Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish - Mashinasozlik - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	504.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Mashinasozlik

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

31 Sotish

Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish

Sotib olish

1Mavzu: Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat
muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………...……3
I BOB. Mehnat muhofazasining nazariy asoslari
1.1. Mehnat muhofazasi tushunchasi, mazmuni va ahamiyati …………….……6
1.2. Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning roli …………...……13
1.3. Temir yo‘l transportida mehnat muhofazasi bo‘yicha xalqaro va milliy
me’yoriy-huquqiy hujjatlar ……………………………………………………23
II BOB. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat
muhofazasi boshqaruvi holatini tahlil qilish
2.1. SHCH da mehnat muhofazasi bo‘yicha tashkil etilgan tizimning umumiy
tavsifi …………………………………………………………………….….…31
2.2. Mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar va xavfsizlik
choralarining samaradorligi ………………………………………………...…42
2.3. Mehnat sharoitlari, xavfsizlik texnikasi va avariya holatlari bo‘yicha
statistik tahlil ………………………………………………………………..…50
III BOB. SHCH da mehnat muhofazasi boshqaruvini takomillashtirish
yo‘llari
3.1. Mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish imkoniyatlari ………………………………………………...……56
3.2. Ishchilar malakasini oshirish va xavfsizlik madaniyatini shakllantirish
choralari ………………………………………………………………..………63
3.3. Mehnat muhofazasini boshqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif
va tavsiyalar …………………………………………………..……..…………65
Xulosa …………………………………………………………………………69
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………71

2 Kirish
Diplom ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda mehnat muhofazasi
har bir ishlab chiqarish korxonasi va transport tizimida faoliyat yuritishning
ajralmas qismi hisoblanadi. Ayniqsa, temir yo‘l transporti sohasida xavfsiz
mehnat sharoitlarini yaratish va mavjud xavf-xatarlarning oldini olish muhim
ahamiyat kasb etadi. Temir yo‘l infratuzilmasining murakkabligi, harakatdagi
transport vositalari bilan bog‘liq ishlar, og‘ir texnik jihozlar, yuqori harorat yoki
sovuq sharoitda bajariladigan vazifalar ushbu sohani mehnat muhofazasi nuqtai
nazaridan alohida e’tiborga loyiq qiladi.
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH – bu hududiy va mintaqaviy
miqyosda yirik transport tugunlaridan biri bo‘lib, unda yuzlab ishchilar va
mutaxassislar faoliyat yuritadi. Bu yerda mehnat xavfsizligini ta’minlash,
xodimlar salomatligini himoyalash, baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklarining
oldini olish maqsadida samarali boshqaruv tizimi shakllantirilgan bo‘lishi zarur.
Afsuski, real vaziyatda ko‘plab tizimli muammolar, xavfsizlik qoidalariga to‘liq
amal qilinmasligi, nazorat mexanizmlarining yetarli emasligi kuzatilmoqda. Bu
esa ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi va inson salomatligiga salbiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bois mazkur diplom ishi orqali aynan SHCH
dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini chuqur tahlil qilish, mavjud
kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash dolzarb
masala sifatida namoyon bo‘lmoqda. Mavzuning dolzarbligi, birinchidan,
xodimlarning hayoti va sog‘lig‘ini muhofaza qilish zaruriyati bilan bog‘liq
bo‘lsa, ikkinchidan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, texnik nosozliklar
va favqulodda vaziyatlarning oldini olish orqali korxona barqarorligiga erishish
bilan bog‘liqdir. Shuningdek, ushbu mavzuni o‘rganish orqali davlat siyosati
doirasida qabul qilinayotgan qonunlar, normativ hujjatlar va standartlarning real
korxona faoliyatidagi aks etishini ham baholash mumkin.SHCH dagi holatni
ilmiy tahlil qilish, amaliy asosda yondashuv berish va boshqaruv tizimini
takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish orqali nafaqat bir korxona,

3balki boshqa temir yo‘l bo‘limlari uchun ham foydali tajriba yaratiladi. Shu
sababli mavzu dolzarbligi hozirgi kun talablari bilan to‘la mos keladi. 1
Diplom ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mehnat muhofazasi va
xavfsizlik masalalari umumiy jihatdan ilmiy adabiyotlarda yetarli darajada
yoritilgan bo‘lsa-da, temir yo‘l sohasiga, xususan, SHCH kabi yirik transport
korxonalaridagi amaliy jihatlar chuqur tahlil qilinmagan. O‘zbekiston
Respublikasi Mehnat kodeksi, Mehnat va bandlik vazirligi tomonidan
chiqarilgan normativ hujjatlar, xalqaro tashkilotlar, ayniqsa ILO tomonidan
ishlab chiqilgan standartlar asosida umumiy yondashuvlar mavjud.
O‘zbekistonda mehnat muhofazasi sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar
ichida sanoat tarmoqlari ko‘proq yoritilgan bo‘lib, transport infratuzilmasi,
ayniqsa temir yo‘l tizimi bilan bog‘liq tadqiqotlar nisbatan kam uchraydi.
Bunda muammolar, xavfsizlik choralarining amaldagi holati va nazorat
mexanizmlarining ishlash darajasi bo‘yicha chuqur tahlillar
yetishmaydi.Ayniqsa, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat
muhofazasi boshqaruvi bo‘yicha to‘liq o‘rganilgan, statistik, amaliy va
metodologik jihatdan asoslangan tadqiqotlar mavjud emas. Faqat ayrim
korxonalar tomonidan ichki hisobotlar yoki amaliy faoliyatga doir yondashuvlar
mavjud bo‘lib, ular umumlashtirilmagan.Ba’zi oliy ta’lim muassasalarida yo‘l
harakati, transport muhandisligi yoki ishlab chiqarish boshqaruvi yo‘nalishida
bitiruv malakaviy ishlar bajarilgan bo‘lsa-da, bu ishlarda SHCH kabi aniq
subyekt tahlili kam uchraydi. Shu sababli, ushbu diplom ishi orqali mavjud
bo‘shliqni to‘ldirish, ilmiy yondashuv asosida amaliy korxona faoliyatini tahlil
qilish va ushbu tahlil asosida boshqaruv takliflarini ishlab chiqish zarurati katta
ahamiyat kasb etadi.Mavzuning o‘rganilganlik darajasining cheklanganligi,
ayni paytda mavzuga bo‘lgan ehtiyojning yuqoriligi, ushbu diplom ishini
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF–5886-son, 2020-yil 24-yanvar.
“Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot strategiyasi asoslari”.

4dolzarb va foydali qiluvchi omillar sifatida e’tirof etiladi. Natijada, bu ish
nafaqat ilmiy-amaliy qimmatga, balki mehnat muhofazasini takomillashtirishga
qaratilgan amaliy natijalarga ham asos bo‘ladi.
Diplom ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati
Mazkur diplom ishining nazariy ahamiyati, eng avvalo, mehnat muhofazasi
va xavfsizlikni ta’minlash sohasidagi ilmiy tushunchalar, qonunchilik asoslari,
boshqaruv mexanizmlari va ularning o‘zaro bog‘liqliklarini o‘rganish orqali
namoyon bo‘ladi. Mehnat muhofazasining nazariy asoslari, uning transport
sohasidagi qo‘llanishi, zamonaviy yondashuvlar va boshqaruvdagi metodikalar
diplom ishining nazariy qismini tashkil etadi. Bu jihatlar kelajakda
mutaxassislar, talabalar va menejerlar uchun mustahkam bilim zaminini
yaratadi. Ayniqsa, transport sohasidagi ishlab chiqarish xavfsizligi bo‘yicha
olib borilayotgan siyosatni chuqur tushunish, mehnat qonunchiligidagi asosiy
normalar va ularning amaliyotdagi aksini aniqlash orqali nazariy bilimlar
mustahkamlanadi.
Amaliy ahamiyat esa bevosita Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH
faoliyatini tahlil qilish orqali namoyon bo‘ladi. Amaliy qismda SHCHdagi
mehnat muhofazasi tizimi real holatda qanday tashkil etilganligi, qanday
muammolar mavjudligi, xodimlarning xavfsizlikka rioya qilishi, favqulodda
holatlarning oldini olishdagi zaif jihatlar aniqlanadi. Ushbu ma’lumotlar asosida
takliflar va tavsiyalar ishlab chiqilib, korxonada mehnat xavfsizligini yaxshilash
imkoniyati yaratiladi.
Bundan tashqari, diplom ishi orqali ishlab chiqiladigan tahlillar va takliflar
nafaqat SHCH, balki unga o‘xshash boshqa temir yo‘l bo‘limlari uchun ham
amaliy yordam bo‘lib xizmat qiladi. diplom ishining tavsiyalari asosida ishlab
chiqilgan strategiyalar korxona rahbariyati, texnika xavfsizligi bo‘limlari hamda
xodimlar uchun foydali yo‘riqnoma bo‘lishi mumkin. Amaliy ishda aniqlangan
kamchiliklar asosida xavfsizlikni oshirish, xodimlarni malakali o‘qitish, xavfli

5ishlab chiqarish sharoitlarini kamaytirish, monitoringni kuchaytirish kabi
muhim chora-tadbirlar taklif qilinadi.
Diplom ishi mavzusining obyekti Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli
SHCH dagi mehnat muhofazasi bilan bog‘liq boshqaruv faoliyati va uning
amaliyotdagi ifodalanishidir.
Diplom ishi mavzusining predmeti Tizimda mehnat muhofazasini tashkil
etish, boshqarish, monitoring qilish, xavfsizlik choralarini joriy qilish hamda
xodimlar salomatligini himoya qilishda qo‘llanilayotgan mexanizmlar va
ularning samaradorligi.
Diplom ishi mavzusining maqsadi — Toshkent mintaqaviy temir yo‘l
uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tizimli ravishda o‘rganish,
mavjud kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha amaliy takliflar
ishlab chiqishdir.
Diplom ishi mavzusining vazifalari Mehnat muhofazasi bo‘yicha nazariy
asoslarni yoritish; SHCHda mavjud mehnat muhofazasi tizimini tahlil qilish;
Xavfsizlik va sog‘liqni saqlashga oid statistik ma’lumotlarni o‘rganish;
Amaldagi boshqaruv mexanizmlarini baholash; Muammolarni aniqlash va
takomillashtirish yo‘llarini taklif etish.
Diplom ishi mavzusining tuzilishi kirish, uchta asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Har bir bob o‘z navbatida uch
bo‘limdan tashkil topgan. Ish yakunida xulosa va amaliy tavsiyalar berilgan.

6I BOB. Mehnat muhofazasining nazariy asoslari
1.1. Mehnat muhofazasi tushunchasi, mazmuni va ahamiyati
Mehnat muhofazasi — bu ishlab chiqarish jarayonida xodimlar
salomatligini saqlash, xavfsizlikni ta’minlash va mehnat sharoitlarini
yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, texnik, sanitariya-gigiyena, tashkiliy
va huquqiy chora-tadbirlar majmuasidir. Bu tushuncha inson salomatligi va
hayotini ish joyida himoya qilishning umumiy tamoyillarini o‘z ichiga oladi.
Mehnat muhofazasi nafaqat yirik sanoat korxonalarida, balki har qanday
faoliyat yuritiladigan tashkilotda ham muhim rol o‘ynaydi.
Mehnat muhofazasi tushunchasi insoniyat tarixida mehnat faoliyatining
o‘zini xavfsiz va salomatlik uchun zarar yetkazmaydigan tarzda tashkil qilishga
bo‘lgan ehtiyoj natijasida shakllangan. Inson mehnati avvalboshdan hayotiy
ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo‘lsa-da, texnologiyaning taraqqiyoti bilan
birga, mehnat jarayonida yuzaga keladigan xavf-xatarlar soni ham ortib borgan.
Xususan, sanoat inqilobidan so‘ng ishlab chiqarish jarayonida
mexanizatsiyalashuvning kuchayishi, yangi texnik qurilmalarning paydo
bo‘lishi va kimyoviy moddalar bilan ishlashga to‘g‘ri kelgan holatlar mehnat
sharoitlarining xavfsizligini ta’minlashni dolzarb muammoga aylantirgan. Shu
tariqa, mehnat muhofazasi tushunchasi ijtimoiy va huquqiy yo‘nalishda
mustahkam o‘rin egalladi. 2
Bugungi kunda “mehnat muhofazasi” tushunchasi keng qamrovli
mazmunga ega bo‘lib, u faqat texnik xavfsizlikni emas, balki inson
salomatligini saqlash, kasbiy kasalliklarning oldini olish, qulay va gigiyenik
mehnat sharoitlarini yaratish, xodimlarning ruhiy-psixologik farovonligini
ta’minlash kabi jihatlarni ham o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasining
Mehnat kodeksida mehnat muhofazasi atamasi huquqiy asosda belgilangan
bo‘lib, unda har bir xodim mehnat jarayonida o‘z salomatligini saqlash
2
Sh. X. Yo‘ldoshev. “Mehnat muhofazasi va ekologiya”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021.

7huquqiga ega ekani ta’kidlangan. Bu prinsiplar xalqaro huquqiy normalar bilan
uyg‘unlashgan tarzda ishlab chiqilgan.
Mehnat muhofazasi quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish sanitariyasi, yong‘in xavfsizligi, elektr
xavfsizligi, favqulodda vaziyatlarda harakat qilish tizimi va xodimlarni
muhofaza vositalari bilan ta’minlash. Har bir yo‘nalish mehnat jarayonida
yuzaga keladigan potentsial xavf-xatarlarni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lib,
ularning har biri korxona faoliyatining o‘ziga xosligiga qarab joriy etiladi.
Ayniqsa, transport sohalarida – jumladan temir yo‘l tizimida – bu yo‘nalishlar
o‘zaro uzviy bog‘liq holda faoliyat yuritadi.
Mehnat muhofazasining asosiy vazifasi – ishlab chiqarish jarayonida inson
hayotini himoya qilish, ya’ni xodimning ish joyida sog‘lig‘i va salomatligi xavf
ostiga tushmasligini kafolatlashdir. Bu jarayonni boshqarish uchun esa samarali
tashkiliy tizim, kuchli nazorat va doimiy malaka oshirish ishlarini yo‘lga
qo‘yish talab etiladi. Ayniqsa, xodimlarning mehnatga bo‘lgan munosabatini
o‘zgartirish, xavfsizlik madaniyatini shakllantirish mehnat muhofazasining
samaradorligini ta’minlaydi.
Tarixiy nuqtai nazardan, mehnat muhofazasi konsepsiyasi ilgari shunchaki
ishchilarni jismoniy jarohatlardan himoya qilishga qaratilgan bo‘lsa, hozirgi
zamon yondashuvlar bu tushunchani ancha kengaytirdi. Bugun mehnat
muhofazasi — bu kompleks boshqaruv tizimi bo‘lib, unda tashkilot strategiyasi,
resurslarni boshqarish, inson salomatligi, psixologik muhit, texnik vositalar va
qonunchilik asoslari bir butunlikda ko‘rib chiqiladi. Bu yondashuv mehnat
muhofazasini tashkil etishda yangi bosqichga olib chiqdi.
Xalqaro miqyosda, ayniqsa ILO (Xalqaro mehnat tashkiloti) tomonidan
ishlab chiqilgan me’yorlar asosida mehnat muhofazasining universal tamoyillari
belgilab qo‘yilgan. Bu tamoyillar har bir davlatning mehnat qonunchiligiga
moslashtirilgan holda joriy etiladi. Masalan, har bir korxona mehnat muhofazasi
siyosatiga ega bo‘lishi, ishchilarni xavf-xatarlar to‘g‘risida muntazam xabardor

8qilishi, favqulodda vaziyatlarga tayyor turishi va xodimlarni muhofaza
vositalari bilan ta’minlashi shart.
O‘zbekiston Respublikasi ham bu yo‘nalishda izchil siyosat olib bormoqda.
Davlat mehnat inspeksiyasi tomonidan doimiy monitoring ishlari olib boriladi,
normativ hujjatlar muntazam ravishda yangilanadi, ishlab chiqarish
korxonalarida mehnat xavfsizligiga oid yangi texnologiyalar joriy etiladi. Shu
bilan birga, xodimlar uchun o‘quv kurslari va seminarlar tashkil etilishi orqali
xavfsizlik madaniyati shakllantirilmoqda. Ayniqsa yirik tarmoqlarda, masalan
temir yo‘l tizimida, bu jarayonlarning doimiy ishlashi nafaqat ijtimoiy, balki
iqtisodiy barqarorlikni ham ta’minlaydi.
Mehnat muhofazasi tizimi bir necha asosiy komponentlardan iborat bo‘lib,
ularning har biri ishlab chiqarishdagi xavfsizlikni ta’minlashda o‘ziga xos rol
o‘ynaydi. Bu komponentlar orasida xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish
sanitariyasi, ishlab chiqarish gigiyenasi, favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik,
yong‘in xavfsizligi va ishchilarning shaxsiy muhofaza vositalari bilan
ta’minlanishi kabilar ajralib turadi. Har bir bo‘limda xavfli vaziyatlarni
aniqlash, baholash va ularning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi. Ayniqsa, og‘ir sanoat va transport sohalarida bu komponentlar o‘ta
muhim ahamiyat kasb etadi.
Xavfsizlik texnikasi — bu ishlab chiqarish asbob-uskunalaridan
foydalanishda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan texnik nosozliklar, mexanik
shikastlanishlar, portlash va elektr zarbalari kabi holatlardan himoya qilishga
qaratilgan texnik-texnologik va tashkiliy tadbirlar tizimidir. Ishlab chiqarishda
xavfsizlik texnikasining asosiy tamoyillari — avval xavfni aniqlash, so‘ngra
uning oldini olish, zarurat tug‘ilganda esa zudlik bilan bartaraf etish choralarini
ko‘rishni o‘z ichiga oladi. Har bir texnik moslama va mexanizm uchun
xavfsizlik instruktsiyalari ishlab chiqilishi, ular asosida xodimlar muntazam
o‘qitilishi zarur.

9Ishlab chiqarish sanitariyasi — bu xodimlar salomatligiga zarar yetkazishi
mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish omillarining oldini olish, kamaytirish yoki
yo‘q qilishga qaratilgan gigiyenik choralarni o‘z ichiga oladi. Bunga chang,
shovqin, tebranish, yuqori yoki past harorat, zararli gazlar va kimyoviy
moddalar ta’siri kiradi. Bunday omillar mehnat faoliyati jarayonida
xodimlarning sog‘lig‘ini sekin-asta yemirib boradi va uzoq muddatda kasbiy
kasalliklarning yuzaga kelishiga olib keladi. Shu sababli bu yo‘nalish bo‘yicha
muntazam sanitariya nazorati o‘rnatilishi lozim.
Ishlab chiqarish gigiyenasi esa, mehnat sharoitlarining toza, sog‘lom va
gigiyenik talablariga javob beradigan tarzda tashkil qilinishini ta’minlaydi. Bu
yerda ish joyining yoritilishi, shamollatilishi, haroratning me’yori, havo
aylanishi va shaxsiy gigiyena vositalarining mavjudligi inobatga olinadi.
Masalan, temir yo‘l sohasida chang ko‘tarilishi, issiq yoz kunlari issiqlik urishi,
yoki sovuq muhitda uzoq vaqt ishlash natijasida sog‘liqka zarar yetkazuvchi
sharoitlar vujudga kelishi mumkin.
Yong‘in xavfsizligi — ishlab chiqarish hududida olov chiqish ehtimolini
kamaytirish, olovga qarshi kurash vositalari bilan ta’minlash, evakuatsiya
yo‘nalishlarini belgilash va favqulodda holatlarda xodimlarni harakatlantirish
bo‘yicha qoidalardan iborat tizimdir. Elektr tarmoqlari, yonuvchi materiallar,
gaz ballonlari yoki qizigan sirtlar bilan bog‘liq barcha xavfli hududlar oldindan
belgilanishi va tegishli xavfsizlik belgilari bilan jihozlanishi lozim. Temir yo‘l
infratuzilmasida bunday xavflar doimiy kuzatuv ostida bo‘lishi shart.
Favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik — korxonada turli avariya va xavfli
holatlarda harakat qilish uchun ishlab chiqilgan reja va amaliy ko‘nikmalarni
nazarda tutadi. Bunda xodimlar bilan muntazam mashg‘ulotlar o‘tkazilib, ular
avariya, portlash, yong‘in, yer silkinishi yoki boshqa noxush holatlar yuz bersa,
qanday harakat qilishlari, o‘zlarini va atrofdagilarni qanday himoya qilishlari
haqida xabardor bo‘lishlari kerak. Har bir sex, depo yoki xizmat nuqtasida

10favqulodda chiqish yo‘llari, aloqa vositalari va yong‘inga qarshi jihozlar
bo‘lishi majburiy.
Shaxsiy muhofaza vositalari — har bir xodimning mehnat faoliyatida
bevosita jismoniy xavf ta’siridan himoyalanishi uchun beriladigan individual
asboblar hisoblanadi. Bular orasida himoya kiyimlari, qo‘lqoplar, ko‘zoynaklar,
quloqbog‘lar, niqoblar, dubulg‘alar, nafas olish niqoblari va boshqa texnik
vositalar mavjud. Ularning har biri ish turiga qarab tanlanadi va texnik talablar
asosida muntazam yangilanib borilishi shart. SHCH kabi temir yo‘l uzellarida
bu vositalarning mavjudligi xodimlar salomatligini saqlashda asosiy omillardan
biri hisoblanadi.
Mehnat muhofazasi tizimi samarali ishlashi uchun bu sohadagi barcha
komponentlar o‘zaro muvofiqlashtirilgan bo‘lishi zarur. Bunda korxona
rahbariyati, mehnat muhofazasi bo‘yicha mas’ul xodimlar, texnika xavfsizligi
muhandislari, tibbiyot xodimlari va o‘qituvchi-instruktorlarning hamkorligi
muhim ahamiyatga ega. Har bir bosqichda mehnat muhofazasiga oid hujjatlarni
yuritish, xavfsizlikni baholovchi indikatorlarni o‘lchab borish va ularni ichki
nazorat orqali muntazam tahlil qilish talab etiladi. Aks holda, tizim samarasi
pasayadi va xavfli holatlar soni ko‘payadi. 3
Mehnat muhofazasi nafaqat texnik va gigiyenik chora-tadbirlarni o‘z ichiga
oladi, balki u korxona faoliyatining umumiy iqtisodiy samaradorligiga ham
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishda sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisalar,
ishchilarning sog‘lig‘iga yetkazilgan zarar, kasbiy kasalliklar va vaqtincha
mehnatga layoqatsizlik holatlari korxonaga moddiy zarar yetkazadi, ishlab
chiqarish jarayonining uzluksizligini buzadi. Bu esa mahsulot ishlab chiqarish
hajmining kamayishiga, buyurtmalarning kechikishiga, jarimalarga va imidj
yo‘qotilishiga olib keladi.
Agar korxona mehnat muhofazasi tizimini samarali yo‘lga qo‘ygan bo‘lsa,
bu holat korxona foydasining barqaror bo‘lishini ta’minlaydi, mehnat
3
Sh. X. Yo‘ldoshev. “Mehnat muhofazasi va ekologiya”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021.

11unumdorligi ortadi va xodimlar o‘z vazifalarini ishonch bilan bajaradilar.
Xavfsiz muhitda ishlovchi xodim kamroq charchaydi, psixologik barqarorlikka
ega bo‘ladi, natijada jamoa muhitida ham ijobiy ruh shakllanadi. Shu sababli
mehnat muhofazasiga sarflanadigan har qanday mablag‘ — bu investitsiya
sifatida qaraladi. Bu mablag‘ keyinchalik korxonaning umumiy samaradorligi
va rentabelligiga xizmat qiladi.
Ijtimoiy jihatdan mehnat muhofazasi — inson salomatligi va hayotini
himoya qilishga yo‘naltirilgan asosiy vositadir. Xodimlar o‘z ish joylarida
xavfsiz mehnat sharoitlariga ega bo‘lish huquqiga ega, bu huquq Konstitutsiya
va mehnat qonunchiligi bilan kafolatlangan. Har qanday ishchi o‘z hayoti va
salomatligiga tahdid solinmaydigan ish sharoitlarida ishlashni talab qilishga
haqli. Mehnat muhofazasi tizimi mazkur huquqlarni ta’minlash orqali inson
qadr-qimmatini muhofaza qiladi, ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi va
sog‘lom mehnat resurslari shakllanishiga zamin yaratadi.
Korxonalarda mehnat muhofazasini boshqarish alohida tizim asosida
amalga oshiriladi. Bu boshqaruv jarayonida umumiy strategiya, operativ
rejalashtirish, xavf-xatarning monitoringi, nazorat va tahlil, xodimlarni o‘qitish
va rag‘batlantirish, texnik vositalarning sertifikatlanishi va me’yoriy hujjatlar
bilan ishlash kabi bosqichlar mavjud. Mehnat muhofazasi tizimining boshqaruvi
korxona rahbariyati darajasida amalga oshiriladi va alohida mas’ul xodimlar,
bosh muhandislar yoki xavfsizlik bo‘yicha muhandislar bu jarayonga rahbarlik
qiladi.
Tizimli boshqaruv nuqtai nazaridan, mehnat muhofazasi korxonada ISO
45001 xalqaro standartiga muvofiq tashkil etilishi kerak. Bu standart ish
joylarida xavfsizlikni ta’minlash, sog‘lom mehnat muhitini yaratish va doimiy
ravishda jarayonni takomillashtirishga xizmat qiladi. U xavfni oldindan
aniqlash va baholash, rejalashtirish va profilaktik choralar ko‘rish, audit
o‘tkazish va nazorat qilish orqali mehnat xavfsizligini boshqarishni nazarda

12tutadi. Ayni paytda ko‘plab korxonalar bu tizimni joriy etish orqali zamonaviy
xavfsizlik talablariga moslashmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda bu borada sezilarli yutuqlarga
erishilmoqda. Hukumat tomonidan mehnat muhofazasiga oid yangi normativ
hujjatlar ishlab chiqilmoqda, qoidabuzarliklar uchun jazolar kuchaytirilmoqda,
texnik nazorat tizimlari modernizatsiya qilinmoqda. Ayniqsa, yirik transport
tarmoqlarida — jumladan, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzelida — xavfsizlik
tamoyillarini qat’iy joriy etish orqali favqulodda holatlar soni kamaytirilmoqda.
Shu bilan birga, xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda o‘quv dasturlari, malaka
oshirish kurslari, simulyator mashg‘ulotlari va seminarlar o‘tkazilmoqda.
Korxonalarda mehnat muhofazasini ta’minlash uchun xavflarni baholash va
ularni bartaraf etishga yo‘naltirilgan dasturlar ishlab chiqiladi. Bu dasturlar real
mehnat sharoitlariga asoslangan holda tuziladi va xavf omillari bo‘yicha
toifalarga ajratiladi. Masalan, mexanik xavflar, fizikaviy xavflar, kimyoviy
omillar, psixologik va ergonomik noqulayliklar, biologik ta’sirlar alohida
baholanadi va har biri bo‘yicha maxsus chora-tadbirlar belgilanadi. Har bir
ishlab chiqarish uchastkasi yoki sex o‘ziga xos xavf profiliga ega bo‘lganligi
sababli, yondashuv individual tarzda amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, korxonada har yili “Mehnat muhofazasi haftaligi”,
“Xavfsizlik kuni”, “Texnika xavfsizligi bo‘yicha seminar” kabi tadbirlar tashkil
etiladi. Bu tadbirlar xodimlarni o‘z huquq va majburiyatlaridan xabardor qilish,
ularda xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, ilg‘or tajribalarni o‘rtoqlashish va
motivatsiyani oshirishga xizmat qiladi. Amaliy tajriba ko‘rsatmoqdaki, bu kabi
ichki tashkiliy chora-tadbirlar orqali baxtsiz hodisalar soni keskin kamayadi va
xodimlar o‘z ish joyiga ko‘proq mas’uliyat bilan yondashadi.
Mehnat muhofazasi bilan bog‘liq muhim masalalardan yana biri — bu
statistik tahlildir. Har bir korxonada jarohatlanish holatlari, kasalliklar darajasi,
ishlab chiqarishdagi to‘xtalishlar, mehnatga layoqatsizlik kunlari hisobga
olinadi va yillik tahlil asosida muammoli nuqtalar aniqlanadi. Statistik tahlillar

13korxona strategiyasini belgilashda, xavfsizlikka yo‘naltirilgan sarmoya hajmini
belgilashda, o‘quv dasturlarini rejalashtirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat
qiladi. Bundan tashqari, bu ma’lumotlar nazorat organlariga hisobot shaklida
topshiriladi va davlat siyosatida foydalaniladi.
1.2. Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning roli
Mehnat muhofazasi tizimining samarali ishlashi ko‘p jihatdan boshqaruv
mexanizmlariga bog‘liq. Boshqaruv bu yerda faqatgina buyruq va nazoratdan
iborat bo‘lmay, balki mehnat sharoitlarini xavfsiz va sog‘lom tarzda tashkil
etish, xodimlarning salomatligini muhofaza qilish, ishlab chiqarish xavfini
kamaytirish va natijada korxona samaradorligini oshirishga qaratilgan kompleks
jarayondir. Boshqaruv funksiyalari doirasida mehnat muhofazasi strategiyasini
ishlab chiqish, uning huquqiy, tashkiliy, moliyaviy va texnik asoslarini
belgilash muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxona yoki tashkilot miqyosida mehnat muhofazasini boshqarish
bo‘yicha yondashuvlar zamonaviy menejment nazariyasiga asoslanadi. Bunda
rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish va rag‘batlantirish
funksiyalari asosiy ustun sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir funksiyaning o‘z
vazifalari bor: rejalashtirishda xavflarni oldindan baholash, tashkil etishda
mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlarni joriy qilish, muvofiqlashtirishda turli
bo‘limlar faoliyatini uyg‘unlashtirish, nazoratda esa holatni baholab borish
amalga oshiriladi. Bu elementlar birgalikda xavfsizlikni boshqaruv tizimiga
aylantiradi.
Boshqaruv tizimining markaziy elementi bu – mehnat muhofazasi
siyosatidir. Bu siyosat korxonaning ichki hujjati sifatida shakllantiriladi va unda
korxona rahbariyatining xavfsizlik masalalariga munosabati, maqsadlari,
tamoyillari va rejalari aks ettiriladi. Mehnat muhofazasi siyosati faqat deklarativ
bayonot emas, balki real faoliyatni boshqaruvchi hujjat bo‘lishi lozim. U
asosida boshqa reglamentlar, yo‘riqnomalar, xavfsizlik kartalari, xodimlar

14uchun ko‘rsatmalar ishlab chiqiladi. Shu jihatdan, mehnat muhofazasining
yuritilishi boshqaruv madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi.
Korxona rahbariyati mehnat muhofazasiga mas’uliyat bilan yondashgan
taqdirda, u doirasida xavfsizlik bo‘yicha alohida bo‘lim tashkil etiladi. Bu
bo‘lim mehnat muhofazasi bo‘yicha siyosatni amalga oshirish, xavflarni tahlil
qilish, favqulodda holatlar uchun tayyorgarlikni belgilash, xodimlarni o‘qitish
va monitoring qilish kabi funksiyalarni bajaradi. Bo‘limda odatda bosh
mutaxassislar, texnika xavfsizligi muhandislari, sanitariya gigiyena vakillari,
yong‘in xavfsizligi bo‘yicha mutaxassislar faoliyat yuritadi. Bu kadrlar faoliyati
esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri rahbariyat bilan hamkorlikda olib boriladi.
Boshqaruvning samarali yuritilishi uchun statistik tahlil va auditlar
o‘tkazish muhim. Bu usulda har bir ishlab chiqarish uchastkasi, sex yoki xizmat
zonasi xavf darajasi bo‘yicha baholanadi. Tizimda sodir bo‘lgan baxtsiz
hodisalar, shikastlanishlar, ishchilar tomonidan qilinayotgan texnika xavfsizligi
qoidalariga amal qilish darajasi statistik tahlillar orqali aniqlanadi. Bu raqamlar
asosida boshqaruv qarorlar qabul qiladi, yangi usullar ishlab chiqadi yoki
mavjud bo‘lgan siyosatni yangilaydi. Boshqaruv nazorati real holatga tayanib
amalga oshirilishi lozim.
Boshqaruvda rejalashtirish bosqichi juda muhim o‘rin tutadi.
Rejalashtirishda yil davomida amalga oshirilishi kerak bo‘lgan xavfsizlik
tadbirlari, auditlar soni, xodimlar uchun o‘tkaziladigan o‘quv mashg‘ulotlari,
xavfsizlik kampaniyalari, moliyaviy mablag‘lar taqsimoti, yangi himoya
vositalarini xarid qilish rejalashtiriladi. Ushbu reja mehnat muhofazasi bo‘yicha
xizmatlar bilan birgalikda ishlab chiqiladi va rahbariyat tomonidan tasdiqlanadi.
Har chorakda bu rejalarning bajarilishi monitoring qilinadi va zarur hollarda
qayta ko‘rib chiqiladi.
Boshqaruvda inson omili ham alohida ahamiyatga ega. Ko‘plab xavfsizlik
bilan bog‘liq hodisalar insonning e’tiborsizligi, charchoq, bilim yetishmasligi
yoki mehnat muhofazasi qoidalariga nisbatan loqayd munosabati sababli sodir

15bo‘ladi. Shu sababli boshqaruv faqat nazorat va buyruq asosida emas, balki
ruhiy motivatsiya, tushuntirish, rag‘batlantirish, ijtimoiy e’tirof kabi yumshoq
usullarni ham o‘z ichiga olishi kerak. Bu yondashuv xavfsizlik madaniyatini
shakllantirishga yordam beradi.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha samarali boshqaruv tizimi bo‘lmagan
korxonalarda texnik avariyalar, jarohatlanishlar, ekologik ifloslanish, mehnatga
layoqatsizlik kunlarining ortishi kabi holatlar tez-tez uchraydi. Bu esa nafaqat
iqtisodiy zarar, balki korxonaning obro‘siga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu
boisdan, har bir zamonaviy korxona o‘z boshqaruv strukturasida xavfsizlik
bo‘yicha yetarli darajada mustaqil va kuchli tizim yaratishga intilishi zarur.
Boshqaruv tizimida hisobot va hujjat yuritish tartibi ham muhim o‘rin
egallaydi. Har bir hodisa, xodimga berilgan muhofaza vositasi, o‘tkazilgan
o‘quv mashg‘ulotlari, mavjud xavf manbalari haqida hujjatlar yuritiladi. Bu
hujjatlar korxona ichki tahlili uchun ham, tashqi auditorlar yoki nazorat
organlari uchun ham muhim manba hisoblanadi. Boshqaruv aynan shu
ma’lumotlarga tayangan holda strategik va taktik qarorlar qabul qiladi.
Har qanday korxonada mehnat muhofazasini samarali tashkil etish
boshqaruv strukturasining aniq tuzilishiga bog‘liq. Bu tuzilma ko‘pincha
korxona boshqaruv iyerarxiyasi doirasida alohida bo‘lim sifatida faoliyat
yuritadi. Mehnat muhofazasi bo‘limi bevosita bosh direktor yoki bosh
muhandisga bo‘ysunadi. Bu bo‘lim ichki jarayonlar, xavfsizlik bo‘yicha
tartiblar va qonunchilikka muvofiqlikni nazorat qiladi. Ushbu bo‘limda
ishlovchi mutaxassislar ishlab chiqarish xavfini aniqlash, profilaktik chora-
tadbirlar ishlab chiqish va ularni amaliyotga tatbiq etish bilan shug‘ullanadi.
Tashkiliy boshqaruv tizimining markazida mehnat muhofazasi bo‘yicha
muvofiqlashtiruvchi guruhlar turadi. Bu guruhlar odatda sexlar, uchastkalar
yoki xizmatlar doirasida faoliyat yuritadi. Ular xavfsizlik talablarini joyida
nazorat qiladi, hodisalarning oldini olish bo‘yicha takliflar beradi, baxtsiz
hodisalar sodir bo‘lganda tezkor axborot va harakat rejasini ishga tushiradi.

16Mehnat muhofazasi bo‘yicha sex vakillari har oyning belgilangan kunida
muvofiqlashtiruvchi yig‘inlarda ishtirok etadi va rahbariyatga holat to‘g‘risida
hisobot taqdim etadi.
Ichki nazorat tizimi mehnat muhofazasi boshqaruvining ajralmas qismidir.
Bu tizim doirasida korxona ichida rejalashtirilgan va rejadan tashqari auditlar
o‘tkaziladi. Auditlar vaqtida xavfsizlik vositalari, muhofaza qurilmalari,
yoritish, shamollatish, evakuatsiya yo‘llari, xavfli hududlar belgilarining
mavjudligi va holati, texnik reglamentlar, ishchi o‘rinlarining ergonomikasi
o‘rganiladi. Har bir aniqlangan kamchilik maxsus dalolatnoma bilan
rasmiylashtiriladi va bartaraf etish bo‘yicha muddatlar belgilanadi.
Bundan tashqari, har bir korxonada mehnat muhofazasi bilan bog‘liq
favqulodda vaziyatlar bo‘yicha tezkor harakat rejalari mavjud bo‘lishi shart. Bu
rejalar xavf tug‘ilganda xodimlar qanday yo‘l tutishi, qanday xavfsizlik
vositalarini qo‘llashi, evakuatsiya tartibi va tez yordam chaqirish kabi
qoidalarni belgilaydi. Bunday hujjatlar rahbar, xizmat boshlig‘i, mehnat
muhofazasi bo‘limi va texnik xodimlar tomonidan ishlab chiqiladi va har yili
yangilanib boriladi.
Boshqaruv faoliyatida nazoratning yana bir shakli – xodimlar tomonidan
shikoyat va murojaatlarni ko‘rib chiqishdir. Korxonada bu maqsadda ishonch
qutilari, onlayn platformalar yoki xavfsizlik bo‘yicha maxsus telefon raqamlari
joriy etiladi. Har bir murojaat alohida tartibda ko‘rib chiqiladi, tegishli hujjatlar
bilan rasmiylashtiriladi va hal qilinadi. Bu orqali mehnat muhofazasi tizimining
ochiqligi va shaffofligi ta’minlanadi, xodimlarning xavfsizlikka bo‘lgan
ishonchi mustahkamlanadi.
Huquqiy asoslar mehnat muhofazasi boshqaruvining mustahkam
poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, “Mehnat
muhofazasi to‘g‘risida”gi Qonun, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, SSV va
DSQ tomonidan tasdiqlangan sanitariya-gigiyena normalari mehnat
muhofazasining asosiy normativ hujjatlaridir. Shuningdek, Davlat mehnat

17inspeksiyasi tomonidan chiqarilgan buyruklar va ko‘rsatmalar ham korxona
ichki siyosatida e’tiborga olinadi.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha huquqiy hujjatlar asosida korxona ichki
reglamentlari, xavfsizlik texnikasi bo‘yicha yo‘riqnomalar, xizmat ko‘rsatma
kartalari, xodimlarga mo‘ljallangan tushuntirish materiallari ishlab chiqiladi.
Har bir yangi xodim ishga kirishdan avval ushbu hujjatlar asosida o‘qitiladi va
imzo bilan tanishtiriladi. Bu huquqiy protsedura boshqaruvda xavfsizlik
siyosatini qonuniy himoyalangan shaklga keltiradi. 4
Mehnat muhofazasi bo‘yicha boshqaruv faqat yirik korxonalarda emas,
balki kichik va o‘rta biznes subyektlarida ham majburiy hisoblanadi. Xususan,
transport, qurilish, kimyo, oziq-ovqat, to‘qimachilik va energetika tarmoqlarida
xavfsizlik talablari ancha qat’iy belgilangan. Davlat inspeksiyasi ushbu
subyektlarda ham reja asosida yoki shikoyat asosida tekshiruv o‘tkazadi.
Shuning uchun, har qanday ishlab chiqarish faoliyatini yurituvchi tashkilot o‘z
boshqaruv tizimida mehnat muhofazasi strukturasi bo‘lishini ta’minlashi shart.
Mehnat muhofazasi bilan bog‘liq eng muhim strategik vazifalardan biri —
mehnatga layoqatsizlik holatlarini kamaytirishdir. Bu korxonada ishlab
chiqarish sur’atlarini tushirmaslik, moliyaviy yo‘qotishlarning oldini olish va
ijtimoiy mas’uliyatni bajarish uchun zarurdir. Shu bois boshqaruv qarorlarida
har doim xavfsizlik indikatorlari inobatga olinadi, investitsion rejalarda
muhofaza vositalari xaridi uchun budjet ajratiladi, malaka oshirish kurslariga
mablag‘ yo‘naltiriladi.Boshqaruv faoliyatida shaxsiy javobgarlik ham
muhimdir. Bosh direktor, texnik direktor, bosh muhandis va mehnat muhofazasi
xodimlari o‘rtasida mas’uliyat aniq taqsimlanadi. Har bir lavozimda
xavfsizlikka oid vazifalar lavozim yo‘riqnomasi asosida belgilangan bo‘ladi.
Shu tartibda har bir xodim o‘z javobgarlik doirasini biladi, bu esa
boshqaruvning izchil va barqaror ishlashiga xizmat qiladi.
4
G‘. A. Abdullayev. “Xavfsizlik texnikasi asoslari va mehnat muhofazasi”. – Samarqand:
SamDU, 2020.

18Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning asosiy yo‘nalishlaridan
biri — bu strategik rejalashtirishdir. Har bir yirik yoki o‘rta korxonada yil
davomida amalga oshirilishi zarur bo‘lgan xavfsizlik tadbirlari aniq reja asosida
belgilanadi. Bu rejalarga xodimlar uchun o‘quv mashg‘ulotlari, xavfsizlik
tekshiruvlari, avariya xavfini baholash, yangi muhofaza vositalarini xarid qilish,
binolarda evakuatsiya mashqlari, texnik vositalarning nazoratdan o‘tkazilishi
kiritiladi. Rejalar mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlar tomonidan ishlab
chiqiladi va korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Boshqaruv doirasida eng muhim komponentlardan biri – xodimlarni o‘qitish
va ularning bilim darajasini muntazam oshirib borishdir. Har bir ishchi va
muhandis mehnat muhofazasi qoidalarini chuqur bilishi va amalda qo‘llay
olishi lozim. Shu sababli korxonalarda tizimli ravishda o‘quv kurslari, qisqa
muddatli seminarlar, stajirovkalar tashkil qilinadi. Ishga yangi qabul qilingan
xodimlar esa mehnat muhofazasi bo‘yicha dastlabki o‘quv mashg‘ulotlaridan
o‘tadi. Har yili barcha ishchilarning bilim darajasi qayta attestatsiyadan
o‘tkaziladi.
Boshqaruv tizimida o‘quv jarayonining sifatini ta’minlash uchun vizual
materiallar, xavfsizlik bo‘yicha video darslar, devoriy stendlar, yo‘riqnomalar
va amaliy simulyatorlardan foydalaniladi. Temir yo‘l sohasida, ayniqsa SHCH
kabi mintaqaviy bo‘limlarda, harakat tarkibi bilan ishlaydigan xodimlar uchun
avariya holatlarini modellashtiruvchi virtual treninglar yo‘lga qo‘yilgan. Bu
mashg‘ulotlar amaliy tajriba va xatolardan xoli, xavfsiz muhitda o‘rganishni
ta’minlaydi.
Xavfsizlik madaniyatini shakllantirish boshqaruv faoliyatida alohida o‘rin
tutadi. Bu madaniyat – faqat qoidalarni bilish emas, balki ularni ongli ravishda
kundalik ish faoliyatida qo‘llash, xavfli holatlarga befarq bo‘lmaslik,
xavfsizlikni umumiy qadriyat sifatida qabul qilishdan iborat. Bunday
madaniyatni shakllantirish uchun rahbar xodimlar o‘zlari namunali bo‘lishlari,
xavfsizlik masalasini doimiy ravishda kun tartibiga chiqarishlari lozim.

19Shuningdek, jamoaviy targ‘ibot, tashqi ko‘rgazmalar, stikerlar, devoriy e’lonlar
yordamida xavfsizlik madaniyatini mustahkamlash mumkin.
Boshqaruvda xavflarni oldindan aniqlash va baholash (risk assessment)
usuli muhim ahamiyatga ega. Bu yondashuv korxona ichidagi har bir jarayon,
operatsiya yoki ish joyi bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavflarni
aniqlash, ularning ehtimoli va og‘irlik darajasini baholash hamda bartaraf etish
chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat. Har bir xavf darajasi bo‘yicha
ustuvorlik belgilanadi: eng og‘ir va tez-tez uchraydigan xavflar birinchi
navbatda bartaraf etiladi. Bunda eng zamonaviy usul – “HAZOP” (Hazard and
Operability Study) tahlil usuli bo‘lishi mumkin.
Boshqaruvda motivatsiya tizimi ham alohida o‘ringa ega. Xodimlarni
mehnat muhofazasi qoidalariga amal qilgani uchun moddiy va nomoddiy tarzda
rag‘batlantirish xavfsizlikni oshirishga xizmat qiladi. Bu uchun mukofotlar,
faxriy yorliqlar, qo‘shimcha ta’til kunlari, rag‘bat kartalari, jamoaviy
peshqadamlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha reytinglar joriy qilinadi. Aksincha,
qoidabuzarlik yoki xavfsizlikka beparvolik holatlari ogohlantirish, jarima yoki
lavozimiy javobgarlik bilan tartibga solinadi.Korxona boshqaruvida xavfsizlik
bo‘yicha yutuqlar ochiq tan olinadi. Masalan, “Oyining eng xavfsiz uchastkasi”,
“Yilning e’tiborli ishchisi”, “Xavfsizlik bo‘yicha eng namunali brigada” kabi
nominatsiyalar yo‘lga qo‘yiladi. Bu orqali xodimlar orasida musobaqa muhiti
yaratiladi va xavfsizlik masalasiga befarqlik kamayadi. Motivatsion boshqaruv
yondashuvi xavfsizlikni ixtiyoriy tartibda qo‘llash madaniyatini kuchaytiradi.
Mehnat muhofazasini boshqarishda tashqi ta’sir omillar ham hisobga
olinadi. Masalan, ob-havo sharoitlari, ishlab chiqarish yuklamasi, texnik
vositalarning eskirganligi, kadrlar almashinuvi xavfsizlikka bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli, strategik rejalashtirish jarayonida bu omillar oldindan
prognoz qilinadi va ularning salbiy ta’sirini minimallashtiruvchi yechimlar
ishlab chiqiladi. Xavfli hududlarda ish vaqtining qisqartirilishi, dam olish
tartibining moslashtirilishi, texnik vositalarni almashtirish rejasi kabi choralar

20boshqaruv qarorlariga kiradi.Boshqaruv jarayonida mehnat muhofazasiga doir
ma’lumotlar muntazam yig‘iladi, tahlil qilinadi va hisobot shaklida rahbariyatga
taqdim etiladi. Bu hisobotlar sonli va sifat jihatdan baholanadi: nechta hodisa
sodir bo‘ldi, qanday sabablar bo‘yicha, qanday xavfsizlik vositalari ishlamadi,
qaysi uchastka yoki brigadada muammo ko‘p, qaysi ishchi qayta-qayta
qoidabuzarlikka yo‘l qo‘ydi va h.k. Ana shu axborot asosida boshqaruv aniq va
samarali choralarni belgilaydi.
Jadval: Mehnat muhofazasini boshqarish yo‘nalishlari va asosiy
funksiyalari
№ Boshqaruv yo‘nalishi Asosiy funksiyalari
1 Strategik rejalashtirish Yillik xavfsizlik dasturlarini tuzish, budjet
ajratish, xavfli hududlarni aniqlash
2 Tashkiliy struktura Mehnat muhofazasi bo‘yicha bo‘lim tashkil
etish, lavozim majburiyatlarini belgilash
3 Xavflarni baholash va
oldini olish Risklarni aniqlash, ustuvorlik asosida choralar
ishlab chiqish
4 Nazorat va audit Ichki tekshiruvlar o‘tkazish, holatni aniqlash,
dalolatnoma tuzish
5 Xodimlarni o‘qitish va
malaka oshirish Dastlabki, davriy, amaliy va virtual
mashg‘ulotlar tashkil etish
6 Motivatsiya va
rag‘batlantirish Xavfsizlikka amal qilganlarni mukofotlash,
musobaqalar, faxriy yorliqlar
7 Huquqiy asos va hujjat
yuritish Mehnat kodeksi va boshqa normativ hujjatlarga
tayangan holda ichki yo‘riqnomalar ishlab
chiqish
8 Texnologik yondashuvlar Sensorlar, video monitoring, sun’iy intellekt
asosidagi prognozlash tizimlar joriy etish
9 Shaffoflik va ochiqlik Hisobotlar, stendlar, portal va ilovalar orqali
xavfsizlik ma’lumotlarini doimiy ochiq qilish

2110 Xalqaro standartlar
integratsiyasi ISO 45001, ILO tamoyillarini joriy etish, ilg‘or
xorijiy tajribalarni tatbiq qilish
Korxona boshqaruvi, ayniqsa SHCH kabi transport bo‘limlarida,
xavfsizlikning ishlab chiqarish jarayonidagi ajralmas komponenti ekanini doim
esda tutgan holda harakat qiladi. Mehnat muhofazasini faqat bir martalik tadbir
emas, balki tizimli, doimiy takomillashib boruvchi boshqaruv yo‘nalishi sifatida
shakllantirish muhim. Har qanday texnologik innovatsiya yoki ishlab chiqarish
hajmi ortishi xavfsizlik masalasining qayta ko‘rib chiqilishini talab qiladi.
So‘nggi yillarda mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy
texnologiyalarni qo‘llash tendensiyasi kuchaymoqda. Ayniqsa, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari asosida ishlab chiqilgan dasturiy ta’minotlar
orqali xavf omillarini aniqlash, hisobotlar yuritish, statistik tahlil qilish va
nazoratni masofadan amalga oshirish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Ko‘plab yirik
korxonalarda “E-mehnat muhofazasi” platformalari joriy etilgan bo‘lib, bu
orqali barcha xavfsizlik hujjatlari elektron shaklda saqlanadi, xodimlarning
bilim darajasi monitoring qilinadi va ogohlantirishlar avtomatik tarzda
yuboriladi.
Masalan, temir yo‘l sohasida xavfsizlik tizimlariga integratsiyalashgan
“avtomatik nazorat panellari” yoki “sensorli ogohlantirish tizimlari” orqali ish
joylaridagi harorat, namlik, gaz ta’siri, silkinish yoki harakatdagi ob’ektlar
aniqlanadi. Bu texnologiyalar mehnat xavfsizligini real vaqt rejimida kuzatishga
imkon beradi. Rahbariyat esa boshqaruv qarorlarini oldindan aniqlangan
ma’lumotlarga asoslanib qabul qiladi. Boshqaruv bu texnologiyalarni ishlab
chiqarishning ajralmas qismiga aylantiradi.
Shuningdek sun’iy intellekt asosidagi algoritmlar yordamida xavfli holatlar
yuzaga kelish ehtimoli bashorat qilinmoqda. Bunda ishlab chiqarish jarayonlari
bo‘yicha yig‘ilgan tarixiy ma’lumotlar tahlil qilinadi, baxtsiz hodisalar
sabablarining ketma-ketligi aniqlanadi va shu asosda xavf darajasi prognoz

22qilinadi. Bunday tahlillar rahbariyatga ehtimolli tahdidlarni oldindan ko‘rib
chiqish, mehnat muhofazasi bo‘yicha yangi strategiyalar ishlab chiqish
imkonini beradi.
Xalqaro miqyosda mehnat muhofazasini boshqarish bo‘yicha ko‘plab ilg‘or
tajribalar mavjud. Masalan, Yevropa Ittifoqi davlatlarida xavfsizlik boshqaruvi
ISO 45001:2018 standarti asosida yuritiladi. Bu standart xavfsizlikka strategik
yondashuv, xatarlarni baholash, manfaatdor tomonlarni jalb qilish, hujjatlarni
tizimlashtirish va doimiy takomillashtirish tamoyillariga asoslanadi. Bu model
korxonani global darajadagi xavfsizlik standartlariga moslashtirishga xizmat
qiladi. O‘zbekistonda ham ko‘plab kompaniyalar bu standartni joriy etmoqda.
Shuningdek, Yaponiya, Germaniya, Janubiy Koreya tajribasida xavfsizlik
madaniyati chuqur singdirilgan bo‘lib, u yerda har bir ishchi o‘z xavfsizligi
uchun javobgar shaxs sifatida qaraladi. Xodimlar tomonidan xavfli vaziyatlar
yuzaga kelishidan oldin rahbariyatga xabar berish amaliyoti yo‘lga qo‘yilgan.
Bunday yondashuvda eng oddiy takliflar ham inobatga olinadi, bu esa ishlab
chiqarish jarayonida ishtirokchilarning mas’uliyatini kuchaytiradi.
Boshqaruvning markazida – inson, ya’ni xodim turadi.
O‘zbekistonning ishlab chiqarish korxonalarida, xususan, SHCH kabi
transport sohalarida bu tajribalarni bosqichma-bosqich joriy etish boshqaruv
tizimini kuchaytiradi. Masalan, xavfsizlik bo‘yicha “feedback” tizimlarini
yo‘lga qo‘yish, onlayn monitoring vositalari, shikoyatlarni tezkor qayta
ishlovchi platformalar va mobil ilovalar bu sohada yangi bosqichni boshlab
berdi. Bu texnologik yechimlar rahbariyatning holatdan doimiy xabardor
bo‘lishini ta’minlaydi.
Boshqaruvda o‘lchovli indikatorlar – KPI (Key Performance Indicators)
joriy qilinishi mehnat muhofazasi samaradorligini baholash uchun zarurdir. Bu
indikatorlar qatoriga quyidagilar kiradi: mehnatga layoqatsizlik kunlari soni,
xavfli holatlarning qayd etilishi, auditda aniqlangan kamchiliklar soni,
xodimlarning o‘qitilish darajasi, xavfsizlik bo‘yicha fikr bildirganlar ulushi va

23hokazolar. Bu raqamlar asosida rahbariyat qaysi yo‘nalishda zaiflik borligini
aniqlaydi va o‘z strategiyasini qayta ko‘rib chiqadi.
Mehnat muhofazasini boshqarishda shaffoflik ham muhimdir. Tashkilot
ichida barcha xavfsizlik qoidalari, yillik reja, xavfli hududlar ro‘yxati, harakat
kartalari, texnik talablarga oid hujjatlar ochiq e’lon qilinadi. Bu ma’lumotlar
xodimlar uchun doimiy mavjud bo‘lishi, internet portal, stend yoki mobil
platformalarda muntazam yangilanib borilishi zarur. Shuningdek, rahbariyat
xodimlarga bu sohadagi o‘zgarishlar haqida muntazam ma’lumot berib boradi.
Yana bir zamonaviy yondashuv – boshqaruvning insoniy omillar bilan
uyg‘unligi. Bu yondashuvga ko‘ra, xavfsizlik faqat texnik yoki tashkiliy masala
emas, balki inson salomatligi, psixologiyasi, ruhiy holati, ijtimoiy
munosabatlari bilan chambarchas bog‘liq. Shu sababli, boshqaruvda psixologik
yordam xizmati, stressni kamaytiruvchi chora-tadbirlar, dam olish zonasini
tashkil etish, emotsional barqarorlikni oshiruvchi mashg‘ulotlar ham kiritiladi.
Bunday yondashuv xavfsizlik madaniyatini chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
Mehnat muhofazasini boshqarishda tarmoqlararo hamkorlikni yo‘lga
qo‘yish ham foydali bo‘ladi. Korxonalar boshqa tashkilotlar, ilmiy markazlar,
ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda xavfsizlik bo‘yicha treninglar,
seminarlar, metodik qo‘llanmalar ishlab chiqishlari mumkin. Shuningdek,
o‘zaro tajriba almashinuvi, xavfsizlik bo‘yicha anjumanlar, xalqaro
ko‘rgazmalarda ishtirok etish orqali boshqaruv jamoalari o‘z bilim va
ko‘nikmalarini kengaytiradilar.
Yakuniy jihat – boshqaruvda barqarorlik. Mehnat muhofazasi bo‘yicha bir
martalik tadbirlar emas, balki tizimli, doimiy, o‘lchab boriladigan,
yangilanadigan siyosat yuritilishi lozim. Har bir bosqichda muammo
aniqlanadi, u bartaraf etiladi, natija tahlil qilinadi va yangi xavfsizlik darajasi
yaratiladi. Bunday yondashuv har qanday korxonani, xoh u yirik temir yo‘l
bo‘limi bo‘lsin, xoh kichik sex, barqaror, xavfsiz va ishonchli ish joyiga
aylantiradi.

241.3. Temir yo‘l transportida mehnat muhofazasi bo‘yicha xalqaro va
milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar
Temir yo‘l transporti eng xavfli ishlab chiqarish sohalaridan biri
hisoblanadi. Ushbu sohada xodimlar faoliyati og‘ir jismoniy mehnat,
mexanizatsiyalashgan jarayonlar, harakatdagi mashinalar, baland kuchlanishli
elektr tarmoqlari, dinamik harakat va noqulay ob-havo sharoitlarida bajarilishi
bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ushbu yo‘nalishda mehnat muhofazasiga oid
xalqaro va milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlarning mavjudligi mutlaq zaruratga
aylangan.
Xalqaro miqyosda mehnat muhofazasini tashkil qilish va nazorat qilish
bo‘yicha yetakchi tashkilotlardan biri bu – Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO –
International Labour Organization) hisoblanadi. ILO tomonidan ishlab
chiqilgan ko‘plab konvensiyalar va tavsiyalar butun dunyoda mehnat
xavfsizligini ta’minlashda asosiy huquqiy manba sifatida xizmat qiladi. Mazkur
tashkilot 1919 yilda tashkil topgan bo‘lib, bugungi kunda 180 dan ortiq davlat
a’zoligiga ega. O‘zbekiston ham ILOning faol a’zolaridan biri hisoblanadi.
ILO tomonidan mehnat muhofazasi sohasida qabul qilingan konvensiyalar
ichida eng asosiylari quyidagilardir:
 155-sonli “Mehnat muhofazasi va ish joyidagi sog‘liq to‘g‘risida”gi
konvensiya (1981);
 187-sonli “Mehnat muhofazasi bo‘yicha ilg‘or siyosat to‘g‘risida”gi
konvensiya (2006);
 161-sonli “Ish joyida sog‘liqni saqlash xizmatlari” konvensiyasi (1985);
 170-sonli “Kimyoviy moddalardan foydalanishda xavfsizlik” konvensiyasi
(1990).
155-sonli konvensiyada barcha ish joylarida xavfsizlikni ta’minlash, sog‘liq
uchun xavfli omillarning oldini olish, xavfsizlik bo‘yicha siyosat yuritish,
xodimlarni o‘qitish va maslahat berish, xavflarni monitoring qilish kabi

25tamoyillar aniq belgilangan. Bu konvensiya temir yo‘l transporti kabi texnik
xavfi yuqori bo‘lgan sohalarda ayniqsa dolzarbdir.
187-sonli konvensiya esa davlatlar miqyosida mehnat muhofazasi bo‘yicha
strategiyalar ishlab chiqish, har yili monitoring qilish, xavf statistikalarini ochiq
e’lon qilish, foydali tajribalarni umumlashtirishga qaratilgan. Ushbu konvensiya
doirasida transport tarmoqlarida xavfsizlikni ta’minlash uchun o‘ziga xos
indikatorlar ishlab chiqiladi. SHCH singari temir yo‘l uzellarida bu talablarni
bajarish transport xavfsizligini ham oshiradi.Xalqaro amaliyotda yana bir
muhim huquqiy hujjat — “ISO 45001:2018” xalqaro standarti hisoblanadi. Bu
standart mehnat muhofazasi va kasbiy xavfsizlikni boshqarish tizimini tashkil
etish, xavflarni baholash va bartaraf qilish, manfaatdor tomonlar bilan muloqot
qilish, doimiy takomillashtirish jarayonini yo‘lga qo‘yishni talab qiladi. Bu
tizim yirik temir yo‘l korxonalarida xavfsizlikni strategik boshqaruv darajasiga
olib chiqadi.
ISO 45001 standarti avvalgi OHSAS 18001 tizimining
modernizatsiyalashgan shaklidir. Bu hujjat transport tizimlarida xavfsizlik
siyosatini ishlab chiqish, har bir lavozim egasining javobgarligini belgilash,
xavfli operatsiyalarning ro‘yxatini yuritish, auditlar orqali doimiy monitoring
olib borish va profilaktika choralarini joriy qilishni nazarda tutadi. SHCH kabi
yirik ob’ektlarda bu standart asosida xavfsizlikni boshqarish zamonaviy
me’zonlarga moslashadi.
Xalqaro temir yo‘l ittifoqlari, jumladan UIC – International Union of
Railways (Xalqaro temir yo‘l ittifoqi) ham xavfsizlik masalalariga oid
tavsiyalar ishlab chiqadi. Bu tashkilot temir yo‘l infratuzilmasida xavfsizlik,
signalizatsiya, harakat xavfsizligi, texnik xizmat ko‘rsatish, favqulodda
vaziyatlarga tayyorgarlik kabi sohalarda normativ ko‘rsatmalar ishlab chiqqan.
SHCH kabi uzel bo‘limlari bu ko‘rsatmalarni milliy qonunchilik asosida joriy
qilmoqda.

26Yevropa Ittifoqi davlatlarida mehnat muhofazasi Evropa Parlamentining
89/391/EEC raqamli Direktivasiga asoslanadi. Ushbu direktivada xodimlarning
hayoti va salomatligini himoya qilish, ishlab chiqarishdagi xavfli omillarni
aniqlash va yo‘q qilish, xavfsizlik vositalaridan foydalanish tartibi, davriy
nazorat tizimi va jarimalar mexanizmi qat’iy belgilangan. Bu hujjat ILO
konvensiyalari bilan uzviy bog‘liq va ularga asoslanadi.Xalqaro konvensiyalar
va standartlarning dolzarbligi shundaki, ular temir yo‘l sohasidagi umumiy
xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, davlatlararo transport tizimlarining
integratsiyasini ta’minlash, xavf-xatarlarni minimallashtirish, texnik
me’yorlarni unifikatsiyalash va inson salomatligini xalqaro me’yorlar asosida
muhofaza qilishni nazarda tutadi. O‘zbekiston ushbu hujjatlarning ko‘plab
moddasini o‘zining milliy qonunchiligiga implementatsiya qilgan.
O‘zbekiston Respublikasida mehnat muhofazasini tashkil etish va uni
boshqarish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Ayniqsa, transport sohasida, jumladan temir yo‘l tizimida mehnat
sharoitlarining xavfsizligi har doim dolzarb bo‘lib kelmoqda. Temir yo‘l
infratuzilmasida ishchi kuchi og‘ir texnik sharoitlarda, baland kuchlanish,
harakatdagi texnika, balandlikda ishlash, issiq yoki sovuq haroratda faoliyat
yuritadi. Shuning uchun davlat bu sohaga oid qonuniy asoslarni muntazam
takomillashtirib bormoqda.
Milliy qonunchilik tizimida mehnat muhofazasiga oid asosiy va bosh hujjat
bu – O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi hisoblanadi. Mazkur
kodeksda xodimlarning mehnat qilish huquqlari, xavfsiz ish sharoitlariga ega
bo‘lishi, mehnatni muhofaza qilish chora-tadbirlari, favqulodda holatlardagi
tartiblar va ish beruvchining javobgarlik doiralari aniq belgilangan. Mehnat
kodeksining alohida bandlarida mehnat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha ish
beruvchining majburiyatlari, xodimlarning huquqlari va mehnat nizolarini hal
qilish tartibi bayon etilgan.

272021-yilda yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi kuchga kirdi. Unda zamonaviy
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonlarida xavfsizlikni ta’minlash
uchun yangi talablar belgilandi. Ayniqsa, ish beruvchining texnika xavfsizligi,
ishlab chiqarish sanitariyasi, shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlash
majburiyatlari kuchaytirildi. Yangi kodeks mehnat muhofazasi sohasida xalqaro
standartlarga yaqinlashtirilgan bo‘lib, unda kasbiy xavflarning oldini olish,
xodim salomatligiga zarar yetkazmaslik tamoyillari ustuvor deb belgilandi.
Yana bir muhim hujjat bu — 2015-yil 22-sentabrda qabul qilingan
"Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni
hisoblanadi. Ushbu qonun 6 bob va 36 moddadan iborat bo‘lib, mehnatni
muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini, ish
beruvchining mehnat xavfsizligini ta’minlashga oid vazifalarini, xodimlar
huquqlarini, davlat nazorati va jamoatchilik ishtirokini tartibga soladi. Qonunda
alohida e’tibor xavfli va zararli omillar bilan ishlovchi tarmoqlarga, jumladan
temir yo‘lga qaratilgan.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari
asosida mehnat muhofazasi bo‘yicha amaliy faoliyat tartibga solinadi. Masalan,
Vazirlar Mahkamasining “Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha xizmatlar
faoliyatini tashkil etish” to‘g‘risidagi qarori asosida korxonalarda maxsus
xizmatlar – ya’ni texnika xavfsizligi bo‘limlari, mehnat muhofazasi
muhandislari shtat birliklari joriy etilgan. Bu xizmatlar xavfsizlik tizimini
yuritish, nazorat qilish, o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish va auditlar o‘tkazish
bilan shug‘ullanadi.
Temir yo‘l tarmog‘ida esa mehnat muhofazasi faoliyati “O‘zbekiston temir
yo‘llari” AJ ichki hujjatlari orqali konkretlashtirilgan. Bu hujjatlar qatoriga
quyidagilar kiradi:
– “Harakat xavfsizligi bo‘yicha texnik yo‘riqnomalar”;
– “Lokomotiv brigadalarining mehnat xavfsizligi tartiblari”;
– “Depo va ta’mirlash ustaxonalari uchun yong‘in xavfsizligi bo‘yicha

28me’yorlar”;
– “Shaxsiy muhofaza vositalaridan foydalanish bo‘yicha maxsus ko‘rsatmalar”;
– “Yo‘lovchi poyezdlarni ekspluatatsiya qilishda mehnat muhofazasi qoidalari”.
Mazkur hujjatlar xodimlar faoliyatini tartibga solish, ularni xavfsizlik
texnikasi bilan tanishtirish, favqulodda holatlarda harakat tartiblarini o‘rgatish
va ishlab chiqarish madaniyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Ular mehnat
muhofazasining real amaliyotda qanday ishlashini belgilab beradi.
Shuningdek, sanitariya-gigiyena me’yorlari ham temir yo‘l korxonalarida
mehnat xavfsizligi nuqtai nazaridan muhim hisoblanadi. Bular asosan SanPiN
(Sanitariya qoidalari va normalari) hujjatlarida o‘z aksini topgan. Temir yo‘l
bekatlari, mexanika ustaxonalari, signalizatsiya markazlari, yotoqxona va dam
olish maskanlarida mehnatga oid sanitariya normalariga qat’iy amal qilinishi
shart. Ushbu hujjatlar harorat, havo aylanishi, yoritish, shovqin, chang, gaz
moddalari kabi omillarning me’yoriy chegarasini belgilaydi.
Temir yo‘l sohasidagi xavfsizlikni davlat darajasida nazorat qilish vakolati
bir nechta muassasaga tegishli:
– Davlat mehnat inspeksiyasi – mehnat qonunchiligi va xavfsizlik qoidalariga
rioya qilinishini tekshiradi;
– Texnika xavfsizligi inspeksiyasi – ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatiladigan
uskunalarning xavfsizligini tahlil qiladi;
– Favqulodda vaziyatlar vazirligi – portlash, yong‘in, texnogen xavf holatlari
bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni yuritadi.
Temir yo‘l tizimida mehnat muhofazasini huquqiy jihatdan mustahkamlash
nafaqat qog‘ozda mavjud bo‘lgan qonunlar, balki ularning real hayotga tatbiq
etilishi orqali baholanadi. Huquqiy hujjatlar qanchalik mukammal bo‘lmasin,
ular amaliyotda izchil qo‘llanilmasa, xavfsizlik tizimi kuchsiz bo‘lib qoladi.
Shu sababli, qonun va me’yorlarning bajarilishini ta’minlash mexanizmlari,
nazorat institutlari, tahlil va qayta baholash tizimlari doimiy ishlashi zarur.

29O‘zbekiston temir yo‘llari tizimida xalqaro va milliy me’yoriy-huquqiy
hujjatlar asosida ishlab chiqilgan ichki farmoyishlar, buyruqlar, me’yoriy
yo‘riqnomalar amaliy faoliyatga yo‘naltirilgan. Masalan, har bir lokomotiv
deposida, poyezd dispecherlik markazida, texnik ko‘rik punktida mehnat
muhofazasi yo‘riqnomalari mavjud bo‘lib, ularga asoslangan holda xodimlar
faoliyat olib boradi. Har bir bo‘limda xavfsizlik stendlari, vizual ogohlantirish
belgilarining joylashtirilishi, xavfli hududlarning belgilanib, kirish tartibining
nazorat qilinishi shular jumlasidandir.
Milliy me’yorlar asosida mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlar har yili
ichki monitoring o‘tkazadi. Bu monitoringda o‘tgan yil davomida sodir bo‘lgan
baxtsiz hodisalar, kasbiy kasalliklar, avariya holatlari, xavfli zonalarda
aniqlangan kamchiliklar tahlil qilinadi. Bular asosida yangi xavf kartalari
tuziladi, xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha texnik va tashkiliy chora-tadbirlar
rejalashtiriladi. Shuningdek, xavfsizlik bo‘yicha topshiriqlar ijrosini tekshirish,
mas’ullarni hisobotga jalb qilish tizimi yo‘lga qo‘yilgan.
Xalqaro konvensiyalarni joriy qilishda “lokal adaptatsiya” prinsipi muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu degani – xalqaro standartlar O‘zbekiston temir yo‘l
tizimining mavjud imkoniyatlari, infratuzilmasi, xodimlar malakasi va mavjud
texnologik sharoitlariga moslashtirilgan holda qo‘llaniladi. Masalan, ISO 45001
standarti asosidagi xavfsizlik boshqaruv tizimlari SHCH singari yirik uzel
korxonalarida bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Bu esa xalqaro
me’yorlarning amaliyotga moslashishini anglatadi.
Har bir temir yo‘l korxonasida mehnat muhofazasiga oid qonuniy
hujjatlarning asosiy bandlari asosida yillik xavfsizlik dasturi tuziladi. Ushbu
dasturda o‘quv mashg‘ulotlari soni, auditlar jadvali, muhofaza vositalari
ta’minoti, kasbiy kasalliklarni kamaytirish strategiyasi, har bir uchastkada xavf
omillarini pasaytirish choralari aniqlab beriladi. Bu dasturning amalga
oshirilishi korxonaning boshqaruv va mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlari
tomonidan tahlil qilinadi.

30Bundan tashqari, davlat tomonidan muntazam ravishda tashqi monitoring
ham olib boriladi. Jumladan, Mehnat inspeksiyasi tomonidan rejalashtirilgan
tekshiruvlar, texnika xavfsizligi inspeksiyasi tomonidan maxsus diagnostika,
Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan xavfli hududlarda profilaktika
o‘rganishlari amalga oshiriladi. Bu nazoratning maqsadi – qonunlar ijrosini real
hayotda ko‘rish, xavfsizlikka befarqlik holatlarini aniqlash, tizimni
takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir.
So‘nggi yillarda raqamli texnologiyalar asosida huquqiy me’yorlar
monitoringi ham yo‘lga qo‘yilmoqda. Masalan, “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ
tizimida xavfsizlikga oid holatlar haqidagi ma’lumotlar elektron bazaga
kiritilib, markazlashgan holda tahlil qilinmoqda. “E-inspeksiya” platformasi
orqali davlat organlari korxonalarning xavfsizlik holati to‘g‘risida aniq va
onlayn ma’lumotga ega bo‘lmoqda. Bu esa qonun va me’yorlarning shaffof
ijrosini ta’minlaydi. 5
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, samarali xavfsizlik boshqaruvi
qonunlarning mavjudligi emas, balki ularning aniq ishlashiga bog‘liq. Shu bois,
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda qonun hujjatlari bazasi doimiy ravishda
yangilanmoqda. Yangi standartlar, texnik reglamentlar, yo‘riqnomalar ishlab
chiqilmoqda. Jumladan, temir yo‘l transporti xodimlari uchun zarur bo‘lgan
muhofaza vositalari normalari yangilangan, mehnat muhofazasi xizmatlarining
o‘rni va vakolatlari qayta ko‘rib chiqilgan.
Ishlab chiqilgan yangi hujjatlar ichki faoliyat bilan bir qatorda hisobotlik
tizimini ham avtomatlashtirishga xizmat qiladi. Har bir xavfsizlik bo‘yicha
amalga oshirilgan chora-tadbir, sodir bo‘lgan holat, o‘tkazilgan o‘quv yoki
ko‘rik natijalari bo‘yicha elektron shaklda hisobotlar tuziladi. Bu
boshqaruvning monitoring imkoniyatlarini kengaytiradi va qonunchilik asosida
faoliyat yuritishdagi aniqlikni ta’minlaydi.
5
Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). “Occupational Safety and Health Management Systems:
Guidelines” – ILO-OSH 2001.

31Yakuniy jihatdan aytganda, temir yo‘l tizimida xalqaro va milliy me’yoriy-
huquqiy hujjatlar kompleks tizimga aylangan. Har bir xodim mehnat
muhofazasi qonunlarining amaliy ma’nosini bilishi, rahbariyat esa ularni
shunchaki hujjat emas, hayotga tatbiq qilinadigan faol mexanizm sifatida qabul
qilishi lozim. Bu yondashuv orqali temir yo‘l sohasida inson salomatligi va
hayotini muhofaza qilish davlat darajasidagi ustuvor vazifaga aylanadi.
II BOB. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat
muhofazasi boshqaruvi holatini tahlil qilish
2.1. SHCH da mehnat muhofazasi bo‘yicha tashkil etilgan tizimning
umumiy tavsifi
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH — O‘zbekiston temir yo‘l
transporti tizimining eng muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Mazkur uzel
XX asrning ikkinchi yarmida, ya’ni 1960-yillar oxiri – 1970-yillar boshlarida
sobiq SSSR temir yo‘l tizimidagi keng islohotlar natijasida tashkil etilgan.
SHCH qisqartmasi “Stansiyalararo Harakatni Chuqur nazorat qilish” degan
ma’noni bildiradi. Uning vazifasi temir yo‘l harakati, ekspluatatsiya xavfsizligi,
signalizatsiya tizimlari, yuk va yo‘lovchi tashishning uzluksizligini
ta’minlashdan iborat edi.
Toshkent SHCH bo‘limi ilk bor o‘sha davrda harakat xavfsizligini
markazlashgan holda boshqarish, mashinist va dispetcherlar o‘rtasida tezkor
aloqa o‘rnatish, lokomotivlar va vagonlarning texnik holatini nazorat qilish,
yuklarning qatnovini elektron ravishda boshqarish maqsadida tashkil etilgan.
Bu tizim yillar davomida takomillashib, 1991-yildan keyin “O‘zbekiston temir
yo‘llari” davlat korxonasining tarkibiy bo‘linmasiga aylandi. Mustaqillikdan
keyingi davrda uning statusi mintaqaviy muhim bo‘lim darajasigacha ko‘tarildi.

32Bugungi kunda SHCH mintaqaviy uzel bo‘lib, u nafaqat Toshkent shahrini,
balki uning atrofidagi yirik iqtisodiy va transport markazlarini, yo‘nalishlararo
bog‘lovchi bekatlarni o‘z ichiga oladi. Bu hududda minglab xodimlar faoliyat
yuritadi va ularning asosiy faoliyati harakat xavfsizligini ta’minlash bilan
bog‘liq bo‘lgan texnik, ekspluatatsion, dispetcherlik va xizmat ko‘rsatish
yo‘nalishlariga bo‘lingan. Shu bois mehnat muhofazasi tizimi ushbu uzel
faoliyatining ajralmas, eng mas’ul qismidir.
SHCHda mehnat muhofazasi tizimi alohida tashkil etilgan bo‘lib, u
"Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi xizmati" deb nomlanadi. Ushbu
xizmat bosh muhandisga bo‘ysunadi va o‘z faoliyatini "O‘zbekiston temir
yo‘llari" AJning korporativ siyosati, O‘zbekiston Respublikasining mehnat
qonunchiligi hamda xalqaro standartlarga muvofiq tashkil etadi. Ushbu
xizmatning maqsadi – ishchi-xodimlar salomatligini muhofaza qilish, baxtsiz
hodisalar va kasbiy kasalliklar oldini olish, xavfsizlik madaniyatini
shakllantirish va texnik nazoratni amalga oshirishdan iborat.
SHCH tarkibida har bir sex, depo, xizmat bo‘limi va ustaxonalarda “mehnat
muhofazasi muhandisi” mavjud. Ular joylardagi ish sharoitlarini muntazam
ravishda kuzatib boradi, xavfli omillarni baholaydi, ishlab chiqarish
vositalarining texnik xavfsizligini tekshiradi, xodimlarning o‘quvini tashkil
qiladi va ularni individual muhofaza vositalari bilan ta’minlaydi. Mehnat
muhofazasi muhandislari bevosita boshqaruv bo‘limi bilan aloqada ishlaydi va
har oyda holat bo‘yicha hisobot beradi.
SHCHda tashkil etilgan mehnat muhofazasi tizimi bir necha tarkibiy
qismlardan iborat bo‘lib, ular quyidagilardan tashkil topgan:
Bosh mehnat muhofazasi xizmati – strategik nazorat va umumiy rahbarlik
qiladi;
Joylardagi sex va uchastka mutaxassislari – bevosita xavfsizlikni amalda
ta’minlaydi;
Ichki audit guruhi – muntazam tekshiruvlar orqali xavfsizlikni baholaydi;

33Tahlil va hisobot bo‘limi – statistik ma’lumotlar asosida tahlil qiladi;
O‘quv va profilaktika guruhi – xodimlarni o‘qitadi, favqulodda holatlarga
tayyorlaydi.
SHCHda mavjud ishlab chiqarish maydonlarida xavfsizlik belgilarining
joylashtirilishi, favqulodda chiqish yo‘llari, muhofaza vositalarining ta’minoti,
elektr uskunalarning izolatsiyasi, shovqin va chang darajasining sanitariya
me’yorlariga mosligi doimiy monitoring qilinadi. Yil davomida bu omillarga
oid profilaktik tadbirlar o‘tkaziladi. Bunga “Xavfsizlik haftaligi”, “Ish joyini
tozalash kuni”, “Yong‘in o‘chirish amaliyoti” va boshqa muhim mashg‘ulotlar
kiradi.
Tizimda mehnat muhofazasi bo‘yicha rejalashtirilgan auditlar har oyda bir
marta, yirik ob’ektlarda esa har ikki haftada o‘tkaziladi. Auditlar davomida yo‘l
qo‘yilgan xatoliklar maxsus dalolatnomaga rasmiylashtiriladi va kamchilikni
bartaraf etish uchun aniq choralar belgilab qo‘yiladi. Har yili yakunida umumiy
holat bo‘yicha xulosa chiqariladi va yangi rejalashtirilgan strategiya
shakllanadi.
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH Respublikadagi yirik temir yo‘l
uzellaridan biri bo‘lib, u o‘zining geografik joylashuvi, tashish yuklamasi,
texnik infratuzilmasi va ishchi kuchi soni bilan ajralib turadi. Ushbu uzel
tarkibida depo, lokomotiv va vagon ustaxonalari, texnik xizmat ko‘rsatish
markazlari, signalizatsiya va aloqa punktlari, energetika ob’ektlari, yuk va
yo‘lovchi bekatlari mavjud. Bunday murakkab texnologik va logistika tizimida
mehnat xavfsizligini ta’minlash eng ustuvor vazifalardan biridir.
SHCH tarkibida mehnat muhofazasi sohasida alohida boshqaruv bo‘limi
tashkil etilgan bo‘lib, u “Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi xizmati”
nomi ostida faoliyat yuritadi. Ushbu xizmat to‘g‘ridan-to‘g‘ri bosh muhandisga
bo‘ysunadi va o‘z faoliyatini “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJning korporativ
siyosatiga, milliy mehnat qonunchiligiga hamda xalqaro xavfsizlik
standartlariga tayangan holda olib boradi. Mehnat muhofazasi xizmati ishchi-

34xodimlar salomatligini muhofaza qilish, ishlab chiqarishdagi xavf-xatarlarni
kamaytirish, xavfsizlik madaniyatini shakllantirish va nazorat funksiyalarini
bajaradi.
Tizimda har bir sex, depo va xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limda alohida “mehnat
muhofazasi muhandisi” faoliyat olib boradi. Ular joylardagi ish sharoitlarini
o‘rganish, xavfli omillarni aniqlash, xodimlarni o‘qitish, texnika xavfsizligi
qoidalariga rioya qilinishini kuzatish, favqulodda holatlarda harakat rejalarini
ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Ularning faoliyati boshqaruv xizmatining
umumiy strategiyasi bilan muvofiqlashtirilgan holda yuritiladi.
SHCHda tashkil etilgan tizim bo‘yicha har bir ishlab chiqarish maydonida
maxsus xavfsizlik stendlari, ogohlantiruvchi belgi va yozuvlar, evakuatsiya
sxemalari mavjud. Ish joylari yoritilishi, mikroiqlim, shovqin, chang va gaz
ko‘rsatkichlari sanitariya normalariga muvofiqligi doimiy monitoring qilinadi.
Texnik vositalar, ishlab chiqarish uskunalari, yuqori kuchlanishli elektr
tarmoqlari va harakatdagi mashinalar xavfsizlik talablariga javob berishi uchun
maxsus tekshiruvlar tashkil etiladi.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmat yil davomida rejalashtirilgan
profilaktik tadbirlarni amalga oshiradi. Ularga quyidagilar kiradi:
– xodimlarni mehnat muhofazasi va yong‘in xavfsizligi bo‘yicha o‘qitish va
testdan o‘tkazish;
– muhofaza vositalarini taqsimlash va ularning yaroqlilik holatini tekshirish;
– xavfli zonalarning belgilanishini va kirish-chiqish tartibining nazoratini
yo‘lga qo‘yish;
– baxtsiz hodisalar yuzasidan tergov va tahlil ishlarini olib borish;
– nazorat chizmalariga muvofiq rejalashtirilgan auditlarni o‘tkazish.
SHCHda o‘rnatilgan tizimda xodimlar faoliyatiga doir xavfsizlik bo‘yicha
barcha ma’lumotlar hisobot shaklida yuritiladi. Maxsus elektron platforma
orqali hodisalar to‘g‘risida ma’lumotlar kiritiladi, hisobotlar shakllanadi,
mehnat muhofazasi bo‘yicha faoliyat ko‘rsatkichlari monitoring qilinadi. Har

35oyning yakunida xizmat rahbariyati tomonidan hisobot tahlil qilinadi va
kamchiliklar asosida tuzatish choralari ishlab chiqiladi.
Korxona xodimlari har yili qayta o‘qitiladi. Bu jarayon ikki bosqichda
amalga oshiriladi: nazariy va amaliy mashg‘ulotlar. Nazariy qismda xavfsizlik
normalari, mehnat qonunchiligi, huquqiy asoslar, tarmoq qoidalari, favqulodda
holatlarda harakatlar bayon etiladi. Amaliy bosqichda esa himoya vositalaridan
foydalanish, evakuatsiya yo‘llari, yong‘inga qarshi vositalardan foydalanish,
texnika nosozliklarini aniqlash va xabar berish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Mehnat muhofazasi tizimining samarali ishlashi uchun SHCHda ichki
nazorat tizimi joriy etilgan. Har oyda sexlarda texnik nazorat guruhi tomonidan
auditlar o‘tkaziladi. Bunda xavfli maydonlar, nosoz asbob-uskunalar, muhofaza
vositalarining yaroqliligi, yo‘riqnomalar va belgilarning mavjudligi tekshiriladi.
Har bir audit yakunida aniqlangan muammolar bo‘yicha xulosa tuziladi va
rahbariyatga taqdim etiladi. Hisobotlar asosida mas’ul xodimlarga ogohlantirish
beriladi yoki intizomiy choralar ko‘riladi.
Xodimlar bilan “Xavfsizlik haftaligi”, “Xavfsizlik kuni”, “Favqulodda
holatlar mashg‘uloti” kabi ommaviy tadbirlar o‘tkaziladi. Bu tadbirlar
xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, xodimlarni xavf-xatar haqida ogoh etish,
ularda mas’uliyat hissini kuchaytirish, mehnat muhofazasiga befarqlikni
kamaytirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, yuqori xavfsizlik ko‘rsatkichlariga
erishgan brigada va bo‘limlar moddiy va ma’naviy rag‘batlantiriladi.
SHCH da mavjud mehnat muhofazasi tizimi ko‘p bosqichli boshqaruv
printsipiga asoslangan bo‘lib, markaziy boshqaruv, joylardagi sex
mutaxassislari va texnik nazorat guruhlari o‘rtasidagi uzviy aloqaga tayanadi.
Barcha darajadagi boshqaruvchilar mehnat xavfsizligini o‘zining birlamchi
vazifasi sifatida ko‘radi. Bu tizim xodim hayoti va salomatligini muhofaza
qilish, baxtsiz hodisalar sonini kamaytirish, ishlab chiqarish sur’atlarini
pasaytirmasdan xavfsizlikni ta’minlashga xizmat qiladi.

36Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi
tizimining muhim bo‘g‘inlaridan biri – bu ichki nazorat tizimidir. Mehnat
xavfsizligini boshqarishda nazorat vositalari eng muhim omillardan biri
sanaladi. Bu nazorat ikki bosqichda amalga oshiriladi: rejalashtirilgan
tekshiruvlar va favqulodda (rejalashtirilmagan) tekshiruvlar. Rejalashtirilgan
tekshiruvlar ishchi joylar, ishlab chiqarish sexlari, texnik xizmat ko‘rsatish
punktlari, energiya tarmoqlari va boshqa ob’ektlarda o‘rnatilgan jadval asosida
olib boriladi.
Bu tekshiruvlar mehnat muhofazasi bo‘limi tomonidan tuzilgan ish rejasiga
asoslanadi va har bir sex uchun alohida vaqt ajratiladi. Tekshiruvlar jarayonida
ish sharoitining xavfsizligi, xodimlar tomonidan texnika xavfsizligi qoidalariga
rioya qilinishi, himoya vositalarining mavjudligi va foydalanilayotganligi,
favqulodda holatlarga tayyorlik, evakuatsiya sxemalarining to‘liqligi va yong‘in
xavfsizligi choralari chuqur baholanadi.
Favqulodda tekshiruvlar esa baxtsiz hodisa yoki shikoyatlar yuz bergan
hollarda amalga oshiriladi. Bu holatlarda, odatda, mustaqil ichki audit guruhi
tashkil qilinadi va hodisaning sabablari aniqlanib, mehnat muhofazasi xizmatiga
hisobot tarzida taqdim etiladi. Odatda, ushbu tekshiruvlar oxirida maxsus
dalolatnoma rasmiylashtiriladi va aniqlangan kamchiliklar bo‘yicha bartaraf
etish bo‘yicha choralar belgilanadi.
SHCH tizimidagi yana bir muhim yo‘nalish — bu kasbiy xavflarni baholash
va ularni oldini olish tizimidir. Har bir ish joyi, texnik uskunalar, ishchi
harakatlari baholanishi uchun maxsus mezonlar ishlab chiqilgan. Xavf turlari
klassifikatsiyalangan: fizik xavflar (elektr toki, harakatdagi mexanizmlar),
kimyoviy xavflar (yoqilg‘i, moy, gazlar), biologik xavflar (chang,
mikroorganizmlar), va psixologik xavflar (stress, zo‘riqish). Har bir omil uchun
xavf darajasi (yuqori, o‘rtacha, past) belgilanadi.
Bu baholash natijasida har bir sex va bo‘limda maxsus xavf xaritasi tuziladi.
Xaritada xavfli zonalar belgilanadi, ogohlantiruvchi belgilar joylashtiriladi va

37tegishli yo‘riqnomalar bilan birga xavfsizlik choralari ishlab chiqiladi. SHCH
mehnat muhofazasi xizmati bu xaritalar asosida joylardagi xavfsizlik bo‘yicha
muntazam profilaktik tadbirlar o‘tkazadi.
Tizimda xodimlarni mehnat xavfsizligi bo‘yicha o‘qitish jarayoni markaziy
o‘rin tutadi. Har bir yangi xodim ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilinishidan
avval albatta nazariy va amaliy o‘quvdan o‘tadi. Nazariy mashg‘ulotlarda
mehnat qonunchiligi, xavfsizlik texnikasi, favqulodda vaziyatlardagi harakatlar,
yong‘in xavfsizligi, sog‘liqni saqlash talablariga oid bilimlar beriladi.
Amaliy o‘quvlar esa real uskunalar va texnika vositalari ustida o‘tkaziladi.
Ular davomida xodimlar maxsus himoya kiyimlari, niqoblar, qo‘lqoplar,
yong‘in o‘chirish vositalaridan foydalanish ko‘nikmalarini egallaydi. Har bir
mashg‘ulot yakunida test sinovlari o‘tkaziladi va faqat muvaffaqiyatli
topshirganlarga ishlash ruxsati beriladi.
Xodimlar har 6 oyda va yil yakunida qayta attestatsiyadan o‘tkaziladi.
Qayta attestatsiya – xodimlarning o‘z ish joylaridagi xavfsizlik qoidalari,
muhofaza vositalaridan foydalanish bo‘yicha bilimlarini sinashdir. Bu jarayon
bevosita mehnat muhofazasi bo‘limi tomonidan tashkil etiladi. Attestatsiya
natijasi bo‘yicha ayrim xodimlarga qo‘shimcha o‘quv kurslari tavsiya etiladi.
SHCHda mehnat xavfsizligi sohasida faoliyat olib borayotgan xodimlar
(ya’ni mehnat muhofazasi muhandislari, nazoratchilar, texnik mutaxassislar)
har yili maxsus seminar va konferensiyalarda qatnashadilar. Bu tadbirlar
“O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ va Mehnat va aholining bandligi vazirligi
tomonidan tashkil etiladi. Ularda mehnat muhofazasiga oid yangi standartlar,
qonunchilikdagi o‘zgarishlar, zamonaviy texnologiyalar bilan tanishtirish ishlari
amalga oshiriladi.
Mehnat muhofazasi xizmati, shuningdek, xodimlar o‘rtasida xavfsizlik
madaniyatini shakllantirish uchun targ‘ibot va tashviqot ishlarini ham olib
boradi. Ish joylarida xavfsizlik haqida plakatlar, bukletlar, audio-e’lonlar
o‘rnatiladi. “Xavfsizlik – bu hayot” degan shior asosida maxsus tadbirlar

38o‘tkaziladi. Har bir xavfsizlik buzilishi holati shaffof ko‘rib chiqiladi va
xodimlar o‘rtasida muhokama qilinadi.
SHCHda xodimlar faoliyati davomida yuzaga keladigan baxtsiz hodisalar
bo‘yicha to‘liq tergov ishlari olib boriladi. Tergov komissiyasi tarkibiga mehnat
muhofazasi xodimlari, tibbiyot mutaxassisi, kasaba uyushmasi vakili va
korxona rahbarlari kiradi. Tergov natijalari asosida hodisa sabablari, javobgar
shaxslar va kamchiliklarni bartaraf etish chorasi aniqlanadi.
Tizimda shuningdek, xodimlarning sog‘ligi ham kuzatuvda bo‘ladi. Har yili
rejalashtirilgan tibbiy ko‘riklar o‘tkaziladi, ayniqsa xavfli sexlarda ishlovchilar
uchun maxsus nazorat rejalari mavjud. Tibbiy ko‘rik natijasida aniqlangan har
qanday salbiy holat bo‘yicha mehnat muhofazasi bo‘limi va tibbiy xizmat
hamkorlikda zarur choralarni belgilaydi.
Mehnat muhofazasi tizimining samarali ishlashi uchun boshqaruvda axborot
texnologiyalaridan ham foydalanilmoqda. Har bir muhandis faoliyati va
tekshiruv natijalari elektron tizimga kiritiladi. Hisobotlar raqamli shaklda
yuritiladi. Statistik ko‘rsatkichlar avtomatik shakllanadi va rahbariyat doimiy
ravishda real vaqt rejimida ularni tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat muhofazasini tashkil
etish faqat nazariy jihatdan emas, balki amaliy ko‘rsatkichlar orqali ham o‘z
samarasini namoyon qilmoqda. Ushbu tizim yildan-yilga takomillashib
borayotganini real statistik ma’lumotlar asosida ko‘rish mumkin. Ayniqsa,
so‘nggi besh yillik davr (2019–2023 yillar) tahlili ushbu tizimning holatini
chuqur baholash imkonini beradi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2019-yilda SHCHda mehnat bilan bog‘liq
jami 23 ta baxtsiz hodisa qayd etilgan bo‘lsa, 2020-yilda bu ko‘rsatkich 19 taga,
2021-yilda esa 14 taga kamaygan. 2022-yilga kelib esa bu raqam 11 taga tushdi,
2023-yilda esa 8 ta holat bilan eng past darajaga yetdi. Bu tendensiya mehnat
muhofazasining real samaradorligini ko‘rsatadi.

39Bundan tashqari, SHCH bo‘limi tomonidan har yili o‘tkaziladigan
profilaktik tadbirlar soni ham ortib bormoqda. 2019-yilda 85 ta xavfsizlikka oid
seminar va treninglar o‘tkazilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 120 taga
yetgan. Bu orqali xodimlar bilim darajasining oshishi va nazariy-amaliy
tayyorgarlikni kuchaytirish maqsad qilingan.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha aniqlangan qonunbuzarliklar soni ham yil
sayin kamaymoqda. 2019-yilda 134 ta qoidabuzarlik holati qayd etilgan bo‘lsa,
2023-yilda bu raqam 48 taga tushgan. Bu esa joylardagi xavfsizlik muhitining
yaxshilanishi, mehnat muhofazasi xodimlarining doimiy nazorat olib
borayotganining natijasidir.
Xodimlar o‘rtasida o‘tkazilgan ichki so‘rovnomalarga ko‘ra, 2023-yil
yakunida SHCH xodimlarining 87 foizi ish joyidagi xavfsizlik darajasidan
qoniqarli yoki yuqori deb baholagan. Solishtirish uchun aytish mumkinki, 2019-
yilda bu ko‘rsatkich atigi 64 foiz edi. Bu mehnat muhofazasiga bo‘lgan
e’tiborning amaliy natijasi sifatida qabul qilinadi.
Himoya vositalari bilan ta’minlanish darajasi ham yildan-yilga ortmoqda.
2020-yilda SHCHdagi ishchilarning 72 foizi individual himoya vositalari bilan
muntazam ta’minlangan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 95 foizga yetdi. Bu
vositalarga og‘iz-niqoblar, eshitish himoyasi, xavfsizlik etiklari, ko‘zoynaklar
va antiseptik vositalar kiradi.
Tizimda mavjud inson resurslarining malaka darajasi ham doimiy
nazoratda. 2023-yilda SHCHda faoliyat yurituvchi 2100 nafardan ortiq
xodimning 86 foizi mehnat xavfsizligi bo‘yicha amaliy seminar va
attestatsiyalardan o‘tgan. Har bir bo‘limda kamida bitta mehnat muhofazasi
muhandisi faoliyat yuritmoqda, ulardan 62 foizi yuqori texnik ma’lumotga ega.
SHCHdagi sexlar va ishlab chiqarish hududlari bo‘yicha xavfli zonalar soni
ham muntazam ravishda inventarizatsiya qilinadi. 2023-yil yakunida bu son 52
tani tashkil etgan bo‘lib, ular bo‘yicha maxsus xavfsizlik xaritalari tuzilgan. Har

40bir zona uchun favqulodda vaziyat rejalari ishlab chiqilgan va ularga muvofiq
harakatlar amalda sinovdan o‘tkazilgan.
Yong‘in xavfsizligi bo‘yicha alohida mexanizm mavjud. 2023-yil davomida
SHCHda 7 ta yong‘in xavfini bartaraf etish bo‘yicha amaliy mashg‘ulot
o‘tkazilgan. Mashg‘ulotlarda jami 430 nafar xodim ishtirok etgan. Ushbu
mashg‘ulotlar Favqulodda vaziyatlar boshqarmasi bilan hamkorlikda o‘tkaziladi
va yong‘in o‘chirish vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi mustahkamlanadi.
Xodimlar salomatligi bilan bog‘liq profilaktik chora-tadbirlar ham
kuchaytirilgan. Har yili o‘tkaziladigan tibbiy ko‘riklar natijasida 2023-yilda
aniqlangan salomatlik bilan bog‘liq og‘ir holatlar soni 2019-yilga nisbatan 35
foizga kamaygan. Bu tibbiy nazorat samaradorligining oshayotganidan darak
beradi.
Elektr xavfsizligi bo‘yicha 2023-yilda SHCH bo‘limlarida 230 ta elektr
uskunasi tekshiruvdan o‘tkazilgan va ularning 18 tasida nosozlik aniqlanib,
zudlik bilan ta’mirlash ishlari bajarilgan. Ushbu holatlar ichki auditlar orqali
aniqlangan va hisobga olingan.
SHCH Mehnat Muhofazasi St at ist ik asi (2019–2023)
Yil Baxtsiz
hodisalar
soni O‘tkazilgan
treninglar
soni Qoidabuzarlikla
r soni Himoya
vositalari
bilan
ta'minlangan
xodimlar
(%) Xavfsizlikdan
qoniqish
darajasi (%)
20 19 23 85 134 72 64
202 0 19 92 112 78 70
202 1 14 100 96 84 75
202 2 11 110 71 90 80
202 3 8 120 48 95 87
2024-yilda SHCHda mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilgan ishlar
oldingi yillardagi ijobiy tendensiyani davom ettirdi. Statistik ko‘rsatkichlar

41asosida olib borilgan tahlil, bu tizimning izchil takomillashib borayotganini
ko‘rsatadi.
1. Baxtsiz hodisalar sonining kamayishi
2024-yilda atigi 5 ta baxtsiz hodisa yuz berdi. Bu ko‘rsatkich 2019-yildagi 23 ta
holatga nisbatan 78% ga kamayganini anglatadi. Bu pasayish samarali
profilaktika, qat’iy nazorat va muntazam treninglar tufayli amalga oshirilgan.
Ayniqsa, xavfli zonalarda xavfsizlik choralari kuchaytirilgani natija bermoqda.
2. Trening va o‘quv mashg‘ulotlari sonining ortishi
2024-yilda xavfsizlik bo‘yicha o‘tkazilgan o‘quv-seminarlar va treninglar soni
130 taga yetdi. Bu 2019-yildagidan 52% ko‘p demakdir. Ushbu treninglar
orqali xodimlar amaliy jihatdan xavfli vaziyatlarda qanday harakat qilishni
o‘rganmoqda. Treninglar interfaol shaklda va zamonaviy texnologiyalar bilan
olib boriladi.
3. Qoidabuzarliklar sonining keskin kamayishi
2024-yilda mehnat xavfsizligi bilan bog‘liq qoidabuzarliklar soni 35 taga
tushdi. Bu o‘z navbatida korxona ichki auditlarining yaxshilanishi, xodimlar
intizomining oshishi va xavfsizlik madaniyatining mustahkamlanayotganidan
dalolat beradi. Har bir aniqlangan kamchilik yuzasidan choralar ko‘rilgan.
4. Himoya vositalari bilan ta’minlanish darajasi
2024-yilda SHCHdagi xodimlarning 97 foizi individual himoya vositalari bilan
muntazam ta’minlangan. Bu vositalar zamonaviy standartlarga mos bo‘lib,
nafaqat xavfsizlikni ta’minlaydi, balki ishchilar uchun qulaylik ham yaratadi.
Himoya vositalari ichki standartlar asosida nazorat qilinadi va muntazam
yangilanadi.
5. Xodimlarning xavfsizlikdan qoniqish darajasi
Ichki so‘rovnomalar natijasida 2024-yilda xodimlarning 90 foizi o‘z ish
joyidagi xavfsizlik sharoitidan "yaxshi" yoki "juda yaxshi" degan baho bergan.
Bu holat rahbariyat tomonidan xavfsizlik madaniyatiga doimiy e’tibor

42berilayotganini anglatadi. Jamoa psixologiyasi, ishonch va axborot shaffofligi
bu yutuqka hissa qo‘shmoqda.
6. Umumiy baho va istiqbol
2024-yil ko‘rsatkichlari SHCHda mehnat muhofazasi borasida izchil rivojlanish
borligini tasdiqlaydi. Tizim faqat hujjatlar bilan emas, balki real ishlar,
tekshiruvlar, tahlillar, treninglar orqali mustahkamlanmoqda. Xodimlarning
ehtiyojlari, xavfsizlik bo‘yicha xabardorlik darajasi, texnik ta’minot – bularning
barchasi samarali boshqaruv natijasidir.
2.2. Mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar va xavfsizlik
choralarining samaradorligi
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat muhofazasiga oid
faoliyatlar tizimli va kompleks yondashuv asosida yo‘lga qo‘yilgan. So‘nggi
yillarda xavfsizlik siyosati doirasida olib borilayotgan ishlar, ayniqsa, texnik
reglamentlar va xodimlarning bilim saviyasini oshirish borasidagi chora-
tadbirlar sezilarli ijobiy natijalar berayotganini ko‘rsatadi. Mehnat muhofazasini

43ta’minlash faqat qonunlarga asoslanib emas, balki ishchilarning real
sharoitlariga moslashtirilgan ichki reglamentlar orqali ham amalga
oshirilmoqda. Shu bois, bu sohada olib borilayotgan ishlar samaradorligini
baholashda huquqiy, tashkiliy, texnik va psixologik omillar birgalikda tahlil
etiladi.
Birinchi navbatda, SHCHda mehnat xavfsizligini ta’minlashga oid ishlar
yillik strategik reja asosida olib boriladi. Bu reja ichida ishlab chiqarish
ob’yektlarining xavflilik darajasi, xodimlar soni, ishlab chiqarish sig‘imi va
boshqa tavsiyalar asosida profilaktik tadbirlar belgilab chiqiladi. Masalan, har
yili xavfsizlik haftaligi o‘tkazilib, barcha bo‘limlarda favqulodda holatlarga
tayyor turish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar tashkil etiladi. Bular SHCH
tizimida "xavfsizlik madaniyati"ni shakllantirishga xizmat qiladi.
Tashkilotda xavfsizlikka oid muhim choralardan biri bu xodimlarning har
bir ishga kirishdan oldin va doimiy davrlar oralig‘ida o‘qitilishidir. 2023-yil
yakunlariga ko‘ra, SHCHda 120 dan ortiq xavfsizlik treninglari o‘tkazilgan
bo‘lib, ularda 1500 dan ortiq xodim ishtirok etgan. Bu treninglar amaliy
mashg‘ulotlar bilan birga olib borilib, real hayotdagi xavfli vaziyatlarga
tayyorgarlik darajasini oshiradi. Shuningdek, texnik vositalar yordamida – ya’ni
simulyatorlar, xavfsizlikni testlovchi virtual tizimlar orqali bilimlar
mustahkamlanadi.
Texnik xavfsizlik bo‘yicha asosiy choralardan biri — ishlab chiqarish
jihozlarining nazoratdan o‘tkazilishi. Har oyda maxsus texnika xavfsizligi
inspeksiyasi tomonidan uskuna, mashina va agregatlarning holati tekshirib
boriladi. Xavfli deb topilgan vositalar ishlatilishdan chiqarilib, ta’mirga
yuboriladi. Bundan tashqari, korxonada real vaqt monitoring tizimi yo‘lga
qo‘yilgan bo‘lib, xavfli zonalarda videokuzatuv va sensorlar orqali avariya
xavfi oldindan aniqlanmoqda. Bu esa baxtsiz hodisalar sonining sezilarli
kamayishiga olib kelmoqda.

44Mehnat muhofazasini mustahkamlovchi muhim chora — individual himoya
vositalari (IHV) bilan to‘liq ta’minlash hisoblanadi. 2024-yil holatiga ko‘ra,
SHCH xodimlarining 97 foizi maxsus kiyim-bosh, qo‘lqop, respirator,
quloqchin, ko‘zoynak va boshqa IHVlar bilan muntazam ta’minlangan. Bu
vositalar yevropa standartlariga mos ravishda xarid qilinib, sertifikatlangan
holatda xodimlarga yetkaziladi. Tashkilotda IHVlar foydalanish muddati, sifati
va yangilanib borilishi qat’iy reja asosida yuritiladi.
Mehnat muhofazasi samaradorligini oshirishda ichki monitoring tizimi
muhim rol o‘ynaydi. Har chorakda xavfsizlik bo‘yicha ichki auditlar o‘tkazilib,
har bir sex, bo‘lim yoki muayyan ob’yektda aniqlangan kamchiliklar bo‘yicha
dalolatnomalar tuziladi. Bu dalolatnomalar asosida javobgar shaxslarga
ogohlantirish beriladi yoki zarur chora-tadbirlar belgilanadi. 2023-yil davomida
aniqlangan 71 ta qoidabuzarlik 2024-yilda 35 taga tushgan bo‘lib, bu 50% ga
yaqin kamayishni ko‘rsatadi.
SHCHda xavfsizlik muhitining barqarorligi ijtimoiy yondashuv orqali ham
ta’minlanmoqda. Jumladan, xodimlar orasida xavfsizlik elchilarini tayinlash
tizimi mavjud. Bu elchilar o‘z brigadasidagi xavfsizlik qoidalariga rioya
qilinishini nazorat qiladi va rahbariyatga muntazam ravishda hisobot beradi. Bu
esa iyerarxik emas, balki gorizontal nazorat mexanizmining shakllanishiga olib
kelmoqda. Natijada, jamoaviy mas’uliyat kuchaymoqda, xodimlar o‘z
xavfsizligi uchun befarq bo‘lmayapti.
Yuqoridagi barcha choralarning samaradorligi ichki so‘rovnomalar orqali
ham tasdiqlanmoqda. 2024-yilda o‘tkazilgan anonim so‘rovnomada ishtirok
etgan ishchilarning 90 foizi xavfsizlik sharoitidan to‘laqonli qoniqishini
bildirgan. Bu natija 2019-yilga nisbatan 26% yuqori ko‘rsatkichdir. Bu esa
ko‘rilayotgan chora-tadbirlar nafaqat rasmiy statistikada, balki real ishchi
fikrlarida ham aks etayotganini ko‘rsatadi. SHCHda mehnat muhofazasi
sohasida olib borilayotgan ishlar har tomonlama – huquqiy, tashkiliy, texnik va
psixologik jihatdan mukammal yondashuv asosida yo‘lga qo‘yilgan.

45Samaradorlik esa faqat hodisalar sonining kamayishi emas, balki xodimlarning
xavfsizlik borasidagi ongli ishtiroki, texnik imkoniyatlar va ichki boshqaruv
mexanizmlarining uyg‘unlashuvi orqali ifodalanmoqda.
Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, SHCHda amalga oshirilayotgan xavfsizlik
choralarining samaradorligi nafaqat statistik kamayishlar, balki xavfli
vaziyatlarni oldindan aniqlash, oldini olish va javob qaytarish tizimining
takomillashganida ham namoyon bo‘lmoqda. Bunga bir necha asosiy chora-
tadbirlar orqali erishilgan. Jumladan, “Xavfsizlik profilaktikasi va prognozlash
markazi”ning tashkil etilishi xavf darajalarini aniqlash va rejalashtirilgan holda
xavfsizlik monitoringini olib borish imkonini bermoqda.
Bunday markazlar zamonaviy dasturiy ta’minotlar orqali ishlab chiqarish
jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni simulyatsiya qiladi.
Bu vositalar xavf ehtimolini aniqlab, rahbariyatga oldindan xabar beruvchi
tizimlar bilan integratsiyalashgan. Natijada, xavfsizlikni boshqarish reaktiv
emas, balki proaktiv (oldindan ogohlantirish) shaklida olib borilmoqda.
Tashkilotda xodimlarni mehnat muhofazasiga oid huquqiy bilimlar bilan
tanishtirish ham dolzarb yo‘nalishlardan biridir. Har yili ichki o‘quv dasturlari
va seminarlar o‘tkazilib, xodimlarga O‘zbekiston Respublikasi Mehnat
Kodeksi, Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO) standartlari, hamda korxona ichki
tartib-qoidalari bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar tashkil qilinadi. Bu orqali
xodimlar nafaqat o‘z vazifalarini, balki xavfsizlikdagi huquqiy himoyani ham
yaxshi tushunadi.
SHCHda xavfsizlik choralarining samaradorligini oshirishda innovatsion
yondashuvlar ham muhim rol o‘ynamoqda. Jumladan, “aqlli texnologiyalar”
asosida ishlab chiqilgan maxsus ogohlantiruvchi signallar, avtomatlashtirilgan
xavfli zona indikatorlari, ish joyidagi harorat va gaz konsentratsiyasini
o‘lchovchi datchiklar joriy etilgan. Ular real vaqt rejimida xavfli
ko‘rsatkichlarni aniqlab, avtomatik ravishda ogohlantiruvchi signallarni ishga

46tushiradi. Bu esa inson faktori tufayli yuzaga keladigan kechikishlarni
kamaytiradi.
Korxona miqyosida jamoaviy muhokamalar tizimi ham yo‘lga qo‘yilgan.
Har oyning so‘ngida bo‘limlar kesimida xavfsizlik holatiga oid yig‘ilishlar
o‘tkaziladi. Ushbu yig‘ilishlarda barcha xodimlar o‘z fikrlarini bemalol ifoda
etishlari, real muammolar va takliflarni rahbariyatga yetkazish imkoniga ega
bo‘ladilar. Bu ochiqlik muhitida xavfsizlikni yanada yaxshilash bo‘yicha
dolzarb fikrlar yuzaga chiqmoqda. 2023-yilda ushbu yig‘ilishlar natijasida 17 ta
yangi xavfsizlik choralari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etildi.
Xavfsizlik choralarining iqtisodiy samaradorligi ham baholangan.
SHCHning ichki iqtisodiy tahliliga ko‘ra, 2019–2023 yillar oralig‘ida mehnat
muhofazasi uchun ajratilgan mablag‘lar 28% ga oshirilgan. Natijada, baxtsiz
hodisalarga sarflanadigan tovon pullari, ishlab chiqarishdagi uzilishlar va
jarimalar miqdori esa 40% ga qisqargan. Bu esa xavfsizlik investitsiyasi o‘zini
to‘la oqlaganini ko‘rsatadi.
Xodimlar bilan psixologik ishlash ham xavfsizlik samaradorligiga sezilarli
ta’sir ko‘rsatmoqda. Psixolog va psixologik yordam ko‘rsatuvchi mutaxassislar
bilan hamkorlikda mehnat sharoitida yuzaga keladigan stress, charchoq va
xavfli qarorlar qabul qilishning oldini olish bo‘yicha treninglar yo‘lga
qo‘yilgan. Ushbu treninglarda inson organizmining ekstremal holatlarga javobi,
hissiy bosimni bartaraf etish usullari, fikrni jamlash texnikalari o‘rgatiladi. Bu,
ayniqsa, mas’uliyatli postlarda ishlaydigan xodimlar uchun dolzarbdir.
Tashkilotda xavfsizlik jarayonlariga ayollar va yosh xodimlarning jalb
etilishi ham ijobiy holatlardan biri sifatida baholanadi. Mehnat muhofazasi
borasida xodimlarning yoshi, tajribasi va kasbiy malakasini hisobga olgan holda
alohida profilaktik choralar belgilanadi. Shu sababli xavfsizlik tadbirlari bir xil
namunaviy shaklda emas, balki moslashtirilgan tarzda, real ehtiyojlar asosida
amalga oshirilmoqda. Masalan, yangi ishga qabul qilingan xodimlarga alohida
kuzatuvchilar biriktiriladi. Shuningdek, SHCH mehnat muhofazasi bo‘yicha

47jamoaviy baholash mexanizmini ham joriy qilgan. Bu tizimda har bir bo‘lim
xavfsizlikni ta’minlash darajasiga qarab ichki reytingda baholanadi. Reyting
yuqori bo‘lgan brigadalar rag‘batlantiriladi – moddiy mukofotlar, faxriy
yorliqlar, va boshqa ijtimoiy imtiyozlar beriladi. Bu esa raqobat muhiti orqali
xavfsizlik darajasini ko‘tarish imkonini bermoqda.
Samaradorlikni oshirishda davlat organlari va xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik ham o‘z o‘rniga ega. SHCH yildan-yilga Davlat mehnat inspeksiyasi,
FVV, va Xalqaro mehnat tashkiloti bilan hamkorlikda seminarlar, auditlar, va
loyihalar o‘tkazmoqda. Bu ham tashqi baholash, ham ilg‘or tajribalardan
foydalanish imkonini beradi.
SHCHda xavfsizlik bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar faqatgina
mavjud muammolarga qarshi kurashish emas, balki istiqboldagi xavflarni
oldindan prognozlash va ularni bartaraf etish konsepsiyasiga asoslangan. Bu
yondashuv "preventiv xavfsizlik siyosati" deb ataladi va u orqali korxonada
ehtimoliy xavf manbalari aniqlanib, ular bo‘yicha ilg‘or ogohlantirish
mexanizmlari ishlab chiqiladi. Misol uchun, xavfli ishlab chiqarish sexlarida
statsionar kameralardan tashqari harakatlanuvchi nazorat modullari o‘rnatilgan
bo‘lib, ular ishchilarning harakat trayektoriyasini kuzatadi va cheklangan
zonaga kirishni avtomatik ravishda cheklaydi.
Shuningdek, xavfsizlik siyosati doirasida “Qayta tahlil va takomillashtirish”
prinsipiga asoslangan davriy tahlil o‘tkaziladi. Har chorakda barcha texnik
holat, xodimlar ishtiroki, treninglar soni, himoya vositalari yetarliligi,
texnologik xavf indikatorlari qayta ko‘rib chiqiladi. Shu asosda xavfsizlik
rejalari yangilanadi va kerakli hollarda eskirgan usullar bekor qilinib,
zamonaviy vositalar joriy etiladi. Masalan, 2024-yilda texnik xizmat ko‘rsatish
jarayonlarida eski o‘lchov uskunalari yangi raqamli sensorlar bilan
almashtirilgan.
Tahlillardan ayon bo‘lishicha, SHCHda mehnat muhofazasi sohasida
raqamlashtirish jarayonlari ham tez sur’atda amalga oshirilmoqda. Ishchilar har

48kuni ish boshlashdan oldin elektron tizim orqali o‘z sog‘lig‘i holatini qayd
etadi, xavfsizlik brifinglarini tinglaganini tasdiqlaydi. Bunday tizim xavfsizlik
masalalarida beparvolikni kamaytiradi va rahbariyatga har bir xodimning ishga
tayyorlik darajasini ko‘rsatadi. Bu tizim ayniqsa yangi xodimlar, chaqiriq
asosida ishga kelgan muvaqqat ishchilar uchun samarali natija bermoqda.
2023–2024-yillarda mehnat muhofazasi borasida olib borilgan ishlarda
"xavfsizlikni ijtimoiylashtirish" g‘oyasi ham keng qo‘llanildi. Bu degani,
xavfsizlik faqat nazorat organlari yoki rahbariyat zimmasida emas, balki har bir
xodimning shaxsiy mas’uliyati darajasiga bog‘liq holatga aylantirildi. Bu
maqsadda "Men xavfsizlik uchun mas’ulman!" shiori ostida ijtimoiy
kampaniyalar o‘tkazildi, xodimlar orasida tanlovlar, viktorinalar va eng yaxshi
xavfsizlik tavsiyalari uchun mukofotlash marosimlari yo‘lga qo‘yildi.
Xavfsizlikni mustahkamlash uchun tashqi auditlar ham yo‘lga qo‘yilgan.
Har yili Davlat mehnat inspeksiyasi va texnik nazorat organlari SHCH
bo‘limlarida mustaqil tekshiruvlar o‘tkazadi. Ularning xulosalari asosida
mustahkamlash choralari belgilanadi. 2024-yil bahorida o‘tkazilgan auditda 12
ta kichik muammo aniqlangan bo‘lib, ularning barchasi bir oy ichida bartaraf
etilgan. Bu esa tashkilotda xavfsizlikka jiddiy yondashuv mavjudligini
ko‘rsatadi.
Samaradorlikni oshirishda chet ellik hamkorlar bilan tajriba almashish ham
ahamiyatli. SHCH so‘nggi yillarda Rossiya, Qozog‘iston, va Belarus temir yo‘l
korxonalari bilan xavfsizlik bo‘yicha memorandumlar imzolagan. Ushbu
hamkorliklar doirasida 20 dan ortiq mutaxassis xorijda malaka oshirib kelgan.
Ular olib kelgan tajribalar asosida korxonada yangi xavfsizlik normalari va
amaliy yondashuvlar ishlab chiqilgan.
SHCHda xavfsizlik choralarining samaradorligini raqamlar orqali ham
ko‘rish mumkin. Masalan, 2020-yilda 78 ta mayda ishlab chiqarish hodisasi
ro‘y bergan bo‘lsa, 2024-yilda bu raqam 29 taga tushdi. 2019-yilda xavfsizlikka
ajratilgan mablag‘ 2,4 milliard so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich

494,9 milliard so‘mga yetgan. Bu moliyaviy investitsiyalarning real ijtimoiy va
texnik natija berayotganidan dalolat beradi.
SHCHda Mehnat Muhofazasi Bo‘yicha 2019–2024 Yillardagi Tahliliy
Jadval
Yil Ajratilgan
mablag‘lar
(mlrd so‘m) Hodisalar
soni (ta) Trening/seminarlar
soni Malaka
oshirgan
xodimlar
2019.0 2.4 85.0 15.0 35.0
2020.0 2.9 78.0 18.0 42.0
2021.0 3.3 65.0 22.0 51.0
2022.0 3.8 49.0 28.0 60.0
2023.0 4.2 38.0 34.0 74.0
2024.0 4.9 29.0 41.0 86.0
Eng so‘nggi natijalardan biri — xodimlar o‘rtasida xavfsizlik bo‘yicha
savodxonlik oshganidir. 2024-yilgi ichki test natijalariga ko‘ra, xodimlarning
91 foizi xavfsizlik me’yorlariga doir asosiy savollarga to‘g‘ri javob bergan. Bu
esa amaliy treninglar va muntazam bilim yangilanishlarining samaradorligini
isbotlaydi. Aynan bilim orqali xavfsizlik ongini oshirish SHCH xavfsizlik
strategiyasining eng muhim qismidir.
Shu tariqa, SHCHda mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar
ko‘p yo‘nalishda — texnik, ijtimoiy, tashkiliy, iqtisodiy va ma’naviy jihatdan
izchil rivojlanmoqda. Xavfsizlik — bu faqat qoidalar to‘plami emas, balki har
bir xodim ongida shakllangan muqaddas qadriyat sifatida qaralayotgani, bu
boradagi yutuqlarning eng muhim belgisi bo‘lib qolmoqda.

502.3. Mehnat sharoitlari, xavfsizlik texnikasi va avariya holatlari bo‘yicha statistik
tahlil
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat sharoitlarini baholash ushbu
korxonada faoliyat yuritayotgan ishchilarning sog‘lig‘i, xavfsizligi va mehnat unumdorligi
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, tizimli yondashuvni talab qiladi. Korxonada mavjud ishlab
chiqarish sexlari, texnik xizmat ko‘rsatish ustaxonalari va boshqa ob’ektlarda mehnat
sharoitlari sanoat tarmog‘ining umumiy standartlariga asoslangan holda tashkil etilgan.
Ishchi kuchining ko‘pchilik qismini harakatdagi tarkibni ta’mirlovchi mutaxassislar, temir
yo‘l infratuzilmasini saqlovchi texniklar va transport xavfsizligiga mas’ul xodimlar tashkil
qiladi.
Ish joylarining mikroiqlimi, chang va zararli moddalarning kontsentratsiyasi, shovqin,
vibratsiya, yorug‘lik darajasi va havo harorati muntazam ravishda sanitariya va mehnat
gigiyenasi bo‘yicha normativlarga asosan nazorat qilinadi. Tahlillardan ko‘rinadiki, 2019–
2023 yillar oralig‘ida korxona bo‘ylab 180 dan ortiq texnologik nuqtalarda mehnat
sharoitlarini baholash ishlari olib borilgan. Natijalarga ko‘ra, ushbu nuqtalarning 23 foizida
optimal, 67 foizida nisbatan xavfli, qolgan 10 foizida esa zararli ish sharoitlari aniqlangan.
Bu ko‘rsatkichlar mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan sanitariya-epidemiologik
tekshiruvlar orqali tasdiqlangan.
Bundan tashqari, xavfsizlik texnikasi masalalari korxona faoliyatining ajralmas bo‘lagi
hisoblanadi. Har bir ishlab chiqarish obyektida xavfli zona belgilanadi va ogohlantiruvchi
belgilar o‘rnatiladi. Ishchilarning texnik xavfsizlik qoidalari bilan tanishganligi doimiy

51nazorat ostida bo‘ladi. Ayniqsa, elektr ta’minoti, bosim ostidagi uskunalar va portlovchi
moddalardan foydalaniladigan obyektlarda xavfsizlikning maksimal darajada ta’minlanishi
ustuvor vazifa sanaladi. 2020-yildan boshlab barcha yangi ishga qabul qilingan xodimlar
uchun xavfsizlik bo‘yicha elektron test tizimi joriy etildi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, SHCHda 2019–2024 yillar oralig‘ida ro‘y bergan mehnat
bilan bog‘liq avariya holatlari soni yildan yilga kamaygan. 2019-yilda 17 ta avariya holati
qayd etilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu raqam 6 taga tushdi. Avariyalarning asosiy sabablari
sifatida quyidagilar ko‘rsatilgan: texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinmasligi (40%),
uskunalarning eskirganligi (35%), inson omili (25%). Ushbu statistik tahlil asosida korxona
rahbariyati tomonidan modernizatsiya dasturi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu orqali texnik
vositalarning yangilanishi va xavfsizlik bo‘yicha zamonaviy texnologiyalar joriy etilgan.
Xavfsizlik texnikasi vositalarining mavjudligi va yangilanishi ham statistik jihatdan
nazorat qilinadi. 2021-yildan boshlab har yili barcha sexlar xavfsizlik jihozlari bilan qayta
ta’minlanmoqda. Misol uchun, 2022-yilda 350 dona yangi individual himoya vositalari
(niqoblar, qo‘lqoplar, ko‘zoynaklar) tarqatilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 540 taga
yetgan. 2024-yilga kelib bu raqam 700 dan oshdi. Bu vositalarning mavjudligi xodimlar
xavfsizligini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etmoqda.Shuningdek, tahlillardan ko‘rinadiki,
xavfsizlik madaniyati darajasi oshgani sari xodimlar tomonidan yuzaga keladigan favqulodda
holatlar soni kamaymoqda. Ishchilar orasida o‘tkazilgan anonim so‘rovnomalar asosida
2024-yilda xavfsizlik texnikasi qoidalarini to‘liq biladiganlar ulushi 78 foizni, o‘zini xavfli
holatdan saqlash bo‘yicha choralarni biladiganlar esa 83 foizni tashkil qilgan. 2019-yilda bu
ko‘rsatkichlar mos ravishda 52% va 61% bo‘lgan.
SHCHda xavfsizlik bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga alohida e’tibor
qaratiladi. Har oyda bir marotaba real sharoitda evakuatsiya mashqlari, o‘t o‘chirish usullari
va birinchi yordam bo‘yicha treninglar o‘tkaziladi. Bu orqali xodimlar nafaqat nazariy bilim,
balki amaliy harakatlarni bajarishga ham tayyor bo‘ladi. 2023-yilda 48 ta bunday mashg‘ulot
o‘tkazilgan bo‘lsa, 2024-yilda ularning soni 62 taga yetkazilgan.
Korxona rahbariyati har yili “Xavfsizlik haftaligi” doirasida tanlovlar, ma’lumotnoma
ko‘rgazmalari, seminarlar uyushtiradi. Bu jarayonlarning barchasi xavfsizlik muhitini
yaxshilash, xodimlarning bilimini oshirish va ish madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan.
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH faoliyatida xavfsizlik texnikasi talablariga
qat’iy amal qilinishi korxona ichki siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir.
Xodimlar tomonidan ish joyida xavfsizlikka oid qoidalarga rioya qilish holatlari ichki
auditlar orqali baholanadi. Ushbu audit natijalari asosida xavfsizlik profilaktikasi, texnik

52tekshiruvlar va treninglar soni yil sayin ko‘paytirilmoqda. Masalan, 2021-yilda o‘tkazilgan
auditlar asosida 26 ta qoidabuzarlik aniqlangan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich atigi 9 taga
tushgan. Bu esa xavfsizlik madaniyatining oshib borayotganidan dalolat beradi.
Ishlab chiqarish maydonlarida xavfli zonalarni belgilash, maxsus ogohlantiruvchi belgilar
va piktogrammalar bilan jihozlash ishlari bosqichma-bosqich yangilanmoqda. 2022-yilda 110
ta yangi ogohlantiruvchi belgi va 65 ta xavfli zona chegarasi yangidan o‘rnatilgan. 2023-
yilda esa bu ko‘rsatkich 150 taga yetgan. Ushbu belgilar ishchilar va tashrif buyuruvchilarga
xavfli hududlar haqida aniq tasavvur berib, avariyalarni oldini olishga xizmat qiladi.
Xavfsizlik texnikasi bo‘yicha eng muhim yo‘nalishlardan biri bu – himoya vositalarining
sifat va son jihatdan ta’minlanishidir. SHCH tomonidan olib borilgan monitoringlar asosida
aniqlanishicha, 2024-yilda 93% xodim to‘liq himoya vositalari bilan ta’minlangan. 2020-
yilda bu ko‘rsatkich 71% ni tashkil etgan. Yiliga bir marta maxsus komissiya himoya
vositalarining yaroqliligini tekshiradi va zarurat tug‘ilganda ularni almashtirish ishlari
amalga oshiriladi.
Avariyalarning oldini olishda favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik darajasi alohida rol
o‘ynaydi. SHCHda har bir bo‘limda o‘zining favqulodda vaziyat rejalari mavjud bo‘lib, bu
rejalarda evakuatsiya yo‘llari, yig‘ilish nuqtalari va tezkor harakat ko‘rsatmalari belgilab
qo‘yilgan. Ushbu rejalar har yili yangilanadi va barcha xodimlar bilan tanishtiriladi. 2023-
yilda amalga oshirilgan evakuatsiya mashqlarida 94% ishtirokchilarning harakati vaqtida va
to‘g‘ri baholangan, bu ko‘rsatkich 2019-yilda atigi 68% bo‘lgan.
Ishchilar o‘rtasida xavfsizlik madaniyatini shakllantirish maqsadida turli motivatsion
yondashuvlar ham joriy qilingan. Jumladan, xavfsizlik bo‘yicha eng namunali xodimlar
uchun “Eng xavfsiz ishchi”, “Mas’uliyatli brigada” kabi nominatsiyalar e’lon qilinadi va
moddiy rag‘batlantirish mexanizmi amal qiladi. 2022–2024 yillar oralig‘ida bu kabi
rag‘batlar tufayli xavfsizlikka oid intizomiy buzilishlar 40% ga kamaydi.
SHCHning ishlab chiqarish bo‘limlarida avtomatlashtirilgan xavfsizlik nazorati tizimlari
bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Jumladan, issiqlik, gaz, toksik modda detektorlari,
harorat va namlik o‘lchagichlar avtomatik tarzda ma’lumot uzatuvchi sensorlar bilan
almashtirildi. 2024-yilda 45 ta detektor zamonaviy tizimga almashtirilgan va bu avariya
xavfini aniqlash vaqtini 70% ga qisqartirishga imkon berdi.
Statistik tahlillar ko‘rsatadiki, korxona ichki xavfsizlik bo‘yicha olib borayotgan chora-
tadbirlari nafaqat hodisalarni kamaytirdi, balki ishlab chiqarish samaradorligiga ham ijobiy
ta’sir ko‘rsatmoqda. 2023-yilda avariyalar tufayli yo‘qotilgan ish soatlari soni 2020-yilga

53nisbatan 52% ga kamaygan. Bu esa nafaqat xodim salomatligini, balki ishlab chiqarish
uzluksizligini ham ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Korxona profilaktikasi doirasida xavfsizlik bo‘yicha ichki monitoring tizimi ishlab
chiqilgan. Bu tizim orqali har oyda ishlab chiqarish maydonlarida yuzaga keladigan
potentsial xavfli holatlar aniqlanadi va hisobot shaklida rahbariyatga taqdim etiladi. Ushbu
monitoring natijasida 2024-yilda 68 ta potentsial xavfli holat oldindan bartaraf etilgan.
SHCH tomonidan tashkil etilgan “Ish joyida xavfsizlik burchagi” loyihasi asosida har bir
sex va bo‘limda maxsus stendlar o‘rnatilgan bo‘lib, bu stendlarda xavfsizlik bo‘yicha eng
so‘nggi yangiliklar, qonunchilikdagi o‘zgarishlar, favqulodda vaziyatda amal qilinadigan
harakatlar bayon etiladi. Xodimlar ushbu axborotlarni doimiy kuzatib borishadi va o‘z
bilimlarini oshirish imkoniga ega bo‘lishadi.
SHCHda mehnat sharoitlarini yaxshilash maqsadida oxirgi yillarda amalga oshirilgan
tashkiliy va texnik chora-tadbirlar tahlili, real statistik raqamlar bilan boyitilgan holda,
sohadagi ijobiy tendensiyalarni ochib bermoqda. Misol uchun, mehnat sharoitlarining
baholash mezonlari asosida olib borilgan ichki monitoringlar asosida aniqlanishicha, 2019-
yilda 160 ta ish joyi “qoniqarsiz” deb topilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich atigi
37 tani tashkil etgan. Bu – xavfsiz muhit yaratish bo‘yicha olib borilgan tizimli ishlarning
natijasi sifatida baholanishi mumkin.
Avariyalar tahliliga to‘xtaladigan bo‘lsak, SHCH bo‘yicha avariya holatlari eng ko‘p
2020-yilda kuzatilgan. Bunga, pandemiya sharoitida ehtiyot choralari yetarli darajada amalga
oshirilmasligi, xodimlar soni qisqarib, yirik texnik xizmatlar kamroq malakali xodimlar
tomonidan bajarilganligi sabab bo‘lgan. Natijada 2020-yilda 19 ta avariya holati qayd
etilgan. 2021–2024 yillar davomida bosqichma-bosqich nazorat kuchaytirilib, maxsus
xavfsizlik bo‘yicha reja tuzilib, amaliyotga joriy etildi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishdagi
texnik vositalar va avtomatlashtirilgan tizimlar modernizatsiya qilindi.
Xavfsizlik texnikasi bo‘yicha yuritilayotgan hujjatlarning aniqligi va amalda ularning
bajarilishini ta’minlash SHCH rahbariyati tomonidan doimiy nazorat ostida turadi. Bu
hujjatlar: xodimning xavfli zonadagi harakat yo‘nalishi, evakuatsiya rejasi, ishga kirishdan
oldingi briefinglar bayonnomalari, individual himoya vositalari jurnalini o‘z ichiga oladi.
2024-yilda o'tkazilgan ichki audit natijasiga ko‘ra, xavfsizlik bo‘yicha hujjat aylanishi 94%
aniqlikda yuritilgan, bu 2019-yildagi 69% ko‘rsatkichga nisbatan sezilarli yuksalishni
anglatadi.
Xodimlar salomatligi bilan bog‘liq statistik tahlil ham bu borada ijobiy natijalarni
ko‘rsatmoqda. 2019-yilda mehnat bilan bog‘liq kasalliklar sababli ishchi kuchining 7,2%

54vaqtincha ishdan chetlatilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 3,9% gacha pasaygan. Bu esa
xavfsiz mehnat sharoitlarining sog‘liqni saqlashga bevosita ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi.
Tahlillarga ko‘ra, SHCH bo‘yicha ishchilarning xavfsizlik texnikasi bo‘yicha bilim
darajasini aniqlash maqsadida 2022–2024 yillarda muntazam test sinovlari o‘tkazilgan. 2022-
yilda testlardan o‘rtacha 69% xodim “yetarli” ball to‘plagan bo‘lsa, 2024-yilda bu
ko‘rsatkich 86% ga yetgan. Bunday o‘sish doimiy o‘qitish, qayta tayyorlash kurslari va
amaliy treninglar bilan bog‘liq.
SHCH korxonasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan avariya holatlarining oldini olishda
xavfsizlik bo‘yicha video monitoring tizimi katta rol o‘ynamoqda. 2023–2024 yillarda 20 dan
ortiq ishlab chiqarish ob’ekti zamonaviy kameralar bilan ta’minlandi. Bu esa nafaqat
nazoratni kuchaytirdi, balki xavfli holatlar yuzaga kelmasidan avval aniqlab, bartaraf qilish
imkonini berdi. Aynan video monitoring asosida 2024-yilda 8 ta holat operativ tarzda
bartaraf etilgan.
Korxona mehnat sharoitlari bo‘yicha statistik tahlillar orqali har yili xulosa chiqaradi va
takomillashtirish strategiyasini ishlab chiqadi. 2024-yil yakunlariga ko‘ra, quyidagi ustuvor
yo‘nalishlar belgilandi: 1) ishlab chiqarish zonalarini qo‘shimcha ventilyatsiya tizimi bilan
ta’minlash, 2) xavfsizlik texnikasi mutaxassislarining sonini oshirish, 3) ish joylarida yoritish
darajasini normativlarga moslashtirish. Ushbu yo‘nalishlar asosida 2025-yil uchun
rejalashtirilgan budjetdan 6,8 milliard so‘m mablag‘ ajratilgan.

56III BOB. SHCH da mehnat muhofazasi boshqaruvini takomillashtirish
yo‘llari
3.1. Mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish imkoniyatlari …
Bugungi raqamli davrda sanoat va transport tizimlarida mehnat
muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, xavf darajasi yuqori bo‘lgan tarmoqlardan
biri bo‘lgan temir yo‘l sohasida bu texnologiyalar faqatgina xavfsizlikni
ta’minlab qolmay, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, inson
xatolarini kamaytirish va hodimlar salomatligini himoya qilishda katta ahamiyat
kasb etadi. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda ham bu yo‘nalishda
yangi texnologiyalarni joriy etish imkoniyatlari kengayib bormoqda.
Zamonaviy texnologiyalarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu – IoT
(Internet of Things) texnologiyalarining mehnat muhofazasiga integratsiyasidir.
Masalan, ishlab chiqarish obyektlarida o‘rnatilgan harorat, gaz, tutun, tebranish
va boshqa xavfli omillarni o‘lchaydigan sensorlar real vaqt rejimida monitoring
olib boradi va ma’lumotlarni avtomatik tarzda nazorat markaziga uzatadi.
Ushbu texnologiya yordamida xavfli holatni inson aralashuvisiz oldindan
aniqlash va tezkor choralar ko‘rish imkoniyati tug‘iladi.
Bundan tashqari, video analitika tizimlari orqali xodimlarning mehnat
tartib-qoidalariga rioya etish darajasi avtomatik ravishda kuzatib boriladi.
Kompyuter dasturlarida o‘rnatilgan sun’iy intellekt modullari odamlarning
harakatlarini tahlil qiladi, ularning xavfli zonaga kirishini, himoya vositalarisiz
ishlash holatini aniqlaydi va ogohlantirish signali yuboradi. SHCH bo‘limlarida
ushbu tizimni joriy etish 2025-yilgacha bosqichma-bosqich rejalashtirilgan.
Yana bir muhim texnologik yechim – RFID (radiochastotali identifikatsiya)
tizimi orqali ishchilarni xavfsiz ish joylariga joylashtirishni nazorat qilishdir.
Har bir xodim maxsus RFID kartochkasi orqali faqat o‘ziga tegishli ish
zonasiga kirishi mumkin. Bu esa ruxsatsiz kirish, xavfli hududga tushib qolish

57yoki yo‘l qo‘yilmagan texnik hududga kirish holatlarini butkul bartaraf etishga
xizmat qiladi.Shuningdek, VR (Virtual Reality) va AR (Augmented Reality)
texnologiyalari yordamida xavfsizlik bo‘yicha treninglar yuqori darajada
interaktivlashtirilmoqda. Endilikda SHCHda yangi ishga qabul qilingan
xodimlar virtual muhitda avariya holatlariga qanday javob berishni, xavfli
zonada qanday harakat qilishni, favqulodda vaziyatlarda qanday evakuatsiya
choralari ko‘rilishini amaliyot orqali simulyatsiya qilish imkoniyatiga ega
bo‘lmoqda. Bu yondashuv oddiy nazariy o‘qitish usullariga nisbatan ko‘proq
ta’sirchan va samarali hisoblanadi.
Big Data va analitik tizimlar yordamida mehnat muhofazasi bilan bog‘liq
barcha statistik ma’lumotlar – avariya holatlari, shikastlanishlar, xavfsizlikka
rioya qilmaslik faktlari yagona axborot tizimiga yig‘iladi. Bu ma’lumotlar
asosida rahbariyat tezkor xulosa chiqarib, qaysi bo‘limda qanday chora ko‘rish
kerakligini aniqlashi mumkin. Bu esa boshqaruv samaradorligini oshiradi va
bevosita xavfsizlikni ta’minlaydi.
SHCHning ayrim ishlab chiqarish obyektlarida intellektual kiyimlar – ya’ni
sensorlar bilan jihozlangan kiyimlar tajriba tariqasida joriy qilinmoqda. Bu
kiyimlar xodimning yurak urishi, tana harorati, atrofdagi harorat, gaz va boshqa
ko‘rsatkichlarni o‘lchab, ma’lumotni boshqaruv tizimiga yuboradi. Bu orqali
xodim sog‘lig‘iga real vaqt rejimida nazorat o‘rnatiladi.
SHCH sharoitida bu texnologiyalarni to‘liq joriy etish bosqichma-bosqich
amalga oshirilmoqda. Birinchi navbatda, xavfli zonalar va yuqori yuklama bilan
ishlaydigan bo‘limlarda sensorlar va monitoring tizimlari o‘rnatilmoqda.
Ikkinchi bosqichda esa ushbu tizimlar tahlil asosida boshqa obyektlarga ham
ko‘chiriladi. Bu tajriba doirasida 2024-yil yakuniga qadar 18 ta obyekt to‘liq
monitoring tizimlariga ulanadi.
Bularning barchasi shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy texnologiyalarni mehnat
muhofazasiga integratsiya qilish SHCH faoliyatida xavfsizlikni tubdan
yaxshilashga xizmat qilmoqda. Hali barcha texnologiyalar to‘liq joriy etilmagan

58bo‘lsa-da, ularning ilk natijalari allaqachon sezilmoqda. Mehnat intizomi
kuchaygan, avariya holatlari kamaygan, xodimlar mas’uliyati oshgan.
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat muhofazasini
takomillashtirish jarayonida zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish bosqichma-bosqich kengayib bormoqda. Bu
texnologiyalar orasida mobil ilovalar asosida yaratilgan monitoring tizimlari
ham muhim o‘rin tutadi. Aynan ushbu ilovalar orqali rahbarlar va texnika
xavfsizligi xodimlari real vaqt rejimida obyekt holatini nazorat qilish, ruxsat
etilgan zonalarda xodim harakatini tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Masalan, 2023-yil oxirida SHCHda ishga tushirilgan “Xavfsiz ish” mobil
ilovasi yordamida xodimlar har kuni ishga kirishdan oldin mehnat muhofazasi
bo‘yicha test savollariga javob beradilar. Bu usul o‘z-o‘zini tekshirish imkonini
yaratibgina qolmay, statistik ma’lumotlarni to‘plash, xodimlar xatolarini
aniqlash va o‘quv rejalarini moslashtirishga xizmat qilmoqda.
Yana bir istiqbolli yo‘nalish – bu drone texnologiyasidan foydalanishdir.
SHCH tarkibidagi ba’zi yirik obyektlarda, ayniqsa ochiq hududlarda joylashgan
temir yo‘l ustaxonalarida dronlar yordamida texnik ko‘riklar va xavfsizlik
monitoringi amalga oshirilmoqda. Dronlar kamera orqali kuzatuv olib boradi,
va noaniqlik yoki xavfli omil aniqlansa, tezkor ravishda rahbariyatga signal
yuboriladi. Bu texnologiya ayniqsa katta obyektlarni nazorat qilishda qo‘l
keladi.
Zamonaviy texnologiyalar doirasida simsiz aloqa tizimlari asosida ishlab
chiqilgan favqulodda holatlarda xodimlarni ogohlantirish tizimi ham samarali
ishlamoqda. Har bir obyektda o‘rnatilgan markaziy tizim orqali texnogen xavf
sodir bo‘lishi ehtimoli aniqlanganda, bir vaqtning o‘zida barcha ishchilarga
tovushli va vizual signal orqali ogohlantirish yuboriladi. Bu tizimlar xavfsizlik
jarayonlarini avtomatlashtirgan va inson xatosi ehtimolini kamaytirgan.
Shuningdek, mehnat muhofazasida samarali boshqaruv uchun yagona
axborot portali tashkil etilmoqda. Bu portalda barcha xodimlarning xavfsizlik

59bo‘yicha sertifikatlari, o‘qitish natijalari, ogohlantirishlar, avariya holatlaridagi
ishtiroki, shuningdek, tibbiy ko‘rik natijalari saqlanadi. Bu yondashuv, bir
tomondan, xodimlar faoliyatini monitoring qilishni osonlashtirsa, boshqa
tomondan esa shaxsiy xavfsizlik tarixining doimiy yuritilishiga xizmat qiladi.
Hozirgi kunda SHCHda bosqichma-bosqich ERP (Enterprise Resource
Planning) tizimiga o‘tish rejalashtirilgan. Bu tizim mehnat muhofazasini
boshqarish bo‘yicha barcha bo‘g‘inlarni yagona ma’lumotlar bazasi orqali
birlashtirib, axborot oqimini optimallashtirishga imkon beradi. Har bir
xavfsizlik bilan bog‘liq vaziyat zudlik bilan tizimga kiritiladi, tegishli bo‘limlar
ogohlantiriladi va chora-tadbirlar avtomatik ravishda
rejalashtiriladi.Shuningdek, blokcheyn texnologiyasi asosida xavfsizlik
protokollari va hisobotlarini qalbakilashtirishdan himoya qilish yo‘nalishida
ham tajribalar o‘tkazilmoqda. Bu texnologiya xavfsizlik bo‘yicha hujjatlarni
o‘zgartirib bo‘lmaydigan shaklda saqlashga xizmat qilganligi sababli, tashqi
audit va davlat nazorati organlari tomonidan yuqori baholangan.
Bundan tashqari, SHCH bo‘limlarida energiya samaradorligini nazorat
qilish tizimlari ham xavfsizlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Yoritish,
ventilyatsiya va isitish tizimlari avtomatik tarzda ish joylaridagi harorat va
harakatga bog‘liq holatda boshqariladi. Bu usul ortiqcha energiya sarfini
kamaytiradi va sharoitga mos muhitni ta’minlab, xodimning charchashiga sabab
bo‘ladigan omillarni bartaraf qiladi.
Bu texnologiyalarning SHCHda qo‘llanilishi nafaqat ishlab chiqarish
madaniyatini, balki inson xavfsizligini markazga qo‘ygan yangicha boshqaruv
modelini shakllantirishga xizmat qilmoqda. Buning natijasida xavfli holatlar
soni kamaymoqda, ishdan ajralish holatlari sezilarli darajada pasaymoqda va
xodimlarning ishga bo‘lgan mas’uliyati oshmoqda.
SHCH dagi ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy texnologiyalarni joriy
etish faqat texnik nazorat bilan cheklanmaydi. Mehnat muhofazasini
boshqarishda raqamli audit tizimlari ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu

60audit tizimlari orqali korxonadagi har bir xavfsizlik tartibining bajarilishi,
nazorat natijalari, o‘tkazilgan yo‘riqnomalar va qayta tayyorgarlik holatlari
to‘g‘risidagi ma’lumotlar yagona elektron bazada yuritiladi. Bu tizimlar
rahbariyat uchun qulaylik yaratar ekan, xodimlarning javobgarligini oshiradi va
ishonchli tahlil vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Raqamli auditning yana bir afzalligi – xodimga individual xavfsizlik
xaritasini shakllantirish imkoniyatidir. Har bir ishchi uchun u ishlayotgan
joydagi xavf omillari, ilgari aniqlangan texnik kamchiliklar, avvalgi hodisa va
ogohlantirishlar asosida real xavf xaritasi tuziladi. Bu xarita asosida unga
qanday himoya vositalari, qaysi zonalarda ehtiyotkorlik kerakligi belgilanadi.
Bu esa xavfni minimal darajagacha tushiradi.
Bundan tashqari, virtual tizimlar asosida nazorat qilish usullari ishlab
chiqilmoqda. Bunda boshqaruv markazi operatorlari maxsus ekranlar orqali real
vaqtda bir nechta obyektdagi holatni kuzatib boradilar. Masalan, press
ustaxonasidagi harakat, darvozaxonadagi kirish-chiqish, texnikalarning
harakati, xodimlarning shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish holati onlayn
translyatsiya qilinadi. Har qanday holat bo‘yicha signal avtomatik beriladi.
SHCH sharoitida bu kabi nazorat vositalarining kengaytirilishi xavfsizlik
borasidagi “inson omiliga” tayanishni kamaytirib, avtomatik va aniq tahlilga
asoslangan boshqaruv tizimini yaratmoqda. Bu usuldagi yondashuv ayniqsa
takroriy xatolarning oldini olish, ichki audit samaradorligini oshirish va xavfli
holatlarni prognozlash imkoniyatini beradi.
Raqamli transformatsiya jarayonida kiberxavfsizlik masalasi ham dolzarb
bo‘lib qolmoqda. SHCHdagi mehnat muhofazasi tizimlariga ulab qo‘yilgan
axborot tizimlari zararli dasturlardan, ma’lumotlar o‘g‘irlanishidan va tizimga
noqonuniy kirishdan himoyalangan bo‘lishi lozim. Shu sababli, har bir
texnologik tizimga xavfsizlik protokollari o‘rnatilmoqda va maxfiy
ma’lumotlarga faqat ruxsat etilgan shaxslar kirish huquqiga ega bo‘lishi
belgilanmoqda.

61Shuningdek, robototexnika va avtomatlashtirilgan xavfsizlik tizimlarining
joriy etilishi ham istiqbolli yo‘nalishlardan biridir. Ayni vaqtda SHCHda yuk
ortish-tushirish va metall detallarni kesish jarayonlarida maxsus robot qo‘llar
ishlatilmoqda. Ular odam ishtirokisiz ishlaydi va insonni bevosita xavfli
muhitdan chetlashtirishga xizmat qiladi. Natijada, jarohatlanishlar sezilarli
darajada kamaygan.
Boshqaruv nuqtai nazaridan, bu texnologiyalarni birlashtirib turgan BIM
(Building Information Modeling) tizimlarini joriy etish ham ko‘zda tutilgan. Bu
tizim qurilayotgan yoki rekonstruksiya qilinayotgan obyektlarda xavfsizlik
parametrlarini loyihalash bosqichidanoq belgilash imkonini beradi. Ya’ni, har
bir bino, ustaxona, texnika bazasi xavfsizlik bo‘yicha dizaynlashtiriladi, bu esa
keyinchalik yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etadi.
Yuqoridagi barcha texnologiyalarni joriy etish, albatta, ko‘p bosqichli
strategiyani talab qiladi. SHCHda bu yo‘nalishda 2023–2026 yillarni qamrab
oluvchi innovatsion xavfsizlik dasturi ishlab chiqilgan. Bu dastur doirasida
xavfli obyektlarda raqamli sensorlar soni ikki barobarga oshiriladi, yangi
zamonaviy boshqaruv panellari joriy qilinadi, barcha xodimlar uchun elektron
xavfsizlik pasportlari ochiladi.
Ushbu texnologiyalarni joriy qilishda xalqaro tajribaga tayangan holda
ishlash alohida e’tiborga loyiqdir. Xususan, Germaniya, Yaponiya va Janubiy
Koreya temir yo‘l xavfsizligi tizimlari chuqur o‘rganilmoqda va ularning
amaliyotidan moslashtirilgan texnologiyalar SHCH faoliyatiga tadbiq
etilmoqda. Bu esa texnologiyalarni faqat ko‘rsatkich emas, balki tizimiy natija
beruvchi vosita sifatida qabul qilishga yordam bermoqda.
Zamonaviy texnologiyalarni SHCHda mehnat muhofazasi boshqaruviga
integratsiya qilishda inson omili, xodimlar saviyasi va texnologiyaga bo‘lgan
munosabat muhim omil sifatida ko‘rilmoqda. Texnologiyalar qanchalik
mukammal bo‘lmasin, ularni to‘g‘ri boshqarish va undan oqilona foydalanish
ko‘p jihatdan inson resurslariga bog‘liq. Shu boisdan SHCHda texnologiyalarni

62joriy qilish bilan birga xodimlar malakasini oshirish bo‘yicha ham keng
ko‘lamli ishlar olib borilmoqda.
Avvalo, xodimlarga zamonaviy xavfsizlik texnologiyalaridan foydalanish
bo‘yicha maxsus o‘quv kurslari tashkil etilgan. Bu kurslarda virtual
simulyatorlar yordamida xavfli holatlardagi harakatlar mashq qilinadi. Misol
uchun, elektr uzilishida qanday yo‘l tutish, gaz sizish holatida harakat qilish,
yong‘in xavfi paytida evakuatsiya qilish kabi ko‘nikmalarni mashq qilish orqali
amaliy tajriba orttiriladi.
Bundan tashqari, SHCHda virtual reallik (VR) texnologiyasidan foydalanish
tajribalari yo‘lga qo‘yilgan. Bu vosita xodimga real hayotdagi xavfli muhitni
xavfsiz virtual makonda boshdan kechirish imkonini beradi. Masalan, poyezd
vagonini yuklayotganda yoki texnik sozlash ishlari davomida qanday xavf
tug‘ilishi mumkinligini virtual tarzda ko‘rib, unga qarshi qanday harakat
qilishni o‘rganadi. Bu usul an’anaviy nazariy o‘qitishdan ko‘ra ko‘proq amaliy
samara beradi.
Zamonaviy texnologiyalarni joriy etishda mashina o‘rganish (machine
learning) va sun’iy intellekt algoritmlari orqali xavfli zonalarni prognozlash
tizimlari ham muhim o‘rin tutmoqda. Ushbu tizimlar mehnat muhofazasi
bo‘yicha avvalgi statistik ma’lumotlarni tahlil qilib, qaysi bo‘limda qachon,
qanday xavf sodir bo‘lish ehtimoli yuqori ekanini hisoblab chiqadi. Bu esa
xavfli hududlarga oldindan e’tibor qaratish va profilaktik choralarni vaqtida
ko‘rish imkonini yaratadi.
SHCHda bu boradagi tajriba asosida 2024-yilda xavfli zonalarni avtomatik
aniqlovchi tizim ishga tushirildi. U infraqizil datchiklar orqali ish muhitida
harorat, gaz darajasi, harakat zichligi kabi omillarni baholaydi va normadan
chetga chiqish holatlarini aniqlaydi. Bunday tizimlar rahbarlarga tezkor
ogohlantirish yuborib, xodimlar salomatligiga tahdid soluvchi sharoitni bartaraf
etishga xizmat qiladi.

63Shuningdek, zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi ish joylarida inson
salomatligini monitoring qilish tizimlari orqali ham ifodalanmoqda. Masalan,
ayrim ustaxonalar va ochiq maydonlarda xodimlar harorat, yurak urishi va qon
bosimini o‘lchovchi kiyiladigan qurilmalarni (wearables) taqib yurishadi. Agar
biror ko‘rsatkich me’yordan chetga chiqsa, tibbiy yordam guruhi
ogohlantiriladi. Bu tizimlar ishchilarning haddan tashqari charchashini yoki
favqulodda holatlarni aniqlashda tezkor choralarni ko‘rishga yordam beradi.
Xalqaro miqyosdagi texnologiyalarni SHCH faoliyatiga joriy qilishda ISO
45001:2018 standarti asosidagi xavfsizlik boshqaruvi tizimlari yo‘lga
qo‘yilmoqda. Bu xalqaro standart ishlab chiqarishda xavfsizlikni yondashuv
asosida boshqarish, risklarni identifikatsiya qilish, xodimlarning faol ishtirokini
ta’minlash, va uzluksiz takomillashtirishni ko‘zda tutadi. SHCH ushbu
yondashuvni 2025-yilga qadar to‘liq joriy qilishni rejalashtirgan.
Barcha texnologik imkoniyatlardan unumli foydalanish orqali SHCH
mehnat muhofazasini faqat majburiy jarayon emas, balki xodimlar hayotini
himoya qiluvchi ustuvor qadriyat sifatida shakllantirmoqda. Texnologiyalar
ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlashga, xavfsizlik
madaniyatini kuchaytirishga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga
xizmat qilmoqda.
3.2. Ishchilar malakasini oshirish va xavfsizlik madaniyatini
shakllantirish choralari
Zamonaviy ishlab chiqarish jarayonida mehnat muhofazasini ta'minlash
faqatgina texnik vositalar yoki xavfsizlik qoidalari bilan cheklanmaydi. Bu
yo‘nalishda eng asosiy omillardan biri bu – xodimlarning malakasi va
xavfsizlik madaniyatidir. Aynan shu ikki element mehnat jarayonida yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan favqulodda holatlarning oldini olishda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Shu sababli, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat
muhofazasini takomillashtirish bo‘yicha olib borilayotgan ishlarda xodimlar

64malakasini oshirish va xavfsizlik madaniyatini shakllantirish alohida yo‘nalish
sifatida qaralmoqda.
Birinchi navbatda, malaka oshirish choralari tizimli va bosqichma-bosqich
tashkil etiladi. SHCHda har yili barcha ishchilar va texnik xodimlar xavfsizlik
bo‘yicha majburiy qayta tayyorlov kurslaridan o‘tkaziladi. Bu kurslar amaldagi
qonunchilik, yangi texnologiyalar, xavfsizlik uskunalari va favqulodda
holatlarda harakat qilish tartiblariga oid bilimlarni o‘z ichiga oladi. Kurslar
nazariy bilimlarni amaliy mashg‘ulotlar bilan uyg‘unlashtirish asosida olib
boriladi.
Ikkinchi bosqichda, yuqori xavfli ob'ektlar bilan ishlaydigan xodimlar
uchun maxsus yo‘riqnomalar va sertifikatlash tizimi joriy qilingan. Misol
uchun, elektrchi, mashinist, rels ustasi kabi kasb egalari har 6 oyda bir bor
amaliy imtihon topshirib, o‘zining lavozimiga mos xavfsizlik darajasini
tasdiqlashi kerak bo‘ladi. Bu nafaqat bilim darajasini aniqlaydi, balki xodimlar
orasida xavfsizlik masalasiga jiddiy munosabatni shakllantiradi.
Uchinchi jihat bu – xavfsizlik madaniyatini shakllantirish. Bu shunchaki
qoidalarni bilish emas, balki ish joyida xavfsizlikni shaxsiy qadriyat sifatida
anglash va unga doimiy amal qilish demakdir. SHCH bu borada ishchilar
o‘rtasida targ‘ibot-tashviqot ishlari olib boradi: vizual plakatlar, maxsus
xavfsizlik videoroliklari, sohaviy psixologlar bilan suhbatlar va xavfsizlik
bo‘yicha “haftalik”lar muntazam o‘tkaziladi. Bu tadbirlar xavfsizlikni faqat
boshqaruv organlari emas, balki har bir xodim mas’uliyati sifatida tushunishga
yordam beradi.
To‘rtinchi chora sifatida, SHCHda “xavfsizlik elchisi” amaliyoti yo‘lga
qo‘yilgan. Bu amaliyotga ko‘ra, har bir sex yoki ustaxonada xavfsizlikni targ‘ib
qiluvchi, xodimlarga maslahat beruvchi va ularni rag‘batlantiruvchi bir yoki
ikki xodim ajratiladi. Ular o‘z jamoasida xavfsizlikni doimiy muhokama
qiladigan, e'tiborsiz holatlarni ogohlantiradigan shaxs bo‘lib xizmat qiladi. Bu

65tarzda xavfsizlikka bo‘lgan yondashuv samimiy va o‘zaro nazoratga asoslangan
muhitga aylanadi.
SHCHda ilg‘or xalqaro tajribalarni o‘rganish asosida, xavfsizlik
madaniyatini shakllantirishda tahliliy yondashuv ham joriy qilingan. Har bir
hodisa, ogohlantirish yoki jarohat statistikasi asosida psixologik tahlillar olib
boriladi: nima uchun bunday holat yuz berdi, xodimlar nega qoidalarni buzdi,
qanday xatti-harakatlar xavfga olib keldi? Ushbu tahlil natijalari asosida o‘quv
modullari qayta ishlab chiqiladi va real ehtiyojlarga moslashtiriladi.
Malaka oshirishda raqamli texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari
ham kengaymoqda. SHCHda 2023-yildan boshlab xavfsizlik bo‘yicha onlayn
platforma ishga tushirildi. Bu platforma orqali xodimlar istalgan vaqtda o‘z
yo‘riqnomalarini ko‘rib chiqishi, test topshirishi va video darslarni tomosha
qilishi mumkin. Shu tariqa, xavfsizlik bo‘yicha o‘z-o‘zini o‘qitish madaniyati
shakllanmoqda.
Xavfsizlik madaniyatining tarkibiy qismi bu – xodimlarning motivatsiyasi
va rag‘batlantirish tizimidir. SHCH bu borada xavfsizlik qoidalariga doimiy
amal qilgan, o‘z jamoadoshlariga yordam ko‘rsatgan va favqulodda holatlarda
o‘zini ijobiy ko‘rsatgan xodimlarni faxriy yorliqlar, mukofotlar va ish haqiga
ustamalar bilan rag‘batlantiradi. Bu yondashuv xavfsizlikni majburiyatdan
ko‘ra ijobiy xulq-atvor sifatida ko‘rsatishga yordam beradi.
3.3. Mehnat muhofazasini boshqarish samaradorligini oshirish
bo‘yicha taklif va tavsiyalar
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHdagi mehnat muhofazasi tizimi
amalda yetarlicha rivojlangan bo‘lsa-da, mavjud holat tahlili ushbu tizim
samaradorligini oshirish uchun qator chora-tadbirlar zarurligini ko‘rsatadi.
Xususan, texnologik imkoniyatlarning to‘liq ishga solinmagani, ayrim
bo‘g‘inlarda tashkiliy bo‘shliqlar mavjudligi, zamonaviy xavfsizlik
madaniyatining sustligi kabi jihatlar kuzatilmoqda. Shu sababli, ushbu bo‘limda
tizim samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar batafsil keltiriladi.

66Birinchi taklif – strategik rejalashtirishni kuchaytirish. SHCHda mehnat
muhofazasiga oid chora-tadbirlar ko‘pincha reaktiv (hodisa yuz bergandan
keyin amalga oshiriladigan) tarzda olib borilmoqda. Bu esa xavfni
kamaytirishga emas, oqibatlarga qarshi kurashishga yo‘naltirilgan
yondashuvdir. Samaradorlikni oshirish uchun esa faol (proaktiv) yondashuv
asosida yillik strategik xavfsizlik rejalari tuzilib, ularga aniq KPI (kalit
samaradorlik ko‘rsatkichlari) belgilanishi lozim. Bu yondashuv xavf
tug‘ilishidan oldin uni prognoz qilish va oldini olishga yordam beradi.
Ikkinchi muhim taklif – raqamlashtirish darajasini oshirish. Hozirda
SHCHda ayrim xavfsizlik monitoringi jarayonlari an’anaviy qo‘lda yuritiladi.
Xavfsizlik buzilishlari haqidagi ma’lumotlar qog‘oz shaklida ro‘yxatga olinadi
yoki kechikkan tarzda elektron bazaga kiritiladi. Bu esa ma’lumotlarning
aniqligi, tezkorligi va tahlil qilish qulayligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Taklif
etilayotgan yechim – xavfsizlik insidentlari, profilaktik tekshiruvlar, treninglar
natijalarini yagona raqamli xavfsizlik boshqaruv platformasi orqali yuritishdir.
Bu tizim real vaqtda muammolarni aniqlash, ularga zudlik bilan chora ko‘rish
va avtomatlashtirilgan hisobotlar tuzish imkonini beradi.
Uchinchi taklif – xodimlarning xavfsizlik bo‘yicha javobgarligini
kuchaytirish. SHCHda xavfsizlik qoidalarini buzgan xodimlarga nisbatan
ogohlantirishlar beriladi, biroq ba’zida bu choralar yetarli emasligi ko‘riladi.
Xavfsizlikka befarqlik holatlari takrorlanmasligi uchun xodimlarning shaxsiy
javobgarligini oshirish, qoidabuzarlik holatlarida xizmat tekshiruvlarini
kuchaytirish, shuningdek, xavfsizlikka amal qilgan xodimlarni muntazam
rag‘batlantirib borish mexanizmlarini joriy etish lozim.
To‘rtinchi tavsiya – xavfsizlik madaniyatini institutlashtirish. SHCHda
xavfsizlik masalasi texnik nazorat vositalariga yuklatilgan bo‘lib, madaniy va
axloqiy tamoyillar asosida chuqur ildiz otmagan. Shu bois, xavfsizlik bo‘yicha
yillik targ‘ibot dasturlarini yaratish, “xavfsizlik haftaligi” kabi ommaviy
madaniy tashabbuslarni tashkil etish tavsiya etiladi. Xavfsizlik madaniyati

67o‘zini asrash, jamoadoshlariga yordam berish, xavfli vaziyatlarni oldindan ko‘ra
olish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Beshinchi taklif – ishlab chiqarish muhitini doimiy baholash. SHCHda
xavfsizlik holatini baholash odatda yillik reja asosida amalga oshiriladi. Biroq
ishlab chiqarish jarayonida xavflar har kuni o‘zgarib turadi. Shu sababli, har
chorakda alohida audit (ichki yoki mustaqil) tashkil etish, “xavfli nuqtalar
xaritasi”ni ishlab chiqish va uni doimiy yangilab borish samarali bo‘ladi. Bunda
zamonaviy tahliliy dasturlar yordamida statistik risklar, jarimalar, jarohatlar va
texnik nosozliklar tahlil qilinadi.
Oltinchi tavsiya – xodimlar malakasini uzluksiz oshirib borish. Olib
borilgan tahlillarga ko‘ra, aksar mehnat xavfsizligi bilan bog‘liq hodisalar
insoniy xatolar sabab yuzaga keladi. Bu esa xavfsizlik bo‘yicha bilimlarning
yetarli emasligidan dalolat beradi. Shuning uchun, har bir yangi texnologiya,
yangi uskuna, yangi loyiha ishga tushirilganda – unga mos tarzda maxsus o‘quv
kurslarini tashkil etish zarur. SHCHda o‘quv markazlari faoliyati
kuchaytirilishi, virtual simulyatsiya vositalari asosida tayyorgarlik darajasi
oshirilishi lozim.
Yettinchi taklif – xavfsizlik infratuzilmasini modernizatsiya qilish. Ko‘plab
korxona ob’ektlarida hali ham eski signalizatsiya tizimlari, me’yorlardan chetga
chiqqan havoni tozalovchi moslamalar yoki shikastlangan sharoitlar mavjud. Bu
holatlar daromad va ishlab chiqarish samaradorligi bilan emas, balki inson
salomatligi bilan bog‘liq bo‘lgani uchun darhol hal qilinishi zarur. SHCH yillik
byudjetida xavfsizlik texnikasini modernizatsiya qilishga alohida moddalar
ajratishi lozim.
Sakkizinchi tavsiya – xalqaro standartlarni joriy etish. SHCH faoliyati
hozirda asosan milliy qonunchilik va me’yorlarga asoslangan bo‘lsa-da, ilg‘or
korxonalarda bu bilan cheklanilmaydi. Ayniqsa, ISO 45001, OHSAS 18001
kabi mehnat xavfsizligi bo‘yicha xalqaro standartlarni qabul qilish orqali SHCH

68global xavfsizlik mezonlariga moslashadi, xorijiy investitsiyalarga ochiqligi
ortadi, va o‘z xodimlariga yuqori darajadagi himoya kafolatini beradi.
To‘qqizinchi tavsiya – ijtimoiy va psixologik yordam tizimlarini
rivojlantirish. Ishchilarning ruhiy holati, stress darajasi va ishdan qoniqish
darajasi – xavfsizlik madaniyatining muhim komponentlaridan biridir. SHCHda
psixologik maslahat markazlari, shikoyatlar va takliflar uchun ishonch qutilari,
do‘stona muhit yaratish bo‘yicha treninglar yo‘lga qo‘yilishi mehnat muhitini
ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Xavfsizlik shunchaki texnik himoya emas, balki
ruhiy tayyorgarlik va xotirjamlikni ham anglatadi.
Yuqorida keltirilgan barcha takliflar samarali boshqaruvni yo‘lga qo‘yish va
SHCHda mehnat muhofazasi tizimini zamon talablari asosida yangilashga
xizmat qiladi. Takliflarning muhim jihati shundaki, ular faqat texnik yoki
tashkiliy choralar emas, balki inson omiliga qaratilgan, barqaror madaniyat va
ta’sirchan boshqaruv usullarini joriy qilishga qaratilgan.

69 Xulosa
Men ushbu bitiruv malakaviy ishni bajarish jarayonida Toshkent mintaqaviy
temir yo‘l uzeli SHCHdagi mehnat muhofazasi boshqaruvi holatini chuqur
o‘rgandim. Tadqiqot davomida korxonada mavjud xavfsizlik tizimining tashkil
etilishi, huquqiy-me’yoriy asoslari, amalda olib borilayotgan ishlar va ularning
samaradorligi, ish sharoitlari, xavfsizlik texnikasi, shuningdek, avariya
holatlarining statistik tahlili asosida umumiy holatga baho berdim.
Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, SHCHda mehnat muhofazasi bo‘yicha ma’lum
bir tizim mavjud bo‘lib, unda yillik chora-tadbirlar rejasi, xodimlar malakasini
oshirish ishlari, xavfsizlikni nazorat qilish mexanizmlari yo‘lga qo‘yilgan. Shu
bilan birga, ba’zi bo‘g‘inlarda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
sustligi, xavfsizlik madaniyatining yetarli darajada shakllanmagani, real xavf
omillarining oldindan aniqlanmasligi kabi muammolar ham mavjud. Ushbu
jihatlar mehnat muhofazasini yanada takomillashtirish zarurligini ko‘rsatadi.
Men ish davomida bir qancha taklif va tavsiyalarni ishlab chiqdim.
Jumladan, xavfsizlikka oid jarayonlarni raqamlashtirish, xalqaro standartlar
(ISO 45001)ni joriy etish, xodimlar ishtirokini kuchaytirish, madaniy va
psixologik yondashuvlar asosida xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, ishlab
chiqarish muhitini tizimli baholash, trening va simulyatsiyalar orqali amaliy
ko‘nikmalarni oshirish, xavfli nuqtalar xaritasini yuritish va audit
mexanizmlarini kuchaytirish kabi chora-tadbirlar mehnat muhofazasi
boshqaruvini sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqishga xizmat qiladi.
Ushbu bitiruv ishi orqali nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlab oldim,
balki amaliyotda to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish, real tizimdagi
muammolarni aniqlash va ular uchun asosli yechimlar ishlab chiqish
ko‘nikmalarimni ham rivojlantirdim. Bu esa meni kelgusida mehnat
muhofazasi, xavfsizlik menejmenti yoki ishlab chiqarish boshqaruvi sohalarida

70mas’uliyatli va samarali mutaxassis sifatida shakllanishimda muhim qadam
bo‘ldi.
Xulosa qilib aytganda, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHdagi
mehnat muhofazasi tizimi mavjud qonunchilik va amaliy tajriba asosida
ishlayotgan bo‘lsa-da, uni zamon talablari va xalqaro standartlarga muvofiq
takomillashtirish orqali xodimlar salomatligi va korxona ishlab chiqarish
samaradorligini yanada oshirish mumkin. Men aynan shu yo‘nalishda ilmiy-
nazariy va amaliy tavsiyalarni ilgari surdim va ularning hayotga tatbiq etilishi
ijobiy natijalar berishiga ishonaman.

71FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. – Toshkent: Adolat, 2022.
2. “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi Qonun. O‘zbekiston Respublikasi
Qonuni, 2009-yil 12-yanvar, №ЗРУ-204.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF–5886-son, 2020-yil
24-yanvar. “Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot strategiyasi asoslari”.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 31-dekabrdagi
833-son qarori. “Ish joylarida mehnat sharoitlarini baholash tartibi
to‘g‘risida”.
5. “Temir yo‘l transporti to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1999-yil
29-aprel, №769-I.
6. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). “Occupational Safety and Health
Management Systems: Guidelines” – ILO-OSH 2001.
7. ISO 45001:2018 – Occupational health and safety management systems –
Requirements with guidance for use.
8. Sh. X. Yo‘ldoshev. “Mehnat muhofazasi va ekologiya”. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2021.
9. G‘. A. Abdullayev. “Xavfsizlik texnikasi asoslari va mehnat muhofazasi”. –
Samarqand: SamDU, 2020.
10. T. M. Mavlonov. “Temir yo‘l transportida xavfsizlikni ta’minlash tizimi”. –
Toshkent: TTYMI, 2019.
11. S. N. Nurmuhamedov. “Ishlab chiqarishda xavfsizlik madaniyatining
shakllanishi”. – Toshkent: 2020.
12. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonun va qarorlarining rasmiy
huquqiy portali.
13. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti.
14. www.railway.uz – “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ rasmiy veb-sayti.

7215. www.ilo.org – Xalqaro mehnat tashkilotining rasmiy axborot portali.

Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish

Sotib olish