G’ildirak va shinalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	942.1KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Mashinasozlik

G’ildirak va shinalar

Sotib olish

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Kirish
Respublikamiz mustaqillikka erishgan kundan boshlab birinchi
Prezidentimiz tashabbuslari bilan avtomobil sanoati rivojiga katta e’tibor
qaratmoqda. Jumladan, 1992-yil iyun oyida Janubiy Koreya tashrifi chog’ida
«DAEWOO» zavodi bilan tanishib, hamkorlikda Andijon viloyati Asaka shahrida
avtomobil zavodini qurish to’g’risida Memorandum imzolandi va shu tariqa
«UzDAEWOO» zavodiga asos solindi. 1996-yil 19-iyulda zavod ishga tushishi
bilan O’zbekiston dunyodagi o’z avtomobiliga ega bo’lgan 28-davlatga aylandi.
«UzDAEWOO» bu Markaziy Osiyodagi birinchi avtomobil ishlab
chiqaruvchi zavod hisoblanadi. Zavod jahon standartlari talablariga javob beruvchi
o’ta zamonaviy texnologiya bilan jihozlangan bo’lib, o’sha vaqtda umumiy
hisobda yiliga 200 000 dona avtomobil (o’rta sinfli «NEXIA» avtomobillari - 100
000 dona, «TICO» avtomobillari – 50 000 dona, «DAMAS» avtomobillari – 50
000 dona) ishlab chiqarish quvvatiga ega edi. Bu avtomobillarga ehtiyot qism va
materiallarning o’zimizda mahalliylashtirish dasturiga asosan ishlab chiqarish
joriy qilinmoqda. Tinimsiz izlanishlar natijasida «TICO» avtomobili o’rniga
«MATIZ», «SPARK», «DAMAS» avtomobilining kuchaytirilgan varianti,
«NEXIA» avtomobili o’rniga «NEXIA-2», «LACETTI» avtomobillari ishlab
chiqarilib, Respublikamiz va chet mamalakatlarda avtoishqibozlar e’tiborini
tortmoqda.
O’zbekiston avtomobil sanoatini yanada rivojlantirish maqsadida GM
korparatsiyasi bilan shartnoma tuzilib, zavod «GM-Uzbekiston»qo’shma
korxonasiga aylantirildi va quvvati yiliga 250 000 donaga oshirildi. Shu bilan bir
qatorda 1999-yil Samarqand shahrida O’zbekiston-Turkiya qo’shma korxonasi
«Sam-Koch-avto» zavodidan «OTOYO’L» markali kichik rusumdagi avtobuslar
va ixtisoslashtirilgan yuk avtomobillari ishlab chiqarilib, ekspluatatsiya qilindi.
Keyinchalik bu zavod negizida O’zbekiston-Yaponiya qo’shma korxonasi
«SamAvto» zavodi tashkil etilib, bu zavoddan ham «ISU ZU » markali kichik

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
rusumdagi avtobuslar va ixtisoslashgan yuk avtomobillari ishlab chiqarilib,
ekspluatatsiya qilinmoqda. Shuningdek, Samarqandda yana bir O’zbekiston–
Germaniya qo’shma korxonasi «MAN» yuk avtomobillari ishlab chiqarishga
mo’ljallangan zavod o’z ishini boshlab yubordi.
Avtomobilning yuragi hisoblangan motor dunyoda sanoqli davlatlarda
ishlab chiqariladi. Shu bois, «GM-M
OTOR» zavodi qurilishi bilan O’zbekiston ham shu davlatlar qatoriga
qo’shildi. Zavodning hozirgi kundagi quvvati yiliga 225 000 dona motor ishlab
chiqarishga mo’ljallangan.
Mamalakatimizda avtomobil sanoatining rivojlanishiga juda katta e’tibor
qaratilmoqda, jumladan, Davlatimiz rahbari Islom Karimov Vazirlar
Mahkamasining 2011-yil 21-yanvarda bo’lib o’tgan majlisida olib borilayotgan
islohotlar ko’lamiga baho berib: « O’zbekistonda avtomobilsozlik Asakadan
boshlandi. Shu zavodni ochgan kunim – 1996-yil 19-iyulni O’zbekiston hayoti
uchun, tarixi uchun baxtli kun deb hisoblayman » degan edilar. Zero, ana shu
zavodda ishlab chiqarilayotgan sifatli va biri-biridan zamonaviy avtomobillar
xalqimizni bu sohada ham hech kimdan kam emasligini, aksincha, raqobat
borasida ko’plarni lol qoldirayotganligini ko’rsatadi. Istiqlol farzandi sanalmish
ushbu qo’shma korxonada 2000-yilda 30700 ta avtomobil ishlab chiqarilgan
bo’lsa, 2010-yil yakunida bu ko’rsatkich 217733 tani tashkil etdi. Ko’rinib
turibdiki, avtomobil ishlab chiqarish keyingi o’n yil oralig’ida 181033 donaga
yoki 7,1 martaga oshgan.
Ishlab chiqarilayotgan « MALIBU », «C OBALT », « GENTRA »,
«TRACKER», «SPARK», «NEXIA», «DAMAS» singari avtomobillar jahon
bozorida yurtimiz nomini dunyoga taratmoqda.
2.1 G’ildirak va shinalar
G’ildirak. G’ildiraklar avtomobil yurish qismining uzellaridan biridir.
Avtomobilning ilgarilama harakati yo’l ustida amalga oshadi. G’ildirakni

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
harakatlantiruvchi burovchi moment yetakchi ko’prikka transmissiya agregatlari
orqali uzatiladi. Burovchi moment biror qo’shimcha uzel yordamida yo’l sathi bilan
muloqotda bo’lgandagina hosil bo’lgan aks-ta’sir kuchi yordamida avtomobil
ilgarilama harakatlanishga majbur bo’ladi.
G’ildiraklar tuzilishi quyidagi rasmda keltirilgan:
G’ildirakning vazifasi avtomobilni yo’l bilan bog’lab uning harakatlanishini
ta’minlash va shu bilan birga yo’l notekisliklaridan uzatilayotgan turtkilarni biroz
yumshatib kuzovga, kuzovdan tushayot- gan tikyo ‘nalishdagi yuklamalarni esa
yo’Iga uzatishdir.
Shinalar vazifasi , profilining ko’rinishi, o’lchamlari, konstruk- siyasi va
germetikligini ta’minlash usuli bilan ham turlarga bo’linadi.
Yengil avtomobil shinalari hamma iqlim hududlarida, yengil avtomobil, kichik
yuk ko’taradigan yuk avtomobili, mikroavtobuslarda ishlatiladi. Xuddi shu
ekspluatatsiya sharoiti uchun shinalar yuk avtomobillari, ularning tirkamalari, yarim
tirkamalari, avtobuslarda ishlatiladi.
Shina profilining ko’rinishi bo’yicha (5-rasm) ular oddiy profilli, keng profilli,
past profilli, o’ta past profilli, arkasimon, pnevmo- 2 -rasm. Disk.1-rasm. Avtomobil
g‘ildiragining tuzilishi . 1-
shina; 2-to‘g‘in; 3-stupitsa.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
katoklarga bo’linadi.
.
Oddiy profilli shinalarda (3-rasm) uning balandligi N ning eni V ga nisbati 0,9
dan kattadir. Uning ko’ndalang kesimi torpid shaklidadir va u kamerali yoki
kamerasiz qilib ishlanishi mumkin. Bu turdagi shinalar yaxshi yo’llarda yurishga
mo’ljallangan hamma avtomobillarga o’rnatiladi.
O’z navbatida radial shinalar R va RS turlarga ajraladi.
Diagonal shinalar (4a-rasm) da kord iplari qatlami 2 ikkitadir va shina
diagonali bo’ylab joylashgan. Uning qolgan qismlarining tuzilishi radial (R) shinalar
bilan bir xildir.
Radial (R) shinalarda(4b-rasm) kord iplari 2 radius bo’ylab joylashgan,
diagonal shinadan ikki marta kam. Uning uchun N / V — 0,7 0,85 va kamerali yoki
kamerasiz qilib tayyorlanadi.
Radial shinalar diagonal turiga nisbatan kattaroq yuk ko’tara olish qobiliyati,
katta radial elastikligi, g’ildirashga qarshiligining kamligi, nisbatan kamroq qizishi,
chidamliligining 2 martagacha yuqoriligi bilan ajralib turadi. Lekin radial shina
tannarxining yuqoriligi, yon tomonga elastikligining yuqoriligi, notekis yo’ldan
yurilganda shovqin chiqarishi kabi kamchiliklarga ega. 3-rasm. Shinaning qirqimi: V-
shinaning eni; N-profilning balandligi;
D-shinaning tashqi diametri; d-
to‘g‘inining diametri. 4-rasm. Diognal va radial
shinalarning konstruksiyasi :
a) diagnal; b) radial.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Radial (RS) turidagi shinaning tuzilishi xuddi R turidagiga o’xshash bo’lib,
faqat protektorining yechilish usuli bilan ajralib turadi. RS turidagi radial shinalar
protektor halqalarining almashishi hisobiga ko’p vaqtga chidaydi (150000 km gacha),
lekin massasi kattaligi va halqalarning chiqib ketish xavfi borligi kabi kamchiliklarga
ega.
Transport vositalarida sovuqqa chidamli shinalar ham ishlatilib, ular minus 45°S
dan ham past haroratda ish qobiliyatini yo’qotmaydi, yetarlicha mustahkam va elastik
bo’ladi. Shuning uchun g’ildirakni kuzov bilan bog’laydigan kuchlarni qabul etuvchi
yo’naltiruvchi richaglar zarur. Yo’l notekisliklaridan, ta’sir etayotgan turtkilardan
hosil bo’layotgan tebranishlarni so’ndirish ham kerak.
5-rasm. Shinalar protektorlarining ko’rinishi.
« Tiko» avtomobilining g’ildiragi shtampalanib tayyorlangan disk va
to’g’indan iborat, qismlarga ajralmaydigan turiga mansub. O’lcham- lari 4.00Vx 12.
Shinasi radial turiga kirib, kamerasiz, o’lchamlari 135R12S yoki 70R12S. Shinadagi
bosim birinchisi uchun 0,18 MPa, ikkinchisiniki 0,19 MPa.

$Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ Shina rusumi Salonda 3 kishi bo’lganda, shina bosimi, MPa Salonda 5 kishi bo’lganda, shina bosimi, MPa Old g’ildirak Orqa g’ildirak Old g’ildirak Orqa g’ildirak 155SR13 0,18 0,16 0,19 0,24 175\70R13 0,18 0,16 0,19 0,24 185\60R14N 0,21 0,19 0,22 0,24 «Neksiya» avtomobilining g’ildiragi qismlarga ajralmaydigan, po’latdan yasalgan 5,5 Jx13 yoki aluminiy qotishmasidan 5,5 Jx14 rusumlidir. Shinaning uch turdagisi ishlatiladi: 155SR13, 175\70R13, 185\60R14N. Uchala turdagi shina ham radialdir va kamerasiz. Shinaga to’g’ri kelgan yuklamaga qarab, uning bosimi har xil bo’ladi. «Damas» avtomobilining g’ildiragi 4.00x12 rusumli bo’lib, konstruksiyasi «Tiko» avtomobilining o’zginasidir. Bu g’ildirakka 155R12S-6PR rusumli shina kiygaziladi. Shina radial turidagi bo’lib, kamerasizdir.$

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
2.2 Osmalar
Osma avtomobil yurish qismining bir qismi bo’lib, kuzov (rama)ni yo’l bilan
bog’laydi.
Avtomobil yo’li notekisliklardan iborat bo’lib, ularning turtkilari kuzovga
uzatilishi natijasida yuk yoki yo’lovchiga salbiy ta’sir qiladi. Bu ta’sirni kamaytirish
uchun kuzov va g’ildirak o’rtasiga elastik qism (ressora, prujina, pnevmoballon va
boshqalar) kiritish kerak.
Yetakchi g’ildiraklardan yetaklanuvchilarga itaruvchi kuchni uzatish va
tormozlanuvchi g’ildiraklardagi tormoz kuchi yordamida avtomobilning kinetik
energiyasini so’ndirish uchun g’ildirakni kuzov bilan bog’laydigan kuchlarni qabul
etuvchi yo’naltiruvchi richaglar zarur. Yo’l notekisliklaridan ta’sir etayotgan
turtkilardan hosil bo’layot- gan tebranishlarni so’ndirish ham kerak.
Osmalar tortuvchi va tormozlovchi kuchlarni, yo’l notekisliklaridan hosil

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
bo’layotgan turtkilarni qabul qilib, me’yoriy darajagacha kamayti- rish hamda
tebranish amplitudasi va davomiyligini kamaytirish vazifasini bajaradi.
Osmalar uchta bo’lakdan iborat: yo’naltiruvchi qism, elastik qism,
so’ndiruvchi qism (6-rasm).
Transport vositasi harakat qilishi uchun yetakchi g’ildirakka transmissiya
orqali keltirilgan burovchi moment Mt dan hosil bo’lgan Rt kuchini ramaga (kuzov)
uzatib, ilgarilashga majbur etishi kerak. Bu vazifani yo’naltiruvchi qism bajaradi.
Bundan tashqari, yo’naltiruvchi qism avtomobil tormozlanishi jarayonida hosil
bo’lgan va ko’prikni g’ildirak aylanish yo’nalishiga teskari buruvchi momentni,
hamda yondan ta’sir etuvchi kuchni (markazdan qochirma, yondan ta’sir etgan turtki,
qiya tekislikda harakatlanganida og’irlik kuchining bitta tashkil etuvchisi) qabul
qiladi.
6-rasm. Osmaning prinsipial sxemasi.
Osmaning ish jarayonida yetakchi g’ildirakka transmissiyadan keltirilgan
burovchi momentning itaruvchi Rt kuchi yo’naltiruvchi qism orqali kuzov (rama)ni
oldinga suradi, elastik qism yo’l notekisliklaridan uzatilayotgan turtkilarni
yumshatadi va so’ndiruvchi qism elastik qism hisobiga vertikal yo’nalishda
harakatlanayotgan kuzov (rama) tebranishini so’ndiradi.
Osmaning yo’naltiruvchi qismi nafaqat ko’ndalang, bo’ylama, yondan tasir
etayotgan kuchlarni uzatadi, balki g’ildirakning kuzov (rama)ga nisbatan harakatini

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
ham belgilaydi. Yo’naltiruvchi qismining turiga qarab osmalar mustaqil va
nomustaqil turlariga bulinadi (7- rasm).
7-rasm. Avtomobil osmalari.
Mustaqil osmalarda chap yoki o’ng g’ildiraklar bir-biri bilan bog’lanmagan
bo’lib, chap (yoki o’ng) g’ildirakka yo’l notekisligidan tasir etgan turtki o’ng (yoki
chap) g’ildirakka uzatilmaydi. Bunga zamonaviy avtomobillar MATIZ, SPARK,
TIKO, NEKSIYAlarning old osmalari misol bo’la oladi.
Nomustaqil osmalarda esa chap va o’ng g’ildiraklar bir biri bilan bog’langan
bo’lib, chap (yoki o’ng) g’ildirakka yo’l notikisligidan tasir etgan turtkilar o’ng (yoki
chap) g’ildirakka uzatiladi. Yengil avtomobillardan MATIZ, TIKO, DAMAS,
NEKSIYA avtomobillarining orqa osmalari, yuk avtomobili va avtobuslarning
oldingi va orqa osmalari misol bo’la oladi.
G’ildiraklarning yo’lga nisbatan harakatlanishi uning kinemati- kasini
belgilaydi. Osma kinematikasi uni kuzov (rama)ni avtomobilning bo’ylama o’qiga
nisbatan tebranishini taminlaydi va transport vositasining yurish ravonligi,
boshqaruvchanligi, turg’unligi kabi ekspluatatsion xususiyatlariga faol tasir etadi.
Osmalarning elastik qismi yo’l notekisliklaridan uzatilayotgan turtkilarni
kamaytirib avtomobilning yurish ravonligini yaxshilaydi. Elastik qismning prujina,
ressori, torsion, pnevmoballon va h.k. turlari mavjud.
Prujinalar yumalok ko’ndalang kesimli po’lat simdan silindirik va b) mustaqil osma

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
bochkasimon qilib yasalishi mumkin. U faqat tik yo’nalishdagi kuchlarni qabul
qilishga mo’ljallangan, shuning uchun ham u yo’naltiruvchi qism bilan
mahkamlanadi.
Torsionlar ham elastik qismning turi bo’lib, u metall sterjendan iborat. Sterjen
bir butun yoki birlashtirilgan bir xil ko’ndalang kesimli, burilishiga ishlovchi
plastinalardan iborat. Torsionning bir uchi kuzovga, ikkinchisi osma richaglariga
mahkamlanadi. Natijada g’ildirak va kuzovning elastik bog’lanishi torsionning
buralishidan hosil bo’ladi.
Ressoralar osmaning elastik qismi sifatida eng ko’p tarqalgan. U har xil
uzunlikka va egrilikka ega listlarning bulishi, ressora yig’ilganda listlarning bir-biriga
jips yaqinlashishiga va asosiy listning kamroq yuklanishiga olib keladi, hamda
listlarni ham ushlab turadi. Zanglamasligi uchun va listlar orasidagi ishqalanishni
kamaytirish maqsadida grafit so’riladi. Yengil avtomobillarda esa listlar o’rtasida
nometall qistirmalar qo’yiladi. Ressora asosiy listning uchlari ramaga sharnirli
mahkamlanadi, natijada harakat davrida uning uzunligi o’zgarish imkoniyatiga ega.
Og’ir yuk ko’taradigan avtomobillarda ressoraga qo’shimcha ressora osti ressorasi
ham mahkamlanadi. Uning o’rnatilish sababi, ressora bikrligini yuk o’zgarishiga mos
o’zgartirish, natijasida avtomobilning yurish ravonligini yaxshilashdir. Ressora
mustaqil emas, osmalarda ishlatiladi va bir vaqtda elastik ham yo’naltiruvchi qismlar
vazifasini bajargani, uning afzalligi hisoblanadi.
Hozirgi zamon yuk avtomobillari va avtobus osmalarida siqilgan havo hisobiga
elastik bo’lgan ballonlar ishlatiladi. Bu turdagi elastik qismda havo bosimini
o’zgartirish hisobiga uning bikrligini orttirish-kamaytirish imkoniyati borligi uning
afzalligidir. Balonlar ikki yoki uch seksiyali bo’lib, uning har bir bo’linmasi
bo’luvchi halqa bilan ajratilgan. Balon bo’linmalari ikki qavatli rezina korddan
iboratdir. Bundan tashqari, balonni maxkamlash uchun siquvchi xalqa bor.
Balonlardagi bosim 0,3 0,5MPa bo’lib 2-3 tonna yuk ko’tarishi mumkin. Balonlarning
kam- chiligi, faqat tik yo’nalishdagi yukni qabul qila olgani uchun chidamliligi
kamdir.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Rezina elastik qismlar ham mavjud bo’lib, ular osmalarda qo’shimcha elastik
qism sifatida g’ildiraklarning yuqori va pastga harakatini chegaralovchi bufer sifatida
qo’llaniladi.
Osmalarning elastikligi avtomobil kuzovining ko’ndalang tekisligida og’ishiga
olib keladi. Natijada kuzov ko’ndalang tekislikda tebranadi, bu esa yo’lovchiga
noqulaylikni sodir etadi.
Stabilizator avtomobilning ko’ndalang tekislikdagi turg’unligini yaxshilaydi.
Stabilizatorlar yengil avtomobillarning mustaqil old osmalariga o’rnatiladi,
lekin zaruriyat bo’lsa, orqa osmalarda ham qo’llaniladi. Stabilizator P-simon shaklda
bo’lib, yumaloq elastik po’lat sterjendan yasaladi. Sterjenning o’rtasida rezina
tayanch yordamida kuzovga mahkamlanadi. Sterjen uchlari ikkita ustun bilan rezina
yostiqchalar yordamida osma richaglariga sharnirli mahkamlanadi. Lekin ba’zi
konstruksiyalarda sterjen richagga to’ppa-to’g’ri mahkamlanishi ham mumkin.
Orqa osmaning tuzilishi va ishlashi. «Neksiya» avtomobilining orqa osmasi
(8-rasm) mustaqil emasdir. Osma ikkita bo’ylama joylashgan richagdan iborat bo’lib,
kuzovga maxkamlangan, hamda bir biri bilan ko’ndalang to’sin bilan biriktirilgan,
bundan tashqari ikkita bochkasimon prujina va amortizator ham bor.
«Neksiya» avtomobilining orqa osmasi (60-rasm) mustaqil emasdir. Osma
ikkita bo’ylama joylashgan richagdan iborat bo’lib, kuzovga maxkamlangan, hamda
bir-biri bilan ko’ndalang to’sin bilan biriktirilgan, bundan tashqari ikkita
bochkasimon prujina va amortizator ham bor.
Amortizator va prujinalar ayri joylashgan. Osmaning ko’ndalang to’sini
sharnir yordamida kuzov kronshteyniga mahkamlangan. Osma richaglariga
avtomobilning ko’ndalang turgunligini ta’minlash stabili- zatori mahkamlangan.
Orqa g’ildirak osmalari ham mustaqil emas, ressorali bo’lib, so’ndiruvchi
qismi ikki tomonlama ishlaydigan teleskopik amortiza- torlardir. Yuk
avtomobilyining orqa g’ildiraklariga to’g’ri kelgan yuklamaning o’zgarishini hisobga
olib asosiy ressoraga qo’shimcha ressora biriktirilgan.
Osmada elastik qismning mavjudligi, kuzovni tik yo’nalishda tebratadi.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Tebranishning me’yoriy chegarasidan katta chastota va amplitudasi yuk va
yo’lovchiga salbiy ta’sir etadi. Demak, kuzov tebranishini me’yorlash muammosi
paydo bo’ladi.
Osmaning uchinchi asosiy qismi, kuzov tebranishini so’ndirgich -
amortizatordir.
8-rasm. Neksiya avtomobilining orqa osmasi.
Amortizatorlar ikki turli, richagli va teleskopik bo’ladi. Teleskopik
amortizatorlar o’z navbatida bir tomonlama va ikki tomonlama ishlaydi- ganlarga
ajraladi. Richagli amortizatorlar zamonaviy avtomobillarda ishlatilmaydi.
Ikki tomonlama ishlaydigan amortizator nafaqat kuzov yuqoriga
harakatlanganda, balki pastga tushayotganda ham uning tebranishini so’ndiradi.
Natijada avtomobilning yurish ravonligi yanada yaxshilanadi.
Amortizator uchta bo’lakdan, silindr va silindr tagi, shtok va porshen hamda
yo’naltiruvchi vtulkalardan iborat (9-rasm).
Porshenda doira bo’yicha ikki qator joylangan teshikchalar bo’lib, yuqori qator
teshikchalar tepasidan o’tkazuvchi klapan va uning kuchsiz prujinasi bilan berkilib
turadi. Pastki qator teshikchalar esa kuchli prujinali qaytish klapani bilan berkitilgan.
Silindr tagida esa siqish va o’tkazuvchi klapanlar joylashgan. Ikkinchi o’tkazuvchi

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
klapan ham kuchsiz prujina bilan teshiklarni berkitib turadi.
9-rasm. Amortizatorning sxemasi.
1-yuqori tayanch; 2-himoyalovchi qobig’; 3-shtok; 4-silindr; 5-klapanli porshen;
6-pastki tayanch; 7-g’ildirak o’qi; 8-avtomobil kuzovi.
Amortizator maxsus suyuqlik bilan to’ldirilgan bo’lib, suyuqlikni bir hajmdan
ikkinchisiga haydashda xosil bo’ladigan qarshilikdan kuzov tebranishi so’ndiriladi.
Teleskopik amortizatorning o’ziga xos xususiyati, shtok harakat- langanda ish
silindrinning ikki tomonidagi suyuqlik hajmini to’ldiruvchi kamera borligidir.
G’ildirak oxista ko’tarilib, osma prujinasi siqilganda, shtok ish silindriga kiradi.
Porshenning kichik bosimi ta’sirida suyuqlik porshen tepasidagi bo’shliqqa va
kameraga o’tadi. Suyuqlik porshenning yuqori qatoridagi teshikchalardan o’tib,
o’tkazuvchi klapanni ochadi va porshen tagidan ustidagi bo’shliqqa o’tadi. Shtok
siqib chiqargan hajmdagi suyuqlik esa siqish klapanining kalibrlangan teshiklaridan
kameraga o’tadi va undagi bosimni orttiradi. Bu jarayonda siqish klapani kuchli
prujina ta’sirida yopiq bo’ladi.
G’ildirak oxista pastga tushib osma prujinasi cho’zilganda proshen yuqoriga
harakatlanib, shtok ish silindridan chiqadi. O’tkazuvchi klapan yopiladi va porshen
ustidagi bosim oshadi. Natijada porshen ustidagi suyuqqlik uning ichki qator

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
teshiklardan o’tib, klapan va vtulka o’rtasidagi xalqa bo’shliqdan porshen osti
hajmiga o’tadi. Bosim pastligi uchun klapan yopiq, kameradagi bosimdan suyuqlik
silindr tagi teshiklaridan o’tkazish klapanining kuchsiz prujinasini siqib yana
silindrga o’tadi.
G’ildirak tezkor ko’tarilganda porshen tez harakatlanib, silindr ichidagi bosim
ortadi. Katta bosim siqish klapanini ochadi, natijada amortizator qarshiligining ortishi
tezkor sekinlashadi. Demak, siqish klapani amortizatorni qattiq turtkilar ta’siridan
saqlaydi.
G’ildirak tezkor pastga tushganda porshenning harakat tezligi ortib, porshen
ustidagi bosim ham ortadi. Natijada klapan ochilib suyuqlik porshen osti hajmiga
tushadi, amortizatorning qarshiligi tezkor kamayadi. Klapan amortizatorni qattiq
turtkilar asoratidan saqlaydi.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
2.3 Amortizatorlar
Avtomobil notekis yo’llarda harakatlanganda kuzovning tebranishi hosil
bo’lib, bu tebranish g’ildiraklar notekisliklardan o’tgandan so’ng ham birmuncha
vaqt oralig’ida davom etadi. Avtomobillarda yuzaga keladigan tebranishlarni
so’ndirish uchun osma konstruksiyalarida ko’pincha suyuqlik bilan ishlaydigan
teleskop turidagi amortizatorlar ishlatiladi.
Amortizatorning ishlashi maxsus АЖ- 12Т suyuqlikning oqib o’tishidagi
qarshiligiga asoslangan. Bu suyuqlik amortizatorning ichki bo’shliqlarida
joylashadi va ularning hajmi o’zgarganda bir bo’shliqdan ikkinchi bo’shliqqa oqib
o’tadi. Teleskopsimon amortizatorlar ikki tomonlam ishlaydi, ya’ni siqilganda
ham, qaytarilganda ham osma tebranishlarni so’ndiradi.
Teleskopsimon amortizatorning tuzilishi 19. 7- chizmada ko’rsatilgan. U
uchta qismdan tashkil topgan: silindr (2) va uning tubi (1), shtokli (5) porshen (3),
zichlagichlari bo’lgan yo’naltiruvchi vtulka (4). Amortizator silindri osma richagi
yoki ko’prik bilan, shtok esa avtomobil kuzovi bilan biriktirilgan, buning natijasida
amortizator porsheni osmalar kuzovga nisbatan tebranganda silindr ichida
harakatlanadi.
Porshen (3) ikki qator teshiklar bo’lib yuqori tomondan o’tkazuvchi klapan
(6) bilan, past tamondan esa kuchli prujinasi (8) bo’lgan qaytarilish klapani (7)
bilan yopib qo’yilgan. Silindr tubida (1) siqish klapani (10) va kiritish klapani (9)
joylashgan. Silindrningichki bo’shlig’i amortizator suyuqligi bilan to’ldirilgan.
Telekopsimon amortizatorning o’ziga xos tomoni, unda kompensatsiyalovchi
kameraning mavjudligidir. Bu kamera ishchi silindrni (2) qamrab turuvchi, ishchi
silindr ko’rinishida yasalgan. Ushbu kameradagi qo’shimcha bo’shliq osmaning
siljishi (harakatlanishi) tufayli ishchi silindrdagi porshenning ikkla tomonidagi
suyuqlik hajmining o’zgarishini kompensatsiyalash uchun xizmat qiladi.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Osma siqishga ohista ishlaganda amortizator porsheni (3) pastga tomon
harakatlanadi va suyuqlik pastki bo’shliqdan o’tkazish klapani (6) orqali porshen
ustidagi bo’shliqqa oqib o’tadi. Vaholanki, bu bo’shliqda birmuncha hajmni
egallovchi shtok (5) joylashganligi sababli ishchi silindrning (2) pastki
bo’shlig’idagi barcha suyuqlik yuqoridagi bo’shliqqa sig’maydi. Shuning uchun
suyuqlikning bir qismi pastki bo’shliqdan siqish klapanining (10) kalibrlangan
teshigi orqali kompensatsiyalovchi kamerag oqib o’tadi. Bu paytda siqish klapani
yopiq bo’ladi va amortizator osmaning siqilishidagi siljishiga yetarlicha qarshilik
ko’rsatadi.
Osma siqishga keskin ishlangan porshen (3) pastga tomon juda tez
harakatlanadi va uning ostidagi suyuqlik bosimi keskin ortib ketadi. Buning
natijasida siqish klapani (10) ochiladi va suyuqlik klapanning ochilgan katta teshigi
orqali kameraga oqib o’tadi. Amortizatorning qarshiligi keskin kamayadi. Bu bilan
amortizator va osma detallari katta kuchlardan, ya’ni yomon yo’lda harakatlanish
paytida osmaning siqishga keskin ishlashidan yuzaga keladigan zo’riqishlardan
saqlanadi.
Osma qaytarilishiga ohista ishlaganda amortizator uzayadi, chunki uning

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
porsheni (3) yuqoriga qarab harakatlanadi. Bu paytda porshen tepsidagi
suyuqlikning bosimi ortib ketadi, o’tkazuvchi klapan (6) yopiladi, suyuqlik esa
porshendagi teshiklarning ichki qatori hamda yopiq turgan qaytarilish klapani (7)
bilan uning yo’naltiruvchi vtulkasi orasidagi halqasimon tirqish orqali porshen
ostidagi bo’shliqqa o’ta boshlaydi. Shu bilan bir paytda klapan (9) ham ochiladi va
suyuqlik kompensatsiyalovchi kameradan silindrga oqib o’tadi.
Qaytarilish keskin bo’lganda porshenning harakatlanish tezligi ortib ketadi,
bu esa porshen ustidagi suyuqlikning ancha sezilarli bosimini hosil qiladi. Ushbu
bosim ta’siri ostida qaytarilish klapani (7) ochiladi va suyuqlik kichik qarshilik
bilan porshen ostidagi bo’shliqqa oqib o’tadi. Suyuqlikning silindrga kiritish
klapani (9) orqali kirib kelayotgan boshqa oqimi keskin qaytarilishda ham saqlanib
qoladi.
Shunday qilib, qaytarilish klapani amortizator va osmani katta kuchlardan,
ya’ni qaytarilish keskin bo’lganda, shuningdek, past haroratlarda suyuqlikning
qovushqoqligi ortib ketganda yuzaga keladigan zo’riqishlardan saqlaydi.
Teleskopik amortizatorning tavsifnomasi shunday hisob bilan tanlanadiki,
uning osma qaytarilishiga ishlagandagi qarshiligi, siqishga ishlagandagi
qarshiligidan 2- 3 barobar katta bo’ladi. Bunga klapanlar teshiklari kesimini va ular
prujinalarini siqish kuchini tanlash orqali erishiladi.
Bir avtomobilning oldingi va orqa osmalari uchun ishlatiladigan amortizatorlar
bir- biridan prinsipial jihatdan farq qilmaydi. Ammo ular shtoklar yo’li va uzunligi
bo’yicha, shuningdek, amortizatorni kuzov va osmaning detallariga
mahkanlanadigan qismining konstruksiyasi bo’yicha farqlanishi mumkin.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
2.4 Old g’ildirakni o’rnatish burchagi
Old osmalarda (to’sinlarda ham) bir muammo bo’lib, vertikal o’rnatilgan
g’ildiraklar to’singa tushgan og’irlikdan egiladi, natijada g’ildiraklar bir-biriga og’ib
aylanganda, g’ildirashiga qarshilik juda ortib ketadi. Bu holatdan qutilish uchun chap
g’ildirak chap tomonga, o’ngi o’ng tomonga a burchagiga og’diriladi. a-g’ildirakning
og’ish burchagi deyiladi (10a-rasm).
10-rasm. Old boshqariluvchi g’ildiraklarning joylashish burchaklari: a-
g’ildirakning vertikal holatdan og’ish burchagi; b-old g’ildiraklarning yaqinlashuv
burchagi.
G’ildirak og’ish burchagining bo’lishi avtomobil harakati davrida (ayniqsa
burilishida) yuklanish hisobiga tiklanib, yo’lga jipslashib, uning turg’unligini
yaxshilaydi.
Lekin og’ish burchagining bo’lishi g’ildiraklar harakati davrida ularni markazi
atrofida burilib xarakatlanishga majbur etuvchi kuchlarni paydo etadi. Bu kuchlar
g’ildiraklarni sirpanib xarakatlanishini taqozo etadi, natijada shinalar tez yeyiladi. Bu
kamchilikni yo’qotish uchun chap va o’ng g’ildiraklar bir-biriga parallel emas, balki
avtomobil bo’ylama o’qiga burchak ostida joylashtiriladi (10b-rasm).
G’ildiraklarning yaqinlashuv burchagi 5 g’ildiraklar orasidagi A va B

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
masofalarning to’g’inlar chetida g’ildarak markazi balandligida o’lchangan
ayirmasiga teng. Bu ayirma xar xil avtomobillar uchun 2 12mm. G’ildiraklarning
og’ish burchagi a=0-20 bo’lishi mumkin.
Old g’ildiraklarining og’ish a va yaqinlashuv burchaklar bilan joylashishi,
ularning yonga sirpanmasdan to’g’ri chiziqli g’ildirashini ta’minlaydi.
Avtomobilning ekspluatatsiyasi davrida qismlarining yeyilishi a, 5 burchaklarning
o’zgarishiga olib keladi. Shuning uchun vaqtida ular rostlanib turadi.
G’ildiraklarning joylashish burchagiga shkvorenning ko’ndalang va bo’ylama
tekisliklarda og’ish burchaklari ham kiradi. Ularning mavjudligi g’ildiraklarning
stabillanish momentlarini hosil qilib, avtomobilning boshqariluvchanligini
yaxshilaydi. Bu burchaklar rostlanmaydi, osmaning konstrutsiyasi hisobiga
ta’minlanadi va har xil avtomobillar uchun 4 0
-8 0
ni tashkil etadi.
NEKSIYA avtomobilining old osmasi richag-teleskopik bo’lib elastik qism
sifatida prujina ishlatiladi. U «Makferson» (Mc. Pherson) tipidagi osmalar turiga
kiradi. Osma pastki richaglar, amortizatorli teleskopik ustun, prujina, yukorigi
tayanch va stabilizatordan iborat.
Pastki richag sharnirida rezina vtulkalar ishlatilgan. Teleskopik ustunning
yuqorigi tayanchi rezina dempferga ega bo’lib, oldingi g’ildirakning burilishini
ta’minlash uchun tirgak podshipnik o’rnatilgan. Teleskopik tayanchni g’ildirakning
podshipnikli gupchagi ushlab turadi, uning o’zi esa pastki richak bilan sharli barmoq
yordamida mahkamlangan.
Ko’ndalang turg’unlik stabilizatori pastki richaglari ikkita stoyka orqali
mahkamlangan.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
2.5 Avtomobillardan foydalanish davrida yurish qismida
uchraydigan asosiy nosozliklar
Yurish qismi ramalar, o’qlar va g’ildirak osmalaridan iborat bo’lib, ularning
nosozligi avtomobil harakatlanishida shovqin, tebranish, g’ichirlash va siltanish kabi
nohush holatlarni keltirib chiqaradi, natijada haydovchi va yo’lovchilarning toliqishi
va avtomobilda tashiladigan yukning sifati pasayadi.
Yurish qismidagi asosiy nosozliklar , asosan, avtomobilning eng yuqori yuk
ko’taruvchanligidan ortiqcha yuklanish bilan ishlatilganda, shuningdek, shakl
berilmagan yo’llarning og’ir sharoitlarida ishlatilganda yuzaga keladi. Rama qoldiq
deformatsiya olib egiladi, unda yoriqlar paydo bo’ladi, parchin-mixli birikmalar
bo’shashadi, dvigatel va transmissiya agregatlarining o’zaro to’g’ri joylashuvi
buziladi.
Oldingi ko’prik nosozliklariga gupchak podshipniklari tarangli- gining
buzilishi, ko’prik balkasi va burilish richaglarining egilishi, shkvorenni o’rnatish
teshigining, shkvoren va uning vtulkasining, buriluvchi sapfalar podshipniklarini
o’rnatish teshigining yeyilishi misol bo’ladi. Oldingi ko’prik detallarining yeyilishi
g’ildiraklar o’rnatish burchaklarining buzilishiga, shinalarning bir tomonlama
yeyilishiga va avtomobilni boshqarishni qiyinlashuviga olib keladi.
Yurish qismining ko’rsatib o’tilgan nosozliklari avtomobilning to’g’ri chiziqli
harakatdan o’ngga yoki chapga toyishi, katta tezlikda harakatlanishda oldingi
boshqariluvchi g’ildiraklarning ta’siri, avtomo- bilning bir tomonga qiyshayishi,
harakatlanish paytida osma atrofidagi taqillashlar va tebranishlar oqibatida yuzaga
keladi.
Yurish qismining agregatlari va uzellaridagi nosozliklar qisman KXK paytida
aniqlanadi.
Rama va osmalarga texnik xizmat ko’rsatish. Ramani ko’rikdan o’tkazib,
uning geometrik shakli va o’lchamlaridagi o’zgarishlar, darzlar mavjudligi,
lonjeronlar va ko’ndalang to’sinlar egilganligi, ressora, ressoraostligi va
amortizatorlar kronshteynlarining ramaga mahkamla- nishi tekshiriladi.
Ko’priklarning o’zaro vaziyati, oldingi va orqa ko’priklar o’qlari orasidagi

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
masofa o’ng hamda chap tomondan o’lchab ko’rib aniqlanadi. O’lchangan
masofalarning bir-biridan farq qilishiga ruxsat etilmaydi. Agar rama holatini
tekshirishda uning konstruksiyasida jiddiy nosozliklar yoki bazaviy o’lchamlarda
ruxsat etilgan qiymatlardan chetga chiqishlar aniqlansa, u holda avtomobil
mukammal ta’mirlashga jo’natiladi.
Osmalar holati, texnik xizmat ko’rsatish chog’ida tashqi ko’rikdan o’tkazilib,
ularning mahkamlanishi esa kuch qo’yish orqali tekshiriladi. Ressoraning singan yoki
darz ketgan listlari (varaqlari) aniqlanadi. Ressoralar ko’zga ko’rinadigan darajada
bo’ylama siljishga ega bo’lmasligi kerak. Bunday holat markaziy boltning kesilishi
oqibatida sodir bo’lishi mumkin. Ressoralarning ishonchli mahkamlanishini
tekshirishda alohida e’tiborni uzangisimon tortqi gaykalarining qanday tortilganligiga
hamda ressorani sharnirli mahkamlaydigan vtulkalardagi yeyilishlarning bor-
yo’qligiga qaratish lozim. Agar ressoraning bir uchi rezina yostiqchalarga
mahkamlangan bo’lsa, yostiqchalarning butunligi va ularning tayanchda to’g’ri
joylashganligi tekshiriladi. Ressoraning uzangisimon tortqilari va xomutlaridagi
gaykalarni bir tekisda, avval oldingilari (avtomobilning harakatlanishi bo’yicha),
so’ng keyingilari tortib qo’yiladi.
Ressoralarning elastikligi ularning erkin holatdagi yoysimonligi bo’yicha
tekshiriladi. Bu ko’rsatkichni ressora uchlari orasida ip tortib va ipdan egilgan o’zak
listning o’rtasigacha bo’lgan tik masofani o’lchab aniqlash mumkin. Avtomobil
osmalaridagi ressoralarning yoysimonligi bir-biridan bo’yicha 10 mm dan ko’p farq
qilmasligi kerak. Avtomobil harakatlanganda ressoralarda g’ichirlashlar, shuningdek,
listlarda zanglar paydo bo’lsa, ularni kirlardan tozalash, kerosinda yuvish va grafit
bilan moylash lozim bo’ladi.
Amortizatorlarga texnik xizmat ko’rsatish ularning mahkamla- nishini
tekshirish, yeyilgan rezina vtulkalarini o’z vaqtida almashtirish, jipsltgini nazorat
qilishdan iborat bo’ladi. Agar amortizator o’z xossalarini yo’qotgan va sirtida
suyuqlik oqqan bo’lsa, ta’mirlanadi, sinovdan o’tkaziladi, so’ng avtomobilga
o’rnatiladi.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Oldingi ko’prik nosozliklarining eng ko’p uchraydigani - g’ildirak o’rnatish
burchaklarining buzilishidir. Tuzilishi jihatidan yuk avtomobillari va avtobuslar
uchun faqat yaqinlashuv burchagi, yengil avtomobillar uchun g’ildirakning og’ish
burchagi, shkvorenning bo’ylama og’ishi, burilish burchaklarining bir-biriga
monandligi va yaqinlashuvi sozlanadi. Keltirilgan ketma-ketlik texnologik zaruriy
hisoblanadi. Bu ketma-ketlikka rioya qilmaslik avval sozlangan burchak- ning
buzilishiga olib keladi.
1-TXK vaqtida rul boshqarmasi va oldingi o’q bo’yicha rul chambaragining
lyufti, rul tortqilari sharnirlari, g’ildirak gupchagi podshipniklari,
gidrokuchaytirgichli tizim jipsligi, sharli barmoqlarning qotirilganligi, soshka,
buriluvchi sapfa richaglari va shkvoren holati tekshiriladi. 2-TXK da 1-TXK ni
hisobga olgan holda oldingi o’q balkasi va oldingi g’ildirak o’rnatish burchaklarining
to’g’ri o’rnatilganligi, g’ildiraklarning muvozanatsizligi, rul boshqarmasi kardan
valining va barcha birikma hamda detallarning qotirilganligi tekshiriladi.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Xulosa
G’ildirak. G’ildiraklar avtomobil yurish qismining uzellaridan biridir.
Avtomobilning ilgarilama harakati yo’l ustida amalga oshadi. G’ildirakni
harakatlantiruvchi burovchi moment yetakchi ko’prikka transmissiya agregatlari
orqali uzatiladi. Burovchi moment biror qo’shimcha uzel yordamida yo’l sathi bilan
muloqotda bo’lgandagina hosil bo’lgan aks-ta’sir kuchi yordamida avtomobil
ilgarilama harakatlanishga majbur bo’ladi.
G’ildirakning vazifasi avtomobilni yo’l bilan bog’lab uning harakatlanishini
ta’minlash va shu bilan birga yo’l notekisliklaridan uzatilayotgan turtkilarni biroz
yumshatib kuzovga, kuzovdan tushayot- gan tikyo ‘nalishdagi yuklamalarni esa
yo’Iga uzatishdir.
Shinalar vazifasi , profilining ko’rinishi, o’lchamlari, konstruk- siyasi va
germetikligini ta’minlash usuli bilan ham turlarga bo’linadi.
Yengil avtomobil shinalari hamma iqlim hududlarida, yengil avtomobil, kichik
yuk ko’taradigan yuk avtomobili, mikroavtobuslarda ishlatiladi. Xuddi shu
ekspluatatsiya sharoiti uchun shinalar yuk avtomobillari, ularning tirkamalari, yarim
tirkamalari, avtobuslarda ishlatiladi.
Transport vositalarida sovuqqa chidamli shinalar ham ishlatilib, ular minus
45°S dan ham past haroratda ish qobiliyatini yo’qotmaydi, yetarlicha mustahkam va
elastik bo’ladi. Shuning uchun g’ildirakni kuzov bilan bog’laydigan kuchlarni qabul
etuvchi yo’naltiruvchi richaglar zarur. Yo’l notekisliklaridan, ta’sir etayotgan
turtkilardan hosil bo’layotgan tebranishlarni so’ndirish ham kerak.
Osma avtomobil yurish qismining bir qismi bo’lib, kuzov (rama)ni yo’l bilan
bog’laydi.
Avtomobil yo’li notekisliklardan iborat bo’lib, ularning turtkilari kuzovga
uzatilishi natijasida yuk yoki yo’lovchiga salbiy ta’sir qiladi. Bu ta’sirni kamaytirish
uchun kuzov va g’ildirak o’rtasiga elastik qism (ressora, prujina, pnevmoballon va
boshqalar) kiritish kerak.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Osmalar uchta bo’lakdan iborat: yo’naltiruvchi qism, elastik qism,
so’ndiruvchi qism. Osmalarning elastikligi avtomobil kuzovining ko’ndalang
tekisligida og’ishiga olib keladi. Natijada kuzov ko’ndalang tekislikda tebranadi, bu
esa yo’lovchiga noqulaylikni sodir etadi.
Stabilizator avtomobilning ko’ndalang tekislikdagi turg’unligini yaxshilaydi.
Avtomobil notekis yo’llarda harakatlanganda kuzovning tebranishi hosil bo’lib, bu
tebranish g’ildiraklar notekisliklardan o’tgandan so’ng ham birmuncha vaqt
oralig’ida davom etadi. Avtomobillarda yuzaga keladigan tebranishlarni so’ndirish
uchun osma konstruksiyalarida ko’pincha suyuqlik bilan ishlaydigan teleskop
turidagi amortizatorlar ishlatiladi.
Amortizatorning ishlashi maxsus АЖ- 12Т suyuqlikning oqib o’tishidagi
qarshiligiga asoslangan. Bu suyuqlik amortizatorning ichki bo’shliqlarida joylashadi
va ularning hajmi o’zgarganda bir bo’shliqdan ikkinchi bo’shliqqa oqib o’tadi.
Teleskopsimon amortizatorlar ikki tomonlam ishlaydi, ya’ni siqilganda ham,
qaytarilganda ham osma tebranishlarni so’ndiradi.

Из Вароқ Хужжат № Имзо сана Варо қ
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mamatov X.M. va boshqalar. Avtomobillar: Darslik. – T., 2000.
2. Fayzullayev E. va boshq. Transport vositalarining tuzilishi
vanazariyasi. – T., 2005.
3. В. Коноплянко “Основы управления автомобилем и безопасность
движения”
– М.: 1989. – С. 43.
4. С. Е. Козориз. “Методические основы подготовкиводителей
транспортных средств”. – П. 2006. – С. 72.
Elektron resurslar:
www.avtoolam.uz
www.ya.ru
www.google.uz
www.avto-info.ru

G’ildirak va shinalar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

G’ildirak va shinalar

O'xshash dokumentlar