• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 71.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bobomurod Abdishukurov

Дата регистрации 01 Июнь 2024

45 Продаж

G‘aznaviylar davlati

2.3 G‘aznaviylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti G‘aznaviylar davlatining ijtimoiy ahvoli Somoniylar davlatidagi singari bo‘lgan. Aholining asosiy qismini turkiy va forsiy tilda so‘zlashuvchi aholi tashkil qilgan. Davlat bosharuvida bir necha devonlar bo‘lib, shulardan muhtasib devoni, vaqflar devoni, qozilik ishlari devoni ijtimoiy masalalar bilan shug‘ullangan. Masalan, muhtasib devoni xizmatchilari zimmasiga shahar va qishloqlarda, ko‘cha va bozorlarda tartibni himoya qilish, diniy marosimlarni amalga oshirishda chegaradan chiqmaslik kabi ishlar yuklangan. Vaqflar devoni vaqf xo‘jaligining yuritilishi ustidan nazorat qilgan bo‘lsa, qozilik ishlari devoni mamlakat miqyosidagi sud – shariat ishlarining adolatli olib borilishi ustidan nazorat qilgan 45 . G‘aznaviylar davlati aholisining asosiy qismi islom diniga e‘tiqod qilgan. Ayniqsa, mamlakatning markaziy o‘lkalari, ya‘ni G‘azna, Balx, Nishopur, Lohur va boshqa shaharlarda aholi e‘tiqodi uchun ko‘plab masjidlar, xonaqohlar bunyod etilgan edi. Mamlakatning sharqiy hududlari (Shimoliy-g‘arbiy Hindiston)da yashovchi aholining ko‘pchilik qismi buddaviylik diniga e‘tiqod qilar edi. G‘aznaviy hukmdorlari o‘zlarini islom dini homiylari deb hisoblaganlar. Xususan, Sobuqtegin qoraxoniylarga qarshi kurashda somoniy amirlarga bergan ko‘magi uchun “Nosir ud- din ud-davla” (din va davlat homiysi), o‘g‘li Mahmud esa “Sayf ud-din” (din shamshiri) degan unvonlarga ega bo‘lgan. Arab xalifasi Qodir Mahmudni islom dini homiysi ekanini e‘tirof etib, “Yamin ud-davla va amin al-milla” (davlatning o‘ng qo‘li va dindorlik jamoasining ishonchli vakili) unvonini bergan 46 . G‘aznaviylar davlatining iqtisodiy hayoti O‘rta Osiyoning boshqa davlatlaridan deyarli farq qilmagan. Davlatda iqtisodiy masalalarni boshqarish Moliya ishlari devoni zimmasida bo‘lgan. Davlatning asosiy daromad manbai dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bo‘lgan. Yerning asosiy qismi davlat yeri (mulki sultoniy) bo‘lgan. Bundan tashqari, yirik harbiy sarkardalar va sayyidlarga tegishli “mulki xos”, davlat oldidagi xizmatlari evaziga hadya qilinadigan “mulk yerlari” 45 .Bosworth C.E The Ghaznavids / 1963, see pp. 103. 46 Muhammad Nazim , The life and times of sultan Mahraid of Ghazna, Cambridge, 1931. pp 102. 21 qudratli davlatning poytaxti G‘azna (hozirgi janubiy-sharqiy Afg‘onistonda) shahri bo‘lgan va davlatni shu shahar nomi bilan ataluvchi G‘aznaviylar sulolasi boshqargan. G‘aznaviylarning siyosiy kuch sifatida yuzaga kelishi va yuksalishining bir qancha tarixiy sabablari bor bo‘lib, bular qo‘yidagilar: Birinchidan , Ismoil Somoniydan keyin somoniylar orasidan har jihatdan yetuk, yuqori darajada siyosat yurgiza oladigan davlat boshlig‘i yetishib chiqqani yo‘q edi. Buning oqibatida somoniylar o‘z ichki, ya’ni sulolaviy imkoniyatlaridan ko‘ra ko‘proq mavjud siyosiy muhit qonun-qoidalariga bog‘liq bo‘lib qolganlar. Siyosiy muhitni esa bu vaqtda nufuzli lashkarboshilarsiz tasavvur qilib bo‘lmasdi. G‘azna viloyatidagi kuchlar siyosiy faolligining oshishi va borib-borib alohida bir sulola darajasiga ko‘tarilishi ham xuddi shunday yirik lashkarboshilar nomi bilan bog‘liq bo‘lganini biz quyida yaqqol ko‘ramiz. Ikkinchidan , Turkiston mintaqasida siyosiy taraqqiyotning o‘ziga xos tomonlaridan biri bu davrda xuddi madaniy hayotdagi kabi bir qator o‘ziga yarasha kuchli davlat arboblarining, siyosiy sulolalarning yuzaga chiqishidir. Gap shunday holning yaxshi-yomonligida emas, oqibatlaridan qat’i nazar, shunday vaziyat sodir bo‘lgan va bu bilib qo‘yilsa har jihatdan foydali hodisadir 21 . G‘aznaviylar davlati hukumdorlari “o‘lja” ketidan emas, balki mintaqada kechgan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar muhitida yuzaga kelganligiga guvohlik beruvchi manbalar yetarli darajada topiladi. Yuqorida biz somoniylar saroyida yirik lashkarboshilar tutgan mavqei haqida aytib o‘tgandik. 961-yili somoniy hukmdor Abdumalik o‘limidan so‘ng vazirlar taxtga marhumning o‘g‘lini o‘tqazadilar. Bu haqda quyidagicha manba bizgacha yetib kelgan, “Somoniylar xonadoni uchun maqtovga loyiq xizmatlar qilib kelgan hamda noiblik va lashkarboshilik yo‘lini tutgan Alptegin qarshilik qiladi” 22 . Shu tariqa davlat arkonlari va Alptegin o‘rtasidagi muxoliflik kuchayib avjiga chiqadi. Lashkarboshi Buxoroni tark etadi. Hatto shundan keyin ham ziddiyatlar tugamay, oxirida Alptegin va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasida 21 История Узбекистан ССР. Т, 1. Книга первая, с. 246. 22 Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий. Бухоро тарихи. А. Расулев таржимаси. Тошкент, 1966. - 163-164- бетлар. 8 harbiy yurish uyushtirgan, Xorazmni bo‘ysundirgan (1017-yili) 39 . Shu ma’noda Mahmud ko‘proq uzoqni o‘ylaydigan, mintaqadagi umumiy siyosiy vaziyatni yaxshi biladigan siyosatchi sifatida gavdalanadi. Ham hududiy, ham siyosiy-harbiy, iqtisodiy jihatlardan o‘ziga yarasha qudratga ega bo‘lgan qoraxoniylar bilan birdaniga keskin siyosat yurgizish kaltabinlik bo‘lardi. Shimoliy Hindistonda, keyinchalik Xorazmda erishilgan siyosiy-harbiy yutuqlardan so‘ng esa g‘aznaviylar qoraxoniylar bilan nafaqat tengma-teng raqobatlasha oladigan, balki ulardan ustunroq mavqega ham yetishadilar. Saljuqiylar bilan munosabatda ham Mahmud uzoqni ko‘zlab ish tugadi. Garchi bu vaqtda saljuqiylar avvalgidek qudratli bo‘lmasada, lekin umuman jiddiy harbiy kuch sifatida Xurosonga xavf tug‘dirishlari mumkin edi. Ayniqsa, Mahmudning Shimoliy Hindistonga uyushtirgan yurishlari chog‘ida bunday xavf voqelikka aylanishi ehtimolga yaqin bo‘lgan. Shuning uchun ham u 1025-yili turk- o‘g‘iz urug‘laridan bir qismiga (to‘rt ming chodir) Xurosondan manzil beradi 40 . Keyinchalik Mas’ud davrida ular kuchayib, g‘aznaviylarga qaqshatqich zarba beradilar. Shimoliy Hindiston bilan aloqalarga kelsak, sovet tarixshunosligida bu o‘lkaga nisbatan g‘aznaviylarning tutgan siyosatiga bosqinchilik deb baho berilgan, va bu talon-torojlik xatti-harakatlari orqali tushuntirib kelingan. Lekin fikrimizcha, bunday yondashuv o‘zini to‘liq oqlamaydi. Chunki, Shimoliy Hindiston, birinchidan , o‘z davrida mintaqaning tarixiy tarkibiy qismi bo‘lgan. Ikkinchidan , markazlari G‘azna bo‘lgan g‘aznaviylar uchun Shimoliy Hindiston qo‘shni o‘lka bo‘lgani tabiiy. Xuroson yoki, Seyistonga nisbatan ularning intilishlari va umuman siyosatlari qanchalik tabiiy bo‘lsa, Shimoliy Hindistonga nisbatan ham shunday edi. Uchinchidan , g‘aznaviylar ta’sir doirasida bo‘lgan Shimoliy Hindistondagi mahalliy sulolalar, siyosiy kuchlarning mustaqillikka intilishlari, ularga qarshi kurashish, qarshilik ko‘rsatishlari ham oddiy hol bo‘lgan. Shularni nazarda tutgan holda g‘aznaviylarning Xorazm yoki, 39 Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса. Ташкент, 1991, с. 92, 93,96, 98-101. 40 O ‘ sha asar , 104- bet . 16 turuvchi qayish mahkamlangan, har bir g‘ulomning qo‘lida kamon va uchtadan o‘q. Barcha (to‘rt ming g‘ulom) qimmatbaho nafis ipaklikdan (tikilgan) chakmonda edi. Xos g‘ulomlardan uch yuztasi amir (ya’ni oliy hukmdor) o‘tirgan supa yaqinida har tomondan saf tortib turardilar. Ularning kiyimlari yanada ko‘rkam bo‘lib boshlarida ikki uchli kuloh, kamarlari zardan, gurzilari ham zarrin. Oralaridan bir necha kishining kamarlari javohirlar bilan bezatilgandi. Yana ellik-oltmish nafar g‘ulom nariroqda Dilmon saroyi o‘rta-sida qalqon bo‘lib turardilar. Dargoh ulug‘lari, vilo- yatlar voliylari, hojiblar barchasi ikki uchli kulohda, zar kamarlar taqib olganlar. Saroy tashqarisida martabadorlar turardilar. Fillarning soni ham ko‘p edi. Lashkar esa shay bo‘lib, qimmatbaho nafis ipaklik kiyimda, soyabonlar ostida, har bir qism o‘z qurol- yarog‘i, belgilari bilan bir-birlariga qarama-qarshi tomonlarga saflangandilar, xuddi shular orasidan elchi o‘tishi kerak edi. Elchini boshlovchi bezatilgan otlarni olib ko‘pchilik hamrohligida tashqariga qarab yuradi. U yerda elchini otga mindiradilar. So‘ng uni boshlab keldilar. Shunda burg‘u, katta-kichik nog‘oralar ovozi yangrab ketdiki, go‘yo qiyomat kuni kelganday deysan kishi. Elchini ana shunday ulug‘vor takalluf bilan kuzatib bordilar. Bunday (qabul marosimini) u umrida ko‘rmagandi. G‘oyatda hayratga tushgan holda u ko‘shkka qadam qo‘ydi. Amir (ya’ni oliy hukmdor), Olloh undan rozi bo‘lsin, supa oldida taxtda o‘ltirardi. Xalifa elchisi salom berdi. U qora kiyimda edi. Javobni ulug‘ xoja Ahmad Hasan berdi. Amir yonida undan bo‘lak hech kimsa o‘ltirmagandi. Qolgan barcha tik turardi. Hojib Abu Nasr elchining tirsagidan tutib o‘ltirishga undadi...” 42 . 42 Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, c . 381-383. 18 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….......……3-6 I-BOB G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA BOSHQARUV TIZIMI 1.1 G‘aznaviylarning davlatining tashkil topishi………………………………..….7-11 1.2 G‘aznaviylar davlatining boshqaruv tizimi………………………………..…..12-14 II-BOB G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING HARBIY HOLATI, TASHQI ALOQALARI, IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOTI 2.1 G‘aznaviylar davlatining harbiy holati va tashqi aloqalari …........................…15-18 2.2 G‘aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli ……………………..19-20 2.3 G‘aznaviylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti…………………………....21-22 XULOSA…………………….………………………………………………...….23-25 ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………….………………………….…26-27 2 Edmund Bosworth 14 , A.S.Sagdullayev 15 , Rustambek Shamsutdinov 16 , Shodi Karimov 17 , B.J.Eshov 18 , Azamat Ziyo 19 larning asarlari, yuqoridagi kabi m anba va adabiyotlar bilan bir qatorda mustaqillik yillarida G‘aznaviylar davlati oid to‘plamlar nashr qilindi hamda gazeta va jumallarda bir qator maqolalar chop etildi. Tadqiqotni obyekti va predmeti: G‘aznaviylar davlati mavzuning obekti hisoblansa, mavzuning predmeti ushbu davlatlarning vujudga kelish tarixi, boshqaruv shakli, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy ahvolini yoritib berish hisoblanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari: Tarixiy manba va ilmiy adabiyotlarda aks ettirilgan G‘aznaviylar davlatining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga bag‘ishlangan masalalami chuqur o‘rganish va qiyosiy tahlil asosida, G‘aznaviylar davlatining taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy rivojlanishning sabablarini yortish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - G‘aznaviylar davlatining tashki topish jarayonini o‘rganish - Mavorounnahr va Xurosonda G‘aznaviylar hokimiyatining o‘rnatilishi va siyosiy hayotini manbalar asosida tahlil qilish, - G‘aznaviylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini tadqiq qilish va xulosalar berish, - G‘aznaviylar davlatida madaniy hayotning rivojlanish sabablarini o‘rganish, ilm-fan taraqqiyotining sabablarini ochib berish, - O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida G‘aznaviylar davlatining o‘rni va ahamıyatını ko‘rsatish. Ishning umumiy hajmi: Kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar qisimlardan iborat. 14 Clifford Edmund Bosworth, The Later Ghaznavids : Splendour and Decay, at the University Press EDINBURGH.,. 1977. 15 A.S.Sagdullayev “O’zbekiston tarixi” Toshkent-2021 Donishmand ziyosi. 84-bet 16 Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov "Vatan Tarixi" "Sharq" nashriyоt-matbaa aksiy adorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent-2010. 17 Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov "Vatan Tarixi" "Sharq" nashriyоt-matbaa aksiy adorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent-2010. 18 B.J.Eshov, A.A.Odilov "O'zbekiston tarixi I - jild" (eng qadimgi davrdan XIX asr o'rtalarigacha) Toshkent-2013. 19 Азамат Зиёb, Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар) // Масъул муҳаррир: Б. Аҳмедов/. - Т.: “Шарқ”, 2001. 6 Albatta, yuqorida takidlanganidek har bir xalq uchun o‘zi to‘g‘ilib o‘sgan yurt tarixini bilish, u yerda hukumronlik qilgan davlatlar haqida to‘laqonli ma’lumotga ega bo‘lishi zamonaviy davr talabi. X-XII asrlarda Movarounnahr hududida hukumronlik qilgan, yurtning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga o‘zining sizilarli ta’sirini ko‘rsatgan G aznaviylar davlati ham ayni shu davlatlardan biri hisoblanadi.ʻ G aznaviylar davlati ʻ - Xuroson , Shimoliy Hindiston hamda qisman Movarounnahrda (X-XII asrlarda) yashagan turkiy davlat bo‘lib, davlatga Alptegin ning g ulomi ʻ va kuyovi Sabuqtegin asos solgan. Davlat nomi saltanatning poytaxti G azna ʻ shahri nomidan olingan. Turkiy g ulomlar xizmatlari evaziga ʻ somoniylardan Xuroson va Afg onistonning turli viloyatlari(G azna, ʻ ʻ Kobul va boshqalar)ni boshqarish huquqini olganlar 3 . Shu tariq G‘aznaviylar tarix sahnasiga chiqishgan. G‘aznaviylar davlati qisqa muddat yashagan bo‘lsa-da, insoniyat sivilizatsiyasiga munosib ta’sir ko‘rsata oldi. Sultonlar islom dini bayrog‘i ostida qo‘shni davlatlarni fath etdi va buning natijasida Shimoliy Hindiston aholisining Ko‘pchiligi islom dinini, madaniyatini qabul qildi. Imperiyaning markaziy shaharlarida masjidlar, madrasalar bino qilindi. Jahon ilm-faniga katta hissa qo‘shgan, Sharq va G‘arb mamlakatlari o‘quv yurtlarida foydalanilayotgan va tadqiqot ishlari olib borilayotgan shoh asarlar – “Hindiston”, “Menerologiya”, “Osorul boqiya”, “Shohnoma” asarlari G‘aznada yaratildi. Mahmud G‘aznaviy Xorazmni zabt etgach, Ma’mun akademiyasining aksariyat olimlari G‘aznaga ko‘chirildi va ma’lum ma’noda bu akademiyaning faoliyati shu yerda davom ettirildi. G‘aznaviylar davlati esa turkiy imperiya sifatida Markazi Osiyo davlatchiligi tarixida alohida o‘rin oldi. G‘aznaviylar davlatining o‘ziga xos jihatlari shundan iboratki, u kuchli harbiy qo‘shin hisobiga qudratga erishgan imperiya edi. Uning qo‘shinida boshqa turkiy davlatlarda bo‘lmagan harbiy fillar mavjud bo‘lgan. Davlatning poytaxti esa ilgari hech qaysi bir davlatning ma’muriy markazi vazifasini bajarmagan. Tashqi tomondan qaraganda qudratli bo‘lgan bu imperiya (hududi kattaligi jihatidan) ich-ichidan 3 4 Bilgategin, Amir Piriy, Amir Sabuqteginlar hukmronlik qiladilar. 997-yilning boshida Sabuqtegin Somoniylar tomonidan G‘azna va uning atroflariga hokim etib tayinlanadi. Tarixiy manbalar Sabuqteginni G‘aznaviylar davlatining asoschisi sifatida ta’riflaydilar. 997-yilning oxirida Amir Sabuqtegin vafot etadi va uning kichik o‘g‘li Ismol taxtga o‘tirib bor yo‘g‘i 7 oy hukmronlik qiladi. 998-yilda o‘zining harbiy jasoratlari uchun “Sayf ud-davla” (saltanat qilichi) degan fahrli nomga sazovor bo‘lgan, Sabuqteginning ikkinchi o‘g‘li Mahmud G‘aznaviylar taxtiga o‘tiradi. Ko‘pchilik tarixiy-ilmiy adabiyotlarda Mahmud G‘aznaviy deb yuritilgan Abulqosim Mahmud hukmronligi davrida (998-1030-yillar) G‘aznaviylarning qudrati va shuhrati ortib Buyuk G‘aznaviylar davlati barpo etildi. Mahmud hukmronligi davrida Xorazm, Xuroson, Seyiston, Qobul, G‘azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar G‘aznaviylar qo‘li ostida edi. Abulqosim Mahmud taxtga o‘tirgan yili xalifa Muqaddirdan Xurosonni boshqarish uchun yorliq hamda “Yamin ad-davla va amin al- milla” – “Saltanat tayanchi va musulmonlar jamiyatining ishonchli vakili” faxriy unvoni bilan taqdirlanadi. Mahmud taxtga o‘tirgan paytidan boshlab o‘z davlati chegaralarini kengaytirish siyosatini olib bordi. U o‘sha yili Janubiy Toxariston (hozirgi Shimoliy Afg’oniston)ni bosib olgan bo‘lsa, 999-yilda Marv yaqinidagi bo‘lgan jangdan so‘ng butun Xuroson Mahmud G‘aznaviy izmiga bo‘ysunadi. Manbalarning mahlumot berishicha , Amudaryo vohasi, strategik jihatdan juda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Termiz shahri ham Mahmud qo‘l ostida bo‘lgan. Abul Fazl Bayhaqiy “Tarixi Mahsud” asarida mahlumot berishicha, Termizda noib va qalha qutvoli bevosita G‘aznaviylar tomonidan tayinlangan. Bu G‘aznaviylarga Amudaryo orqali Markaziy Osiyodan Hindistonga olib boradigan muhim savdo yo‘lini nazorat qilish imkonini bergan. 1002-yilda Bag‘dod xalifasi Mahmud G‘aznaviy hokimiyatini tan olib unga yorliq yuborgach, Mahmud siyosiy jihatdan ancha mustahkamlanib oldi va o‘sha yili Seyistonni bosib oldi. G‘aznaviylar va Qoraxoniylar o‘rtasida dastavval Amudaryo chegara qilib belgilanadi. Ammo, Qoraxoniylar bu chegarani tez-tez bo‘zib turardilar. 1008-yilda Balx atroflarida G‘aznaviylar va Qoraxoniylar o‘rtasida jang bo‘lib o‘tadi. 24 (iqto) hamda diniy muassasalar – masjid, madrasa, xonaqoh, qabristonlar ta‘minoti uchun “vaqf” yerlari mavjud bo‘lgan. Davlatda xiroj, ushr, jiz’ya, zakot singari soliqlar bo‘lgan. Davlat soliqlari yer egasidan ham, yerda ishlovchi qo‘shchi dehqondan ham alohida-alohida olinar edi. G‘aznaviylar davrida Markaziy Osiyoda “Buyuk ipak yo‘li” orqali karvon savdosi katta ahamiyat kasb etgan. Karvon savdosi Markaziy Osiyo orqali Janubiy-sharqiy Yevropa mamlakatlarini Xitoy, Hindiston bilan bog‘lab turar edi. Xitoy va Hindiston bilan bog‘laydigan yo‘l eng gavjum va serqatnov karvon yo‘li bo‘lgan. Bu yo‘l Bag‘doddan boshlanib, Hamadon, Nishopur, Marv, Niso, G‘azna, Lohur orqali Hindistonga borar edi 47 . Davlatda ishlab chiqarish munosabatlari ancha rivojlangan edi. G‘aznaviylar davlati hududi asosan qishloq xo‘jaligi mamlakati bo‘lganligidan hatto hunarmandlar ham bu soha bilan shug‘ullanar edilar. G‘azna, Multon, Qandahor, Bust, Panjob vohalarida bug‘doy, arpa, sholi, tariq, g‘o‘za va boshqa ekinlar ekib dehqonchilik qilingan. Bundan tashqari, beda, zig‘ir, kanop ekish ham aholi dehqonchiligida qo‘llanilgan. Zig‘ir va kanopdan olingan yog‘lar o‘sha davrda katta shuhrat topgan. Mamlakatda chorvachilik va yilqichilik rivojlanganligi bois mayin gazlamalar, joynamoz gilamlar, har xil matolar, egar-jabduqlar, charm va charm mahsulotlari, chodirlar, chakmonlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarilgan 48 . 47 https://milliycha.uz/gaznavilar-davlati/ 48 .Bosworth C.E The Ghaznavids / 1963, see pp. 105. 22 tadbirlarida ham faol bo‘lgani ma’lum. Oliy hukmdor va ulug‘ hojiblararo munosabatlar nechog‘lik bo‘lganligini shundan ham ko‘rish mumkinki, Mas’ud ulug‘ hojib Ali Qaribga yo‘llagan bir maktubida unga “fozil (ulug‘) hojib, birodar” deb murojaat qiladi 33 . Saroy Hojibining vazifasi tushunarli u saroy eshikog‘asi bo‘lgan. Hojibga kelsak, bizningcha, hojiblik, umuman olganda, qandaydir bir ijtimoiy- siyosiy tabaqa sifatida ko‘proq namoyon bo‘ladi. Faraz qilish mumkinki, o‘z davri uchun hojiblik ritsarlik tushunchasiga yaqin bo‘lsa ajab emas. Masalan, manbalarda shunday ma’lumotlarga ham duch kelamizki, ular kengroq mulohaza qilinsa, mazkur faraz beasos emasligi ravshan bo‘ladi. “Tarixi Mas’udiy”da qo‘yidagicha ma’lumot keltiriladi: “Amir Abdurazzoq... viloyat amirligi xal’atini kiydi... Uning ikki g‘ulomiga esa qora chakmon berdilar, hojiblik uchun”. “Hojib Badr va hojib Erteginlarga ikkita qimmatbaho xal’at berdilar. Badrga ulug‘ hojiblik xalati, Erteginga esa g‘ulomlar boshlig‘i xal’ati berildi” 34 . Hojiblar bir vaqtning o‘zida shixna yoki, sipohsalor mansabiga ega bo‘lganlarini ham eslatib o‘tish joizdir. Hojiblar odatda qora chakmon va ikki uchli kuloh kiyib yurganlar. Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdor shaxsiy hujjatlari, yozuv-chizuvi bilan bog‘liq ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador (mahram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruvchi), martabador (saroydagi o‘rta darajadagi amaldor), farrosh (saroydagi kichik xizmatchilardan), xazinachi, jomaxona (kiyim-kechak saqlanuvchi xona) boshlig‘i kabi mansab va xizmatlarning ham o‘z o‘rni bo‘lgan. Devonlar (vazirliklar) - ijroiya idoralari bo‘lganligi o‘z-o‘zidan tushunarli. Manbalarda bunday devonlardan beshtasining nomi tilga olinadi: Vazir devoni, ya’ni bosh vazir devoni; harbiy ishlar devoni; diplomatik va boshqa rasmiy tadbirlar, hujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish devoni; hisob-kitob, ya’ni moliya devoni; pochta- xabar devoni 35 kabilar. Garchi manbalarda mushriflik (davlat nazorati), muxtasiblik devonlari tilga olinmasa-da, ammo joylarda shunday xizmatlar mavjudligidan ularning 33 O‘sha joyda, 47- bet. 34 O‘sha joyda, 58, 78-betlar. 35 O‘sha joyda, 43, 47, 79, 110, 247, 330, 331 va boshqa betlar. 13 KURS ISHI Mavzu: G‘aznaviylar davlati 1 Shimoliy Hindistonga harbiy yurishlarini o‘sha davr siyosiy, iqtisodiy, xalqaro munosabatlari orqali baholash maqsadga muvofiq bo‘ladi. G‘aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi aloqalari haqida so‘z ketsa, Arab xalifaligi bilan munosabatlar to‘g‘risida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. G‘aznaviylar shu zamonga kelib ilgarigi qudratini yo‘qotgan xalifalik hurmatini o‘rniga qo‘yishga harakat qilganlar. Zero, bu ularning manfaatlariga mos kelar edi. Ya’ni, birinchidan , Arab xalifaligi shunchalar zaif ediki, mintaqadagi biron-bir siyosiy sulola (masalan, qoraxoniylar, xorazmshohlar va g‘aznaviylarning o‘zlari ham) uni real qudrat sifatida tan olmasdi. Demak, xalifalik tomonidan g‘aznaviylarga qarshi harbiy xavf-xatar yo‘q edi. Aksincha, Mas’udning tili bilan aytganda, “Agarda xalifalik dargohiga hurmatimiz bo‘lmaganda edi, nochor Bag‘dodga otlanib haj yo‘lini xoli qilib qo‘yardik... Agar otamiz qazo qilmay, Xurosonga qaytishga majbur bo‘lmaganimizda, albatta, bugun Misr va Shomda ham hukmron bo‘lardik” 41 . Ikkinchidan , mintaqaning o‘zida ham g‘aznaviylarning raqiblari yetarli edi. Yana bir, hatto zaif, ammo ochiqdan-ochiq dushman orttirish ortiqchaligi tushunarli. Uchinchidan , Arab xalifaligining mintaqaga qo‘li yetmasa ham, “tili” yetardi. Ya’ni mintaqadagi siyosiy kuchlarni bir-biriga gij-gijlash, fisqu-fasod urug‘larini sochish uning siyosatiga aylanib qolganini biz somoniylar davrida ham ko‘rgandik. G‘aznaviylar esa xalifalikka “hurmat” bilan qarab, o‘zlariga nisbatan har qanday buzg‘unchilik harakatlarini bartaraf etdilar va hatto undan raqiblariga qarshi foydalanish imkonini ham chetga surib qo‘ymadilar. Tashqi aloqalar haqida so‘zni xorijiy mehmonlarni qabul qilish marosimiga oid quyidagi lavha bilan tugallasak. Bayon 1032-yilda Mas’udning Arab xalifaligining oliymaqom elchisini qabul qilishi haqida. “Tong yorisha boshlagan zamon to‘rt ming saroy g‘ulomi amirlik saroyining ikki tarafidan bir necha qator bo‘lib saf tortdilar. Shundan ikki ming nafari ikki uchli kuloh kiyib va o‘nta popugi osilib turgan kamar taqib olgandilar. Har bir g‘ulom kumush gurzi tutib turardi. Qolgan ikki ming g‘ulom to‘rtta par qadalgan kulohda edilar. Bellaridagi kamarga o‘qdon, qilich, kamonni tutib 41 Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, c .277. 17 to‘qnashuv sodir bo‘lib, buxorolik lashkarlar mag‘lubiyatga uchraydi. Somoniylar xonadoni va Movarounnahr bilan aloqani uzgan Alptegin G‘azna viloyatida o‘z hukmronligini o‘rnatadi. Uning vafotidan so‘ng (963-yil) G‘aznada navbati bilan Amir Is’hoq ibn Alptegin, Amir Bilgategin, Amir Piriy, Amir Sabuqteginlar hukmronlik qiladilar 23 . G‘aznaviylar siyosiy sulolasiga asos solgan ham aslida ana shu Sabuqtegin bo‘ladi. Shu bilan birga G‘aznaviylarning siyosiy sulolasiga asos solishda va G‘aznaning mintaqa siyosiy markazlaridan biriga aylanishida ilk qadamni Alptegin qo‘yganini ham esdan chiqarmaslik kerak. Sabuqtegin asli Sirdaryo bo‘ylarida yashagan barsxon turkiy qabilasiga mansub bo‘lib, yoshligida asir olinib, so‘ngra qul qilib sotilgan edi. Somoniylar turkiy gvardiyasi boshlig‘i Alptegin uni о‘z qaramog‘iga olgan. Somoniylar davlatining turkiy askarlar qo‘shinida xizmat qilgan Sabuqtegin 977-yildan boshlab G‘azna va uning atroflarini Somoniylar noibi sifatida boshqaradi. Bu vaqtga kelib Somoniylar sulolasi inqirozga yuz tutgan bo‘lib, Sabuqtegin rasman noib bo‘lsa-da, aslida o‘zini mustaqil hokimdek tuta boshlaydi. Buning yaqqol isbotini Sabuqtegin va somoniy Nux ІІІ (976-997) o‘rtasida Kesh atrofida bo‘lib o‘tgan uchrashuv (bunda Sabuqtegin Nuxni qo‘llab-quvvatlashi haqida va’da bergan), yo bo‘lmasa 994 yili somoniylarning eng ashaddiy dushmanlaridan Abu Ali Simjuriyning tor-mor etilishida Sabuqtegin tutgan asosiy o‘rin orqali ko‘rish mumkin. 24 . Shijoatkor sarkarda Sabuqtegin aynan Somoniylar amiri Nuh II (976-997-yillar) dushmanlariga qarshi kurashda yordam berib, “Nosir ad-din ad-Davla” (Davlat va din himoyachisi), o‘g‘li Mahmud esa “Sayf ad-Davla” (Davlat shamshiri) degan sharafli nomlarga sazovor bo‘lishadi 25 . G‘aznaviylarning ham rasman, ham amalan siyosiy kuch sifatida tan olinishi 996 yilga to‘g‘ri keladi. Yuqorida ko‘rib chiqilganidek, qoraxoniylar bir necha marta Buxoroga tahdid soladilar. 996-yili esa Sabuqtegin somoniylarni qoraxoniylar changalidan saqlab qoladi. Somoniy Nux ІІ raqib oldidagi zaifligini sezgan holda Sobuqteginga murojaat qiladi. Sabuqtegin esa Buxoroni qo‘lga olib, qoraxoniylar 23 Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса. Ташкент , 1991, - 32-34- бетлар . 24 O‘sha asar, 84-86-betlar. 25 O‘zbekiston tarixi, I kitob. A.S. Sagdullayev. - Toshkent: “Donishmand ziyosi” М CHJ, 2021. - 374 b. 9 mag‘lub bo‘lishlariga qaramay, ko‘p o‘tmay 1040-yili Marv va Saraxs oralig‘idagi Dandoniqonda saljuqiylar g‘aznaviylarga chunonam zarba beradilarki, shundan so‘ng Sabuqtegin avlodlari o‘zlarini o‘nglay ololmaydilar. Xuroson qo‘ldan ketadi. Garchi Mas’ud o‘g‘li Mavdud (1041-1049-yillar) o‘z xonadonining ilgarigi mavqeini tiklashga uringan bo‘lsa-da, buning uddasidan chiqaolmagan. Chunki fursat qo‘ldan ketgandi. G‘aznaviylar bundan buyon faqat G‘azna viloyati va Shimoliy Hindistondagina hukm yurgizishga qodir bir hududiy sulolaga aylanib qolganlar 29 . Biroq nima bo‘lganda ham 1187 yilga qadar ular o‘z faoliyatlarini to‘xtatganlari yo‘q. Mavduddan so‘ng sulolaga navbati bilan Ali(), Abdurashid, Ibrohim, Mas’ud ІI, Arslonshoh, Bahromshoh, Xisravshoh, Xisrav Maliklar yetakchilik qilganlar 30 . 29 Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, c . 416, 418, 435, 506, 520, 550, 552. 30 Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса. Ташкент, 1991, c . 44-52. 11 aytganda asarda turonliklar salbiy “qahramonlar” sifatida gavdalanadilar 43 . Turkiynasab hukmdor sifatida Mahmud buni qabul qilolmasligi tabiiy edi. Qaysi hukmdor o‘z xalqiga qarshi ruhda bitilgan asarni taqdirlagan? Bundayi yo‘q. Shuning uchun bu borada Mahmudni ayblash tarixiy haqiqatta va umuman mantiqqa ziddir. G‘aznaviylar davrida qurilish, ma’rifiy ishlarga ham katta e’tibor berilgani ma’lum. G‘azna, Balx, Nishopur, Shimoliy Hindiston shaharlarida madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, saroylar ko‘plab qurilgani manbalarda o‘z aksini topgan. Madrasalarda turli sohadagi fanlardan dars berilgan, ilmi toliblar uchun o‘z zamonasida boy hisoblangan kutubxonalar eshigi doimo ochiq bo‘lgan 44 . 43 Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса. Ташкент , 1991, c. 69-70. 44 Bosworth C.E The Ghaznavids / 1963, see pp. 152. 20 yemirilib bordi. Bu davlatning boshqa davlatlardan farqlanadigan asosiy jihati esa unga asos solgan hukmdorlar oddiy qullikdan sulton darajasiga ko‘tarilganligida edi. Mavzuni o‘rganilganlik darajasi: G‘aznaviylar tarixini o‘rganishga oid bir qancha manbalar mavjud bo‘lib ularni bir qancha guruhlarga bo‘lish mumkin, jumladan: Birlamchi manbalar, G‘aznaviylar davlati hukum surgan davrda, o‘sha davr voqea va hodisalarga o‘z ko‘zi bilan guvoh bo‘lgan muarrixlar tomonidan yaratilgan asarlar hisoblanib, bularga; Nizomulmulkning “Siyosatnoma” 4 , Aruziy Samarqandiyning “Chahor maqola” (XII asr), “Jome ul-hikoyat”, “Lubob ul-albob” (XIII asr), “Miftox ul-adl” (XIV asr) hamda eng ishonchli manbalar hisoblangan Gardiziyning “Zayn ul-ahbor” 5 , Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy” (Tarixi Bayhaqiy) 6 , Beruniyning “Qonuni Mas‘udiy” 7 , “Hindiston” 8 , “Osor ul-boqiya” 9 , Abu Nasr Utbiyning “Tarixi Yaminiy” (Yamin ud-davla tarixi) 10 , kaykovusning “Qobusnoma” 11 , Abu Bakr Narshaxiyning “Buxoro tarixi” 12 asarlari shular jumlasidandir. Ikkilamch manbalar, G‘aznaviylar davlati hukumronlik qilgan davr muarrixlari tomonidan yozilgan asarlar asosida keyinga davrlarda va bugungi kunda G‘aznaviylar davlati haqida yaratilayotgan kitoblar, turli xil ilmiy ishlar, maqola va tezeslar shular qatoriga kiradi, jumladan, turk tatqiqotchisi Erol Gungor 13 , ingliz tarixchisi Clifford 4 Низомулмулк. Сиёсатнома (Сияр ул-мулук). Иккинчи тўлдирилган, қайта ишланган нашри. – Т., “Янги аср авлоди”, 2008. 5 Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса. Ташкент, 1991. 6 Abul - fazl Bayxaqi , Istoriya Mas ʼ uda (1039–1041), T ., 1962; 2- nashri , T ., 1969. 7 Beruniy, Qonuni Mas udiy (Tanlangan asarlar, 1–2-kitoblar, T., 1973; 1976.ʼ 8 Beruniy, Hindiston (Tanlangan asarlar, 2-j.), T., 1965. 9 Beruniy, Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.Tanlangan asarlar,I tom.-O‘zbekiston SSR “Fan” nashriyoti, T., 1968. 10 Reynolds J. Al-Utbi. The Kitab-I-Yamini: Historical Memoirs Of The Amir Sabaktagin And The Sultan Mahmud Of Ghazna. Kessinger Publishing, 2007. 11 Kaykovus " Qobusnoma" Forschadan Muhammad Rizo Ogahiy tarjimasi 2- nashri "O'qituvchi" nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2018. 12 Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий. Бухоро тарихи. А. Расулев таржимаси. Тошкент, 1966. 13 Erol Gungur , Tarixda turkiy davlatlar , T ., 2003. 5 I-BOB. G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA BOSHQARUV TIZIMI 1.1 G‘aznaviylarning davlatining tashkil topishi X asrning ikkinchi yarmiga kelib Somoniylar davlatida ichki nizolar, mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik harakatlari avj olib ketdi. Oqibatda mamlakatda iqtisodiy tanglik sodir bo‘ldi. Mamlakatda sodir bo‘layotgan bunday og‘ir vaziyatda turk hojiblaridan tashkil topgan saroy gvardiyasining nufuzi nihoyatda kuchaydi. Chunki harbiy va mudofaa ishlari to‘liq ularning qo‘lida edi. Turkiy sarkardalarning xizmatlari evaziga somoniy hukmdorlari aksariyat iqtidorli lashkarboshilarni “hojib ul-hojib” (hojiblar hojibi) yoki “hojib ul-buzruk” (katta, ulug‘ hojib) kabi oliy harbiy mansablarga tayinlab, ularga hatto ayrim viloyatlarni boshqarish huquqini berganlar. Shunday hojiblar ichida Alptegin alohida salohiyat egasi bo‘lib, 35 yoshidayoq Xuroson sipohsolori darajasiga ega bo‘lib, qo‘lida 2700 nafar harbiy askarlari bo‘lgan. U keyinchalik Abdulmalik I davrida (954-961-yillar) katta mavqe va ulkan yer mulklar egasiga aylandi. Amir vafotidan so‘ng (961-yil) Alptegin yangi amir Mansur I (961-976-yillar) bilan o‘zaro nizoga borib qolib, bir qator to‘qnashuvlardan so‘ng, 961-yili G‘azna va uning atrofidagi yerlarni egallaydi. Alptegin o‘z tarbiyasi va homiyligiga olgan sobiq turkiy qullar orasida Sabuqtegin ham bo‘lgan. 963-yili Alptegin vafot etgach, G‘aznada Somoniylar noibi sifatida uni Piriy, Ishoq, Bilgategin kabi shaxslar ketma-ket boshqarib kelishdi. Hudud rasman Somoniylarga qarashli deb hisoblangan 20 . Mana shunday tarixiy shart-sharoit tufayli yangi bir turkiy davlatning ilk poydevori qurila boshlangan edi. Bu davlat o‘zining eng qudratli cho‘qqisiga ko‘tarilgan paytda, uning chegarasi g‘arbda Erondagi Ray va Isfahon shaharlari, Kaspiy dengizi, shimoliy-g‘arbda Xorazm va Orol dengiziga cho‘zilgan. Sharqda esa Shimoliy Hindistonning kattagina qismini o‘z ichiga olgan va Janubiy Belujistongacha yetgan edi. Somoniylar sulolasi barham topgach, Mahmud G‘aznaviy ularning Xurosondagi hududini, so‘ng Xorazm davlatini ham o‘z saltanatiga qo‘shib olgan. Bu 20 O‘zbekiston tarixi, I kitob. A.S. Sagdullayev. - Toshkent: “Donishmand ziyosi” М CHJ, 2021. - 373 b. 7 markaziy devonlari ham bo‘lgan, degan xulosa chiqadi, masalan, shahar mushrifi, viloyat mushrifi mansablari bo‘lganligi aniq. Viloyat boshlig‘ini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan. Viloyat ijroiya boshqaruv ishlarini amid olib borgan. Shahar boshlig‘ini rais deb ataganlar. Shahar miqyosida shixna , kutvol (qal’a komendanti), sohibi devon (ma’muriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat ko‘rsatganlar 36 . 36 O‘sha joyda, 47, 50, 51, 58, 68 va boshqa betlar. 14 1.2 G‘aznaviylar davlatining boshqaruv tizimi G‘aznaviylar davri boshqaruv tizimi o‘zining murakkabligi bilan o‘ziga jalb etadi. U ko‘p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar zamonidagi davlat boshqaruvi tizimlariga yaqin va diyarli o‘xshash. Bu tabiiy hol. Chunki, har qanday boshqaruv tizimi (shakli) mavjud ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy sharoitga bog‘liq bo‘ladi. Boshqa tomondan esa g‘aznaviylar hukmronligi ostida bo‘lgan Xuroson, Seyiston, Kobul, G‘azna kabi viloyatlar mintaqaning ajralmas tarkibiy qismlari bo‘lib kelganliklarini nazarda tutsak, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi o‘xshashliklar, yaqinliklar sababi ma’lum bo‘ladi. G‘aznaviylar davlatida boshqaruv tizimi yuqorida takidlanganidek Somoniylar, Qoraxoniylar davridagi boshqaruvga yaqin bo‘lib 31 , boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar) turgan. Avvallari ham ko‘rilganidek, dargohga oliy hukmdor (g‘aznaviy hukmdorlar “Amir” unvoniga ega bo‘lganlar) hayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan. Dargohdagi “hojiblik” xizmati alohida e’tiborga sazovor bo‘lgan. Hojiblikning bu davrda tarixchi Bayhaqiy ta’kidlagan quyidagi shakllari bor edi: ulug‘ hojib, saroy hojibi, navbatchi hojib, hojib-jomador 32 . Ulug‘ hojib nafaqat boshqa hojiblar orasida, balki umuman mamlakat va davlat hayotida alohida mavqega ega bo‘lgan. Bunga ishora beruvchi bir necha misollar keltiramiz. Mahmudning o‘limidan keyin Muhammadning taxtga o‘girishiga bosh-qosh bo‘lgan va, qisqa muddatta bo‘lsa-da, boshqaruv ishlarini o‘z ixtiyorida mujassamlashtirgan ham ulug‘ hojib Ali Qarib bo‘ladi. Rasmiy marosimlarda ulug‘ hojib oliy hukmdorga eng yaqin joyni egallagan. Unga g‘oyat muhim vazifalar yuklatilgan. Katta ahamiyat kasb etuvchi janglarda ulug‘ hojibga qo‘shinning eng salmoqli va mas’uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi yuklatilgan. Masalan, oliy hukmdor markazni boshqarsa, sipohsalor o‘ng qanotda, ulug‘ hojib esa chap qanotda qo‘mondonlik qilgan. Ulug‘ hojib o‘ta jiddiy harbiy yurishlar, maxsus saralangan qismlarni tekshirish, ta’minotini joyiga qo‘yish 31 O ‘ zbekiston tarixi , I kitob . A.S. Sagdullayev. - Toshkent: “Donishmand ziyosi” М CHJ, 2021. - 380 b 32 Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, с. 43, 46, 48, 49, 55, 237, 296 и др. 12 11 Azamat Ziyo, O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) // Mas’ul muharrir: B. Ahmedov/. “Sharq”, - T., 2001. 12 B.J.Eshov, A.A.Odilov “O‘zbekiston tarixi I – jild” (eng qadimgi davrdan XIX asr o‘rtalarigacha) - T., 2013. 13 R. Shamsutdinov, Sh. Karimov “Vatan Tarixi”, “Sharq” nashriyоt-matbaa aksiy adorlik kompaniyasi bosh tahririyati. - T., 2010. Internet saytlari 1 www.ziyo.com 2 www.milliycha.uz 27 2.2 G‘aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli G‘aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli haqida gapirarkanmiz, XI asr fan va madaniyati taraqqiyoti va olamshumul yutuqlarida ular roli va makon va zamonning o‘rni katta bo‘lgan. Albatta, buning sababini eng avvalo mintaqaning an’anaviy fan va madaniyat o‘chog‘i bo‘lib kelganligi bilan bog‘lash mumkin. Shu bilan birga, bizningcha, bunda g‘aznaviylar sulolasi namoyandalarining mazkur sohaga bo‘lgan munosabatlari, shaxsiy munosabatlari ham katta ta’sir qilgan. Chunonchi, Mahmud G‘aznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini ham mukammal bilgan, she’r bitgan. Shuning uchun ham bo‘lsa kerak Mahmud va umuman g‘aznaviylar hukmronlik qilgan markazlar o‘z davrining madaniy muhitida eng oldingi o‘rinlarda turganlar. Farruxiy, Unsuriy, Manuchexriy, Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy, Nosir Xisrav kabi mashhur shoirlar, tarixchilar, olimlar g‘aznaviylar homiyligida faoliyat ko‘rsatganlar. Buyuk ajdodimiz Abu Rayhon Beruniy ham g‘aznaviylar saroyida ilm bilan shug‘ullanib o‘zining ko‘plab mashhur asarlarini, jumladan, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Xorazmning mashhur kishilari”, “Mas’ud qonuni”, “Mineralogiya”, “Saydana” asarlarini G‘aznada yozgan. G‘aznaviylar bilan yana bir mashhur madaniyat arbobining nomi bog‘liq. So‘z Abulqosim Fardavsiy haqida. Fors adabiyotining daho shoirlaridan hisoblanmish Firdavsiy hammaga ma’lum “Shohnoma” asarini o‘ttiz yildan ortiq vaqt ichida yozib tugatib, o‘sha zamon tartib-qoidalariga ko‘ra davr sultoni Mahmudga taqdim etadi. Mahmud bu ulkan she’riy asar (60 mingdan ziyod baytdan iborat) uchun taomilga ko‘ra shoirni taqdirlashi va hurmatini o‘rniga qo‘yishi kerak edi. Ammo u bunday qilmaydi. Ba’zi bir adabiyotlarda buning uchun Mahmudni qoralash qonun tusiga kirib qolganligini nazarda tutib, bu masalaga ravshanlik kirtishga harakat qilaylik. Firdavsiy o‘z xalqi farzandi va kuychisi sifatida tabiiy ravishda Eronzamin va eron xalqini madh etadi. Va bunda eronliklarning tarixi va fazilatlari (donoligi, shijoati va hokazo) masalasini yoritishda ularga turonliklarni qarshi qo‘yadi. Bugungi kun tili bilan 19 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik tufayli о‘zbek xalqining kо‘p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va ma’naviy merosini о‘rganish, undan xalqning bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yо‘l ochildi. Ma’naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma’naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlanishda yurtimiz hududida hukumronlik qilgan sulolalar, davlatlar tarixini har tomonlama o‘rganish alohida ahamiyatga ega. Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov bir guruh tarixchilar bilan uchrashuvida ularga Vatan tarixini har tomonlama chuqur ilmiy asos va manbalarga tayangan holda yaratish vazifasini qo‘ydilar. Bu uchrashuv va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zRFA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 1998 yil 27 iyul qarorida tarix fani oldiga o‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixini hamda davlatchilikning barcha bosqichlarida O‘zbekiston hududida kechgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarni o‘rganish dolzarb vazifa etib belgilandi 1 . Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati beqiyosdir. “Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf-odat va an’analari, xayotiy qadriyatlaridan ayri xolda tasavvur etib bo‘lmaydi”. Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda O‘zbekistan davlatchilik tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixiniʻ ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk ʻ allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga ʻ ʻ yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ʻ ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi zarur” ʻ ʼ 2 . 1 Каримов. И – “Тарихий хотирасиз - келажак йуқ” Тошкент., “Шарқ”, 1998. 14- б 2 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. 13-b 3 Bu jangda Mahmudning to‘la g‘alaba qozonishi Xurosonda uning ahvolini yanada yaxshiladi. O‘sha yili Mahmud Chag‘aniyon va Xuttalyonni ham bosib olib , o‘zining noiblari sifatida mahalliy hukmdorlarni hokimiyatda qoldiradi. Yakuniy xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, G‘aznaviylar davlati kuchli harbiy qo‘shin hisobiga qudratga erishgan imperiya edi. Uning qo‘shinida boshqa turkiy davlatlarda bo‘lmagan harbiy fillar mavjud bo‘lgan. Davlatning poytaxti esa ilgari hech qaysi bir davlatning ma’muriy markazi vazifasini bajarmagan. Tashqi tomondan qaraganda qudratli bo‘lgan bu imperiya (hududi kattaligi jihatidan) ich- ichidan yemirilib bordi. Bu davlatning boshqa davlatlardan farqlanadigan asosiy jihati esa unga asos solgan hukmdorlar oddiy qullikdan sulton darajasiga ko‘tarilganligida edi. Ushbu kurs ishimizda G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi, tanazzuli, davlatning harbiy holati, tashqi aloqalari, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy holatini yoritib berishga harakat qildik. Shuningdek, ushbu davlatning davlatchiligimiz tarixida tutgan o‘rni haqida fikr va mulohazalar yuritib o‘ttik. 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari 1. Sh.M.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi nutqidan. -T., O‘zbekiston, 2016. Prezident asarlari 1. I.A.Karimov, “Tarixiy xotirasiz - kelajak yuq” - T., “Sharq”, 1998. Foydalanilgan adabyotlar 1 Nizomulmulk. Siyosatnoma (Siyar ul-muluk). Ikkinchi to‘ldirilgan, qayta ishlangan nashri. - T., “Yangi asr avlodi”, 2008. 2 Abul Fazl Bayxaqiy, Istoriya Mas uda (1039–1041), T., 1962; 2-nashri, - T.,ʼ 1969. 3 Abu Said Gardizi. Zayn al-axbar. Ukrasheniye izvestiy. Razdel ob istorii Xorasana. Perevod A. Arendsa. - T., 1991. 4 Abulfazl Bayxaqi, Istoriya Mas uda (1039–1041), T., 1962; 2-nashri, - T., 1969. ʼ 5 Beruniy, Qonuni Mas udiy (Tanlangan asarlar, 1–2-kitoblar, - T., 1973; 1976. ʼ 6 Beruniy, Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.Tanlangan asarlar,I tom. O‘zbekiston SSR “Fan” nashriyoti, - T., 1968. 7 Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy. Buxoro tarixi. A. Rasulev tarjimasi. - T., 1966. 8 Kaykovus “Qobusnoma” Forschadan Muhammad Rizo Ogahiy tarjimasi 2- nashri “O‘qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi - T., 2018. 9 Muhammad Nazim , The life and times of sultan Mahraid of Ghazna, - Cambridge, 1931. 10 A.S. Sagdullayev, O‘zbekiston tarixi, I kitob. “Donishmand ziyosi” МCHJ, - T., 2021. 26 bilan kelishuvga imzo chekadi 26 . Bunga ko‘ra Amudaryodan janubda joylashgan barcha viloyatlar Sabuqteginning nomiga muhrlanadi. Sabuqteginning ta’siri mamlakat ichra tez orada shu qadar kuchayib ketdiki, uning qarshisida Nuh II taxtda rasman o‘tirgan zaif hukmdorga aylanib qoldi. Keyinchalik somoniy hukmdor Mansur II (997-999-yillar) va Mahmud G‘aznaviy o‘rtasida nisbatan yaqin munosabatlar о‘rnatilgan edi 27 . Sabuqtegin vafotidan (997-yil) keyin avvaliga taxtda bir oz muddat uning o‘g‘li Ismoil va 998-yildan esa boshqa farzandi Mahmud chiqadi. G‘aznaviylar qudrati va shuhratini oshirgan hukmdor ham aslida ana shu Mahmud hisoblanadi. Chunonchi, uning hukmronligi davrida (998- 1030-yillar) Xorazm, Xuroson, Seyiston, Kobul, G‘azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar va makonlar g‘aznaviylar izmida bo‘lgan. Mahmudning o‘limidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li Muhammad o‘tiradi, vaholanki, undan katta o‘g‘li (Mas’ud) ham bor edi. Usha zamonda yozilgan manbalar sharhiga ko‘ra, Mahmud taxtni kichik o‘g‘li Muhammadga vasiyat qilish bilan birga, unga “Akang Mas’ud bilan qarama- qarshilikka borma, agar u senga qarshi chiqsa, urushib yurma, bekor nobud bo‘lasan”, degan. Haqiqatan ham tez orada Mas’ud va Muhammad o‘rtasida muxolifat yuzaga keladi. Mas’udning Muhammaddan ustun bo‘lganligini zamondosh tarixchilar ham tan oladilar. Xullas, shu yilning o‘zidayoq Mas’ud taxtni egallaydi 28 . Mas’ud davri (1030-1041-yillar) asosan Mahmud sa’y-harakatlari bilan qo‘lga kiritilgan natijalarni saqlab qolish yo‘lidagi urinishlar yillari bo‘ldi, desak to‘g‘ri bo‘ladi, Birinchidan , 1034-yili Xorazm g‘aznaviylar ta’sir doirasidan chiqadi. Ikkinchidan esa Xurosonda boshqa bir siyosiy sulola - saljuqiylarning kuchayib borishi ham xuddi mana shu Mas’ud davriga to‘g‘ri kelgan. 1035-yilgi kelishuvga binoan Mas’ud saljuqiylarga Niso, Farova, Dehiston viloyatlarini maskan va yaylov sifatida berishga majbur bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan kuch-qudrat orttirgan saljuqiylar 1038-yili Nishopurni egallaydilar. Shu yilgi Saraxs atrofidagi Mas’ud bilan jangda 26 Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса. Ташкент, 1991,с. 48. 27 O ‘ zbekiston tarixi , I kitob . A.S. Sagdullayev. - Toshkent: “Donishmand ziyosi” М CHJ, 2021. - 374 b. 28 Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, с. 43-52. 10 XULOSA Xulosa qilib aytganda G‘aznaviylar davlati Movarounnahrdagi bosib olingan hududlarning cheklanganligi va nisbatan tarixan qisqa davr - Movarounnahrda bor- yo‘g‘i 40 yilga yaqin hukmronlik qilgan bo‘lsa-da, O‘zbekiston davlatchiligi tarixidagi muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Chunki, G‘aznaviylar paydo bo‘lishi davri - X asr oxiri - XI asr boshlarida paydo bo‘lgan boshqa davlatlar - Saljuqiylar va Qoraxoniylar kabilar, o‘ta muhim tarixiy ahamiyat kasb etgan voqea, nafaqat Movarounnahr , balki butun O‘rta Osiyoda turkiy davlatchilikning o‘zil-kesil qaror topganligini ko‘rsatadi. X asrda Movarounnahr va Xuroson G‘aznaviylar davlati tarkibiga kirardi. O‘rta asrlar mulkchilik zamonining bu yirik davlatini boshqarishda hukmdor xonadon Sharqning qadimiy davlat boshqaruvi an’analariga suyanib, muntazam harbiy qism va kuchli harbiy qo‘shinlarga ega bo‘lgan markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil qildi. O‘rta asrlarning bu yirik davlati o‘zining boshqaruv tizimi jihatidan shubhasiz O‘rta Osiyoda yirik mulkdorlar davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tarixini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. G‘aznaviylar davlati poytaxti G‘aznaning siyosiy markaz sifatida yuksalishi X asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Shaharlarda ko‘plab ibodatxonalar, shu jumladan jomе’ masjid, xonaqo (g‘aribxona) va nomozgoh (iydi ramazon va iydi qurbon ibodatlari o‘qiladigan sajdagoh)lar bino qilindi. G‘aznaviylar sulolasining asoschisi Amir Nasiriddin ud-davla Sabuqtegin G‘oziy kelib chiqishiga ko‘ra turkiy qavmga mansub edi. Ayrim o‘rta asrlar manbalarida, xususan, XIV asrda yashab o‘tgan Muhammad Shabangaroyning “Majma al-ansab” nomli asarida ma’lumot berilishicha, Sabuqtegin Issiqko‘l bo‘yidagi Qarluq b‘lgan Barsxon degan joyda tug‘ilgan. Yoshligida Sabuqtegin asir olinadi va to‘rt yil tuxsi qabilasida tutqunda bo‘lgach, uni Movarounnahrlik savdogarlarga sotib yuboradilar. Manbalarning ma’lumotiga ko‘ra, Sabuqteginni Alptegin sotib oladi. Alptegin 963-yilda vafot etgan paytda u sotib olgan qo‘l Sabuqtegin katta nufuzga ega edi. Uning vafotidan so‘ng G‘aznada navbati bilan Amir Ishoq ibn Alptegin, Amir 23 II-BOB G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING HARBIY HOLATI, TASHQI ALOQALARI, IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOTI 2.1 G‘aznaviylar davlatining harbiy holati va tashqi aloqalari Bizga ma’lumki, g‘aznaviylar, ayniqsa, Mahmud , G‘aznaviy davrida qudratli qo‘shinga ega bo‘lganlar. Oliy qo‘mondonlik hukmdorning o‘z ixtiyorida bo‘lganligi tabiiy. Bosh qo‘mondonlikka (sipohsalorlik) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu xonadon namoyandasi tayinlangan. Masalan, Mahmud bunday mansabga ukasi Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor , o‘rta darajadagilari sarhang deyilib, oxirgilari hayllarga (bir necha o‘n otliqlarga) boshchilik qilganlar. Harbiylar o‘z pochta va qozilik xizmatlariga ega edilar. G‘aznaviylarning ham saralangan jangovor qismlari bor edi, ammo ular to‘g‘ridan to‘g‘ri dargoh ixtiyorida bo‘lgan 37 . G‘aznaviylarning tashqi aloqalari masalasida ikki narsaga e’tibor berish lozim: Birinchisi, G‘aznaviylarning mintaqa hududidagi munosabatlari, Ikkinchisi, G‘aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi aloqalari. G‘aznaviylarni mintaqaning Movarounnahr, Farg‘ona, Yettisuv, Sharqiy Turkiston qismlarida hukmron bo‘lgan qoraxoniylar bilan munosabatlari haqida yuqorida bir qadar to‘xtalib o‘tgandik. 1001 yilgi Mahmud G‘aznaviy va Nasr Qoraxoniy o‘rtasidagi kelishuvga binoan Amudaryo ikki tomon manfaatlarini ajratib turuvchi chegara hisoblangan 38 . Keyinchalik bu ahdnoma keyinchalik bir necha marta (asosan qoraxoniylar tomonidan) buzilib turgan bo‘lsa-da, umuman olganda, daryo ikki tomon uchun chegara bo‘lib qolavergan. Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin. G‘aznaviylar uchun xuddi o‘zlari kabi kuchga to‘lib turgan qoraxoniylar bilan munosabatlarni keskinlashtirishdan ko‘ra Xorazm va Shimoliy Hindistonni bo‘ysundirish davr talabi edi, ham moddiy jihatdan ancha foydali edi. Buni shundan ham bilib olsa bo‘ladiki, Mahmudning o‘zi Shimoliy Hindistonga bir necha marta 37 Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, c . 43. 38 Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса. Ташкент, 1991, c . 50-52. 15

Kurs ishini avval diqqat bilan ko'rib, chiqing keyin yuklab oling…

Купить