Zamonaviy avtomobillarning dvigatellari - Mashinasozlik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.8MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Mashinasozlik

Zamonaviy avtomobillarning dvigatellari

Sotib olish

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Zamonaviy avtomobillarning dvigatellari
Reja:
Kirish
I.BOB. Zamonaviy avtomobillarning dvigatellari
1.1. Dvigatelning maqsadi, qurilmasi, ishlash printsipi
1.2. Avtomobil dvigatelining ishlamay qolishi diagnostikasi va ularni
tartibga solish usullari
1.3. Avtomobil dvigateliga texnik xizmat ko’rsatish
1.4. Ishlarni bajarishda mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik
II.BOB. Zamonaviy avtomobillarning dvigatellariga texnik xizmat
ko’rsatish
2.1. Dvigatelning nosozliklari va ularning kelib chiqish sabalari.
2.2. Dvigatelning texnik holatini avtomobilda tekshirish.
2.3. Dvigatelni avtomobildan yechib olish va o’rnatish.
2.4. KSHM va GTM da uchraydigan asosiy nosozlik va buzilishlar.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
0

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Kirish
Dvigatelning ishlashi va yaxshi holatda bo’lishini ta’minlash uchun
ko’rinish , ehtiyot qismlarning eskirish tezligini kamaytirish, nosozliklar va
nosozliklarning oldini olish, shuningdek, ularni o’z vaqtida bartaraf etish uchun
ularni aniqlash, dvigatelga texnik xizmat ko’rsatish.
Texnik xizmat vosita bir butun sifatida quyidagi ishlar va operatsiyalar bir
qator kamayadi: dvigateli tozalash va qo’shimchalar axloqsizlikdan, dvigatel
qismlarini kuyik, smola va malham qoldiqlaridan tozalash; mahkamlagichlarni
tekshirish va kerak bo’lganda mahkamlash; moy, sovutish suvi, yoqilg’i, moy va
havo filtrlarini almashtirish; sozlash ishlari.
TO-1 paytida ishning katta qismi jihozlarni, quvurlarni va susturucuning
egzoz quvurlarini, shuningdek dvigatelning o’zini tayanchlarga mahkamlaydigan
tishli ulanishlarni mahkamlashni nazorat qilish va tiklashga to’g’ri keladi.
TO-2 da ular silindrli kallaklarning mahkamlanishini tekshiradilar va kerak
bo’lganda tortadilar, gaz taqsimlash mexanizmidagi termal bo’shliqlarni
sozlaydilar, generatorning qo’zg’alish kamarlarining kuchlanishini tekshiradilar
va sozlaydilar va hokazo.
Dvigatelni va qo’shimchalarni ifloslanishdan tozalash kerak bo’lganda
vaqti-vaqti bilan amalga oshiriladi. Dvigatel qismlarini uglerod, smola va
malham qoldiqlaridan tozalash, shuningdek, suvni tozalash uchun yoqilg’i tizimi ,
avtomobilning har 3-5 ming kilometrida bir marta oraliqda dvigatelning ishlashi
paytida yoqilg’i va moyga qo’shiladigan maxsus qo’shimchalardan foydalaning.
Silindr boshining yuqori qismida beshta eksantrik mili podshipniklari
mavjud. Tayanchlar olinadigan holga keltiriladi va ulardagi teshiklar rulman
korpuslari (old va orqa) bilan yig’ilish sifatida qayta ishlanadi, shuning uchun
ikkinchisini silindr boshi bilan yig’ish sifatida almashtirish kerak. Yig’ishda
KLT-75M yoki Loktite № 574 tipidagi plomba moddasi ekstremal eksantrik mili
podshipniklari hududida rulman korpuslari bilan bog’langan silindr boshining
sirtlariga qo’llaniladi. rulman korpusining yong’oqlari ilovada ko’rsatilgan.
1

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
I.BOB. Zamonaviy avtomobillarning dvigatellari
1. Dvigatelning maqsadi, qurilmasi, ishlash printsipi
Dvigatel ichki yonish - yoqilg’ining kimyoviy energiyasi foydali mexanik
ishga aylantiriladigan qurilma.
Benzinli, to’rt zarbli, to’rt silindrli, chiziqli ko’ndalang, sakkiz valfli,
tepadan eksantrik mili . Tsilindrlarning ishlash tartibi: 1-3-4-2, hisoblash -
kasnakdan krank mili . Ta’minot tizimi - taqsimlangan in’ektsiya . Dvigatelni
boshqarish - boshqaruvchi (Bosch, Jan yoki GM). Ko’pgina dvigatellar chiqindi
gaz konvertori bilan jihozlangan. Maksimal quvvatga bo’lgan talablarni qondirish
uchun dvigatellarning bir qismi (DIN bo’yicha 58,3 kVt) qisqartirilgan kanallar
bilan qabul qiluvchi va eksantrik mili 2110. Ba’zi dvigatellarda bosqichma-
bosqich in’ektsiya tizimi o’rnatilgan. Bunday holda, yoqilgan eksantrik mili faza
sensori uchun pin mavjud (eksantrik mili indeksi -2111).
Vites qutisi va debriyaj shakli bilan dvigatel quvvat bloki - o’rnatilgan
bitta blok dvigatel bo’linmasi uchta elastik kauchuk-metall podshipniklarda. O’ng
tayanch dvigatel kronshteyniga, chap va orqa esa vites qutisi korpusining
qavslariga biriktirilgan. O’ng va chap tayanchlar dizaynga o’xshash.
Dvigatelning o’ng tomonida (avtomobil yo’nalishi bo’ylab) joylashgan:
eksantrik mili va sovutish suvi pompasi (tishli kamar) va generator (V-qovurg’ali
kamar) drayvlari. Chap tomonda: termostat, sovutish suvi harorati sensorlari,
starter (debriyaj korpusida). Old tomondan: uchqunlar va yuqori voltli simlar,
taqillatish datchigi, yog ‘o’lchagich, karterning nafas olish shlangi, alternator
(pastki o’ng). Orqa: qabul qiluvchi yoqilg’i temir yo’li , injektorlar, qabul qilish
va chiqarish manifoldlari, yog ‘filtri, yog ‘bosimi sensori.
Silindr bloki quyma temir bo’lib, dvigatel blokidan farq qilmaydi 21083
va 2110. Silindrlar to’g’ridan-to’g’ri blokga zerikadi. Nominal diametri 82 mm,
ta’mirlash vaqtida uni 0,4 yoki 0,8 mm ga oshirish mumkin. Silindr sinfi lotin
harflari bilan blokning pastki tekisligida silindr diametriga mos ravishda mm
bilan belgilanadi: A - 82,00-82,01, 5 - 82,01-82,02, C - 82,02-82,03, 2 - 62,03-
2

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
82 ,04, E - 82.04-82.05. Maksimal ruxsat etilgan eskirish silindr - diametri uchun
0,15 mm.
Silindr blokining pastki qismida olinadigan qopqoqli beshta asosiy
podshipnik tayanchlari mavjud bo’lib, ular blokga maxsus murvatlar bilan
biriktirilgan. Rulmanlar uchun teshiklar qopqoqlar bilan to’liq ishlov beriladi,
shuning uchun qopqoqlar almashtirilmaydi va ularni farqlash uchun tashqi
yuzada xavflar bilan belgilanadi ("Dvigatelni demontaj qilish va yig’ish"
bo’limidagi rasmga qarang). O’rta tayanchda krank milining eksenel harakatiga
to’sqinlik qiluvchi yarim halqalar uchun rozetkalar mavjud. Chelik-alyuminiy
yarim halqa ( oq rang ) krank mili kasnagiga, sermet (sariq) esa volanga qaragan
bo’lishi kerak. Bunday holda, ulardagi oluklar krank milining yuzalariga qaragan
bo’lishi kerak. Uzuklar nominal va 0,127 mm kattalikdagi o’lchamlarda etkazib
beriladi. Agar krank milining eksenel bo’shlig’i (orqa tebranish) 0,35 mm dan
oshsa, u holda bir yoki ikkala yarim halqani almashtiring (nominal bo’shliq 0,06-
0,26 mm).
Asosiy va bog’lovchi rulmanlarning astarlari - yupqa devorli po’lat
alyuminiy. Birinchi, ikkinchi, to’rtinchi va beshinchi rulmanlarning yuqori asosiy
rulmanlari (silindr blokiga o’rnatilgan) - ichki yuzada yiv bilan. Pastki asosiy
podshipniklar va uchinchi tayanchning yuqori podshipniklari yivsiz, shuningdek
birlashtiruvchi novda podshipniklari . 0,25, 0,50, 0,75 va 1,00 mm ga
qisqartirilgan krank mili jurnallari uchun ta’mirlash astarlari mavjud.
Krank mili egiluvchan temirdan yasalgan bo’lib, beshta asosiy va to’rtta
bog’lovchi novda. Milya u bilan yaxlit tarzda quyilgan sakkizta qarshi og’irlik
bilan jihozlangan. Asosiy jurnallardan birlashtiruvchi novdalarga moy etkazib
berish uchun kanallar ishlatiladi, ularning chiqishlari bosilgan vilkalar bilan
yopiladi. Shu bilan birga, kanallar moyni tozalashda ham ishtirok etadilar:
markazdan qochma kuch ta’sirida filtrdan o’tgan qattiq zarralar va qatronlar
tiqinlarga tashlanadi. Shuning uchun, milni har qanday demontaj qilish paytida,
to’plangan konlardan kanallarni tozalash maqsadga muvofiqdir (va milni
3

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
muvozanatlashda, bu kerak). Shkaflarni qayta ishlatish mumkin emas - ular
yangilari bilan almashtiriladi.
Krank milining old uchida (barmog’ida) eksantrik mili qo’zg’aysan tishli
kasnagi segment kalitiga o’rnatilgan. Unga bir vaqtning o’zida krank milining
burilish tebranish damperi bo’lib xizmat qiladigan (shkivning markaziy va tashqi
qismlari orasidagi elastik element tufayli) generator qo’zg’aysan kasnagi pinga
biriktirilgan. U krank mili holati sensori ishlashi uchun halqali uzatmaga ega. 60
ta tishdan ikkitasi yo’q (bo’shliq hosil qiladi) - bu TDC sensori aniqlash uchun
kerak.
Krank milining orqa uchida volan umumiy yuvish vositasi orqali oltita
o’z-o’zidan qulflangan murvat bilan o’rnatiladi. U quyma temirdan yasalgan va
dvigatelni starter bilan ishga tushirish uchun xizmat qiluvchi siqilgan po’latdan
yasalgan halqali uzatmaga ega. Volan o’zining toji yaqinidagi konus shaklidagi
teshik 4-tsilindrning birlashtiruvchi novda jurnaliga qarama-qarshi bo’lishi uchun
o’rnatiladi - bu dvigatelni yig’gandan keyin TDCni aniqlash uchun kerak.
Birlashtiruvchi novdalar - po’lat, I-qism, qopqoqlar bilan birga qayta
ishlangan. Yig’ish paytida qopqoqlarni chalkashtirmaslik uchun ular,
birlashtiruvchi novdalar kabi, silindr raqami bilan muhrlanadi (u birlashtiruvchi
novda va qopqoqning bir tomonida bo’lishi kerak). Birlashtiruvchi novda ustki
boshiga po’lat-bronza vtulka bosiladi. Uning ichki diametriga ko’ra,
birlashtiruvchi rodlar 0,004 mm qadam bilan uchta sinfga bo’linadi. Sinf raqami
birlashtiruvchi novda qopqog’ida muhrlangan. Bundan tashqari, bog’lovchi
novdalar og’irlik bo’yicha sinflarga bo’linadi, ular bo’yoq yoki bog’lovchi novda
qopqog’ida harf bilan belgilanadi. Dvigatelning barcha birlashtiruvchi rodlari bir
xil matiz toifasiga ega bo’lishi kerak.
Piston pin - po’lat, quvurli qism, suzuvchi turdagi (piston boshlarida erkin
aylanadi), piston boshlarining yivlarida joylashgan ikkita saqlovchi kamon
halqalari bilan tushib ketishdan o’rnatiladi. Ba’zi dvigatellarda piston pimi
birlashtiruvchi rodning yuqori boshiga bosiladi va faqat piston bosslarida
(MATIZ-2108da bo’lgani kabi) erkin aylanadi. Bunday dvigatellar boshqa butun
4

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
birlashtiruvchi novda va piston guruhiga ega. Tashqi diametrga ko’ra
barmoqlarning uchta klassi ajralib turadi (0,004 mm gacha): 1 - ko’k belgi bilan
(eng kichik diametrli), 2 - yashil, 3 - qizil.
1-rasm MATIZ dvigateli (kesma)
1 - generator qo’zg’aysan kasnagi (damper); 2 - moy nasosi; 3 - sovutish suvi
nasosining tishli kasnagi; 4 - birlashtiruvchi novda; 5 - pistonli pin; 6 -
kuchlanish rulosi; 7 - eksantrik milining tishli kasnagi; 8 - vaqt mexanizmi
haydovchisining old qopqog’i: 9 ~ vaqt kamarining haydovchisi; 10 - eksantrik
mili haydovchisining orqa qopqog’i: 11 - eksantrik mili moy muhri; 12 - silindr
boshi qopqog’i; 13 - eksantrik mili: 14 - oldingi eksantrik mili rulman qopqog’i;
15 - qabul qiluvchi; 16 - karter shamollatish tizimining yog ‘ajratgichining
panjarasi; 17 - eksantrik mili podshipniklarining orqa qopqog’i; 18 - moy
to’ldiruvchi qopqoq; 19 - silindr boshi qopqog’ini mahkamlash; 20 - vilka; 21 -
sovutish ko’ylagi chiqish trubkasi; 22 - itaruvchi; 23 - vana kamon; 24 - sovutish
suvi harorati sensori; 25 - valf; 26 - silindr boshi; 27 - silindr bloki; 28 - piston;
29 - volan; 30 - krank milining orqa moy muhrining ushlagichi; 31 - orqa krank
mili moy muhri; 32- krank mili ; 33 - asosiy podshipnik qopqog’i; 34 - moyli
idish; 35 - neft nasosining qabul qiluvchisi; 36 - birlashtiruvchi novda qopqog’i;
37 - oldingi krank mili moy muhri; 38 - krank milining tishli kasnagi; 39 - moy
idishining drenaj vilkasi; 40 - yog ‘filtri; 41 - sovutish suvi pompasi; 42 - egzoz
manifoldu; 43 - assimilyatsiya manifoldu; 44 - ko’krak; 45 - valfni sozlash yuvish
5

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
mashinasi; 46 - karterli shamollatish shlangi; 47 - vana kraker; 48 - valfni
yo’naltiruvchi ushlagich; 49 - yog ‘o’lchagich.
Piston alyuminiy qotishmasidan qilingan. Piston yubka murakkab shaklga
ega: uzunlamasına qismda u konus shaklida, ko’ndalang kesimda u ovaldir.
Pistonning yuqori qismida piston halqalari uchun uchta truba ishlov beriladi.
Groove moy qirg’ichining halqasi bosslarga burg’ulash bor. Ushbu teshiklar
orqali silindr devorlaridan halqa tomonidan yig’ilgan yog ‘piston piniga kiradi.
Piston pinining teshigi pistonning diametrli tekisligidan 1 mm ga siljiydi, shuning
uchun uni o’rnatishda pastki qismida muhrlangan o’qga amal qilish kerak: u
krank mili kasnagi tomon yo’naltirilishi kerak. 8 valfli pistonlar (2111 va 2110)
oval shaklidagi piston tojiga ega, 2112 pistonlar esa to’rtta valf chuqurchaga ega
bo’lgan tekis tojga ega (qismlarni aralashtirmang).
Tashqi diametrga ko’ra pistonlar (piston piniga perpendikulyar tekislikda,
piston pastki qismidan 51,5 mm masofada o’lchanadi), silindrlar kabi beshta
sinfga bo’linadi (belgilash - pastki qismida). Piston diametri (nominal o’lcham
uchun, mm): A - 81,965-81,975, B - 81,975-81,985, C - 81,985-81,995, D -
81,995-82,005, E - 82,005-82,015. A, C va E sinfidagi pistonlar (nominal va
ta’mirlash o’lchamlari) ehtiyot qismlar sifatida etkazib beriladi, bu pistonni
silindrga moslashtirish uchun etarli: ular orasidagi hisoblangan bo’shliq 0,025-
0,045 mm va maksimal ruxsat etilgan aşınma oralig’i. 0,15 mm. Shu bilan birga,
eskirgan silindrga yangi pistonni zeriktirmasdan o’rnatish tavsiya etilmaydi:
yangi pistondagi yuqori piston halqasi uchun yiv eskisiga qaraganda bir oz
balandroq bo’lishi mumkin va halqa sinishi mumkin. tsilindrning yuqori qismida
eskirganida hosil bo’lgan qadam. Katta o’lchamli pistonlar uchun pastki qismida
uchburchak (+ 0,4 mm) yoki kvadrat (+ 0,8 mm) taqillatiladi.
Piston pimi uchun teshikning diametriga ko’ra, pistonlar uchta sinfga
bo’linadi: 1 - 21,978-21,982, 2-21,982-21,986, 3-21,986-21,990. Piston sinfi ham
uning pastki qismida muhrlangan. Piston va pin bir xil sinfga tegishli bo’lishi
kerak.
6

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Krank mexanizmining nomutanosibligini kamaytirish uchun bitta
dvigatelning pistonlari og’irlik bo’yicha tanlanadi: tarqalish 5 g dan oshmasligi
kerak.
Piston halqalari piston yivlarida joylashgan. Yuqoridagi ikkita halqa
siqilishdir. Ular gazlarning krank karteriga tushishini oldini oladi va ~ pistondan
silindrga issiqlikni olib tashlashga yordam beradi. Pastki halqa moy qirg’ichidir.
Silindr boshi alyuminiy qotishmasidan qilingan bo’lib, barcha to’rtta
silindrga xosdir. U ikkita vtulka bilan blokda markazlashtirilgan va o’nta vint
bilan mahkamlangan. Blok va bosh o’rtasida (quruq yuzalarda) qisqarmaydigan
metall bilan mustahkamlangan qistirma o’rnatilgan. Qayta foydalanishga ruxsat
berilmaydi. Vintlar 135,5 mm dan uzunroq bo’lsa, ular ham yangilari bilan
almashtirilishi kerak. Blok boshli vintlarning tartibi va tortish momenti ilovada
ko’rsatilgan.
2- rasm. NEX IA avto m obilining dv igatel qirqi m i.
7

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
1-moy to’ki sh krani; 2-m oy saqlagich; 3-m oy filtri; 4-suv na sosi; 5-c hi qarish
quvu ri;
6-ki riti sh quvu ri; 7-injektor; 8-yon ilg’i kanal i; 9-res ive r; 10-silind rlar
blokining
kal lagi; 11-taq sim las h valining pod shipnikin ing qopqo g’i; 12-
taq sim -la sh
vali; 13-karterning shamo llatish shla ngi; 14-kl apanni ng tirqi shini
to ’g’ rilo v-chi
shayba; 15-klap an suxa risi; 16-tu rtkic h; 17-klapan prujina si;
18 ,19-k lapa n-ning
yo’nal tiruvchi vtulkala ri; 20-klap an; 21-o ’t oldi rish shami;
22-silind rlar
blokining kal lagi; 23-po rs hen; 24-ko m press or halqa; 25-moy
sidirgich
halq a; 26-po rs hen ba rmog’ i; 27-silind rlar bloki; 28-shatu n; 29-
tirsakli
va l; 30-shatun qopqog ’i; 31-m oy sathini o’lch agich; 32-m oy qabul
qilgich.
Eksantrik mili - quyma, quyma temir, besh rulmanli. U krank milidan
tishli kamar bilan boshqariladi. Eksantrik milini krank miliga nisbatan to’g’ri
o’rnatish uchun haydovchi viteslarida belgilar (xavflar) mavjud. Krank mili
kasnagidagi belgi korpusdagi belgiga to’g’ri kelsa neft nasosi (volandagi belgi
debriyaj korpusidagi shkalaning o’rta qismiga qarama-qarshidir), keyin eksantrik
mili kasnagidagi belgi tishli kamar qopqog’idagi egilgan mo’ylovga mos kelishi
kerak.
O’rindiqlar va valf yo’riqnomalari silindr boshiga bosiladi. Vintlardagi
teshiklar bosilgandan so’ng tugatiladi. Iplarga o’xshash oluklar moylash
tirgaklarining ichki yuzasida amalga oshiriladi: kirish klapanlari uchun - butun
uzunligi uchun, egzoz klapanlari uchun - teshik uzunligining yarmigacha.
Vtulkalar ustiga moyga chidamli kauchukdan yog’ga chidamli qopqoqlar
qo’yiladi.
Valflar - po’lat, oxirgi - boshi issiqlikka bardoshli po’latdan o’rnatilgan
pah bilan. Ular silindrlarning o’qi orqali o’tadigan tekislikka moyil bo’lib, bir
qatorda joylashgan. Qabul qilish valfi egzoz klapanidan kattaroq maydonga ega.
Vana drayveridagi bo’shliq itargich o’rindig’iga o’rnatilgan (pastga belgilangan)
maxsus sozlash yuvish mashinasining qalinligini tanlash orqali tartibga solinadi.
Ehtiyot qismlar to’plami qalinligi 3,00 dan 4,50 mm gacha bo’lgan 0,05 mm
qadam bilan yuvgichlar bilan birga keladi. Yuvish moslamalari 20X po’latdan
8

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
yasalgan, ularning yuzasi aşınma qarshiligini oshirish uchun
nitrokarburizatsiyalangan. Turtirgichlar - silindr boshining teshiklarida
harakatlanadigan va klapan novdalarining uchlarida joylashgan silindrsimon
stakanlar. Aşınma qarshiligini oshirish uchun valf bilan aloqa qiladigan
itargichning yuzasi sementlanadi. Dvigatel ishlayotganda, turtgichlar o’q o’qiga
nisbatan 1 mm ga siljishi tufayli itarish moslamalari aylanadi, bu ularning bir
xilda aşınmasına yordam beradi. Vana ikkita buloq ta’sirida yopiladi. Ularning
pastki uchlari yuvish mashinasiga tayanadi va yuqori plastinka ikkita kraker
tomonidan ushlab turiladi. Tashqi tomondan o’ralgan krakerlar kesilgan
konusning shakliga ega va ichki tomondan ular vana novdasidagi oluklarga
kiradigan uchta surish yoqasi bilan jihozlangan. Dvigatelni moylash -
kombinatsiyalangan. Bosim ostida, asosiy va birlashtiruvchi novda rulmanlari
moylanadi, qo’llab-quvvatlash juftlari eksantrik mili jurnalidir. Püskürtme yo’li
bilan moy silindr devorlariga (bundan keyin piston halqalari va barmoqlariga),
eksantrik milining bir juft qismiga - itaruvchi va valf novdalariga beriladi.
Qolgan tugunlar tortishish bilan yog’langan.
Yog ‘nasosi - tishli, ichki vitesli, bosimni pasaytiradigan valf. Silindr
blokining old devoriga o’rnatilgan (krank mili tomondan). Qo’zg’aysan tishli
(kichikroq diametrli) krank milining oldingi uchida ikkita tekislikka o’rnatiladi.
Aşınma paytida boshqariladigan (katta) vites uchun rozetkaning maksimal
diametri 75,10 mm dan oshmasligi kerak, haydovchi va boshqariladigan
viteslarni ajratuvchi korpusdagi segmentning minimal kengligi -3,40 mm.
Eksenel bo’shliq qo’zg’alish mexanizmi uchun 0,12 mm dan va boshqariladigan
tishli uchun 0,15 mm dan oshmasligi kerak.
Yog ‘qabul qiluvchisi ikkinchi asosiy podshipnik qopqog’iga va nasos
korpusiga murvat bilan o’rnatiladi.
Yog ‘filtri - to’liq oqim, ajratilmaydigan, aylanma va drenajga qarshi
klapanlar bilan. Karterning shamollatish tizimi yopiq, majburiy, chiqindi gazlar
yog ‘ajratgichi orqali (silindr boshi qopqog’ida).
Ish printsipi
9

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Pistonli ichki yonish dvigatelining harakati pistonning TDC dan BDC ga
harakatlanishi paytida qizdirilgan gazlarning kengayish ishidan foydalanishga
asoslangan.
TDC holatida gazlarni isitish havo bilan aralashtirilgan yoqilg’i tsilindrida
yonish natijasida erishiladi. Bu gazlarning harorati va ularning bosimini oshiradi.
Piston ostidagi bosim atmosferaga teng va silindrda u ancha yuqori bo’lganligi
sababli, bosim farqi ta’sirida piston pastga siljiydi, gazlar esa foydali ishlarni
bajaradi. Kengayuvchi gazlar tomonidan ishlab chiqarilgan ish krank mexanizmi
yordamida krank miliga, undan esa avtomobilning transmissiyasi va
g’ildiraklariga o’tkaziladi.
Dvigatel doimiy ravishda mexanik energiya ishlab chiqarishi uchun
silindrni vaqti-vaqti bilan kirish valfi 15 orqali havoning yangi qismlari va
injektor 16 orqali yoqilg’i bilan to’ldirish yoki kirish klapan orqali havo va
yoqilg’i aralashmasini etkazib berish kerak. Yonilg’i yonish mahsulotlari
kengaytirilgandan so’ng silindrdan chiqariladi egzoz klapan 17. Bu matizifalar
vanalarning ochilishi va yopilishini nazorat qiluvchi gaz taqsimlash mexanizmi
va yonilg’i ta’minoti tizimi tomonidan amalga oshiriladi.
10

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
1. Qabul qilish zarbasi - Havo-yonilg’i aralashmasi qabul qilinadi
2. Siqish zarbasi - Aralash siqiladi va yonadi
3. Kengayish zarbasi - Aralash yonib, pistonni pastga suradi
4. Bo’shatish zarbasi - yonish mahsulotlari chiqariladi
Bu qanday ishlaydi Yoqilg’i yonishi dvigatel tsilindrining ichida joylashgan
yonish kamerasida sodir bo’ladi. suyuq yoqilg’i u havo bilan aralashtirib yoki
alohida kiritiladi. Yoqilg’i yonishi natijasida olingan issiqlik energiyasi mexanik
ishga aylanadi. Yonish mahsulotlari silindrdan chiqariladi va ularning o ’ rniga
yoqilg ’ ining yangi qismi so ’ riladi . Tsilindrda zaryad olishdan ( ishchi aralashma
11

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
yoki havo ) chiqindi gazlargacha bo ’ lgan jarayonlarning yig ’ indisi dvigatelning
haqiqiy yoki ish aylanishidir .5- rasm.
Tir sakli val.
12

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
1.2. Avtomobil dvigatelining ishlamay qolishi diagnostikasi va
ularni tartibga solish usullari
2.1 Ko’tarilgan iste’mol yoqilg’i
Sababi: avtomobil harakatiga qarshilik kuchaygan
Chora: Shinalar bosimini, old g’ildirakning hizalanishini, tormoz tizimini
tekshiring va sozlang
Xatolarni aniqlash usuli: ingl
2.2 Besleme rayidagi bosimning etarli emasligi
Sababi: noto’g’ri bosim regulyatori
Muammolarni bartaraf etish: nuqsonli regulyatorni, quvurlarni almashtiring,
shlangdagi burmalarni yo’q qiling, pnevmatik chiziqning yaxlitligini tiklang.
Xatolarni aniqlash usuli: Yoqilg’i yo’lining bosim o’lchagichini tekshirish
1.3. Avtomobil dvigateliga texnik xizmat ko’rsatish
Dvigatelning asosiy nosozliklari. Dvigatelning asosiy muammolarining belgilari:
quvvatni yo’qotish, yog ‘iste’molini ko’paytirish, tutunli egzoz, siqishni so’nggi
bosimini (siqishni), dvigatelni taqillatish.
Energiya tizimi ishlamay qolganda, yonish kameralarida qoldiqlar to’planganda,
sovutish tizimida shkala va axloqsizlik, gaz taqsimlash mexanizmining noto’g’ri
sozlanishi, dvigatel tsilindrlarida siqilishning etarli emasligi, qabul qilish
tizimidan havo o’tganda dvigatel quvvati pasayadi va benzin iste’moli ortadi.
muhrlar.
Yog ‘sarfining ko’payishi (chiqindi) va tutunli chiqindilar pistonning eskirishi,
egiluvchanligini yo’qotishi, piston halqalari uchun yivlarning aşınması, silindrli
liniyalarning aşınması va shikastlanishi, klapan novdalari orasidagi bo’shliqlar
orqali yog’ning so’rilishi bilan kuzatiladi. hidoyat vtulkalari, muhrning ishdan
chiqishi krank mili va karter shamollatish tizimining noto’g’ri ishlashi. Tutun
chiqishi asosan yoqilg’i uskunasining texnik holatiga bog’liq.
13

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Siqilish zarbasi (siqish) oxiridagi bosim piston halqalari va tsilindr laynerlari
eskirganda, klapanlar o’rindiqlarga mahkam o’rnashganda, yo’naltiruvchi
vtulkalar eskirganda, silindr boshi gaykalari bo’shashganda, silindr boshi
kamayishi mumkin. qistirma shikastlangan va valf mexanizmidagi bo’shliqlar
buzilgan.
Dvigatelda taqillatishlar klapan kamonlari sinishi va klapanlar yopishib qolganda,
yenglar va pistonlarning yuzalarida tirnalganida, klapan novdalari va roker
oyoqlari orasidagi bo’shliqlar ko’payganida, piston pimlari va ular uchun piston
boshlarida va teshiklarida teshiklar paydo bo’lganda paydo bo’ladi.
birlashtiruvchi novdalarning ustki boshlarining vtulkalari, birlashtiruvchi novda
va asosiy podshipniklarning aşınması.
Dvigatelning nosozliklarini bartaraf etish uchun uglerod konlari olib tashlanadi,
bo’shliqlar o’rnatiladi va alohida qismlar ham almashtiriladi. Gazlarning piston
halqalari orqali o’tishining kuchayishi, moylash tizimidagi yog ‘bosimining
me’yordan pastga tushishi, dvigateldagi taqillatishlar ta’mirlash zarurligini
ko’rsatadi.
Jihozni yoki yig’ishni demontaj qilish zarurati to’g’risidagi qaror dastlabki
tekshirish va tashxis natijalari asosida qabul qilinishi kerak.
Krank va gaz taqsimlash mexanizmlariga texnik xizmat ko’rsatish vaqtida
bajariladigan ishlar.
Dvigatelning TO1 da uskuna dvigatelga o’rnatiladi, vosita ramkaga o’rnatiladi.
TO2 da ular silindr boshini tekshiradilar va agar kerak bo’lsa, tuzatadilar, valf
novdalari va rokchi qo’llarining barmoqlari orasidagi bo’shliqlarni
moslashtiradilar. Mavsumiy texnik xizmat ko’rsatish vaqtida silindr-piston
guruhining holati nazorat qilinadi.
Dvigatelning texnik holatini diagnostikasi tekshirishni o’z ichiga oladi: siqishni
o’lchagich bilan siqish zarbasi oxirida bosim; maxsus qurilma bilan silindr-piston
guruhining texnik holati; gaz hisoblagichi tomonidan krank karteriga tushgan
gazlar miqdori; ko’rsatgichga muvofiq moylash tizimidagi yog ‘bosimi; vakuum
14

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
o’lchagich bilan assimilyatsiya manifoldidagi vakuum; vosita stetoskop bilan
taqillatadi.
Siqish zarbasi oxirida silindrlardagi bosimni siqish o’lchagich bilan tekshirish
uchun dvigatelni 70-85 ° C ga qizdirish, dvigatelni to’xtatish, karbüratörün gaz
kelebeği va havo damperlarini to’liq ochish, ajratish kerak. shamlardan olingan
simlar. Shamlar yaqinidagi chuqurchalarni siqilgan havo bilan tozalang va
puflang, shamlarni oching va kompressorning kauchuk konusning uchini
silindrlardan birining shamchasi uchun teshikka kiritib, dvigatelning krank milini
starter bilan 10-12 aylanish bilan aylantiring. karbüratör havosi va gaz kelebeği
klapanlari to’liq ochiladi. Tsilindagi bosim bosim o’lchagich shkalasida
o’lchanadi. Keyinchalik, bosim o’lchagich ignasi nolga o’rnatilguncha
barmog’ingiz bilan siqish o’lchagich g’altakning tayoqchasini bosing va qolgan
tsilindrlardagi bosimni tekshiring.
Siqish zarbasi oxiridagi bosim UAZ451 MI dvigateli uchun kamida 7,0-7,5
kgfcm2 va GAZ24D uchun 8 kgfcm2 bo’lishi kerak. Alohida tsilindrlarda bosim
o’lchagich ko’rsatkichlaridagi farq 1 kgfcm2 dan oshmasligi kerak.
Siqilgan havo (3-4 kgfsm2) moslashuvchan shlang orqali kollektorga va
klapanlarga beriladi. Sinov uchining kauchuk konusi sham teshigiga mahkam
bosiladi.
Vana ochiq bo’lganda (klapan yopiq), siqilgan havo vites qutisiga va kalibrlangan
teshikdan 6 bosim o’lchagichga, uchiga va rezina konus orqali dvigatel silindriga
kiradi. Tsilindrning qochqinlari bosim o’lchagich bilan ko’rsatilgan havo
oqishiga olib keladi.
Tsilindr to’liq mahkamlanganda, bosim o’lchagich ignasi shkalaning nolga
bo’linishiga o’rnatiladi va silindrdan havo to’liq chiqib ketganda, u 100% ga
o’rnatiladi. Shunday qilib, bosim o’lchagichning og’ishi foizlarda qochqinlar
orqali havo yo’qotilishini ko’rsatadi.
Dvigatel klapanlari orqali havo oqishi vana ochiq holda aniqlanadi. Nosozlik
stetoskop bilan tinglash yoki sinovdan o’tayotgan silindrga ulashgan sham
teshiklariga o’rnatilgan indikatordagi paxmoqlarning tebranishlari bilan
15

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
aniqlanadi. Bosh qistirmalari, tsilindrlar orqali oqish radiator bo’ynida yoki havo
pufakchalari paydo bo’lishi bilan aniqlanadi. boshning silindr bloki bilan
birlashishi.
Silindr boshi somunlarini mahkamlash. 7,3-7,8 kgf m momentni qo’llagan holda,
mahkamlagichlar ketma-ketlikda bir tekis tortiladi.
Agar silindr boshi, masalan, yonish kameralari va pistonlarni uglerod
birikmalaridan tozalash uchun olib tashlangan bo’lsa, u holda bosh va silindr
blokining sirtini yaxshilab tozalash kerak. O’rnatishdan oldin qistirmani diqqat
bilan tekshirish kerak (uning yoriqlari va asbest chiplari bo’lmasligi kerak) va har
ikki tomondan grafit kukuni bilan ishqalanish kerak. Tsilindr boshi blok
tirgaklariga erkin, zarbasiz qo’yilishi kerak. Silindr boshining yong’oqlarini
mahkamlagandan so’ng, valf novdalari va roker qo’llarining barmoqlari orasidagi
bo’shliqlarni tekshirish va sozlash kerak.
Dvigatel tinglash. Dvigatel ishlayotgan vaqtda tinglanadi Bo’sh turish 70-85 ° S
gacha qizdirilgandan so’ng Valflarning ishlashini tinglashda, krank mili tezligi
500-1000, itargichlar - 1000-1500, vaqt viteslari - 1000-2000 rpm bo’lishi kerak.
Vaqt o’tkazgichlarining ishlashi paytida yuzaga keladigan umumiy shovqinga, bir
tekis, o’tkir tovushga qo’shilib, klapanlar va itargichlarni bir xil taqillatishga
ruxsat beriladi.
Pistonlar, ulash novdasi va asosiy podshipniklarning ishi stetoskoplar yordamida
krank mili tezligini 2500 rpm ga keskin qisqa muddatli oshirish bilan tinglanadi.
Porshenlarning taqillatilishi va taqillatilishi, asosiy va birlashtiruvchi shtangali
podshipniklarning, piston o’lchagichlarining taqillatilishi, taqsimlash
uzatmalarining taqillatilishi yoki o’tkir baland shovqini, ventilyator pervanesi va
suv pompasi podshipniklarining baland shovqini va chiyillashiga yo’l
qo’yilmaydi.
Gaz taqsimlash mexanizmidagi termal bo’shliqlarni sozlash. Bo’shliqlarni
tekshirish va sozlash sovuq dvigatel bilan quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
telefonni oling vakuum regulyatori ateşleme vaqti, karter shamollatish shlanglari,
silindr boshi qopqog’i;
16

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
krank mili kasnagidagi ikkinchi kesish vaqtni o’lchash moslamasi qopqog’idagi
pinga to’g’ri kelguncha krank mili bilan aylantiring. Bunday holda, birinchi
tsilindrning rocker qo’llari erkin tebranishi kerak (klapanlar yopiq);
bo’shliqlarni sensorli o’lchagich bilan tekshiring. Birinchi silindrning kirish valfi
uchun bo’shliq 0,35-0,40 mm, egzoz valfi uchun 0,30-0,35 mm bo’lishi kerak.
Bo’shliqni sozlash uchun qulf somunini bo’shating va vintni tornavida bilan
aylantiring;
krank milini yarim burilish aylantiring, ikkinchi tsilindrning klapanlaridagi (0,35-
0,40 mm) bo’shliqlarni tekshiring va sozlang;
krank milini yana yarim burilish aylantiring, to’rtinchi silindrning klapanlaridagi
bo’shliqlarni tekshiring va sozlang. Bo’shliqlar birinchi silindrning klapanlari
bilan bir xil bo’lishi kerak; krank milini yana yarim burilish bilan aylantiring,
uchinchi silindrning klapanlaridagi (0,35-0,40 mm) bo’shliqlarni tekshiring va
sozlang.6-rasm. G az
ta simla sh m exanizm i det allarn ing joyla shtiri sh usullariga oid
sxem ala r:
a-klap anlari
va taqsim lash vali pa std a–silind rlar blokida joylashgan; b-
kla panlari
yuqorida–silin drlar blokining kallagid a, taq sim lash vali pastd a–
17

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
silind rlar blokida joylashg an; v va g – klap anlari va taq sim lash vali yuqorida –
silind rlar
blokining kallagida joylashgan; 1-taq sim lash valining mu shtchasi; 2-
turtk ich;
3-ro stlash bolti; 4- klap an; 5-prujin a; 6-kiritish kanali; 7 va 8 –t ishli
g’ildira klar;
9-shtanga;
1 .4. Ishlarni bajarishda mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik
Ta’mirlash xavfsizligi.
Tegishli malakaga ega bo’lgan, ish joyida kirish brifingini va dastlabki brifingni
olgan va korxonada mexanizmlarni boshqarish bo’yicha bilimlarni sinovdan
o’tkazgan shaxslar avtomobilni ta’mirlash va texnik xizmat ko’rsatish bo’yicha
mustaqil ravishda ishlashga ruxsat etiladi.
Chilangar qoidalarga rioya qilishi kerak ichki mehnat , korxona tomonidan
tasdiqlangan jadval.
Slesar maxsus kiyimda ishlashi va kerak bo’lganda boshqa shaxsiy himoya
vositalaridan foydalanishi kerak
Ish paytida chilangar:
Avtomobilga texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlashning barcha turlari faqat
ushbu maqsadlar uchun mo’ljallangan joylarda amalga oshirilishi kerak.
Avtomobilga texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlashga faqat avtomobil kirdan
tozalangandan va yuvilganidan keyin o’ting
Avtomobilni xizmat ko’rsatish stantsiyasiga qo’ygandan so’ng, uning
tormozlanganligini tekshiring to’xtash tormozi kontaktni o’chirilganmi yoki
yo’qmi. Agar bu choralar bajarilmasa, buni o’zingiz qiling
Avtomobildagi barcha texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlash ishlari dvigatel
o’chirilgan holda amalga oshiriladi, dvigatelni ishga tushirishni talab qiladigan
texnologiyalar bundan mustasno, bu holda egzoz gazini ulash kerak.
Demontaj va yig’ish va boshqa mahkamlash operatsiyalarida tortgichlardan
foydalanish kerak
Og’irligi 20 kg dan ortiq bo’lgan komponentlar va agregatlarni olib tashlash va
o’rnatish uchun ko’tarish mexanizmidan foydalaning
18

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Yaxshi dvigatel to’liq quvvatga ega bo’lishi, to’liq yuklangan va bo’sh
ishlaganda muammosiz ishlashi, qizib ketmasligi, tutuni yoki muhrlar orqali yog
‘va sovutish suvi oqmasligi kerak. Nosozlikni dvigatelni qismlarga ajratmasdan
tashqi belgilar bilan tashxislash orqali aniqlash mumkin.
Krank mexanizmi noto’g’ri ishlashning quyidagi belgilariga ega: begona
taqillatishlar va shovqinlar, tushish dvigatel kuchi , yog ‘iste’molining ortishi,
ortiqcha yoqilg’i sarfi, chiqindi gazlarda tutun paydo bo’lishi.
Dvigateldagi taqillatishlar va shovqinlar uning asosiy qismlarining aşınmasının
kuchayishi va juftlashuvchi qismlar orasidagi bo’shliqlarning ko’payishi
natijasida yuzaga keladi.
Piston va tsilindr eskirganda, shuningdek, ular orasidagi bo’shliq ortib ketganda,
kuchli metall "taqillatish" paydo bo’ladi, bu dvigatel sovuq ishlayotganida yaxshi
eshitiladi. Dvigatelning barcha ish rejimlarida o’tkir metall taqillashi piston pimi
va bosh yengi orasidagi bo’shliq
Piston tagiga yoki yonish kamerasining devorlariga zarar bermaslik uchun
uglerod konlari yog’och yoki yumshoq metall qirg’ichlar bilan chiqariladi.
Uglerod konlarini olib tashlashda qo’shni tsilindrlarni toza latta bilan yoping.
Kerosin bilan ho’llangan latta qo’yish orqali yumshatilsa, kuyik osonroq
chiqariladi.
Silindr boshining qistirmasini o’rnatishda uni chang grafit bilan surtish kerak.
Blok va silindr boshining sovutish bo’shlig’ining devorlarida yoriqlar suv
muzlaganda yoki issiq dvigatelning sovutish ko’ylagi sovuq suv bilan
to’ldirilganda paydo bo’lishi mumkin.
Gaz taqsimlash mexanizmi ikkita xarakterli nosozliklarga ega - klapanlarning
rozetkalarga bo’sh joylashishi va klapanlarning to’liq ochilmasligi,
Valflarning rozetkalarga bo’sh joylashishi quyidagi "belgilar" bilan aniqlanadi:
siqilishning pasayishi, qabul qilish yoki chiqarish quvuridagi davriy ravishda
paydo bo’lishi, dvigatel quvvatining pasayishi. valf boshlari; singan valf
kamonlari; hidoyat vtulkalarida tiqilib qolgan klapanlar klapan novdasi va roker
qo’lining oyoq barmog’i o’rtasida bo’sh joy yo’qligi.
19

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Valflarning to’liq ochilishi dvigatelning taqillatilishi va quvvatning pasayishi
bilan tavsiflanadi. Ushbu nosozlik valf novdasi va roker barmog’i orasidagi katta
bo’shliq natijasida paydo bo’ladi. Gaz taqsimlash mexanizmining noto’g’ri
ishlashi, shuningdek, eksantrik mili viteslari, itargichlar, hidoyat vtulkalarining
aşınması, eksantrik milining bo’ylama siljishining ko’payishi va rulmanlar va
qo’l o’qlarining aşınmasını o’z ichiga olishi kerak. ZIL-130 dvigatellarida egzoz
klapanining burilish mexanizmi burilish mexanizmining sharlari va
kamonlarining tiqilib qolishi natijasida ishlamay qolishi mumkin. Uglerod
konlarini qirg’ich bilan olib tashlash kerak; ishchi yuzasida kichik chig’anoqlari
bo’lgan klapanlarni maydalash, singan kamonni almashtirish kerak. Buzilgan
bo’shliq sozlash orqali tiklanadi.
Valflarni maydalash uchun valf prujinasi chiqariladi, uning boshi ostiga zaif
prujina yotqiziladi, ish yuzasiga abraziv kukun va yog’dan iborat pasta qatlami
qo’llaniladi va klapan yordamida o’zaro aylanish harakati beriladi. yoki siqish
moslamasi. Aylanish yo’nalishini o’zgartirganda, valfni ko’tarish kerak. O’rindiq
yuzasida va valfning ishchi yuzasida 2-3 mm kenglikdagi uzluksiz matli chiziqlar
paydo bo’lsa, lapping tugallanadi. Silliqlashdan keyin valf o’rindig’ining
mahkamligi qurilma yoki kerosin yordamida tekshiriladi. Ikkinchi holda, valf
o’rindiqqa o’rnatiladi, kamon qo’yiladi va novda ustiga o’rnatiladi, silindr boshi
ag’dariladi va yonish kameralariga kerosin quyiladi. Tayoq va hidoyat yengida
kerosinning ko’rinishi yomon silliqlashdan dalolat beradi.
Poya, valf va rok barmog’i orasidagi bo’shliqni sozlash uchun quyidagilar kerak:
valf qopqog’ini oldindan biriktirilgan qismlarni olib tashlash orqali olib tashlash;
siqish zarbasi oxirida pistonni o’rnating (klapanlar yopiq bo’lishi uchun);
bo’shliqni tekshiring va agar kerak bo’lsa, uni sozlang, buning uchun roker
qo’lidagi sozlash vintining qulflash gaykasini bo’shating va sozlash vintini
aylantirib, kerakli bo’shliqni o’rnating (193-rasm), qulflash gaykasini torting va
tekshiring. yana bo’shliq.
20

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Eksantrik milining siljishining zaruriy cheklanishiga ajratuvchi halqaning
qalinligini tanlash orqali erishiladi. Gaz taqsimlash mexanizmining qismlari
sezilarli darajada aşınması bilan dvigatel ta’mirlanadi.
21

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
II.BOB. Zamonaviy avtmobillarning dvigatellariga texnik xizmat
ko’rsatish
2.1. Dvigatelning nosozliklari va ularning kelib chiqish sabalari .
Dvigatelni asosiy nosozliklari q uyidagilardan iborat: dvigatel yonmaydi, turg’un
ishlamaydi yoki salt yurishda to’xtab qoladi, to’la quvvat ololmaydi, moy sarfi
ko’paygan, moy bosimi yetarli emas, tebranishlar ko’paygan, dvigatel qiziydi,
sovutish suyuqligi sathi tez pasayadi va yonilg’i sarfi ko’payadi.
Dvigatel qo’yidagi uchta sabablardan biri tufayli yonmasligi mumkin: dvigatelni
ishga tushirish tizimi nosoz; yonilg’ini uzatilishi buzilgan (ta’minlash tizimi
nosoz); uchqun paydo bo’lishi buzilgan (yondirish tizimi nosoz).
Dvigatelni ishga tushirish tizimi nosoz bo’lganda dvigatelni aylantirishga yetarli
bo’lmagan tezlik bilan startyorni yakori aylanadi yoki umumman aylanmaydi.
Dvigatelni ishga tushirish tizimini nosozliklarini «Elektr jihozlari TXK va JT»
mavzusida koprib chiqiladi.
Agar dvigatelni tirsakli valini normal aylanishlar chastotasi bilan aylantirilsayu
dvigatel yonmasa, bunda dvigatel tsilindriga yonilg’i uzatilmaya’ti yoki
uchqunlanish buzilgan. Birinchi holatda ta’minlash tizimi, ikkinchi holatda
yondirish tizimi nosoz. Ta’minlash tizimi nosoz bo’lganda yonilg’i nasosini,
karbyuratorni nosozligi yoki yonilg’i uzatgichlarni yoki yonilg’i filtrlarini
ifloslanishi tufayli yonilg’i uzatilishi buziladi.
Yondirish tizimi nosoz bo’lganda yondirish g’altagini, yondirish taqsimlagichini
yoki datchik-taqsimlagichini, kondensatorni, yondirish shamini nosozligi hamda
past yoki yuqori kuchlanish toki zanjirini uzilishi yoki yondirishni ilgarilanish
burchagini buzilishi tufayli normal uchqunlanish bo’lmaydi (uchqun normal
shakllanmaydi). Har qanday holatda dvigateldagi nosozliklarni sababini hamma
vaqt murakkab bo’lmagan va mehnat sarfi kam operatsiyadan boshlash maqsadga
muvofiq. Agar dvigatel yonmasa nosozlikni qo’yidagi taxminiy tartib bo’yicha
qidirishni taklif qilish mumkin.
22

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Avval karbyuratordagi elektromagnit klapanni ishlashini (odatda yondirishni
ulaganda chiqqillash harakteri bo’yicha tekshiriladi) hamda yonilg’i nasosi bilan
karbyuratorga yonilg’ini uzatilishi tekshiriladi, Buning uchun yonilg’i nasosidan
karbyuratorga kelgan yonilg’i o’tkazgichni uzib yonilg’i nasosi qo’l nasosini
ishlatish lozim. Agar karbyuratorni elektromagnit klapani to’la ishlasa va yonilg’i
nasosi yetarli bosim bilan yonilg’i uzatsa, yondirish tizimi tekshirildai. YOndirish
tizimi asboblari va yuqori kuchlanishli uzatmalaridagi iflosliklar tozalanadi,
namlangan bo’lsa quritiladi.
Avtomobillarga TXK shaxobchalarida dvigatelni yondirish tizimi maxsus
stendlarda tekshiriladi. Bunday stendlar bo’lmganda yoki yondirish tizimidagi
nosozlikni o’rnida to’ish uchun yondirish tizimi qo’yidagi tartibda tekshiriladi.
Kontakt yondirish tizimli dvigatellarda yondirish tizimi asboblarini soz ishlashini
oson aniqlash mumkin, yondirish g’altagidan taqsimlagichni markaziy teshigiga
undan yondirish shamiga borgan yuqori kuchlanishli uzatmalarda kuchlanish
borligi tekshiriladi («uchqunni» tekshirish). Buning uchun taqsimlagichni
markaziy teshigidagi yoki yondirish shamidagi yuqori kuchlanishli uzatma olib uni
«massadan» 3...7 mm uzoqlikda ushlab turib dvigatelni tirsakli vali startyor yoki
aylantirish dastasi yordamida aylantiriladi. Uchqun bo’lmaganda past kuchlanishli
zanjirdagi kuchlanishni tekshirishga o’tiladi, bunda indikator yoki lampochka
yordamida yondirish taqsimlagichini past kuchlanishli klemmasiga kelayotgan tok
tekshiriladi.
Elektron kontaktsiz yondirish tizimli dvigatellarda «uchqunni» tekshirish uslubi
bilan yondirish tizimini tekshirish tavsiya qilinmaydi. Bunday dvigatellarda avval
kommutatordan yondirish g’altagiga borgan past kuchlanishli tok im’ulsi
tekshiriladi. Buning uchun kommutatorni yondirish g’altagiga ulangan uzatmasi
uziladi va unga indikatorni yoki lampochkani bitta kontakti ulanadi, ikkinchi
kontakt «massa» ga ulanadi. Dvigatel tirsakli valini startyor bilan aylantirganda
indikator yoki lampochkani li’-li’ etib yonib-o’chishi kommutatorni sozligini va
yondirish g’altagiga past kuchlanishli tok im’ulsi uzatishni ta’minlashini bildiradi.
So’ng maxsus razryadlovchi yordamida yuqori kuchlanish zanjirini tekshirishga
23

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
o’tiladi. Eng oddiy razryadlovchi elektr ihotalovchi material ichiga bir-biridan
7...10 mm uzoqlikda joylashgan va uchlari o’tkirlangan ikkita metall o’zakdan
(sterjendan) iborat. Birinchi o’zakka yondirish shamidan yechib olingan yuqori
kuchlanishli uzatgich, ikkinchisiga avtomobil «massasi» ulanadi va dvigatel
tirsakli valini startyor bilan aylantirganda razryadchi elektrodlari orasida uchqun
borligi aniqlanadi. YOndirish shamlarida uchqun yaxshi (me’yorida) bo’lganda
yondirishni ilgarilanish burchagi tekshiriladi. So’ng karbyuratorni ish hajmi
ko’proq operatsiyalariga o’tiladi.
Buning uchun karbyuratordan yonilg’i filtri shtutseri yechib olinadi va filtr
damlash nasosi yordamida ‘udab iflosliklardan tozalanadi. Agar bu yetarli
bo’lmasa karbyurator qo’qog’i olinadi, po’kakli kameradagi yonilg’i sathi
tekshiraladi va sozlanadi, jiklyorlar ‘udab tozalanadi. Agar bunda ham
karbyuratorni me’yorida ishlashi ta’minlanmasa, unda karbyuratorni ta’mirlash
uchun avtomobildan yechib olinadi.
Yonmayotgan dvigateldagi nosozlikni to’ishda shuni unutmaslik kerakki, yonilg’i
me’yorida uzatilayotganda va uchqunlanish buzilganda dvigatel tirsakli valini
startyor bilan aylantirganda yondirish shamlari benzin bilan namlanadi va ular
me’yorida ishlashi buziladi. SHuning uchun dvigatelni ko’p marta yondirishda
tsilindrlarni «shamollatish» bilan dvigatelni o’t oldirishdan foydalanish lozim.
Buning uchun gaz pedalini oxirigacha bosish bilan karbyuratorni drossel
zaslonkasi hamda havo zaslonkasi to’liq ochiladi. Tirsakli valni startyor bilan
aylantirganda «alanga» paydo bo’lishi bilan dvigatelni ishga tushish momentigacha
havo zaslonkasi yo’ilib boradi.
Yonilg’i tizimini (yonilg’i nasosi, karbyurator) nosozligida yonilg’i yetarlicha
uzatmasligi va yondirish tizimi elementlarini nosozligi yoki yondirishni
ilgarilanish burchagini buzilishida uchqunlanish me’yorini buzilishi hamda gaz
taqsimlash mexanizmi detallarini yeyilishi tufayli dvigatel turg’un ishlamaydi yoki
salt ishlashda o’chib qoladi .
Yondirish tizimini nosozliklari (yondirishni ilgarilanish burchagini buzilishi,
taqsimlagich yoki datchik-taqsimlagichni, kondensatorni, yondirish shamini
24

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
nosozliklari), ta’minlash tizimini nosozliklari (karbyuratorni po’kakli kamerasida
yonilg’i sathini buzilishi, tezlatgich nasosini nosozligi yoki jiklyor yoki
karbyurator kanallarini ifloslanishi), gaz taqsimlash mexanizmi detallarini yeyilishi
(taqsimlash vali mushtchalarini yeyilishi, klapanlar prujinasini bikrligini
kamayishi), klapanlar issiqlik tirqishini buzilishi, ularni kuyishi yoki
deformatsiyalanashi hamda tsilindr porshen guruhi detallarini yeyilishi
(tsilindrlarni yeyilishi, porshen halqalarini yeyilishi yoki kuyishi, porshenlar yoki
tsilindrlar kallagini kuyishi) tufayli dvigatel tsilindridagi kompressiyani
bo’lmasligi sababli dvigatel to’la quvvat ololmaydi . Bundan tashqari dvigatel o’ta
qiziganda ham to’la quvvat ololmaydi.
Dvigatel birikmalarini bo’shab qolgan va yeyilgan yoki shikastlangan joylari orqali
moyni sizib chiqishi moy sarfini ko’payishiga olib keladi. Birikmalardan moy sizib
chiqmaganda, porshen halqalarini yeyilishi yoki kokslanishi, porshen va tsilindrlar
devorini yeyilishi sabali moy sarfi ko’payadi. Bundan tashqari karterni
shamollatish tizimini buzilishi, klapanlarni, ularni yo’naltiruvchi vtulkalarini
hamda moy sidiruvchi halqalarni o’ta yeyilishi ham moy sarfini ko’payishiga olib
keladi. Dvigatelni texnik tavsifnomasida moyni ishlatmaslik, moy nasosini
yeyilishi, reduktsion klapanni nosozligi hamda tirsakli val bo’yinlari va
vkladishlarini yeyilishi moy bosimini pasayishiga olib keladi.
Karterdagi moy sathini kamayishi, uni suyulishi (moyni o’z vaqtida
almashtirmaslik yoki yonilg’i nasosi nosozligi sababli yonilg’ini karterga o’tib
ketishi), tirsakli val o’zak va shatun bo’yinlarini va shesternya tishlarini yeyilishi,
reduktsion klapanni zich yo’ilmasligi yoki yeyilishi sababli moy bosimi yetarli
bo’lmaydi.
Moy nasosi ishini buzilishi, ko’proq moy nasosi uzatmasini sinishi natijasida moy
bosimi bo’lmaydi. Moy bosimi yetarli bo’lmaganda dvigatel detallarini yeyilish
jadalligi oshadi. Agar moy bosimi umuman pasayib ketsa tezda dvigatelni
to’xtatish lozim, aks holda tirsakli valni (odatda shatun bo’yni) podshipniklari
aylanib ketadi va dvigatel valini jilvirlashga yoki uni almashtirishga to’g’ri keladi.
25

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Moy nasosini reduktsion klapanini nosozligi, moy tizimi moy o’tkazgichlarini
ifloslanishi hamda dvigatelni mos moy bilan to’ldirmaslik moy bosimini
me’yoridan ko’payib ketishiga olib keladi. Moy bosimi me’yoridan ko’p bo’lganda
dvigatelni ishlatish moyni zichlik va qistirmalardan chiqib ketishiga olib keladi.
Dvigatel ishlagandagi taqqillash va shovqinlar . Dvigatel ishlaganda tirsakli valdan
(o’zak va shatun podshipniklardagi taqqillash), porshenlardan, porshen
halqalaridan, klapanlardan, taqsimlash validan hamda taqsimlash vali
uzatmalaridan taqqillash va shovqin eshitiladi. Bundan tashqari ilgarilanish
burchagini odatdan tashqari ertaligi, yonish kamerasi devorlaridagi va porshen
tubidagi qurum, oktan soni talab qilinganidan past bo’lgan benzinni ishlatish
hamda dvigatelni qizishi natijasida dvigatelda detonatsiya paydo bo’lishi mumkin.
Tirsakli valni taqqillashi . O’zak va shatun bo’yinlarini yeyilishi, tayanch
halqalarni ko’p yeyilishida, tirsakli valni o’q bo’ylab siljishi sababli tirsakli valda
taqqillash paydo bo’ladi. O’zak podshipniklar taqqillashi past ovozda to’ng, shatun
podshipniklarniki esa yuqori va tez bo’ladi. Bu taqqillashlar dvigatelni salt
yurishida drossel zaslonkalarini birdaniga ochganda yaxshi eshitiladi. Taqqillash
chastotasi tirsakli val aylanishlar soni o’sishi bilan ko’payadi. Tirsakli valni o’q
bo’ylab tirqishini ko’payishi teng bo’lmagan oraliqda tez taqqillagan ovoz chiqadi,
bu tirsakli valni aylanishlar soni bir tekisda ko’paytirish yoki kamaytirishda
seziladi.
porshen etagini taqqillashi . porshen va tsilindrlar hamda porshen va porshendagi
ariqchalar orasidagi tirqishni ko’payishi natijasida porshen etagida taqqillash
paydo bo’ladi. porshen va tsilindr orasidagi tirqishni ko’payishi bo’g’iq ovozda
bo’ladi. Boshqa taqqillashlardan farqi tirsakli valni kichik aylanishlar sonida
qizimagan dvigatelda va dvigatel yuklama bilan ishlaganda yaxshi eshitiladi.
Dvigatel qizib borishi bilan porshenni taqqillashi kamayib boradi.
porshen barmoqlarini taqqillashi . porshen barmog’i va porshen bobishkasi
hamda porshen barmog’i va shatun yuqori kallagi vtulkasi orasidagi tirqishni
ko’payishi natijasida porshen barmog’ida taqqillash paydo bo’ladi. porshen
26

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
barmoqlarini taqqillashi metall ovozi singari jiringlaydi, u dvigatelni salt yurishida
yaxshi eshitiladi.
Klapanlarni taqqillashi . Klapanlar mexanizmidagi tirqishni ko’payishi (klapan va
koromislo orasidagi tirqishni buzilishi) hamda klapan prujinasini sinishi va
taqsimlash vali mushtchalarini yeyilishi sababli klapanlarda taqqillash paydo
bo’ladi. Klapanlarni taqqillashi dvigatelni salt yurishida tirsakli valni kichik
aylanalarida yaxshi eshitiladi va jiringlagan ovozga ega. Klapanlarni taqqillashi
odatda teng oraliqlarda dvigatelni boshqa taqqillashlariga qaraganda kichik
chastotada o’tadi, chunki taqsimlash vali tirsakli valga nisbatan ikki marta sekin
aylanadi.
Taqsimlash valini taqqillashi . Taqsimlash vali bo’yinlari va podshipniklarini
yeyilishi natijasida taqsimlash valida taqqillash paydo bo’ladi. Bu taqqillash
qizigan dvigatelda tirsakli valni kichik aylanalar sonida yaxshi eshitiladi.
Zanjir uzatmali dvigatellarda taqsimlash vali zanjir uzatmasidagi shovqin .
Zanjir taranglovchisini yeyilishi natijasida bo’shab qolishi, yulduzchani hamda
zanjirni tinchlantiruvchi va taranglovchi qurilmalar detallarini yeyilishi zanjirli
uzatmada shovqin paydo bo’lishiga olib keldai. Bu shovqin qizigan dvigatelda
tirsakli valni kichik aylanishlar sonida yaxshi e shitiladi.
Dvigatelda tebranishlarni kuchayishi. YOndirish tizimini va karbyuratorni
nosozligi, klapanlarda tirqishni bo’lmasligi, dvigatel osmasini yeyilishi yoki
yostig’ini qattiqligi hamda dvigatelni ta’mirlashda Sifatsiz yig’ish (massasi
bo’yicha bir xil bo’lmagan porshenlar, maxovik va ilashish muftasi bilan
birgalikda muvozanatlanmagan tirsakli valni o’rnatish) sababli dvigatelda
tebranishlar kuchayadi.
Dvigatelni o’ta qizib ketishi . Sovutish tizimini nosozligi (suv nasosi va
shamollatgich uzatmasi tasmasini tarangligini pasayishi yoki uzilishi, sovutish
suyuqligi sathini yetarli emasligi, radiatorni tashqi sirtini qattiq ifloslanishi yoki
radiator ichida va sovutish kopylaklarida quyqa paydo bo’lishi, termostatni, suv
nasosini va shamollatgich elektrodvigatelini nosozligi), yondirishni ilgarilanish
27

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
burchagini buzilishi hamda mos oktan sonli benzin ishlatilmaslik sababli dvigatel
o’ta qiziydi.
Sovutish suyuqligi sathini tez pasayib ketishi .
Sovutish tizimini germetikligini buzilishi va nozichliklardan va ichaklarni bo’shab
qolgan birikmalaridan hamda shikastlangan ichak, suv nasosi zichlagichi va
radiatorlardan suyuqlikni sizib chiqishi natijasida sovutish suyuqligi sathi tez
pasayib ketadi.
28

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
YOnilg’i s a rfini ko’pa yishi .
YOndirish tizimini (yondirishni ilgarilanish burchagini buzilishi, yondirish
shamlarini namlanib qolishi va nosozligi), karbyuratorni nosozligi (ninasimon
klapanni g e rm e tikligini yoki po’kakli m e xanizm sozligini buzilishi natijasida
yonilg’i sathini ko’payishi, havo zaslonkasini to’la ochilmasligi, havo jiklyorlarini
ifloslanishi, salt yurishni noto’g’ri sozlanganligi hamda majburiy salt yurish
ekonomayzerini nosozligi) hamda avtomobil harakatiga qarshilikni kuchayishi
(shinalardagi bosimni pastligi, tormoz tizimini nosozligi, g’ildirak stupitsasi va
yarim o’qlar podshipniklarini shikastlanishi) natijasida yonilg’i sarfi ko’payadi.
2.2. Dvigatelning texnik holatini avtomobilda tekshirish .
Dvigat e lni t e xnik holatini diagnostika qilish qo’yidagilarni o’z ichiga oladi:
dvigat e lni quvvatini, t e jamkorligini, moy sarfini, tsilindrdagi kompressiyani,
dvigat e l ishlaganda taqqillash va shovqin chiqishini va ishlab chiqilgan gazlar
zaharliligi t e kshiriladi.
Dvigat e l quvvati avtomobilni dinamik sifatini o’zgarishi- eng katta t e zligini
hamda t e zlanish dinamikasini kamayishi bo’yicha t e kshiriladi. Eng katta t e zlik va
t e zlanish (razgon) dinamikasi yurish qismi to’la soz bo’lganda yo’lda sinash
natijasi bo’yicha aniqlanadi. Avtomobilni yurish qismini sozligi avtomobilni ravon
(vo’beg) yurishi bilan, ya’ni avtomobil n e ytral uzatmada 50 kmg’s t e zlikda qancha
masofada to’xtashi bo’yicha aniqlanadi. Eng katta t e zlik va t e zlanish olish vaqti 1
km uzunlikdagi yo’lni nazorat bo’limida aniqlanadi.
Hamma yo’l sinovlari to’la qizdirilgan dvigat e lda gorizontal chiziqli t e kis asfalt
yoki b e ton qoplamali yo’lda avtomobilni kabinasida haydovchi bilan ikki kishi
bo’lganda, quruq havoda shamol t e zligi past bo’lganda o’tkaziladi.
Avtomobilni ravonligi yuqoridagi sanab o’tilgan sharoitlarga rioya qilgan holda
o’zaro qarama-qarshi yo’nalishda ikki marta borib k e lishi bo’yicha o’rtchasi
olinadi. yengil avtomobilni ravonligi odatda 400 m dan kam bo’lmasligi lozim.
Avtomobilni eng katta t e zligi uni yuqori uzatmada o’zaro qarama-qarshi
yo’nalishda avtomobil nazorat yo’lini eng katta t e zlikda o’tishi natijasi bo’yicha
29

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
aniqlanadi. Bunda 1 km li yo’lni nazorat bo’limini t vaqtda o’tishi o’lchanadi, bu
vaqt bo’yicha eng katta t e zlik aniqlanadi, yani V=3600/t. Haqiqiy eng katta t e zlik
o’zaro qarama-qarshi yo’nalishdagi eng katta t e zliklarni o’rtacha arifm e tik qiymati
qabul qilinadi.
Avtomobilni yugurish dinamikasi avtomobilni 100 km/s t e zlikka e rishish vaqti
yoki o’rnidan uzatmalarni t e z-t e z almashtirish bilan 1 km masofani qancha vaqtda
o’tishi bo’yicha aniqlanadi.
Yo’l sin o vl a ri bo’yich a o ling a n n a tij a l a rni a vt o m o bilni pasport m a ’lum o tl a ri bil a n
s o lishtiril a di. Eng katta t e zlikni 10-15 foizga kamayishi hamda yugurish vaqtini
20-25 foizga ko’payishi dvigat e l quvvatini yetarli emaligini koprsatadi va uni
quvvatini kamayish sabablarini aniqlash maqsadida t e xnik holatini to’laroq
t e kshirish lozim bo’ladi.
Dvigat e lni t e jamkorligi . Avtomobilni dvigat e li qizdirilgan va yurish qismi soz
bo’lganda yonilg’ini nazorat sarfi bo’yicha t e kshiriladi. YOnilg’ini nazorat sarfi
asfaltlangan t e kis, quruq 3...5 km li yo’l bo’limida avtomobilni doimiy 90 km/s
t e zligida o’zaro qarama-qarshi yo’nalishlarda borib-k e lishi bilan aniqlanadi. Bunda
b e nzin dvigat e lga o’lchov idishidan uzatiladi. Yo’l sinovlarida olingan yonilg’ini
o’rtacha nazorat sarfi avtomobilni pasport tavsifnomasi bilan solishtiriladi, agar
yonilg’ini olingan nazorat sarfi pasportdagisidan 10 foizga ko’paygan bo’lsa,
yonilg’i sarfini ko’payishi sababi aniqlanadi va bartaraf qilinadi.
Moy sarfini dvigat e lda navbatdagi moy almashtirishlar orasida avtomobilni bosib
o’tgan yo’lida moy sarfini o’lchash natijasi bo’yicha t e kshiriladi. M o y s a rfi
a vt o m o bilni 100 k m b o sib o’tg a n yo’li bo’yich a qo’yid a gi f o rmul a bil a n
a niql a n a di:
G = 100 ( q
1 - q
2 qq
3 )/ S, g
bu yerd a G -m o yni Ekspluat ats i o n srfi, g/100 k m;
q
1 -m o y a lm a shtirishd a yangi quyilg a n m o y miqd o ri, g;
q
2 -n a vb a td a gi m o y a lm a shtirishl a r o r a sid a qo’shimch a quyilg a n m o y miqd o ri;
q
3 -dvig a t e ld a n to’ k ilg a n ishl a tilg a n m o y miqd o ri, g;
S-n a vb a td a gi m o y a lm a shtirishl a r o r a sid a a vt o m o bilni b o sib o’tg a n yo’li, k m.
30

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
M o yni Ekspluat ats i o n s a rfini a niq bilish uchun dvig a t e lni ka rt e rid a n to’ k il a yotg a n
m o yni h a r o r a ti 60 0
C d a n, to’ k ish d a v o miyligi es a d a qiq a d a n ka m bo’lm a sligi
l o zim. Moyni Ekspluatatsion sarfini t e zda aniqlash lozim bo’lganda avtomobil
50...60 km/s t e zlik bilan harakatlanganda 200 km bosib o’tgan yo’li bilan
ch e klanish mukin.
M o yni Ekspluat ats i o n s a rfi 100 k m b o sib o’tilg a n yo’lg a yengil a vt o m o bill a r
uchun 200 g d a n o shm a sligi l o zim. Aks holda qoida bo’yicha shatun-’orsh e n
guruhini (birinchi navbatda porshen halqalari hamda guruhni boshqa d e tallari
almashtiriladi) ta’mirlash talab etiladi.
Kompressiyani (siqish taktini oxirida dvigat e l tsilindridagi bosim) klapanlarni
issiqlik tirqishi t e kshirilib sozlagandan so’ng dvigat e l 80...90 0
S gacha qizdirilganda
kompressom e tr yoki kompressograf yordamida t e kshiriladi. Kompressom e tr dastali
manom e tr va tsilindrlar kallagidagi yondirish shami o’rnatiladigan teshik ka
o’rnatiladigan r e zinali yoki r e zbali uchlikli 1 kiruvchi quvurdan iborat.
Kompressograf olingan ma’lumotlarni o’zi yozib boruvchi qurilmali
kompressom e trdir.
Karbyuratorli dvigat e ldagi kompressiyani o’lchash uchun hamma yondirish
shamlari olinadi, karbyuratorni havo va dross e l zaslonkalari to’la ochiq bo’lganda
kompressom e tr uchligi t e kshirilayotgan tsilindrdagi yondirish shami qotiriladigan
teshik ka zich qilib o’rnatiladi. So’ng startyor yordamida tirsakli valni manom e tr
mili ko’payishdan to’xtaguncha aylantiriladi va koprsatkich yozib olinadi. qolgan
tsilindrlardagi kompressiya ham xuddi shu usulda o’lchanadi. Diz e l
dvigat e llaridagi kompressiya ham xuddi shunday tsilindrlar navbat bilan
o’lchanadi, l e kin ular salt yurishda, ya’ni tirsakli valni 450...550 ayl g’min da va
dvigat e l harorati 80...90 0
S bo’lganda o’lchanadi.
Dvigat e lni har bir tsilindridagi kompressiya karbyuratorli dvigat e llarda 1,0 MPa
dan, diz e lli dvigat e llarda esa 6,0 MPa dan kam bo’lmasligi lozim. TSilindrlardagi
kompressiya bir-biridan 0,1 MPa dan ko’pga farq qilmasligi lozim. A g a r
kompres siya m e ’yorid a n ka m bo’ls a , ts ilindrg a 20...25 sm 3
m o t o r m o yi quyib
kompres siyani q a yt a t ek shirish t a vsiya etil a di. Agar kompressiya oshsa porshen
31

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
halqalarini nosozligini bildiradi, agar kompressiya d e yarli o’zgarmasa klapanlar
to’la b e kilmaydi yoki tsilindrlar kallagini qistirmasi shikastlangan.
2.3. Dvigatelni avtomobildan yechib olish va o’rnatish.
Dvig a t e llni t a qqill a sh v a sh o vqin bo’yich a t ek shirish. Dvigat e ldagi taqqillash va
shovqin bo’yicha d e tallar birikmalarida yeyilish natijasida tirqishlarni
kengayishini, tirsakli val va taqsimlash vallari va podshipniklar, porshen va
tsilindrlar, porshen va halqalar, klapanlar va koromislo yoki sozlovchi vintlar,
taqsimlash shest e rnyalari hamda yengil avtomobillarda taqsimlash m e xanizmi
uzatmasidagi zanjir va yulduzcha orasidagi tirqishlarni aniqlash mumkin. Kuchli
shovqinni dvigat e l ishlab turganda e shitib aniqlash qiyin emas, l e kin qaysi d e tallar
birikmasida taqqillash ovozi chiqayotganini faqat malakali avtom e xaniklar bilishi
mumkin. Buning uchun elektron yoki odatiy st e tosko’dan foydalaniladi. St e tosko’
yordamida shovqin va taqqillashlarni e shitishda, uning e shitish o’zagi yoki
dvigat e ldagi taxmin qilinayotgan shovqin chiqayotgan sirtga qo’yiladi va
taqqillash yoki shovqin e shitgich yoki uchlik orqali e shitiladi.
Dvig a t e ld a gi sh o vqin v a t a qqill a shl a rni e shitish mint a q a si 3.5-r a smd a ke ltirilg a n.
Blok tsilindrlarini pastki qismida (1-mintaqa) tirsakli valni o’zak podshipniklarini,
yuqorisida (2-mintaqa) shatun podshipniklarini hamda porshen va tsilindrlarni
taqqillashi e shitiladi. TSilindrlar kallagini yon sirtlarida (3-mintaqa) klapanlar va
klapanlar o’rnini taqqillashi e shitiladi. Klapanlar qo’qog’ini yon d e vorlarida (4-
mintaqa) taqsimlash vali podshipniklarini, taqsimlash yulduzchasi yoki shest e rnya
qo’qog’i d e vorida (5-mintaqa) zanjir va yulduzcha yoki taqsimlash shest e rnyasi
shovqini e shitiladi. SHovqinlar tavsifi va ularni aniqlash ish tartiblari va dvigat e lni
issiqlik holati yuqorida dvigat e lni nosozliklarini yozishda k e ltirilgan.
Dvigat e ldagi taqqillash va shovqinlarni e shitish mintaqalari: I va II -blok
tsilindrlarni pastki va yuqori qismi; III-tsilindrlar kallagi; IV -klapanlar qo’qog’i;
V -taqsimlash shest e rnyasi (yulduzcha) qo’qog’i.
32

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Ishlatilgan gazlarni zaharliligi bo’yicha dvigat e lni t e xnik holati.
q izdirilgan dvigat e lda, yondirishni ilgarilanish burchagi va klapanlarni issiqlik
tirqishi soz bo’lganda dvigat e lni salt yurishida t e kshiriladi. Tirsakli valni
aylanishlar chastotasi 700...900 min -1
(salt yurish) hamda o’rtacha aylanmalarda,
ya’ni tirsakli valni nominal aylanishini 60 foizida gaz tahlil qilgich yordamida
ishlatilgan gazlardagi SO va SN miqdori aniqlanadi. SO miqdori salt yurishda 1,5
foizdan, o’rtacha aylanada 2,0 foizdan, SN esa mos ravishda 1200 va 600 birlikdan
oshmasligi lozim. Aks holda karbyuratorni salt yurish tizimi sozlanadi, agar bu
ham yordam b e rmasa, unda tsilindr-’orsh e n guruhi yoki gaz taqsimlash m e xanizmi
d e tallari yeyilishini aniqlash uchun chiqayotgan gazlarni tutunliligi moy sarfi
bo’yicha kompressiya o’lchanadi.
2.4. KSHM va GTM da uchraydigan asosiy nosozlik va buzilishlar.
K riv o shi’-sh a tunli m exa nizmning ( K SHM) buzuqli k l a ri v a n o s o zli k l a ri, ul a rning
b e lgil a ri. Krivoshi’-shatunli m e xanizmning asosiy buzuqliklariga porshen
halqalarini sinishi, tsilindrlar oyna sirtini uyulishi, porshenlarni tsilindr ichida qotib
qolishi, podshipniklarni (vkladishlarni) e rib ketishi, blok tsilindrlar va tsilindrlar
kallagini yorilishi yoki darz paydo bo’lishi taalluqlidir.
KSHMning asosiy nosozliklariga tsilindrlarni, porshen halqalarini, ariqchalarini,
porshen bobishkasi d e vorini va t e shigini, shatun kallagi vtulkasini, tirsakli val
bo’yinlarini va vkladishlarini yeyilishi, halqalarni kokslanishi, porshen tubini
qurum bosishi, tsilindrlar oyna sirtini chizilishi taalluqlidir.
KSHM ning nosozliklari va buzuqliklarini b e lgilari tsilindrlardagi kompressiyani
kamayishi, dvigat e l ishlaganda shovqin va taqqillagan ovozlarni paydo bo’lishi,
kart e rga gazlarni o’tib ketishi va quyish bo’ynidan hidli kopkimtir tutunni paydo
bo’lishi, moy sarfini ko’payib ketishi, siqish taktida ishchi aralashmani kart e rga
o’tib ketishi natijasida moyni suyulib ketishi, yondirish shamlarini moy bilan
ifloslanishidir.
G a z t a qsiml a sh m exa nizmining (GTM) buzuqli k l a ri v a n o s o zli k l a ri, ul a rning
b e lgil a ri.
33

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
GTM ning harakt e rli buzilishlariga klapanlar prujinalarini sinishi va bikrligini
kamayishi, taqsimlash vali shest e rnyalari tishlarini sinishi, klapanlarni kuyishi
kiradi.
GTM ning asosiy nosozliklariga turtkilar va ularning yo’naltiruvchi vtulkalarini,
klapanlar tar e lkasini va ularning uyalarini, taqsimlash vali shest e rnyalarini,
mushtchalari va tayanch bo’yinlarini yeyilishi hamda klapanlar o’zaklari va
koromislo (turtki) orasidagi issiqlik tirqishini buzilishi kiradi.
GTM buzuqliklar va nosozliklarini b e lgilari dvigat e ldagi taqqillash,
karbyuratordan alanga va ovoz so’ndirgichdan taqqillashni paydo bo’lishidir.
KSHM va GTM ga t e xnik xizmat koprsatish dvigat e lga TXK ni bir qismi bo’lib,
t e kshirish, mahkamlash joylarini tortish, dvigat e lni diagnostikalash, sozlash va
moylash ishlarini o’z ichiga oladi.
Qotirish ishlari dvigat e lni hamma birikmalarini holatini qotirilganligini t e kshirish
uchun o’tkaziladi: dvigat e l tayanchini ramaga, tsilindrlar kallagini va poddon
kart e rni blokka, kirish va chiqish quvurlari flan e tsi va boshqa birikmalar. Gazlar va
sovutish suyuqligi tsilindrlar kallagi qistirmasidan sizib chiqishini oldini olish
uchun t e kshiriladi va lozim bo’lganda uni blokka ma’lum mom e nt bilan («X»)
xoch usulida qotiriladi. Buni dinamom e trik kalit yordamida amalga oshiriladi.
Gaykalarni qotirish mom e nti va k e tma-k e tligi ishlab chiqaruvchi zavod tomonidan
o’rnatilgan. CHo’yanli tsilindrlar kallagini qizitib, alyuminiy qorishmali tsilindrlar
kallagini sovuq holatda qotiriladi.
poddon kart e r boltlari qotirilganligini t e kshirishda d e formatsiyalanish va
g e rm e tikligini buzilishini oldini olish uchun ma’lum k e tma-k e tlikda diam e tral
joylashgan boltlar bo’yicha qotiriladi.
Avtotransport korxonalarida KSHM va GTM ni t e xnik holatini diagnostikalash
kart e rga o’tib k e tayotgan gazlar miqdori, siqish takti oxiridagi bosim va
tsilindrlardan siqilgan havoni chiqib ketishi bo’yicha amalga oshiriladi.
Dvigat e l kart e riga porshen halqasi va tsilindr orasidan o’tib k e tayotgan gazlar
miqdorini gazli sarf o’lchagich yordamida aniqlanadi. Bunda moy shchupi o’rni
t e shigi va kart e rni shamollatish tizimi gaz chiqaruvchi quvuri r e zinali tiqin
34

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
yordamida b e rkitilib dvigat e l kart e ri zichlanadi. O’lch o vl a r din a m o m e tri k st e ndd a
to’l a yu k l a m a d a v a tirs ak li v a lni eng ka tt a a yl a nishl a r ch a st o t a sid a o’t ka zil a di.
YAngi dvig a t e ll a r uchun ka rt e rg a o’tib ke t a yotg a n g a zl a r miqd o ri dvig a t e lni
m o d e lig a q a r a b 16...28 l / min ni t a sh k il et a di. Bu usulni oddiyligiga qaramay
amalda qo’llash bir qator qiyinchiliklar tug’diradi, bular to’la yuklama b e rish
lozimligi va o’tib k e tayotgan gazlarni doimiy emasligiga bog’liq.
KSHM va GTM ni diagnostikalashni ko’pincha siqish taktini oxiridagi bosimni
kompressom e tr yordamida o’lchash bilan o’tkaziladi, bu g e rm e tiklik koprsatkichi
bo’lib xizmat qiladi va tsilindrlar, porshenlar halqasi bilan va klapanlar holatini
tavsiflaydi.
KSHM va GTM ni diagnostikalashni zamonaviy usullaridan biri tsilindrlar ichiga
yondirish shami t e shigi orqali majburiy yuborilgan siqilgan havoni sizib chiqib
ketishini maxsus asboblar yordamida o’lchashdir.
St e tosko’ yordamida KSHM va GTM birikmalaridagi tirqishlarni buzilishi
natijasida k e lib chiqadigan shovqin va taqqillashlarini e shitib ham dvigat e lni
diagnostikalash mumkin. L ek in buning uchun ka tt a a m a liy m a l aka g a eg a bo’lish
l o zim.
S o zl a sh ishl a ri di a gn o sti ka l a shd a n so’ng o’t ka zil a di. Klapanlarda taqqillash paydo
bo’lganda va 2-TXK da klapanlar o’zagi va koromislo orasidagi issiqlik tirqishi
sozlanadi. ZMZ-53 dvigat e lidagi issiqlik tirqishini sozlashda birinchi tsilindr
porshenini siqish taktida yuqori ch e tki nuqtaga (YUCHN) o’rnatiladi, buning
uchun yondirish shamini tsilindrlar kallagidagi t e shik tiqin bilan zichlab yo’iladi va
tirsakli valni dasta yordamida toki tiqin otilgunicha aylantiriladi. Tiqin otilgandan
so’ng shkivdagi kesik va taqsimlagich shest e rnyasi qo’qog’iga o’rnatilgan tishli
koprsatkichni o’rtasi bilan mos tushishi lozim. Bu holatda birinchi tsilindrni
klapanlar o’zagi va koromislo o’rtasidagi tirqish sozlanadi.
Qolgan klapanlarni issiqlik tirqishlarini tsilindrdan tsilindrga o’tishda tirsakli valni
90 gradusga aylantirib tsilindrlarni ishlash tartibi (1-5-2-4-6-3-7-8) bo’yicha
sozlanadi.
35

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Issiqlik tirqishini sozlashni boshqa uslubi mavjud (ZIL-130 misolida) bo’lib, unda
birinchi tsilindrni YUCHN o’rnatilgandan so’ng birinchi tsilindrdagi ikkala klapan,
2, 4 va 5 tsilindrlarni chiqish klapanlar, 3, 7 va 8 tsilindrlarni kirish klapanlari
sozlanadi. qolgan klapanlar esa tirsakli valni to’la aylantirgandan so’ng sozlanadi.
KamAZ-740 avtomobili klapanini sozlash uchun maxovik kart e riga o’rnatilgan
fiksatordan foydalanilanib birinchi tsilindrni yonilg’ini uzatishni boshlanishiga
mos holatiga tirsakli val o’natiladi. So’ng ilashish muftasi kart e ridagi darcha (lyuk)
orqali tirsakli val 60 gradusga aylantiriladi va birinchi va b e shinchi tsilindrlardagi
klapanlar sozlanadi. Ke yin tirs ak li v a lni 180, 360 v a 540 gr a dusl a rg a a yl a ntirib
m o s r a vishd a 4 v a 2, 6 v a 3, 7 v a 8 ts ilindrl a rd a gi klapan l a r s o zl a n a di.
Tirsakli valni o’rnatishdan qat’i nazar sozlanayotgan kirish va chiqish klapanlari
b e rk holatda bo’lishi lozim.
K SHM v a GTM ni j o riy t a ’mirl a sh.
KSHM va GTM ni joriy ta’mirlashda gilzalarni, porshenlarni, porshen halqalarini,
porshen barmoqlarini, shatun va o’zak podshipniklar vkladishlarini, klapanlar va
ularni o’tirish uyalarini va prujinalarni, turtkilarni almashtirish hamda klapanlar va
ularni o’tirish uyalarini birga jilvirlash (pritirka) ishlari bajariladi.
TSilindrlar bloki gilzasini yeyilishi ruxsat etilgan chegaradan ko’payib ketsa,
singanda, yorilganda va ichki sirti uyilganda hamda yuqori va pastki o’tirish
b e lbog’lari yeyilganda almashtiriladi. Gilzani blokdan ajratib olish juda mushkul.
SHuning uchun ularni maxsus ajratib olgich (s’yomnik) yordamida olish maqsadga
muvofiq. Bunda ajratib olgichni ushlagichlari gilzani pastki tor e tsiga ilintiriladi.
Gilzani olishda boshqa usullardan foydalanish ruxsat etilmaydi, chunki bu gilzani
blokdagi o’tirish uyalarini va gilzani o’zini shikastlashi mumkin.
YAngi gilzani presslashdan oldin blok tsilindrlari bo’yicha ularni shunday tanlash
k e rakki, uni yuqoridagi tor e tsi blok kallagi bilan ulangan t e kislikdan chiqib turishi
ta’minlansin. Buning uchun gilzani zichlashtiruvchi halqasiz blok tsilindrlariga
o’rnatiladi, blok tsilindrlari usti t e kshirish plitasi bilan yo’iladi va shchup
yordamida t e kshirish plitasi va tsilindrlar bloki o’rtasidagi tirqish o’lchanadi.
TSilindrlar blokiga o’rnatilgan zichlagichsiz o’rnatilgan gilza erkin aylanishi
36

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
lozim. Gilz a l a rni ts ilindrg a to’l a o’rn a tishd a n o ldin ts ilindrl a r bl ok id a gi o’tirish
uyal a ri h o l a ti o bd o n t ek shiril a di. Agar ular qattiq zanglagan va chuqurchalari
bo’lsa, ularni cho’yan qirindi aralashtirilgan e ’oksidli smola yordamida ta’mirlash
lozim. Blokni yuqori qismi qirralarini jilvir qog’oz yordamida tozalash lozim,
chunki gilzalarni tsilindrlar blokiga presslab kirgizishda zichlatgich r e zinalar
shikastlanishi mumkin.
R e zin a li zichl a gichl a r o’rn a tilg a n gilz a l a r ts ilidrl a r bl ok ig a press yord a mid a
pressl a n a di. Bu operatsiyani maxsus moslama yordamida ham amalga oshirish
mumkin. Zichlagich r e zinalarini kiydirishda ularni qattiq cho’zish hamda gilzalarni
tsilindrlr bloki ichida aylanishi ruxsat etilmaydi.
porshenni almashtirish . porshenlar e tak qismida uyulish paydo bo’lganda,
porshen tubini va yuqoridagi kompression halqa sirtini kuyishi, porshen halqasi
ariqchasini yeyilishi ruxsat etilganidan ko’payganda ular almashtiriladi.
Porshenni dvigat e lni avtomobildan yechmay almashtiriladi: poddon kart e rdan moy
to’kiladi, blok kallagi va poddon kart e r yechib olinadi, shatun boltlarini sh’linti
olinadi va bo’shatib olinadi, shatun pastki kallagi olinadi va shkastlangan porshen
shatun va porshen halqalari bilan birgalikda yuqoriga sug’urib olinadi, so’ng
porshen bobishkasi t e shigidan stopor halqasi olinib press yordamida porshen
barmog’i olinib shatundan porshen ajratib olinadi. Lozim bo’lganda shu press
yordamida shatunni yuqori kallagidagi bronzali vtulka chiqarib olinadi.
porshenl a rni a lm a shtirishd a n o ldin, ul a rni ts ilindr bo’yich a t a nl a sh l o zim. Buning
uchun porshenni shunday tanlash lozimki, uning ta’mir guruhi gilzani (tsilindr)
ta’mir guruhiga mos tushsin va tsilindrga tushirilgan porshenni l e nta-shchup
yordamida o’lchanadi. Buning uchun porshenni kallagini pastga qaratib gilza
ichiga tushiriladi, bunda porshen e tagi ch e ti gilza tortsasi bilan tushishi, gilza va
porshen orasidagi l e nta-shchup esa porshen barmog’i o’qiga ‘kr’ e ndikulyar
t e kislikda bo’lishi lozim. So’ng din a m o m e tr bil a n l e nt a -shchup t o rtil a di v a t o rtish
k uchi o’lch a n a di. Bunda tortish kuchi ruxsat etilgan chegarada bo’lishi lozim.
L e nta-shchup o’lchovi va tortish kuchi har xil avtomobillar uchun Ekspluatatsiya
bo’yicha yo’riqnomada yoki ta’mir bo’yicha qo’llanmada b e rilgan. Mis o l, ZIL-130
37

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
dvig a tt e li uchun yog’ o nligi 0,08 mm, ke ngligi 13 mm li l e nt a -shchup ishl a til a di,
bund a t o rtish k uchi 35...45 N bo’lishi l o zim. Agar tortish kuchi tavsiya etilganidan
farq qilsa, shu o’lchov gurihidagi boshqa porshen yoki istisno tarzida qo’shni
o’lchov guruhi olinadi va yana uni tsilindr bo’yicha tanlanadi.
ZIL-130 dvig a t e li porshen v a gilz a l a rini n o min a l v a h a r bir t a ’mir guruhid a o ltit a
o’lch o v guruhi m a vjud. TSilindrlar diam e trlari bir-biridan 0,01 mm ga farq qiladi.
Gilza va porshenlarni nominal o’lchov guruhi ind e ksi A, AA, B, BB, V, VV,
birinchi ta’mir o’lchovi guruhi ind e ksi G, GG, D, DD, E , EE va hokazo, ular
gilzani yuqori tortsasi va porshennni tubida b e lgilanadi. Avtomobillarni boshqa
dvigat e llari ham har bir ta’mir o’lchovi chegarasida xuddi shunga o’xshagan
o’lchov guruhiga ega.
A vt o m o bild a n yechib o ling a n dvig a t e ll a rd a porshenl a rni ts ilindrl a r bo’yich a
t a nl a sh x uddi yuq o rid a gid a y a m a lg a o shiril a di. A vt o m o bill a rni ishl a b chiq a ruvchi
z a v o dl a rd a dvig a t e ll a rni yig’ishd a h a m porshenl a r x uddi shund a y t a nl a n a di.
porshenl a rni ts ilindrl a r bo’yich a t a nl a shd a n t a shq a ri ul a rni m a ss a si bo’yich a h a m
t a n a l a n a di. Bitta dvigat e lga o’rnatilayotgan eng og’ir va eng yengil porshenlar
massasidagi farq yengil avtomobillarida 8 g dan, yuk avtmoobillarida 10 g dan
ko’pga farq qilmasligi lozim. Bitta dvigat e lga o’rnatilayotgan shatunlar ham
massasi bo’yicha yengil avtomobillarda 8 g dan, yuk avtomobillarida esa 10 g dan
ko’pga farq qilmasligi lozim. SH a tun, porshen, porshen h a lq a l a ri, v a b a rm o g’i
bil a n birg a li k d a bir-birid a n yengil a vt o m o bill a rd a 15 g d a n yu k a vt o m o bill a rid a 20
g d a n ko’p g a f a rq qilm a sligi l o zim.
porshen b a rm o ql a rini porshen v a sh a tung a ul a rg a surtilg a n bo’yoq r a ngi bo’yich a
t a nl a n a di. Bund a porshen b a rm o g’ig a porshen t e shigig a v a sh a tunni yuq o ri
ka ll a gig a surtilg a n bo’yoq bir x il bo’lishi l o zim. Bund a n t a shq a ri b a ’zi yu k
a vt o m o bill a rid a «porshen- b a rm o q-sh a tun» h a rfl a r bil a n m a r k ir o v ka qilin a di.
Bunda M harfi kichik o’lchamdagi, BM o’rtacha o’lchamdagi va B katta
o’lchamdagi guruh hisoblanadi.
TS ilindr porshen guruhini to’l a a lm a shtirishd a t a nl a sh mu a mm o si tug’ilm a ydi,
chun k i ul a r ehtiyot qisml a r sif a tid a porshen, porshen b a rm o g’i, porshen h a lq a l a ri
38

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
o ldind a n t a nl a ng a n bo’l a di. SHuning uchun shatun porshen guruhini yig’ishda
d e tallarni markirovkasi bo’yicha tanlanganligiga ishonch hosil qilish va porshen
gilza orasidagi tirqishni l e nta-shchup yordamida t e kshirish lozim. L e nt a -shchup
bo’lm a g a nd a qo’yid a gi usul bil a n t a nl a sh mum k in.
MATIZ avtomobillarida porshen barmoqlari porshen va shatunga shunday tanlab
olinadiki, xona harorati motor moyi bilan moylangan porshen barmog’i porshen
t e shigiga bosh barmoq kuchi yordamida kirishi va o’z og’irligi bilan porshen
t e shigidan tushib k e tmasligi lozim hamda shatunni yuqori kallagiga shatun 240 0
S
qizdirilib natyag bilan kirishi lozim. qolgan dvigat e llarda shatunni yuqori kallagiga
bosh barmoq kuchi bilan kirishi va porshen t e shigiga esa 60...80 0
S li moyda
qizdirilib kiritiladi.
Porshenni sh a tun bil a n ul a shd a n o ldin sh a tun ka ll ak l a rini ‘ a r a ll e ligini t ek shirish
l o zim. Buni indi ka t o r ka ll ak li m o sl a m a d a a m a lg a o shiril a di.
SH a tunni ru x s a t etilg a n ch e g a r a d a n ko’p r o qg a d e f o rm ats iyal a nm a s a ul a r
to’g’ril a n a di. So’ng porshen moyli vannaga joylashtirilib 60...85 0
S gacha
qizdiriladi va porshen barmog’i opravka yordamida porshen bobishkasi t e shigiga
va shatunni yuqori kallagiga presslab kiritiladi. presslashdan so’ng bobishka
ariqchasiga stopor halqasi qo’yiladi.
SHatunni yuqori kallagi vtulkasini, porshen barmog’ini hamda porshen halqalarini
almashtirishsh ham yuqorida koprsatilganid e k amalga oshiriladi. N o s o z vtul ka l a r
press yord a mid a sh a tunni yuq o ri ka l a gid a n chiq a ril a di v a yangisi pressl a b
k iritil a di. So’ng vtul ka l a r g o riz o nt a l-yo’nish d a stg o hid a yo’nil a di yo k i r a zvyort ka
yord a mid a ishl o v b e ril a di. Vtulkani ichki sirti toza, chizilmagan, g’adir-budirligi
Ra =0,63 mkm, ovalliligi va konusliligi 0,004 mm dan oshmasligi lozim. porshen
v a sh a tunni yig’m a h o ld a ts ilindrg a o’rn a tishd a n o ldin porshen a riqch a l a rig a
porshen h a lq a l a ri komplekt i k iydiril a di.
porshen halqalari mos tsilindrga o’rnatilganda porshen halqasi qulfidagi tirqish
o’lchovi bo’yicha tanlanadi., porshenga esa porshen ariqchasi va halqasi orasidagi
tirqish bo’yicha tanlanadi.
39

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
porshen halqalari tanlangandan so’ng maxsus moslama yordamida porshen
ariqchalariga, porshenlar halqalari bilan maxsus opravka yoki l e ntali qurilma
yordamida tsilindrga o’rnatiladi. porshen h a lq a l a ri qulfl a rini a yl a n a bo’yich a bir-
birid a n bir x il m a s o f a d a yotishi l o zim. Kompression halqalarni faskasi yuqoriga
qaragan bo’lishi lozim. porshen halqalari porshen ariqchalarida erkin aylanishi
lozim.
porshen h a lq a l a rini porsheng a qo’yishd a n o ldin dvig a t e ld a ishl a g a n qurum b o sg a n
porshen a riqch a l a rini m ax sus m o sl a m a yord a mid a t o z a l a n a di.
Tirsakli val vkladishlarini almashtirish.
Tirsakli val podshipniklarida taqqillash paydo bo’lganda va moy nasosi hamda
r e duktsion klapan soz ishlaganda tirsakli valni aylanishlar soni 500…600 ayl / min,
moy magistralidagi bosim 0,5 kgs / sm 2
dan pasayganda vkladishlar almashtiriladi.
Vkladishlarni almashtirish lozimligi o’zak va shatun podshipniklaridagi diam e tral
tirqish bilan shartlanadi: agar u ruxsat etilganidan katta bo’lsa yangisiga
almashtiriladi. Dvigat e l mod e llariga qarab vkladish va o’zak bo’yinlari orasidagi
tirqish 0,026...0,12 mm, vkladish va shatun bo’yinlari orasidagi tirqish 0,026...0,11
mm bo’lishi lozim.
Tirs ak li v a l podshipnikl a rid a gi tirqish n a z o r a t l a tun plastin ka l a ri yord a mid a
a niql a n a di. ZIL v a G A Z a vt o m o bill a ri dvig a t e ll a rid a q a linligi 0,025; 0,05; 0,075
mm li, e ni 6…7 mm li v a uzunligi v k l a dish ke ngligid a n 5 mm k ichi k bo’lg a n miss
f o lg a li plastin ka l a r ishl a til a di. Moylangan plastinka val va vkladish orasiga
qo’yiladi, aniq mom e nt bilan dinamom e trik kalit yordamida podshipnik qa’qog’i
boltlari qotiriladi (ZIL-130 dvigat e li uchun bu mom e nt o’zak bo’yinlari uchun
110...130 N.m va shatun bo’yinlari uchun 70...80 N.m ni tashkil etadi). Agar 0,025
mm qalinlikdagi plastinka o’rnatilganda tirsakli val juda yengil aylansa, demak
tirqish 0,025 mm dan katta, k e yingi o’lchamdagi plastinka toki tirsakli val s e zilarli
kuch bilan aylantirguncha almashtiriladi, bu tirsakli val va vkladish orasidagi
haqiqiy tirqishga mos k e ladi. Bitt a podshipnik t ek shirishd a q o lg a n podshipnikl a r
b o ltl a ri bo’sh a tilg a n bo’lishi l o zim. SHunday holda boshqa podshipniklar navbat
bilan t e kshiriladi.
40

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Vkladishlarni almashtirishda tirsakli val bo’yinlarida uyulishlar bo’lmasligi lozim.
Tirsakli val bo’yinlari yoyilgan va uyulgan bo’lsa vkladishlarni almashtirish
maqsadga muvofiq emas. Bunday hollarda tirsakli val almashtiriladi.
Tirsakli val bo’yinlari holati tekshirilgandan so’ng kerakli o’lchamdagi vkladish
yuviladi, artiladi hamda motor moyi bilan dastlab moylab podshipnikni shatun va
o’zak bo’yinlar to’shagiga (o’rniga) o’rnatiladi.
ZIL-130 avtomobili dvigatellarida tirsakli vali shatun va o’zak bo’yinlarini
nominal o’lchamidan tashqari beshta ta’mir o’lchovlari mavjud. Mos ravishda
oltita vkladishlar komplekti ishlab chiqariladi: nominal 1-chi; 2-chi; 3-chi; 4-chi;
5-chi ta’mir o’lchovlari.
ZMZ-53 dvigatellari va YAMZ dvigatellarini hamma modellarida oltita shatun va
o’zak podshipniklarni ta’mir o’lchovlari va shuncha o’zak va shatun vkladishlar
komplekti mavjud.
ZIL-130 v a ZMZ-53 dvig a t e ll a rid a tirs ak li v a lni o’q bo’yl a b lyufti t a yanch
sh a yb a l a rni t a nl a sh bil a n a niql a n a di. ZMZ-53 dvigat e li tirsakli valini oldingi
tayanch tortsasi va orqa tayanch shaybasi orasidagi o’q bo’ylab tirqishi
0,075...0,175 mm, ZIL-130 dvigat e lida esa 0,075...0,245 mm bo’lishi lozim.
YAMZ dvigatellarida tirsakli valni o’q tirqishi orqa o’zak bo’yinlarni uzunligiga
bog’liq holda yarim halqa o’rnatish bilan sozlanadi. Tayanch podshipnikdagi o’q
bo’ylab tirqishi 0,08...0,23 mm bo’lishi lozim.
Avtomobillarni ishlatish jarayonida podshipniklarni o’q bo’ylab tirqishini
nominalga nisbatan mos ravishda 0,1; 0,2; 0,3 mm qalinlikdagi tayanch shayba
yoki yarim halqa o’rnatib sozlanadi.
Bloklar kallagini asosiy nosozliklari: blok tsilindrlar bilan tutashgan sirtidagi,
sovutish kopylaklaridagi tirqishlar, blok tsilindrlar bilan tutashgan sirtlardagi tob
tashlash (koroblensh), klapanlarni yo’naltiruvchi vtulkalari o’rnida yoyilish,
klapanlar sedlosi faskalaridagi yoyilish a chuqurchalar, klapanlar uyasida klapanlar
uyasini bo’shab qolishi.
Blok bilan tutashgan kallak sirtidagi 150 mm dan ko’p bo’lmagan darzlar
payvandlanadi. payvandlashdan oldin alyuminiy qorishmasidan tayyorlangan
41

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
bloklar kallagida darzlarni ikki uchidan 4 mm li teshik parmalanadi va uni uzunligi
bo’yicha 3 mm chuqurlikda 90 0
burchak ostida ariqcha yo’niladi. So’ngra bloklar
kallagini elektro’echda 200 0
S gacha qizdiriladi va metali cho’tka yordamida chok
tozalangandan keyin maxsus elektrod bilan teskari qutbli doimiy tok yordamida
to’g’ri chok bilan yoriqlik payvandlanadi.
Gazli payvandlashda №4 uchlili gorelka va 6 mm diametrga ega bo’lgan AL 4
markali sim hamda AF-4A flyusi ishlatiladi. payvandlagandan so’ng chok flyus
qoldiqlaridan tozalanadi va avval 10 foizli azot kislotasi bilan, keyin qaynoq suv
bilan yuviladi. Bund a n ke yin ch ok jilvir a yl a n a si bil a n a s o siy m e t a ll bil a n bir x il
bo’lgunch a t o z a l a n a di.
TSilindrlar kallagi suv kopylaklaridagi 150 mm gacha bo’lgan yoriqliklar e’oksid
pasta yordamida payvandlanadi. Dastlab yoriqlik payvandlashga
tayyorlashdagidek ariqcha yo’niladi, atseton bilan moysizlantiriladi va ikki qatlam
alyuminiy kukuni aralashtirilgan e’oksid smolasi surtiladi va 18-20 0
S haroratda 48
soat ushlab turiladi.
Bl ok ts ilindrl a r bil a n biri ka dig a n ka ll ak sirti t o b t a shl a g a nd a jilvir yo k i fr e z a
yord a mid a t ek isl a n a di. TSilindrlar kallagi ishlov b e rilganidan so’ng nazorat
plitasida t e kshiriladi. TSilindrlar kallagi va plita orasidan 0,15 mm qalinlikdagi
shchup o’tmasligi lozim.
42

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Xulosa
Malaka oshirish jarayonida bizga malakali o qituvchilar yangi pedagogikʻ
texnologiyalardan foydalanib yangi texnologiya innovatsiyalar tarzda dars jarayoni
tashkil etdi biz kasb-hunar maktabimizga borib ustozlardan o rganilgan yangi
ʻ
texnologiyalar asosida o quvchilarga sifatli dars o tish uchun bu texnologiyalardan
ʻ ʻ
foydalanib darsni tashkil etamiz
Yuqoridagi barcha ma’lumotlarning natijalariga ko’ra, investitsiya qilish
vaqti keldi. Millioner dvigatelli mashinalar mavjud va ularning ko’pi bor. Ammo
mashina juda ko’p ketishi uchun rejalashtirilgan texnik xizmat ko’rsatish
shuningdek, ichki yonish dvigatelining holatini kuzatish kerak. Shuningdek
mavjud shartnoma dvigateli lekin bu keyingi maqolada muhokama qilinadi.
A v t o m o b i l nin g o ’ z ha ra k a ti d a vo m i d a , harakatiga q a ra b , s eki n l ati sh yo ki
t o ’ x t a ti s h z a r u r i y at i t u g ’ i l a d i . A g a r d v i g at el n i y e t a k ch i s i ld ir a k - l a r da n a jra t i b
q o ’ y i l s a , a v t o m o bi l o ’z i n i n g i n e r si y asi o ’ z hi s ob i g a h a r a - k a t i ni d a vom e t t ir a di .
A v t o m o bi l n i n g h a r a k a t l a ni s h i ga q a r s h i l ik k uch l a r i ni n g h i s o b i g a ( y o ’ l n i n g,
h a vo n i ng q a r s h i l i k k u c h la ri , t r an s mis s i y a da g i i s hq a l a n ish k u ch i va x . z .)
a vt o m o bi l n i ng t ezl i g i pa s a y ib b ora d i v a n i h o y at a v t o m o b i l t o ’ x t a y d i . B u h o l d a
t o’ x t a sh y o ’ li ka t ta b o ’l a d i . T o ’x ta sh y o ’ l i n i q i s a rt i r i s h uc h u n q o ’ s h i m c h a
t o r m o z k u c hi d a n f o y da l an i l a d i . T or m o z k u c hi g ’ i l d i r a k b i l a n y o’ l o r a s i d a hosi l
b o ’ l a di .
Xulosa shuki tormoz tizimi bo’yicha umumiy ma’lumotlarga ega bo’ldim
43

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
F о ydalaniladigan adabiyotlar:
1. Transport vositalarini tuzilishi va nazariyasi. Toshkent yangiasr avlodi 2006 y
E. fayzullayev.
2. Mahmudov M.Y. "Toshkent shahrida ekspluatatsiya qilinayotgan avtobuslarning
ishonchliligi boshqarmasi", Toshkent nashriyoti" 2017y.
3.Avtotransport vositalarining texnik ishlashi va tamirlash. Asqorov. A. P
Toshkent-2000
4. Asatov E.A., Tojiboyev A.A. Ishonchlilik nazariyasi va diagnostika asoslari:
Maruzalar matni. -T.: TAYI, 1999.-160 b.
5.Mahsulotlar va etkazib beruvchilarning lentasini yanada aniqroq qurish uchun
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi avtotransport oliy
o’quv yurtlari talabalari uchun darslikda tavsiya etilgan.
44

Zamonaviy avtomobillarning dvigatellari

Sotib olish