida sukut saqlaydi, shuning uchun
ʻ ʻ ʻ
agar biz geografik chegaralarga rioya qilsak, ehtimol G arbiy va Sharqiy Turk
ʻ
xoqonliklari o rtasidagi chegara Sharqiy Qozog iston, Xitoy va Rossiya (Oltoy
ʻ ʻ
tizimi) o rtasidagi zamonaviy chegara hududi bo ylab o tgan. tizmalar,
ʻ ʻ ʻ
shuningdek, (Mo g uliston Oltoy tizmasi). Sobiq Sharqiy Turk xoqonligi
ʻ ʻ
hududining geografik chegaralariga kelsak, sharqda davlat Buyuk Xiongnuning
janubiy qismi va yozma manbalarga mos keladigan Tayxanshan tizmasi bilan
chegaralangan deb taxmin qilish mumkin. Janubi-g arbiy qismida - Mo g ul Oltoyi
ʻ ʻ ʻ
va Gobi Oltoyi. G arb va shimolda chegara Sharqiy Qozog iston, Oltoy, G arbiy
ʻ ʻ ʻ
va Sharqiy Sayan tog tizmalari bo ylab o tadi. Geografik jihatdan ko rinib
ʻ ʻ ʻ ʻ
turibdiki, Sharqiy Turk xoqonligini o rab turgan ko p sonli tizmalar ham qo shni
ʻ ʻ ʻ
davlatlar va qabilalarning hujumlaridan tabiiy himoya bo lgan, balki “Buyuk ipak
ʻ
yo li”ning tarixiy taqdiri bilan chambarchas bog liq bo lgan tashqi aloqalarga
ʻ ʻ ʻ
to siq bo lgan.. Olimlar miloddan avvalgi II asrning oxirini ikkinchisining faol
ʻ ʻ
faoliyatining boshlanishi deb atashadi 36
, bu o z vaqtida Hunlar davlatining tashkil
ʻ
topishi va Xitoyda Xan imperiyasining tashkil topishiga to g ri keladi. Xiongnu
ʻ ʻ
imperiyasi bu hududlarni miloddan avvalgi I asr oxirigacha nazorat qilishga
muvaffaq bo ldi. VI asr o rtalarida Xitoyda Shimoliy Chjou imperiyasining (556-
ʻ ʻ
34
Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Государства и народы Евразийских степей. Древность и средневековье.
СПб., 2000. - С.74.
35
Liu Mau - Tsai . Op . cit . - S. 8.
36
Лубо-Лесниченко Е. И. Китай на Шелковом пути. М., 1994. - С.196
28

Davlat byudjetining asosiy ulushini Buyuk ipak yo li davlati hududidanʻ
o tuvchi karvonlardan olinadigan yig imlar tashkil etgan.
ʻ ʻ Uning ham o z qo shini, ʻ ʻ
xoqonning hatto o z otryadi ham bor edi.
ʻ
G arbiy va
ʻ Sharqiy Turk xoqonligida suveren davlatning barcha belgilari
mavjud edi. Davlatda qonun va tartibni yaratish uchun jamiyatning barcha
qatlamlariga bo ysunadigan qonunlar kerak edi.
ʻ
Davlatning “qon qarzi” burchi bo lgan, unga ko ra odamlar harbiy xizmatga
ʻ ʻ
ajratilgan, qullik ham mavjud bo lgan, harbiy asirlar qullikka tushib qolgan.
ʻ
Lekin jamiyat qatlamlari va hukmron qabilalar o rtasidagi hokimiyat uchun
ʻ
kurash o rtasidagi katta farq davlat ichida ichki nizolarni keltirib chiqardi.
ʻ
Tashqi va ichki omillar G arbiy va
ʻ Sharqiy Turk xoqonligining yo q bo lib ʻ ʻ
ketishiga olib keladi.
39

mag lubiyatga uchradilar va turklar Oltoyning sharqidagi butun dashtga egaʻ
bo lishdi. Keyingi yili Buminning ukasi Istemi xoqon boshchiligida turklarning
ʻ
g arbga yurishi boshlandi. Xuan bosqinlaridan zaiflashgan usunlar hech qanday
ʻ
qarshilik ko rsatmadilar va allaqachon 555-yilda Istemi qo shinlari Orol dengizi va
ʻ ʻ
Toshkent chekkalariga etib kelishdi. Biroq Orol dengizining shimolida yashagan
uar va xioniy qabilalari shiddatli qarshilik ko rsatib, faqat 558-yilga kelib o ziga
ʻ ʻ
bo ysundirildi. Turklar Edil daryosi bo yiga kelishdi, lekin undan o ta olishmadi.
ʻ ʻ ʻ
Shunday qilib, qisqa vaqt ichida Yedildan Xingan tog larigacha bo lgan hududni
ʻ ʻ
qamrab olgan ulkan ko chmanchilar imperiyasi vujudga keldi. Turkiy
ʻ
imperiyaning yuksalishi. Yangi davlatning boshida xoqon, ikkinchi shaxs uning
qarindoshi bo lib, “yabg u” unvoniga ega edi. Shadlar, elteberlar va tutuklar ham
ʻ ʻ
oliy martabali kishilarga tegishli edi. Xoqonning qarindoshlari “tegin” unvonini
olganlar. Turklar oliy amaldorlarni ham “tarxon”, 24 tabaqaga bo lingan quyi
ʻ
amaldorlarni esa “buyuruk” deb atashgan 24
.
Meros o ziga xos zinapoya tizimi bo yicha o tdi, unga ko ra otaga o g il
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
emas, balki kenja u kattaga, katta jiyani kichik amakiga meros bo lib o tdi. Taxtni
ʻ ʻ
kutib, soyalar nazorat ostida appanages oldi.
568-yilda turkiy davlat to rt qismga, 576-yilda esa sakkizga bo lingan.
ʻ ʻ
Xoqonning bosh qarorgohi Oltoyda edi. Ijtimoiy nuqtai nazardan turklar uch
qatlamga bo lingan - beklar, qorabudunlar - asosiy va harbiy asirlardan olingan
ʻ
tats-qullar. Turklarga bo ysungan teles qabilalari o g uzlar deb atalgan.
ʻ ʻ ʻ
Hozirgina paydo bo lgan Turk xoqonligi darhol o sha davrdagi jahon
ʻ ʻ
imperiyalari bilan tenglashdi. VI asrning 60-yillarida turklar Xitoyning Bey-Qi va
Bey-Chou davlatlari o rtasidagi kurashga aralashib, ikkalasini ham soliq to lashga
ʻ ʻ
majbur qildilar. Xoqon Toboxon: “Agar janubda ikkita o g il (Chjou va Qi) bizga
ʻ ʻ
bo ysungan bo lsa, qashshoqlikdan qo rqishning hojati yo q. O rta Osiyoda 560-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yilda eftalitlarga qarshi urushda turklar Toshkent va Zarafshon vodiysini
egallaydilar. 565-yilda Nesef yaqinidagi jangda Istemi xoqon boshchiligidagi
turklar g alaba qozonib, So g d xoqonlikka qo shib olinadi. 570-576-yillarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
24
Худяков Ю.Г. Вооружение средневековых кочевников Южного Сибири и Центральной Азии. –
Новосибирск, 1986 г. - C .95.
14

15. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва, 1993.
16. Жолдасбаев С., Бабаев Д. «История средневекового Казахстана». A. 2003.
17. История государства и права Казахстанской ССР. Ч. 1. – Алмаата: 1982.
18. История Казахстана в 5-ти томах. Т 1. – Алматы, 1997.
19. История Казахстана с древнейших времен до наших днейю Т.1. – Алматы,
1996.
20. Кадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров,
найманов и киреитов. – Алматы, 1993.
21. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Государства и народы Евразийских
степей. Древность и средневековье. СПб., 2000.
22. Кляшторный С. Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. –
Алматы, 1991.
23. Кузембайулы А., Абиль Е. История Республики Казахстан. – Алматы,
1998.
24. Кузембайулы А., Абиль Е., История Казахстана, Учебник для ВУЗов. 7-е
издание. Перераб. и доп. – СПб, Соларт, 2004.
25. Кызласов Л. Р. Очерки по истории Сибири и Центральной Азии.
Красноярск, 1992.
26. Лубо-Лесниченко Е. И. Великий Шелковый путь // ВИ. 1985. № 9.
27. Лубо-Лесниченко Е. И. Китай на Шелковом пути. М., 1994.
28. Марков Г.Е. Кочевники Азии. Структура хозяйства и общественной
организации. М.: МГУ, 1976.
29. Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной
Европы и Кавказа. М ., 1990.
30. Потапов Л. П. Древнетюркская эпоха // История Тувы. - Новосибирск,
2001.
31. Трепавлов В. В. Государственный строй Монгольской империи XIII в.:
проблема исторической преемственности. - М.:1993.
32. Федорова Р.С. Основы исторического краеведения и музееведения. – Вып.
2 – Часть 1. – Усть-Каменогорск, 2004.
41

tug dirdilar. 1019-yilda Pecheneglar Buyuk Gertsog Yaroslav tomonidanʻ
mag lubiyatga uchradi. XI asrda janubiy rus cho llarida pecheneglar o rniga XIII
ʻ ʻ ʻ
asrda mo g ul-tatarlar tomonidan mag lubiyatga uchragan va bo ysundirilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
polovistlar paydo bo ldi. Mo g ullar imperiyasining g arbiy qismi - Oltin O rda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aholisi soni bo yicha asosan turkiylar davlatiga aylandi. Lekin, XV-XVI asrlarda
ʻ
bir qancha mustaqil xonliklarga parchalanib, ularning negizida bir qator hozirgi
turkiyzabon xalqlar tashkil topdi. XIV asr oxiridaAmir Temur O rta Osiyoda o z
ʻ ʻ
imperiyasini yaratadi, ammo uning o limi bilan (1405) bu davlat tezda
ʻ
parchalanadi.
Ilk o rta asrlarda O rta Osiyo qo zg olonlari hududida o troq va yarim
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko chmanchi turkiyzabon aholi shakllangan bo lib, u eronzabon so g d, xorazm va
ʻ ʻ ʻ ʻ
baqtriya aholisi bilan yaqin aloqada bo lgan. O zaro ta sirning faol jarayonlari
ʻ ʻ ʼ
turkiy-so g d simbioziga olib keldi.
ʻ ʻ
Milodiy I ming yillikning boshlarida ham alohida turkiy guruhlar
Zakavkazga kirib kela boshladi. Turklarning G arbiy Osiyo (Zakavkaziya,
ʻ
Ozarbayjon, Andolu) hududiga kirib kelishi milodiy XI asr o rtalarida
ʻ
Saljuqiylardan boshlangan. Saljuqiylar istilosi Zakavkaziyaning ko plab
ʻ
shaharlarini vayron qilish va vayron qilish bilan birga keldi. XI-XIV asrlarda
o g uz turklari va mo g ul-tatarlarning bosqinlari tufayli Sharqiy Zakavkaziya
ʻ ʻ ʻ ʻ
aholisi turklashuvga uchradi 19
. XIII-XVI asrlarda Usmonli turklarining istilolari
natijasida Yevropa, Osiyo va Afrikadagi hududlarda ulkan Usmonli imperiyasi
tashkil topdi, lekin XVII asrdan boshlab u tanazzulga yuz tuta boshladi. Mahalliy
aholining ko p qismini o zlashtirgan Usmonlilar Kichik Osiyoda etnik
ʻ ʻ
ko pchilikka aylandi. XVI-XVIII asrlarda dastlab Moskva davlati, keyin esa Pyotr
ʻ
I islohotlaridan keyin Rossiya imperiyasi tarkibiga turkiy davlatlar (Qozon xonligi,
Astraxan xonligi,) joylashgan sobiq Oltin O rda yеrlarining katta qismi kirgan.
ʻ
Sibir xonligi, Qrim xonligi, No g ay O rdasi hamda XIX asr boshida Rossiya
ʻ ʻ ʻ
Sharqiy Zakavkaziyadagi bir qator Ozarbayjon xonliklarini o z tarkibiga qo shib
ʻ ʻ
oldi. Shu bilan birga Xitoy O rta Osiyoni (Jung or xonligini) o z tarkibiga qo shib
ʻ ʻ ʻ ʻ
19
Кузембайулы А., Абиль Е. История Республики Казахстан. – Алматы, 1998 г. - C .19.
7

o ziga bo ysundirdi. Sharqiy turk xoqonlari Vilgekagan va Kultegin o zʻ ʻ ʻ
davlatlarini yanada mustahkamladilar, ular qo shnilari bilan hujum qilmaslik
ʻ
to g risida muhim tinchlik shartnomalari tuzdilar. Kul-teginning mashhur
ʻ ʻ
maslahatchisi, sarkarda Tonyukok o zining “abadiy” tosh yozuvlarida turklarning
ʻ
harbiy jasoratini ulug lagan. 741-yilda Bilge-qogon vafotidan keyin xoqonlikning
ʻ
parchalanishi boshlanadi 29
.
G arbiy Turk xoqonligidagi ijtimoiy mavqei.
ʻ Xoqonlikning boshqaruv tizimi
patriarxal-feodal xarakterga ega edi. Mutlaq hokimiyat xoqon sulolasining bir
vakilidan ikkinchisiga meros bo lib o tgan. Hokimiyatning quyi darajasi xoqon
ʻ ʻ
tomonidan tayinlangan zodagonlar vakillari qo lida edi. Hokimiyatning uchinchi
ʻ
bosqichi xoqon urug idan bo lgan zodagonlar vakillari orasida to plangan. Ularga
ʻ ʻ ʻ
yabgu, shad, elteber unvonlari berilgan. Sud ishlari esa buruklar va tarxonlar
tomonidan olib borilgan. Dalada xoqonning asosiy tayanchi beklar edi. Oddiy
jamoa a’zolari - chorvadorlar “qora budunlar” deb atalgan, bu “to polon”, “oddiy
ʻ
xalq” tushunchalariga tengdir. Odatda bu “budunlarning jazolari” zimmasiga
yuklangan. Xoqonlikda “qon qarzi” burchi bo lgan, unga ko ra odamlar majburiy
ʻ ʻ
harbiy xizmatga ajratilgan. Xizmat, qoida tariqasida, jangovar harakatlar joylariga
eng yaqin bo lgan qabilalar vakillari tomonidan o tkazildi. Fath qilingan qabilalar
ʻ ʻ
oziq-ovqat va qimmatbaho mo ynalar uchun soliq to lagan. Turkiy jamiyatda
ʻ ʻ
"tatsiz turk yo q" iborasi mavjud edi, tatami deganda ular turklar tomonidan bosib
ʻ
olingan, bo ysunuvchi, vassal xalq hisoblangan Jetisuning o troq aholisini nazarda
ʻ ʻ
tutgan. Bundan tashqari, Turk xoqonligida quldorlik mavjud bo lib, harbiy asirlar
ʻ
orasidan odamlar, bosib olingan o lkalar aholisi qullikka tushib qolgan.
ʻ
Iqtisodiyot. G arbiy Turk xoqonligi xo jaligining asosiy turi mavsumiy
ʻ ʻ
yaylovga asoslangan chorvachilik bo lgan. Chorvasi bo lmagan qashshoq xalq
ʻ ʻ
dehqonchilik bilan shug ullangan. Ilk o rta asrlarda Qozog istonning janubi va
ʻ ʻ ʻ
janubi-g arbiy qismida Ispidzhab, Taraz, Talxir, Olmaliq va boshqa shaharlar jadal
ʻ
rivojlana boshladi. Bu shaharlar atrofida ko plab aholi punktlarining paydo bo lishi
ʻ ʻ
29
Жолдасбаев С., Бабаев Д. «История средневекового Казахстана». A. 2003 г. - C .67.
21

II BOB. SHARQIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI
2.1. Sharqiy Turk xoqonligining siyosiy rivojlanishi
Tarixdan ma’lumki, har qanday davlatning olib borilayotgan siyosat natijasi
bo lgan siyosiy chegaralari bo ladi, lekin qo shimcha ravishda tabiiy geografikʻ ʻ ʻ
chegaralari birinchisiga qaraganda barqarorroqdir. Sharqiy Turk xoqonligi
chegarasini aniqlash uchun ushbu hududning geografiyasiga murojaat qilish zarur,
chunki davlatning kengayishi va rivojlanishi, qoida tariqasida, tabiiy landshaft
chegaralarida sodir bo lishi ma’lum. Turk xoqonligi hududida rasmiy “Chjou shu”
ʻ
yilnomasida shunday deyiladi: “U ( Muxan xoqon) Xitoy chegarasidan
tashqaridagi barcha davlatlarni, Lyao dengizining g arbidan ( Lyaodun) cho zilgan
ʻ ʻ
hududni bosib oldi. Sharqda G arbiy dengizgacha, g arbda 10000 li, janubda
ʻ ʻ
cho lning shimolidan (Gobi) shimolda Shimoliy dengizgacha (Baykal ko li) 5000
ʻ ʻ
yoki 6000 li. Bu butun hudud unga bo ysundi
ʻ 32
. Sharqda Xitoyning shimoliy
provinsiyalaridan (Shansi) g arbda Vizantiyagacha (Avarlar), shimolda Minusinsk
ʻ
havzasigacha va janubda Tyan-Shanning (ba zan Sharqiy Turkiston) shimoliy
ʼ
tizmalarigacha bo lgan hududni egallagan. Agar siz xaritada uning konturlarini
ʻ
tasavvur qilsangiz, turkiy davlat sharqdan g arbga cho zilgan yarim ellipsga
ʻ ʻ
o xshaydi, janubiy chegara esa 36º gacha tushadi, keyin 42º kenglikgacha
ʻ
ko tariladi va shimoliy chegarasi 51º va 59º. Sharqiy va g arbiy chegaralar
ʻ ʻ
taxminan 40º va 120º uzunliklarga to g ri keladi
ʻ ʻ 33
. Bunday xarita birinchi marta
1826-yilda J.Klaprot tomonidan tuzilgan bo lib, u hozirgi kungacha turkologiyada
ʻ
qo llaniladi. E’tibor bering, bu keng hudud birlashgan Turk xoqonligining eng
ʻ
katta qudrati davriga, ya’ni Muhan xoqon (553-572) davriga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Keyinchalik 581-yildan boshlab, yuqorida qayd etilganidek, xoqonlik G arbiy va
ʻ
Sharqiyga bo lingan. Manbalarda xoqonliklarning chegarasi hech qayerda
ʻ
ko rsatilmagan, ammo zamonaviy tadqiqotchilar G arbiy xoqonlikni markazi
ʻ ʻ
Yetisuvda joylashgan O rxon (Mo g uliston)ga, Sharqiy turkiylarni esa daryo
ʻ ʻ ʻ
32
Liu Mau-Tsai. Die с hinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe). I. Buch (Texte), II. Buch
(Anmerkungen. Anhänge. Index) // Göttinger Asiatische Forschungen, Band 10. Wiesbaden, 1958. - S. 8.
33
Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI– VIII вв. М.; Л., 1946.
- С.79.
27

Gʻarbiy va sharqiy Turk xoqonligining tashkil topishi

Купить