Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	9.6MB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Июнь 2023
Расширение	doc
Категория	История

G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga
erishganidan so’ng xalqimizning boy madaniy merosini o’rganish, tarixiy
haqiqatni tiklash, milliy qadriyatlarni xolisona yoritish va xalqimizga singdirish
uchun nihoyatda keng imkoniyatlar paydo bo’ldi. Shu bois tarixchilar oldiga
O’zbekiston tarixiga oid ko’pgina dolzarb masalalarni yanada teran tadqiq etish,
o’zbek xalqining ko’p asrlik moddiy va ma’naviy merosini mazmunan yangidan
o’rganish hamda mavjud manbalar asosida haqqoniy tarixini yaratish vazifasi
qo’yildi. Va bu davlat siyosati darajasidagi masala sifatida qaralmoqda.
Ma’lumki, mamlakatimizda joylashgan qadimy shaharlar, ularning bunyod
etilishi, rivojlanishi ham o’ziga xos olis tarixga ega. Prezident I.A.Karimov
ta’kidlaganidek: “Bu ko’hna tuproqda milodgacha bo’lgan davrda va undan keyin
qurilgan murakkab suv inshootlari hali hanuz o’zining ko’rku tarovatini saqlab
kelayotgan asori-aqiqalarimiz qadim-qadimdan o’lkamiz dehqonchilik va
hunarmandchilik madaniyati, me’morlik va shaharsozlik san’ati yuksak darajada
rivojlanganligidan dalolat beradi” 1
. Shu boisdan ham mazkur shaharlarning
xalqimiz ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida tutgan o’rnini tarixiy dalillar
asosida xolisona yoritish dolzarb masalalardan biridir.
O’zbekiston janubiy hududidagi Qashqadaryo vohasida joylashgan G’uzor,
Qarshi, Koson kabi yirik markaziy shaharlar ham qadimy madaniy o’choqlaridan
ekanligi hisoblangan. Ularning tarixini ilmiy tadqiq etish vohaning madaniy
hayoti, o’ziga xos qadriyatlari, taraqqiyot darajasi haqida kengroq ma’lumotga ega
bo’lish hamda erishilgan yutuqlarni ko’rsatish uchun keng imkoniyatlar tug’ildi.
Yurtboshimiz qayd qilganidek: “Qashqadaryo vohasi dunyo madaniyati
taraqqiyotining oltin belbog’i bo’lmish Buyuk ipak yo’lining eng muhim
nuqtalaridan birida joylashganligini hammamiz yaxshi bilamiz. Bu serfayz zamin
o’zining beqiyos moddiy va ma’naviy ne’matlari bilan mashhurdir. Qadimiy Nasaf
1
Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch. T., 2008. B. 30.
3

Oqsaroyning old tomonidagi (ko’cha tarafdagi) xonalarni davlat idoralari egal ladi,
daryo tomonidagi hovlining to’ridagi xonalarda esa boshqa shahar va viloyatlardan
kelib ishlovchilar istiqomat qilishgan. Oqsaroyning hovlisiga kiraverishda katta
darvozasi bo’lib, yog’ochdan o’ymakorlik usulida chiroyli naqshlar bilan
bezatilgan edi.
Tarixiy yodgorliklar sirasiga kiritish mumkin bo’lgan Oqsaroy 1972 yilga
kelib G’uzor tuman ijroiya qo’mitasining qaroriga asosan buzib tashlandi. O’sha
davrda tarixiy yodgorliklarni saqlash, avaylab-asrash hamda ta’mirlashga e’tibor
berilmaganligi tufayli ellik yildan ko’proq vaqt ta’mirsiz foydalanilgan Oqsaroy bu
vaqtga kelib eskira boshladi. O’zlari uchun yangi bino qurib olib ko’chib
chiqayotgan davlat idoralari esa o’zlari foydalangan xonalarni kelajak avlod uchun
yodgorlik sifatida ta’mirlab, yaxshi holatda birovga topshirib ketish imko nini topa
olmadilar. Ko’rimsiz holga kelib qolgan ajoyib binoning mahalliy hokimiyat
birdaniga bahridan o’tib qo’ya qolgan 1
.
Qo’rg’on va Oqsaroy ro’parasida bitta mezana hamda gumbaz tomli g’ishtin
imorat (hozirda savdo do’koni) saqlanib qolgan. Ay tishlaricha, bu binolar yonida
katta masjid bo’lgan, u sobiq sovet tuzumi dav rida buzilib ketgan. Qo’rg’onning
daryo bo’ylab yuqori sohilida ikki qavatli madrasa binosi va uning yonida bir
qavatli g’ishtin imorat bor. Mamat Saidovning "G’uzor - tarix sarkadlarida"
kitobida qayd qilinishicha, bu madrasa XIX asrning birinchi yar mida qurilgan.
Hozirgi kunda G’uzordaryoning chap sohilida katta bozor joy lashgan bo’lib
ilgari bu bozorning o’rtasidan yo’l o’tar edi. Yo’lning chap tomoni bozor, o’ng
tomoni esa karvonsaroy bo’lgan. O’tgan asrning 85-yillari bozor va karvonsaroy
qo’shilib rekon struktsiya qilingan, yo’l esa bozorni aylanib o’tadiran bo’ldi. Al -
batta, bozordagi qurilish va ta’mirlash ishlaridan so’ng sharoit ancha yaxshilandi,
lekin yo’l masalasi qiyin bo’lib qoldi. Shuni hisobga olib, daryo ustidan yangi
ko’prik qurildi va qatnov ancha yaxshilandi.
Bozor orqali janubga qarab o’tadigan yo’lning ikki tomonida Miri Janda va
G’ulom Naqshband mozorlari joylashran. Miri Janda mozorining o’rtasida
1
H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B 26.
48

U ulamolardan, ulamolar esa undan hadis rivoyat qilganlar.
Subax Nasafdan 6 farsax uzoqlikdagi Hiror qishloqlaridan Ali as-Subaxiy
ismli shayx shu qishloqlik bo’lgan. Bu shayx Abu Bakr al-Baladiydan Imom al -
Bujayriyning “Al- Jomi” kitobidan ta’lim olganlar.
Imom Muhammad ibn Ali as-Subaxiy al-Keshiy - Keshda yashaganlar.
Keshdagi madrasada dars berganlar. Bu kishidan ta’lim olish uchun Farg’ona va
Movarounnahrdan kelganlar. Bu kishi qozi Abu Ali Husayn ibn Xizr an-
Nasafiyning shogirdlaridan bo’lib, shu zotdan ta’lim olganlar. Imom Abdulxoliq
ibn Muhammad ash-Shikoniy bu kishidan hadis rivoyat qilganlar. Samarqandda
vafot etib, Chokardiza qabristonining “Bob al-Mashhur” degan joyida dafn
qilinganlar. Qabrlari tabarruk ziyoratgohdir. Uni ziyorat qilganlar shifo topadi. U
zot haqida: “U kishining og’izlarida payg’ambar alayhissalomning sochlari bor”, -
deb aytilgan.
Faqix Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad as-Subaxiy ham shu qishloqdan
bo’lib, “Al-lu’lu’iy" (Gavharcha) nomi bilan tanilgan edilar. Gavhar sotib tijorat
qilib yurganlari uchun shu nisbat berilgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad al-
Baladiydan hadis ilmidan ta’lim olganlar. Keyinchalik Buxoroda yashaganlar.
Hovlilari “Tijoratchilar to’planadigan joy” (“Majmua at-tujjor”) edi.
Buxoroda Al-Lu’luyidan hadis ilmidan ta’lim olganman va u kishidan bu
nisbat haqida so’raganimda: “Bizning ota-bobolarimiz gavhar sotadilar”, - deb
aytdilar. Hijriy 553/ milodiy 1159/ yoki 554 (milodiy 1160) yili Buxoroda vafot
etganlar.
Muhammad ibn Haydar as-Subaxiy al-Kashfiy-faqih, imom va zoxid
bo’lgan. Movarounnahr shaharlarini kezgan. Qozi Abu Ali al-Hasan ibn al-Hazor
an- Nasafiyning shogirdi bo’lgan. U ulamolardan, undan esa boshqalar rivoyat
qilganlar 1
.
Abul Fozil Abdulqodir ibn Abdulxoliq an-Novqadiy bu nisbat bilan mashhur
bo’lib, fozil imom edilar. Buxoroda Abu Bakr Muhammad ibn Ali al-Ja’fariy va
Makkada Abu Abdullox Husayn ibn Ali Tabariydan ta’lim olganlar. Hijriy 450
1
Abulkarim as-Sam‘oniy. Nasabnoma (Al-Ansob) Buxoro, 2003. B. 218-219, 232.
33

(milodiy 1059) yilning barot kechasida tavallud topib, hijriy 527 (milodiy 1134)
yilda vafot etganlar.
Muhammad ibn Mansur an Novqadiy imom, zohid, doimo ro’zador,
mudarris va Samarqand muftisi edilar. Qozi Abul Yusr Muhammad ibn Husayn al-
Bazdaviydan hadis rivoyat qilganlar. Hijriy 535 (milodiy 1141) yilning ramazon
oyida Samarqandda vafot etganlar.
Abu Bakr Muhammad ibn Sulaymon an-Novqadiy Nasaf nohiyasining
Novqad Xurdoxun qishlog’idan. Kuchli va ishonchli muhaddislardan edilar. Abu
Iso at-Termiziyning “Al-Jomi” kitoblarini Muhammad ibn Mahmud ibn Anbardan
rivoyat qilganlar. Hijriy 407 (milodiy 1017) yilning jumadul avval oyida vafot
etgandar 1
.
G’uzor yaqinidagi Termiz yo’li atrofida katta bozor joylashgandi 2
. G’uzorda
katta qoramol bozori ham mavjud edi. Xaftaning juma va shanba kunlari bozorlar
faoliyat yuritgan.
Shuningdek vohada hunarmandchilikning xumdonsozlar, tandirsozlar, g’isht
pishiruvchilar, aravasozlar, beshiksozlar, bo’yrachilar, savat to’quvchilar,
novvoylik, duradgorlik, nosvoylik va boshqa turlari ham rivojlangan edi.
Qishloqlarda uy (xonaki) hunarmandchiligi, ziroatchilik xomashyolarni qayta
ishlash bilan bog’liq kasb kir tarmoqlari ham mavjud edi.
G’uzor tumani Eskibog’ qishlog’ining yarim aholisi uy-ro’zg’or ehtiyojlari
uchun zarur temnr buyumlar yasash bilan mashg’ul bo’lishgan. Bu temir buyumlar
amirlikda Qorategin pichoqlari singari nom qozonmagan bo’lsada, ichki ehtiyoj
uchun yaxshi xizmat qilgan.
G’uzor bekligida Eskibog’ qishlog’i temir buyumlar ishlab chiqaruvchi
yagona qishloq hisoblanib, boshqa qo’shni qishloqlar aholisi uchun temirchilikning
taqachilik turi eng asosiy mashg’ulot hisoblangan.
Beklikda hunarmandchilik turlari orasida tegirmonsozlik ham keng
tarqalgan. Bu soha bilan maxsus ustalar shug’ullanishgan. G’uzorda 20 ga yaqin
suv, 40 ta un va 15 ta sholi tegirmonlari ishlab turgan.
1
Abulkarim as-Sam‘oniy. Nasabnoma (Al-Ansob) Buxoro, 2003. B. 256-257.
2
Kesh-Shaxrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998. B. 43-44.
34

Katta va Kichik O’radaryolari Changar tog’laridan boshlanib, G’uzor
shahridan yuqoridagi Qo’shilish qishlog’ida birlashib, G’uzordaryo nomini oladi.
G’uzordaryodagi suv miqdori tog’larga yog’adigan qorning hajmiga bog’liq bo’lib,
u Yangikent qishlog’igacha oqib kelgan. Katta va Kichik O’radaryolari o’zining
o’rta oqimida tuz konlaridan oqib o’tganligi bois, G’uzor daryosining suvi sho’rroq
bo’lgan.
Beklikning tog’li hududlaridagi barcha daryolarning oqimi juda tez bo’lib,
yomg’irli kunlarda ular to’lib toshib oqqan. Bu yerdagi soylarda mart, aprel
oylarida suv ko’p bo’lib may oyiga kelganda ular qurib qolgan.
G’uzor bekligining g’arbiy qismida suv tanqisligi bois quduqlar ancha ko’p
bo’lgan. Ammo ularning aksariyat qismida suv sho’r bo’lib, faqatgina chorva
mollari ehtiyoji uchun ishlatilgan. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, bu hududda
yashovchi aholi ichimlik suvini 10-12 verst uzoqlikdagi chuchuk suvli
quduqlardan tashib kelishgan. Ichimlik suvi Tangiharam qishlog’ida 4 verst janubi-
g’arbda joylashgan Beshbuloqdagi 10 ta quduqdan, Tangiharamdan 22 verst
janubdagi Uzunquduqdan, 5 verst shimoli-sharqda joylashgan Zaxcha qudug’idan,
Qarshi shahri va Quyitang oralig’ida joylashgan Zaxcha qishlog’idagi quduqdan va
boshqa quduqlardan olib kelingan 1
.
Ayrim mutaxassislar vohaning tekislik qismi iqlimiga, gidrolik va xo’jalik
shartlariga ko’ra Kitob-Shahrisabz, Kitob - Qamashi, Ko’kdala, Qarshi – G’uzor va
quyi Qashqadaryo tumanlariga bo’linishini qayd qiladilar.
Vohaning geografik o’rni, undagi yo’llar tog’lar va tekisliklar XIX asrning
ikkinchi yarmiga kelib, rus harbiylari tomonidan o’rganila boshlangan. Bundan
asosiy maqsad harbiy yurishlar chog’ida qulay bo’lgan joylarni izlab topish,
ulardan kelgusida foydalanish imkoniyatlari hamda muhim jihatlarini belgilashdan
iborat bo’lgan. Bu ishlar garchi podshoh Rossiyasining mustamlakachilik
manfaatlarini ko’zlab amalga oshirilgan bo’lsada, ularning ilm-fan uchun
1
Полк. Федоров. Статистический очерк Гузарского и Куйтангского амлякдарств Келифского бекства //
Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. – СПб., Военная
типография, 1894. –Вып.57. –С.158.
9

vohasida yashaganliklarini qayd etgan 1
.
Qashqadaryo vohasi aholisi o’rtasida G’uzor tumani, qovchinlarning "Arab
Qovchini", "Do’ng Qovchin", Qarshi tumani qovchinlarini esa "Imom Mo’yin
qovchini", "Dast Qovchin" deyishadi. Chunki, o’rta asr kalom ilmining yirik
allomasi Abul Mu’yin an-Nasafiy (XI asr) Qarshi tumanidagi Qovchin qishlog’ida
tavallud topgan va shu qishloqda dafn etilgan.
Mang’itlar G’uzordaryoning bo’ylarida yashashgan. G’uzor uyezdining
Tangiharam (Dehqonobod) volostida mang’itlardan 145 kishi ro’yxatga olingan 2
.
Afg’onistonning Balx shahri atroflarida yashovchi saroylar G’uzor atrofidagi
hududlarga kelib o’rnashishgan. Shuningdek, vohada turli boshqa etnik guruhlar
ham yashashgan, uning janubi-g’arbida batoshlar, kerayitlar, mojarlar, qutchilar,
apardilar (naymanlar tarmog’i) hamda arablar ham joylashgan.
Dala etnografik izlanishlari davrida G’uzor tumanining yirik qishloqlarida
quyidagi o’zbek etnik guruhlarning joylashuvi aniqlandi: Cho’michlida -
qo’ng’irotlar, Kerayitda - kerayit va qovchinlar, Zangtepada - qovchinlar,
Sovbog’da - qo’ng’irot va saroylar, Saroyda - saroylar, Qumcho’pda - saroy va
mang’itlar, Siyroqda - saroylar, Qo’shtepada - qo’ng’irot va saroylar, Batoshda -
batoshlar, Apardida saroy apardi va mang’itlar, Chaqarda qovchin va tojiklar,
Afg’onbog’da qovchinlar, tojiklar, Mang’itda – mang’itlar, Vayronada qovchinlar,
Zangiboboda qo’ng’irotlar, qutchilar,saroylar, Qoratikanda mojarlar, Qovchinda
qovchinlar va tojiklar, Yorg’unchida saroy va qutchilar; Qorasuvda naymanlar,
qutchilar va saroylar o’rnashishgan.
G'uzor tarixining zukko bilimdoni K.Nuriddinovning yozishicha, tumanning
shahar va qishloqlarida juda ko’p urug’lar istiqomat qilishadi. Masalan, qovchin
urug’iga kiruvchilar tumanning bir nechta qishloqlarida ko’pchilik bo’lib
yashashadi. Shuningdek, bu qishloqlarning nomi ham shu urug’ nomi bilan ataladi:
Pastqovchin, Do’ngqovchin, Sheraliqovchin, Jo’lmonqovchin (Qumcho’p).
Bulardan tashqari Kattaqishloq, Chugurtma, Cho’nag’ar, Xalqobod, Qayirma,
Pachkamar va boshqa qishloqlarda ham qovchin urug’iga mansub kishilar
1
Shoniyozov K . O ‘ zbek xalqining shakllanish jarayoni . - T ., 2001. B . 387 .
2
Материалы по районированию Средней Азии. С.265.
23

Ilgari ziyoratgoh va qabriston atrofi temir panjaralar bilan o’ralgan bo’lib,
ta'mir talab bo’lib qolgandi. Hatto atrofdagi xonadonlarning mollari ziyoratgoh
hovlisiga kirib bu yerni payhon etardi. Buning ustiga xom g’isht va pasxa loydan
bunyod etilgan maqbara va gumbazi nuray deb qolgandi. Mamlakatimiz
mustaqillikka erishgach fuqarolarimizga ko’plab erkinliklar xususan, vijdon
erkinligi, diniy rasm-rusumlarni, urf-odatlarni emin-erkin ado etish imkoniyati
yaratildi. Bundan iymoni butun, diyonatli, qalb ko’zi sof fuqarolar behad
ruhlanishib, “ Musofir ota ” ziyoratgohini ta'mirlashga, unga chiroy ato etishga bel
bog’lashib, sahovat ko’rsatishdi.
1994-1995 yillarda ziyoratgohda hashar yo’li bilan mukammal ta'mirlash
ishlari amalga oshirildi. Ta'mirlash ishlariga Shahrisabz shahridan tarixiy
yodgorliklarni ta'mirlash ustaxonasidan tajribali mutaxassislar taklif etildi.
Shuningdek, xorazmlik naqqosh ustalar ham ziyoratgohni qayta jamol ochishiga
o’z xissalarni qo’shishdi. Maqbara va uning gumbazi pishiq g’ishtdan qayta
bunyod etildi. Ziyoratgoh va qabriston atrofi g’ishtin devorlar bilan o’raldi. Unga
chiroyli darvozalar o’rnatildi. Yo’llarga beton va asfalt yotqizildi, ariqlar qazilib,
manzarali daraxt va gul ko’chatlari o’tqazildi. 1996-1998 yillarda esa ziyoratgoh
yonida hashar yo’li bilan “ Musofir ota ” jom'e masjidi qurib bitkazildi.
Ta'mirlash ishlarida Amir Temur, Paxtazor, Baxmal, Tinchlik, Chanoq mahallalari
va qishloqlari aholisi faol ishtirok etishdi. Shuningdek, ko’pgina sahovatpesha
insonlar, rahbarlar bu ishga ham ma'naviy, ham moddiy ko’mak ko’rsatishdi.
Sobiq tuman hokimi Yarash Nurillaev, “ Sho’rtanneftgaz ” UShKning sobiq rahbari
Abdulla Abdinazarov, mehnat faxriylari Xaydar Daminov, Burxon Mavlonov
tadbirkorlar Ali Xoldarbekov, Ziyod Norsaidov, To’xta Abdiyev, Ramazon
To’xtayev, Usmon Xoliyorovlar 1
ning tashkilotchiliklari tufayli mukammal
ta'mirlash ishlari ko’ngildagidek nihoyasiga yetkazildi.
Ayni paytda qadamjo ziyoratchilar bilan gavjum. Xaftaning har chorshanba
kuni bu yerga ko’plab mahallalardan ziyoratchilar kelib, Musofir otaning va u
1
H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B 114.
41

Subaxni mahalliy aholi Supa – qo’lda qilingan o’tirish joyi) ham deyishadi 1
.
Subaxning maydoni 100 ga ni tashkil etadi.
Iskifagn. Janubiy Sug’dda Nasaf (Qarshi) - Termiz yo’lida Iskifagn
(Sakifagan) shahri joylashgan. Shahar nomi tarkibida sug’diycha “Fagn” so’zining
mavjudligi bu yerda mahalliy ma’budlarga atalgan ibodatxona bo’lganligidan
dalolat beradi. Shunga ko’ra, uni sug’diycha “juda baland ibodatxona” yoxud
turkiycha “eski ibodatxona” deb atash mumkin.
Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, shahar milodiy VI asrda vujudga kelgan va
XIII asr boshlarida mo’g’ullar hujumi davrida vayron etilgan. “Hudud ul-olam”da
qayd etilganidek: “Sakifag’n - shaharcha, ekinzorlari ko’p” 2
.
Akademik V.V.Bartold Kesh viloyati hududlarida Iskifag (Iskifagan)
qishlog’i haqidagi ma’lumotlar arab sayyohlari asarlarida uchrashini qayd qilgan
va G’uzor shahri markazidagi Eskibog’ nomiga daxli borligini ta’kidlagan.
Iskifagn Nasafdan narida Subaxdan bir-ikki farsaxlik yo’lda Eskibog’ qishlog’ida
joylashgan bo’lishi kerak 3
.
Iskifagn turkiycha eski, sug’dcha - fagn (qal’a) degan ma’nolarni anglatib,
hozirgi G’uzor shahridagi Eskibog’ mavzesi hisoblanadi.
Mazkur shaharning maydoni 60-70 tanobga teng bo’lgan. VI -VII asrlarga
oid kulolchilik ashyolari topilgan. Shuningdek, G’uzordan 9 chaqirim olislikdagi
Xo’ja Buzruktepa xarobalari Iskifagn vorisi degan fikrlar ham mavjud. Bu shahar
Subaxdan 2-3 asr muqaddam bunyodga kelgan va keyingi davrlarda ham yashashni
davom ettirgan 4
.
Taniqli qadimshunos A.Sagdullaev fikricha, Kesh viloyati shaharlari - Subax
va Iskifagn - r'uzor tumanidagiUliktepa va Xo’ja Buzruktepalar bilan kiyoslanadi.
Ularning birinchisining shahristoni 22,5 ga, raboti esa.120 ga maydonni egallagan.
T. Nafasov xam G’uzordagi Eskibog’ni sharhlaganda Iskifagnga to’xtalib,
bu manzil Subax (G'uzor)ning yozgi qarorgoxi deb ta’riflaydi 5
.
1
Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B.221.
2
Hudud ul-olam. T., 2008. B.13.
3
Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков
Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С.189-190.
4
Ravshanov P. Qashqadaryo tarixy. T., 1995. B. 219, 221.
5
T. Nafasov Ko‘rsatilgan asar. B . 222 .
28

Qashqadaryo vohasining markaziy shaharlaridan biri G’uzor shahri edi.
Akademik V.V.Bartold Subax shahrini hozirgi G’uzor o’rnidagi shahar sifatida
ta’riflaydi. Subax shahrining xarobalari G’uzordan 8 km, shimoli g’arbda
joylashgan O’liktepa harobalariga mos keladi. Subax shahri ark, shahriston va
rabotdan iborat bo’lgan, Shaharning umumiy yer maydoni 100 gektarga teng
bo’lgan. Shahar X1X asrda o’rda va qo’rg’ondan iborat bo’lib, bekning qarorgohi
G’uzor daryosining o’ng qirg’ogida, to’g’ri burchakli ko’rinishda joylashgan.
O’rdaning janub tomonida bitta darvoza bo’lganpigi manbalarda qayd etilgan.
O’rda atrofida katta shahar bozori, mahallalar joylashgan bo’lib, shahar paxsadan
qilingan mudofaa devori bilan o’rab olingan 1
.
Hozirgi G’uzor shahridan 9 km shimolda joylashgan Xo’ja Buzruk tepa
bizgacha yetib kelgan G’uzor shahri xarobalaridir. Yuqorida ta’kidlanganidek
Qo’shtepa va Yorg’unchi qishloqlari o’rtasida 6-7 gektar maydonni egallagan yirik
arxeologik yodgorlik Yalpoqtepaning o’rnida shahar bo’lgan.
VIII asrda Yalpoqtepadagi shahar arablar istilosidan so’ng hozirgi G’uzor
shahri o’rniga ko’chgan. Hozirgi paytda bek o’rdasining xarobasi To’raqo’rg’on
nomi bilan ataladi, shahar o’rtasida G’uzordaryo oqib o’tgan bo’lib, shaharning
ikki qismi o’tasidagi aloqalar ikkita ko’prik orqali amalga oshirilgan.
G’uzor qo’rg’oni va mudofaa devorining nihoyatda mustahkamligi haqida
ko’plab ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Qal’aning to’rt darvozasi bo’lib, ular
ko’priklar bilan tutashgan hamda qal’a baland devor bilan o’ralgan holda atrofida
chuqur handaq bo’lgan, uning eng baland qismi 50 m.ni tashkil etgan.
Qal’a mudofaasida qo’shin uch safda tizilgan. Birinchi saf qal’a devori
yonida turib, handaq va boshqa mudofaa istehkomlarini bosib o’tmoqchi bo’lgan
dushmanni qarshi olar edi. Ikkinchi saf handaq yonida saf tizib turib, dushmanni
iloji boricha handaqdan o’tkazmaslik vazifasini bajarar, uchinchi saf esa qal’adan
chiqib va mudofaa hanqaqidan o’tib biror qulay joyda pistirmada turar va qal’aga
hujum qilayotgan dushmanni yon tomondan o’qqa tutardi.
1
Советник Петров Рекогносцировка Бухарских владений Петрова 1884 и 1885 гг.// Сборник географических,
топографических и статистических материалов по Азии. СПб., 1886. Вып.21. –С.75.
29

shug’ullanuvchilar (kulollar) yashaganligidan dalolat beradi. Bu esa shahar ichida
turli kasb egalari mahallalari mavjudligini yaqqol isbotlaydi.
Yalpoqtepa yodgorligini o’rganish ilk bor 2006 yildan O’zbekiston
Respublikasi FA Ya.G’ulomov nomidagi Arxeologiya instituti va Turkiyaning
Istambul universiteti qo’shma arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan boshlangan.
Ekspeditsiyada Arxeologiya institutidan A.Rayimqulov va Istambul universitetidan
Ibroxim Cheshmeli rahbarligida hamda yosh qadimshunos F.Egamberdiev (Qarshi
DU) ishtirokida kuzatuv va qazish ishlari olib borilmoqda.
Asosiy qazish ishlari yodgorlikning o’rta qismida joylashgan tepalikda olib
borildi. Ushbu tepalikning aylanasi 60x50 m, balandligi 3-3,5 m ni tashkil qiladi.
Birinchi qazish ishlari 2006 yilda 10x10m maydonda, ikkinchi qazish ishlari esa
2007 yilda 20x10 m maydonda olib borilgan. Har ikkala maydonda 10 ga yaqin
turar joy ochib o’rganilgan.
Mazkur turar-joylar devorlari asosan paxsa va pishiq g’ishtdan ko’tarilgan.
Uy-joylar ichida uy-ro’zg’or buyumlari sopol parchalari, kul va qishloq xo’jaligi
mahsulotlari qoldiqlarini uchratish mumkin. Uy-ro’zg’or buyumlari kulolchilik
charxlari yordamida va qo’lda yasalgan. Arxeologik qazish ishlari vaqtida
o’rganilgan sopol piyolalarning diametri 13-15 sm ni, xumlar balandligi 50-60 sm,
aylanasi 20-25 sm, balandligi 50-60 sm, aylanasi 20-25 sm, langarlar aylanasi 25-
35 sm, balandligi 5-6 sm ni tashkil qiladi. Ko’za va ko’zachalar an’anaviy
"naxshablik ko’zachilar" uslubida yasalgan. Topilmalar orasida non yopish uchun
foydalanilgan tandir qoldiqlari esa ilk o’rta asr yodgorliklarida hali uchramagan.
Shamchiroqlarning uzunligi 18-20 sm, balandligi 4-5 sm.ni tashkil qiladi. Qazish
jarayonida hayvon terakkotalari, Naxshab tangalari, hayvon bosh suyaklari, metall
va suyaklardan ishlanganligi aniqlangan.
Turar joylardagi ilk o’rta asr uy-joylariga xos bo’lgan ashyolarni Markaziy
Osiyo manzilgohlarida, jumladan Qarshidagi Qal’ai Zaxxoki Maron, Buxorodagi
Varaxsha, Toshkentdagi Mingo’rik, Yunusoboddagi Oqtepa yodgorliklarida ham
ko’plab uchratish mumkin.
18

tumanlari kirgan. Viloyat qishloqlarida 36555 kishi ( 97,7 %), G’uzor shahrida esa
850 kishi (2,31) yashagan. Xo’jaliklarning soni esa 5913 kishini tashkil etgan.
XX asrning 20 - yillari boshlarida, xususan 1924-1926 yillarda kelib
ma’muriy- hududiy islohotlar o’tkazilganligi sababli ma’muriy chegaralar o’zgarib
turgan. Shu boisdan ham mavjud statistik ma’lumotlarda ham farqlar va ba’zan
noaniqliklar uchraydi. Lekin shunga qaramasdan bu joyda mazkur ma’lumotlar asl
holicha keltirilmoqda.
G'uzor vohasi aholisining aksariyat qismi o’zbeklar bo’lib, qishloqlarda 97
foizdan ziyod aholi yashagan. Qo’ng’irotlar Qirshak tumanida 7125 kishi, yuqori
Kichik va Katta O’radaryolar bo’ylarida - 8875 kishi, G’uzordaryo vodiysida -
4570 kishi istiqomat qilishgan.
Rossiya zobiti kapitan Arxipov ma’lumotlariga ko’ra, G'uzor bekligi aholisi
40.000 ga yaqin hovli va o’tovlarda istiqomat qilib, bir qismi ko’chmanchi qirg’iz -
qo’ng’irotlar, bir qismi esa o’troq, o’zbek-qovchin, sart, xo’ja va tojiklardan iborat
bo’lgan. Manbalarda G’'uzor shahrining o’zida 20.000 ga yaqin aholi istiqomat
qilishi qayd etilgan. G’uzorda razvedka ishlarini olib borgan polkovnik Fedorov
kapitan Arxipovning ma’lumotlarini tasdiqlagan holda, beklikda katta yoshdagi
aholi soni 25.000 kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 25.000
kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 50.000 kishidan ortiq
bo’lganligi haqida ma’lumot bergan. Shundan 20.000 atrofida, ya’ni jami aholining
80 foizga yaqini o’zbeklar, 5000 atrofida, yohud 20 foizga yaqin qismini tojiklar
tashkil qilgan. Bundan tashqari G’uzor shahrida bir necha yahudiy oilalari; 50
nafarga yaqin hindlar, 5 nafar afg’on va 50 nafar lo’lilar istiqomat qilishgan.
G’uzor bekligi aholisini turmush tarziga ko’ra o’troq va ko’chmanchi
chorvador aholi guruhlariga ajratish mumkin. Beklik aholisining 15000 ga yaqin
(60 foizi) o’troq aholi, 10.000 ga yaqini (40 foizi) ko’chmanchilardan iborat.
bo’lgan. O’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasida aniq chegara belgilanmagan.
Chunki ko’chmanchilarining o’ziga to’q oilalari va oqsoqollari qishda shaharlarda
va yirik bozorlari mavjud qishloqlarda yashashga harakat qilishib, yoz oylarida
ko’chmanchi hayot tarzini yanada davom ettirganlar. Chorvasi qamroq bo’lgan
21

g’arbiy, ya’ni Qarshi bekligi bilan chegaradosh qismigina tekislikdan iborat
bo’lgan. XIX asrda G’uzor va Qarshi bekliklari chegarasi Yangikent qishlog’idan
boshlanib, bu qishloq dengiz sathidan 1150 fut (1 fut-0,3048 sm) balandlikda
joylashgan. G’uzor bekligining sharqiy va janubi- sharqiy qismidagi tog’liklarning
balandligi 2200-2400 futni tashkil qilgan 1
.
G’uzor shahri esa 1530 fut, 718 mm balandlikda joylashganligi haqida
ma’lumotlar mavjud. Boshqa bir ma’lumotda esa G’uzor shahri 1310 fut mutlaq
balandlikda hamda 38.36.18. shimoliy kenglikda va 35.53.1 5 sharqiy uzunlikda
joylashganligi aytib o’tilgan 2
.
XIX asr oxirida voha iqlimi kontinental va quruq bo’lib, kunduzi va kechasi
hamda qish va yoz oylaridagi o’rtacha harorat orasidagi tafovut juda katta bo’lgan.
Qishda qor uch oygacha turib, ba’zi yillari bahor seryog’in kelgan. Shunga
qaramasdan havoning issiqligi tufayli bug’lanish kuchli bo’lib, yomg’irdan so’ng
dalalar birpasda qurib qolgan. Qashqadaryo vohaning asosiy daryosi sanalib, uning
irmoqlari bo’lmish Jinnidaryo, Oqsuv, Yakkabog’daryo, G’uzordaryo (Katta va
Kichik O’radaryolar bilan birga) qor, yomg’ir va muzlik suvlaridan to’yingan 3
.
Qashqadaryo o’zining G’uzordaryo deb nomlanuvchi irmog’i bilan
birgalikda sharqiy Buxoroning ahamiyati jihatidan ikkinchi o’rinda turuvchi
muhim daryolaridan hisoblangan. U Hisor tizmalaridan boshlanib, vohadagi eng
yirik Shahrisabz va Qarshi vohalarini suv bilan ta’minlagan. Bu daryoning suvlari
vohaning ekin maydonlari va bog’larini sug’orishga sarf etilgan.
G’uzordaryo Katta va Kichik O’radaryolarning qo’shilishidan hosil bo’lib,
G’uzor bekligini suv bilan ta’minlovchi asosiy suv manbai hisoblangan. Xitoy
manbalarida Katta O’radaryo Tamo, Tum deyilgan. P.Pel’o uni Dumo deb atagan.
Rus sharqshunosi akademik V.V.Bartold G’uzordaryo, ya’ny Katta O’radaryo
Kesh shahridan 8 farsax uzoqda joylashganligini qayd etgan 4
.
1
Полк. Федоров. Статистический очерк Гузарского и Куйтангского амлякдарств Келифского бекства //
Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. – СПб., Военная
типография, 1894. –Вып.57. –С. 154-155.
2
Туркестанский сборник. Т., 288. –СПб., 1882. –С.34.
3
O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 10-jild. T., 2005. –B.622.
4
Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монгольского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.188.
8

Subaxdan so’ng Divaki, Kandak qishloqlari, G’uzordaryoning yuqori oqimida esa
G’uzorrud rustoqi joylashgan.
Arablar bosqinigacha bo’lgan davrda bu hududdagi eng yirik aholi
manzillariga Xuzor, Subak va Iskifagn kirgan. Ibn Hovqal Subak va Iskifagn
Xuzor rustoqida joylashganligini qayd etgan. “ Hudud ul-olam ” da (X asr) “ So’nax -
Naxshabga qarashli shahar iborasi keltirilgan ” 1
. Muarrix Narshaxiy “ Buxoro
tarixi ” asarida Kesh viloyati tasarrufidagi Subax qishlog’ini tilga olgan 2
.
X-XII asrlardagi arab tilidagi manbalarda “So’bax” va “So’nax ” atamalari
mavjud. Bu manzilning o’rni taxminan hozirgi G’uzor shahri yaqinidagi Ulug’tepa
xarobalariga to’g’ri keladi. Ibn Havqal, Istahriylar Subaxni Sunaj deb talqin
qilganlar.
Rus sharqshunosi akademik V.V. Bartold Sunaj qishlog’i Subax bilan bir joy
deb hisoblaydi. Subax hozirgi G’uzor shahri o’rnida bo’lgan 3
. Olimning
yozishicha, Subax va Iskifagn (Iskifag’on) shaharlari joylashgan Xuzor viloyati
muhim strategik ahamiyatga ega bo’lgan hududda edi. Istahriy fikricha, Subax
Nasafdan Balxga boradigan yo’lda joylashgan bo’lib, bir manzillik masofada, Ibn
Hovqal bo’yicha esa Keshdan 2 farsax (1 farsax - 7-8 km) uzoqlikdadir. As-
Sam’oniy bo’yicha esa Subaxdan Nasafga qadar 6 farsaxdir.
Yuqorida ta’kidlangan arxeologik ma’lumotlarning tasdig’icha, Subaxning
o’rniga hozir G’uzordan 8 chaqirim shimoli-g’arbdagi Ulug’tepa manzili bo’lib,
shahar ark, shahriston va rabotdan iborat bo’lgan. Mazkur manzilgohni arxeologik
jihatdan bevosita yaqindan o’rgangan qadimshunos olim M.Ye.Massonning
yozishicha, dastlab yirik 1 farsax 7-8 km qishloq, so’ngra shahar Subax (Saubax)
hozirgi G’uzordan 8 km shimoli-g’arbdagi O’liktepa (Ulug’tepa) xarobalari
joylashgan 4
.
Bu manzilgohdan IX asrga oid ko’plab ashyoviy dalillar topilgan. Subax
shahristoni 22,5 tanobga (1 tanob – tomonlari 60 ga bo’lgan maydon) tengdir.
1
Hudud ul-olam . T., 2008. B.13 .
2
Abu Bakr Muhammad ibn Ja‘far Narshaxiy. Buxoro tarixi, T., 1966. B. 62.
3
Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков
Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С. 91 - 197 .
4
Массон М.Е. Столичныегорода в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т ., 1973. С .33.
27

g’arbiy va sharqiy hamda shimoliy va janubiy hududlarini bog’lovchi chorrahadagi
eng muhim xalqa rolini o’ynagan.
G’uzor tumani tarixi haqidagi ma’lumotlar J.Nuryddinovning “So’fi Olloyor
qissasi” (Q.1997), Z.Choriyev, A.Jo’rayevlarning “G’uzor tarixidan lavhalar”
(Qarshi, 1998), M.Saidovning “G’uzor tarix sarhadlarida” (Qarshi, 2003),
M.Hakimovaning “Xuzordan G’uzorgacha” (T., 2007), J.Nuriddinovning
“G’uzornoma” (T., 2011) kabi ilmiy ommabop risolalaridan ham o’rin olgan.
Ammo hozirgacha G’uzor shahri va viloyatining o’tmishi tarix-etnografiya
ma’lumotlari asosida asar yaratilmagan. Shu boisdan quyida G’uzor vohasi tarixi
va etnografiyasi bo’yicha dastlabki ilmiy tadqiqotlar bayon etiladi.
O’rta asrlarda Qashqadaryo vohasining eng salohiyatli viloyatlaridan biri
Xuzor (G’uzor) viloyati (bekligi) bo’lib, markazi - Xuzor shahri hisoblangan.
Mazkur viloyat tog’ va dasht hududlaridan iborat bo’lib, G’uzor shahri Buxoro-
Nasaf (Qarshi) - Termiz magistral (bosh) savdo yo’lida joylashgan.
Bu davrda Qashqadaryo vohasi ikki yirik viloyatdan iborat bo’lgan: Kesh
(Shahrisabz) viloyati va Naxshab (Nasaf, Qarshi) viloyati. Bu ikkala viloyat Sug’d
konfederatsiyasi (ittifoqi) tarkibiga kirib, hududlari Janubiy Sug’d (Qashqadaryo
Sug’di) deyilgan. Ana shu janubiy Sug’dning Kesh viloyatidagi salohiyatli
manzillardan biri Xuzor manbalarda rustoq, tuman, shahar, viloyat sifatida tilga
olingan.
Qarshidan 45 verst (1verst - 1,06 km) janubiy sharqda G’uzor bekligining
markazi G’uzor shahri joylashgan bo’lib, uning geografik o’rni Hisor tog’
tizmasining g’arbiy yon bag’ridagi adirlarga to’g’ri keladi 1
. G’uzor bekligi
shimoldan Katta O’radaryoning yuqori oqimi, sharqdan Katta O’radaryo va
Qirshaktog’ning sharqiy qismi bilan hamda g’arbdan 35-40 kenglikda
chegaralangan.
Beklikning g’arbiy qismidan oqib o’tuvchi Ko’hitang daryosi G’uzor va
Kelif bekliklarining chegarasi hisoblangan. G’uzor bekligining sharqiy, janubiy va
g’arbiy qismlari tog’li hududlardan tashkil topgan. Beklikning faqat shimoli-
1
Семёнов – Тянь-Шанский В.П. Россия: Полное географическое описание Туркестанский край. изд-во
А.Н.Девриена. СПб., 1913. Т.19. – С.663.
7

kambag’al ko’chmanchilar o’z qishloqlari yaqinidagi lalmi yerlarga boshoqli
ekinlar ekishib, chorvaga qishlash uchun qo’ton va o’zlariga o’tov tikishib,
ko’chmanchi hayot tarzini deyarli yo’qotmagan holda yashaganlar.
G’uzor bekligida 6 ta amloklik bo’lib, 20.000 hovli va aholisi 60.000 ga ega
bo’lgan qung’irotlar va quramalar istiqomat qilganlar.
Qo’ng’irotlar G’uzor volostida 1 625 kishi, Tangiharam volostida 1645
kishi, Yangikent volostida 20 615 kishi yashashgan. Taniqli elshunos olima
B.X.Karmishevaning yozishicha, qo’ng’irotlarning qoraqalpoq guruhi ajdodlari
Orol va Sirdaryo bo’ylarida yashashgan. Ularning ozroq qismi Qo’qonga, ko’proq
qismi esa Zarafshon vodiysiga (Jomboyga) joylashishgan. Ularning ajdodlari
Shayboniyxon qo’shinlari bilan kelib qolgan bo’lishlari kerak. Bundan 250 yillar
burun Zarafshon vodiysi qoraqalpoqlaridan Oltinbosh 3 (ayrim manbalarda 6) kishi
bilan G’uzor cho’lining Pachkamar hududiga kelgan. G'uzor begi ularga yer-suv
bergan, chorvachilik bilan shug’ullanishlari uchun imkoniyatlar yaratgan. XVIII
asr oxirlarida qoraqalpoqlar Surxon vohasi tomoniga, ya’ni Xomkon va Qirshoqqa
ko’chib o’tishgan.
Dala etnografik ma’lumotlariga ko’ra, Xomkonlik qoraqalpoqlarning
ajdodlari orqa yurt – Qoraqalpog’istondan kelishgan bo’lib, Buxoro amiri ularni
Zarafshon votsiysidan G’uzorning Pachkamar mavzesiga ko’chirgan. Keyinchalik
ular Surxon vohasi va Tojikiston Respublikasi (Kolxozobod, Shakartuz tumanlari)
ga tarqalib ketishgan. G'uzor tog' yon bag'irlarida qo’ng’irotlarning Qonjig’ali
shahobchasi ham yashashgan. Shimoliy Surxon vohasi Sariosiyo tumani Barlos
qishlog’i barloslari ham G’uzordan borishgan 1
.
Q ovchinlar bundan 300-400 yillar muqaddam Amudaryo bo ’ ylaridan Qarshi
va G ' uzor hududlariga kelishgan . G ’ uzordan esa Yuqori Qashqadaryo tomonlarga
o ’ tishgan . G ’ uzor tumanining Tugal , Sherali , Yangikent , Qovchin , Bo ’ zchi
qishloqparida qovchinlar yashashgan . G ' uzor bekligini ham ko ’ pincha qovchinlar
boshqarishgan . Akademik K . SHoniyozov ham qovchinlarni asosan G ’ uzor
1
Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. –М., 1976.
С.142, 213-214, 221.
22

ostiga tushib qolgan edi, dardga chalingan odamlar shifo izlab qumga kirish uchun
kelganla rida mafkuraviy kurash faollari ularni bu joydan ketkazish bilan ovora
bo’lardilar.
Chugurtma qishlog’ida joylashgan katta mozor Xo’jabosh ota nomi biln
ataladi. Xalq orasidagi rivoyatlarda aytilishi cha, mahalliy xo’ja avlodlarining
boshlig’i bo’lgan Abulayz shu atrofdagi qishloqlarni suv bilan ta’minlashga katta
xissa qo’shgan. G’uzordaryoning yuqori qismidan ariq qazdirib, dalalar da
dehqonchilik va chorvachilikni yo’lga qo’yishga asos solgan bu tabarruk zotning
qabrini el Xo’jabosh ota deb e’zozlab keladi. U kishi bunyod etgan ariq Abulayz
arig’i deb atalib, asrlar davo mida dalalarga hayot ato etdi.
Chovka qishlog’ini ba’zi keksalar Qo’rg’oshim qishlog’i deb ham atashadi.
Bu qishloq janubida joylashgan tepalik qabristonga aylantirilgan bo’lib,
Qo’rg’oshimtepa qabristoni nomi bi lan yuritiladi. Aytishlaricha, bu tepalik, aslida,
Muqanna barpo qilgan qo’rg’on bo’lgan va Qo’rg’oni Hoshim nomi bora-bo ra
Qo’rg’oshim tepa atalib ketgan. Chunki o’z yurtining ozodligi yo’lida kurash olib
borgan Muqannaning ismi Hoshim bo’lganligi bunga dalil qilib ko’rsatiladi.
Mahalliy aholi shu tepalikka yaqin joylashgan Oqto’nli qishlog’ining barpo
etilishini ham yaynan Muqanna nomi bilan bog’lashadi, chunki ularning fikricha,
Muqannaning qo’shinlari oq kiyim kiyishib yurishgan.
Yalpoqtepa hozirgi G ’ uzor tumanidagi Qo ’ shtepa qishlog ’ idan 2 km
shimolda va Yorg ’ unchi qishlog ’ idan 2.5 km janubda hamda hozirgi G ’ uzor
shahridan 8-9 km shimolda joylashgan . Bu manzilgohdan topilgan kulolchilik
ashyolari miloddan avvalgi II - I milodiy VIII asrlarga oidligi aniqlandi 1
.
Dunyo tamaddunida Buyuk Ipak yo ' lining ahamiyati qanchalik kata
bo ' lganligi haqida juda ko’p manbalar mavjud . Osiyo va Yevropani bir-biri bilan
bog'lagan, iqtisodiy va madaniy aloqalarni har tomonlama rivojlantirishda muhim
omil bo'lgan Buyuk Ipak yo'lida alohida o'rin tutadigan manzillar ko'p bo'lgan.
G'uzor tumani ham anna shunday manzillardan biri sifatida e’tirof etib kelinadi.
1
Раимкуло в А., Чешмели И., Эгамбердиев Ф. Распоки городишща Ялпактепа в Гузарском районе
Кашкадарбинской области (2006-2008) – Археологическая исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Т .,
2009. С .174-185.
50

Masjidning ichki ko’rinishi
G’uzor tumani Miri Janda masjidi (ichki ko’rinish)
63

округа в 1889 году Бухарском ханстве и в южной части Самаркандской
области. Сб. геогр. .топограф. и стат. мат.ов по Азии. СПб., 1894. Вп.
57.
36. Полк. Федоров. Статистический очерк Гузарского и Куйтангского
амлякдарств Келифского бекства // Сборник географических,
топографических и статистических материалов по Азии. – СПб.,
Военная типография, 1894. –Вып.57.
37. Раимкуло в А., Чешмели И., Эгамбердиев Ф. Распоки городишща
Ялпактепа в Гузарском районе Кашкадарбинской области (2006-2008) –
Археологическая исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Т., 2009.
38. Семёнов – Тянь-Шанский В.П. Россия: Полное географическое
описание Туркестанский край. изд-во А.Н.Девриена. СПб., 1913. Т.19.
– С.663.
39. Советник Петров Рекогносцировка Бухарских владений Петрова 1884 и
1885 гг.// Сборник географических, топографических и статистических
материалов по Азии. СПб., 1886. Вып.21.
40. Сулейманов Р.Х. Древний Нахщаб. Т-С., 2000.
41. Туркестанский сборник. Т., 288. –СПб., 1882. –С.34.
42. Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843.
Internet ma’lumotlari
1. www . ziyonet . uz
2. www.wikipedia.ru
3. www.histori.uz
4. www.denemtr.com
61

Shaharning asosiy qismi mudofaa devori va handaqlar bilan o’ralgan.
O’rdada hukmdor va oila a’zolari yashashgan bo’lsa, shahristonda, asosan boy-
badavlat dehqonlar va savdogarlar turishgan. Mudofaa tizimi davlat ahamiyatiga
molik masalalardan biri bo’lib kelgan. Shu boisdan mudofaa inshootlari tez-tez
ta’mirlangan, tashqi dushmanni kiritmaslik uchun asrlar davomida foydalanib
kelingan eng oddiy usullar vaqt o’tishi bilan tobora zamonaviylashib borgan.
O’rda yonidagi handaq doimiy suv bilan to’ldirilgan holda qattiq nazorat
qilib turilgan. Yuqoridagi mavjud siyosiy vaziyat mudofaa inshootlarining yanada
mustahkamlanishiga turtki bo’lgan. Rossiya imperiyasi bosqinidan so’ng o’z
vaqtida harbiy ahamiyati va imkoniyati beqiyos bo’lgan mudofaa, inshootlarining
harbiy mudofaa istehkomi sifatidagi ahamiyati ancha tushib ketgan bo’lsada, qal’a
devorlariga bo’lgan e’tibor aslo susaymagan.
Bek o’rdasining hozirgi joyidagi xarobasi To’raqo’rgon deb ataladi. Shahar
o’rtasidan G’uzordaryo oqib o’tgan bo’lib, shaharning ikki qismi o’rtasidagi
aloqalar ikkita ko’prik orqali amalga oshirilgan 1
.
Shahar G’uzordaryoning chap qirg’og’ida joylashgan bo’lib, sharqiy
darvozasi "Temir darvoza" deyilgan. Arablar hujumidan so’ng shahar daryoning
o’ng qirg’ogiga o’tgan. Shaharning markazi 2 metr qalinlikdagi va 4-5 metr
balandlikdagi paxsa devor bilan o’ralgan. Shaharda Qarshi, Qunchiqar va
Charmgar darvozalari hamda Xo’jaguzar, Charmgar, Boyguzar, Toshqo’rg’on kabi
mahallalar joylashgan. Bu yirik qal’a xarobalari XVIII asrgacha saqlanib qolgan.
XIX asr boshlarida shahar xarobalari batamom yo’qolib, shahar hozirgi o’rnida
shakllangan, ma’muriy va boshqa inshootlar bunyod etilgan 2
.
O’z navbatida Qarshi shahrining G’uzor yo’li bilan tutashgan shimoliy-
sharqdagi Tutak darvozasi G’uzor darvozasi deb ham atalgan 3
.
Rivojlangan o’rta asrlarda G’uzordaryo vodiysidagi Xuzor (G’uzor) Kesh
viloyatining katta ahamiyatga ega bo’lgan rustoqlaridan biri edi. Bu hududdagi
Subax va Iskifagn Nasaf-Termiz savdo yo’lida joylashgandi:
1
Hasanov A . M . XVI - XIX asrlarda shaharsozlik va me ‘ morchilik . ( Qashqadaryo vohasi misolida ). Nomzodlik diss .
avtoreferati . T ., 2008. B . 15-16 .
2
Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B.9.
3
Nasriddinov K. Qarshi qal‘asi. Q., 2006. B.39-40.
30

manbalarining sug’orma dehqonchilik rivoji uchun yetarli emasligi sababli ko’proq
lalmikor dehqonchilik bilan shug’ullanganlar. Ichimlik suvi asosan quduqlardan
olingan.
Beklikda dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi aholi yerning 3/4 qismiga
bug’doy va arpa sepilgan. Yerning qolgan qismiga paxta, beda, kam miqdorda
jo’xori, suv serob bo’lgan yillari esa sholi ham yetishtirilgan. Bu ekinlar asosan
G’uzor bekligining shimoli-g’arbiy qismida ekilgan. Bug’doy va arpadan 10
so’dan (don o’lchaydigan idish) 20 so’gacha hosil olinsa yaxshi hosil yetishtirilgan
hisoblanib, yillik hosil o’rtacha 165.000 botmonni tashkil etgan 1
.
G’uzor shahri va uning shimoli g’arbida joylashgan qishloqlarda mevali
bog’lar kam bo’lib, Katta va Kichik O’radaryolar vodiysida bog’dorchilik faqat
jiyda daraxti bilan cheklangan, Qashqadaryo vodiysida esa suv tanqisligi bois
mevali daraxtlar umuman ekilmagan.
Beklikda mevali daraxtlardan o’rik, shaftoli, olcha olma, nok, behi, anor,
shuningdek uzum yetishtirilgan. Uzumning, ayniqsa maska navi va o’rik o’zining
betakror shirinligi bilan mashhur quritilgan o’rik turshagi (g’o’lin) va mayiz sotish
uchun Buxoro va Rossiyaga olib borilgan. Qurilish materiallari, o’tin va boshqa
ehtiyojlar uchun tol, terak, qayrag’och va tut daraxtlaridan foydalanilgan.
XVI-XIX asrlarda ham G’uzor o’zining iqtisodiy va savdo aloqalarida
nufuzini yo’qotmagan. Qarshi-G’uzor - Oqrabod - Termiz yo’li muhim ahamiyatga
ega bo’lgan. Qarshi shahridan chiqqan savdo karvonlari, Yangikent qishlog’i –
G’uzor - Oqrabod - Temir Darvoza orqali Surxon vohasiga, bu yerdan Sherobod va
Termiz orqali Afg’oniston va Hindistonga o’tgan. G’uzordan Oqrabodga o’tgan
yo’l Katta va Kichik O’radaryolari qo'shiladigan joyda tarmoqlangan. Qarshi va
G’uzor yo’li Oqrabodda Shahrisabzning Kaltaminor yo’li bilan qo’shilgan va
Temir Darvoza orqali Surxon vohasiga o’tgan.
Savdo yo’li chorrahasida joylashgan G’uzor don va chorva mahsulotlari
sotiladigan markazga aylangan. G’uzor shahrida don mahsulotlari sotiladigan yirik
1
Kap . Arxipov . Ko ‘ rsatilgan asar . B . 182.
14

II Bob. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining voha
tarixini o’rganishdagi ahamiyati.
2 .1. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari
G’uzorning 3-4 km janubida Mardtepa qo’rg’oni qoldiqlari joylashgan.
Mazkur qal’ada islomgacha bo’lgan davrda mahalliy hokimlar mardlar
yashashgan. Ular nihoyatda dovyurak va jasur kishilar bo’lishgan. Mardlar
hukmronligi miloddan avvalgi I asrdan to milodiy VII asrgacha hukm so’rgan.
Arablar bosqinidan so’ng mardlar hokimiyati barxam topgan. Mazkur qal’a dastlab
Baqtriya - Toxaristondan kelgan bosqinchilardan himoya qilish uchun bunyod
etilgan.
VIII asr boshlarida G’uzor viloyatining turk hukmdori Sabukr yashagan bu
qal’a G’uzor viloyatining markazi bo’lib, arab bosqinchilariga qarshi kurashgan.
Bosqinchilar Baqtriya - Toxariston - Temir Darvoza orqali kelishgan va G’uzor
qal’asini egallagach, qal’a aholisi boshqa joyga ko’chishgan.
Mardtepadan shimolda G’uzordaryoning chap qirg’ogida G’uzortepa qal’asi
xarobalari joylashgan. Bu manzilda hayot o’rta asrlarda davom etgan. Arablar
bosqinidan so’ng Xuzor aholisi shu manzilga ko’chib kelgan bo’lishi kerak.
Muarrix Abdulkarim as-Sam’oniy (XII asr) Xuzor rustoqidagi Surxakat
("Qizil shahar") ni tilga olgan. Arablar bosqinidan so’ng Xuzor aholisi yangi
manzil barpo etib, Surhakat deb nomlashgan. As-Sam’oniy bu manzilni qishloq
sifatida ta’riflagan.
Xuzor shahar sifatida ilk bor XIV asr manbalarida va XV-XVI asrlar vaqf
hujjatlarida uchraydi. Muarrix Sharofuddin Ali Yazdiy (XIV asr) "Zafarnoma"
asarida Xuzorni ko’p marta tilga olgan.
Shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida
Xuzor haqida shunday iboralar keltirilgan: “Yana Xuzor viloyatidur” hamda
“Xuzor va Qarshi ham o’zbak tasarrufidan chiqti” 1
.
1
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. T., 1989. B. 42, 77.
25

tarixini o’rganishdagi ahamiyati mavzusini o’rganish quyidagi xulosalarga kelish
imkonini beradi:
O ’ rta asrlarda Qashqadaryo vohasining eng salohiyatli viloyatlaridan biri
Xuzor ( G ’ uzor ) viloyati ( bekligi ) bo ’ lib , markazi - Xuzor shahri hisoblangan .
Mazkur viloyat tog ’ va dasht hududlaridan iborat bo ’ lib , G ’ uzor shahri Buxoro -
Nasaf ( Qarshi ) - Termiz magistral ( bosh ) savdo yo ’ lida joylashgan .
Bu davrda Qashqadaryo vohasi ikki yirik viloyatdan iborat bo’lgan: Kesh
(Shahrisabz) viloyati va Naxshab (Nasaf, Qarshi) viloyati. Bu ikkala viloyat Sug’d
konfederatsiyasi (ittifoqi) tarkibiga kirib, hududlari Janubiy Sug’d (Qashqadaryo
Sug’di) deyilgan. Ana shu janubiy Sug’dning Kesh viloyatidagi salohiyatli
manzillardan biri Xuzor manbalarda rustoq, tuman, shahar, viloyat sifatida tilga
olingan.
Qarshidan 45 verst (1verst - 1,06 km) janubiy sharqda G’uzor bekligining
markazi G’uzor shahri joylashgan bo’lib, uning geografik o’rni Hisor tog’
tizmasining g’arbiy yon bag’ridagi adirlarga to’g’ri keladi 1
. G’uzor bekligi
shimoldan Katta O’radaryoning yuqori oqimi, sharqdan Katta O’radaryo va
Qirshaktog’ning sharqiy qismi bilan hamda g’arbdan 35-40 kenglikda
chegaralangan.
XX asrning birinchi choragidagi statistik ma’lumotlarga ko’ra 1924 yilda
Qashqadaryo oblastida 3 ta viloyat tuzilgan: G'uzor, Qarshi, Shahrisabz. G'uzor
viloyatining maydoni 4978 kv.km, aholisi 37405 kishi bo’lib, 1 kv.kmga 7,5 kishi
to’g’ri kelgan. G’uzor viloyatiga G’uzor, Tangixaram (Dehqonobod), Yangikent
tumanlari kirgan. Viloyat qishloqlarida 36555 kishi ( 97,7 %), G’uzor shahrida esa
850 kishi (2,31) yashagan. Xo’jaliklarning soni esa 5913 kishini tashkil etgan.
XX asrning 20 - yillari boshlarida, xususan 1924-1926 yillarda kelib
ma’muriy- hududiy islohotlar o’tkazilganligi sababli ma’muriy chegaralar o’zgarib
turgan. Shu boisdan ham mavjud statistik ma’lumotlarda ham farqlar va ba’zan
noaniqliklar uchraydi. Lekin shunga qaramasdan bu joyda mazkur ma’lumotlar asl
holicha keltirilmoqda.
1
Семёнов – Тянь-Шанский В.П. Россия: Полное географическое описание Туркестанский край. изд-во
А.Н.Девриена. СПб., 1913. Т.19. – С.663.
52

Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’, Chiroqchi va G’uzor bekliklari mavjud edi. Buxoro
amirligida, (1753-1920) davlat boshlig’i amir hisoblangan. Amirlik ma’muriy
hududiy jihatidan beklik (viloyat)larga bo’lingan. Bekliklarni amir tayinlaydigan
bek (hokim)lar boshqarib, bevosita amirga bo’ysunishgan.
G’uzor atamasi xususida o’rta asr manbalarida Janubiy Sug’ddagi Xuzor
rustoqi va shu nomli daryo tez-tez uchrab turadi. Muarrix Tabariy (836-923), Ibn
Hovqal (vaf. 976), Sam’oniy (XII asr) ma’lumotgaricha Xuzor shahrini turk
dehqoni Sabkr ismli xokim boshqargan. “G’uzor” atamasi geografik nom bo’lib,
daryoning tor joyi degan ma’noni anglatadi. Va buni muarrix Yoqut (tug’. yili
1179) ham tasdiqlaydi. Shuningdek, "Xazr" – g’ilay ko’z" ma’nosini anglatadi.
Buyuk tilshunos Mahmud Qoshg’ariy (XI asr) Turkistonda ham G’uzor joy
nomi mavjudligini ta’kidlagan. Shuningdek, alloma “Xuzor turk shaharlaridan
birining joy nomi” deb ham qayd etgan edi 1
. Tojikistonning Vaxsh daryosi
yaqinida ham G’uzor geografik atamasidan kelib chiqqan joy mavjud 2
. Ibn Hovqal
Xuzorni Kesh yaqiniga qarashli 16 tumanlardan biri ekanligini ta’kidlagan 3
.
G’uzor nomi turkiy Xazar etnonimi bilan bog’liq bo’lishi haqiqatga
yaqindir. Xazor qadimgi turkiy qabila, xalq nomi. U qabila ittifoqi Afg’onistonda
yashagan. Kaspiy dengizi ham Xazor dengizi deyilgan. Qadimgi turkiy qabila, xalq
nomidan G’uzor nomi yaratilgan 4
. Demak, G’uzor (Xuzor) so’zining talqini hamon
to’liq ishlab chiqilmagan.
G’uzor tarixiy manbalarda. Ma’lumotlarga ko’ra Guzor shahri afsonaviy
podshox Afrisiyob bilan bog’liq. Afrosiyob boshqaruvi miloddan avvalgi I asrlarga
borib taqaladi va buni arxeologik tadqiqotlar ham tasdiqlaydi.
Rivoyatlarga ko’ra G’uzor shahriga Afrosiyob asos solgan bo’lib, bu vaqt
miloddan avvalgi II-I asrlarga to’g’ri keladi 5
.
1
Mahmud Qoshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. ("Turkiy so‘zlar devoni") 1-tom. T ., 1960. B .389.
2
Мурзаев Э.М. Средняя Азия. Физико географический очерк. М ., 1957. С .245./ T.Nafasov. O‘zbek
toponimlarining izohli lug‘ati. T ., 1998. B .245.
3
Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков
Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С.78-79.
4
Nafasov T . Qashqadaryo qishloqnomasi . T ., 2009. B .409.
5
Eshov B . Qadimgi O ‘ rta Osiyo shaharlari tarixi . T ., 2006. B .209.
16

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Karimov I.A. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.:
Ma’naviyat, 2008.
2. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.  T.:
O’zbekiston, 2011.
3. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat
qilish – eng oliy saoatdir. Toshkent, “O’zbekiston”, 2015.
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q, T.: O’zbekiston, 1998.
5. Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy. Buxoro tarixi , T ., 1966.
6. Choriev Z., Jo’rayev A. G’uzor tarixidan lavhalar. T., 1997.
7. Eshov B. Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi. T ., 2006.
8. H.Nuriddinov. G’uzornoma. T., 2011.
9. Hasanov A. M. XVI-XIX asrlarda shaharsozlik va me’morchilik.
(Qashqadaryo vohasi misolida). Nomzodlik diss. avtoreferati. T., 2008.
10. Hofiz Tanish al-Buxoriy. Abdullanoma ("Sharafnomayi shohiy") 1-kitob. T .,
1999.
11. Hudud ul-olam . T., 2008.
12. Karimov I.A. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.:
Ma’naviyat, 2008.
13. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.  T.:
O’zbekiston, 2011.
59

Ushbu to’plangan va tahlil qilingan manbalar G’uzor tumani me’moriy
yodgorliklari, ziyoratgoh va qadamjolarining Qashqadaryo tarixi va madaniyatida
tutgan o’rni, ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy mеros haqida kеng va to’la tushuncha
bеradi.
Ushbu ma’lumotlardan Qashqadaryo tarixi ruknida oliy va o’rta maxsus
ta’lim muassasalari talabalari, umumta'lim maktab o’quvchilari uchun ma'ruza,
seminar, mustaqil ish, kurs ishi tayyorlashda manba sifatida foydalanish mumkin.
Ishning abrobatsiyasi: Mazkur BMI Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti
qoshidagi “Yosh o’lkashunos” to’garagida muhokama etildi. Iqtidorli talabalarning
an’anaviy konferensiya materiallarida tezis chop etilgan .
Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish qismi, ikkita bob, beshta
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar qismidan iborat.
5

Muarrix Sharofiddin Ali Yazdiy Sohibqironni mo’g’ul istilochilariga qarshi
kurashda Xuzor viloyatining nomini ko’p qayd etgan 1
.
Sohibqiron mazkur vohadagi eng nufuzli qavm qovchinlarga tayangan. Ular
Sohibqiron qo’shinida sadoqat bilan xizmat qilganlar. Amir Temur harbiy
lashkarboshilardan biri qovchin urug’iga mansub Amir Husayn G’uzorda dafn
etilgan. Shuningdek, Ardasher Qovchin-Amir Temurning safdoshi va
lashkarboshisi, qovchin urug’i beklaridan. Amir Husaynga qarshi kurashda faol
qatnashgan. 1370 yil aprelda uning ustidan g’alaba qozonishganidan so’ng
Ardasher Qovchinga amiri lashkar harbiy unvoni berilgan.
Sohibqiron Amir Temur va uning vorislarining G’uzor viloyati bilan bog’liq
faoliyati kelgusida alohida ilmiy izlanishlar va teran tadqiqotlar olib borishni
taqozo etadi, albatta.
XV asr oxiri -XVI asr boshida G’uzor Temuriylar bilan Shayboniyxon
o’rtasidagi kurashda o’ziga xos o’rinda turgan. Shayboniylar boshliq Dashti
qipchoq o’zbeklari 1499 yilda G’uzorni qamal qilishadi, qirg’inbarot janglardan
so’ng shahar ishg’ol qilinadi 2
.
Shoir Muhammad Sodiq (1455-1534/35) “Shayboniynoma” asarida Xuzor
Qarshiga yaqin yerda joylashganligini qayd etgan va Xuzor shahrini asarining
ko’plab sahifalarida tilga olgan:
So’radikim! “ Qaydo erur shahri Xuzor,
Kim toshinda bor emish elga hisor.
Bor emish asru qolin el anda,
Cherikimiz boyir ul qo’rg’onda ” .
Dedilar asru yoqindur bu shahar,
Zo h iran tushgay ango shu’lai q a h r 3
.
Mashhur muarrix Hofiz Tanish al-Buxoriy (XVI asr) ham “Abdullanoma”
(“Sharafnomayi shohiy”) asarining birinchi kitobida G’uzorni ko’p tilga olgan.
Ma’lumki XVI asr o’rtalarida Abdullaxon davrida (1557-1598) tarqoq mamlakatni
1
Sharofuddin Ali Yazdiy . Zafarnoma . T ., 1996. B .29-52..
2
Массон М.Е. Столичныегорода в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т., 1973. С.33.
3
Muhammad Solih . Shayboniynoma. T., 1989. B.66.
12

14. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat
qilish – eng oliy saoatdir. Toshkent, “O’zbekiston”, 2015.
15. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q, T.: O’zbekiston, 1998.
16. Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998.
17. Mahmud Qoshg’ariy. Devonu lug’otit turk. ("Turkiy so’zlar devoni") I-tom.
T ., 1960.
18. Muhammad Solih. Shayboniynoma. T.; 1989.
19. Nafasov T. O’zbek toponimlarining izohli lug’ati. T., 1998.
20. Nafasov T. Qashqadaryo qishloqnomasi. T., 2009.
21. Nasriddinov K. Qarshi qal’asi. Q., 2006.
22. O ’ zbekiston Milliy ensiklopediyasi , 10- jild . T ., 2005. – B .622.
23. Rajabov R . O ’ rta Osiyo etnomadaniy jarayonlarida arablar . T., 2011.
24. Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995.
25. Shahrisabz: Ming yillar merosi. T., 2002.
26. Sharofuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. T., 1996. B .29-52..
27. Shoniyozov K. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. - T., 2001.
28. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. T., 1989.
29. Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9
томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков Н. Описание Бухарского ханства.
СПб., 1843.
30. Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9
томах. М., 1963. Т.1.
31. Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов
Таджикистана и Узбекистана. –М., 1976.
32. Лунина С.Б. Города Южного Согда VIII-XII вв. Т., 1984.
33. Массон М.Е. Столичныегорода в области низовьев Кашкадарьи с
древнейших времен. Т., 1973.
34. Мурзаев Э.М. Средняя Азия. Физико географический очерк. М., 1957.
35. Полк. Галкин. Краткий военный-статистический очерк района полевой
поездки офицеров Генерального Штаба Туркестанского военного
60

Shuningdek, G’uzorda dehqonchilik, hunarmandchilik, kiyim-kechak,
bazzozlik, sandiqchilik, beda, somon, o’tin, baqqoklik, kashtachilik, chopon tikish,
zargarlik, novvoylik, maxsido’zlik va etikdo’zlik, qandolatchilik, parrandachilik
bozorchalari ham mavjud bo’lgan. Bozorlarda qoshg’arliklar, afg’onlar, eroniylar,
hindlar, turklar xam savdo-sotiq bilan shug’ullanishgan va ular shahardagi
karvonsaroylarda yashashgan. G’uzorda 20 dan ziyod choyxona va oshxona ishlab
turgan.
G’uzor vohasi savdo yo’llariga to’xtaladigan bo’lsak, qadimgi davrda
(eneolit va bronza davrida - miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalarida)
Qashqadaryo vohasy - Zarafshon vodiysi - Shimoliy Tojikiston – Farg’ona vodiysi
bo’ylab aloqa yo’llarinyng ahamixti ortib borgan 1
.
Ilk antik davrda Baqtriya poytaxtini Sug’diyona bilan bog’lovchi yo’llardan
biri O’radaryo va G’uzordaryo bo’ylab o’tib, quyi Qashqadaryoga o’tgan.
Milodning boshlarida Yerqo’rg’ondan Qashqadaryoning o’ng qirg’ogi bo’ylab
ko’plab manzilgohlar (Boshtepa, O’ratepa, Qo’ziboytepa, Qorabayirtepa,
Payshanbatepa) orqali Nasaf (Shulluktepa), Kofirtepa, Qal’ai Zahokki Maron
orqali G’uzor vohasiga yo’llar joylashgan.
Ilk o’rta asrlarda, xususan janubiy Sug’dning nufuzi oshgan va Naxshab
shahri Eftaliylar qarorgohiga aylangan. Kesh shahri ma’lum muddat
Sug’diyonaning poytaxti hisoblangan. Bu davrda Samarqand va Buxorodan
keluvchi yo’llar Naxshabda tutashib, bu yerdan Amudaryoning o’rta oqimidagi
kechuvlarga (Kelif, Kerki - Burdalik), yoki Subax - Xuzor - Temir Darvoza -
Termizga olib chiqqan. Shuningdek, Samarqand - Kesh- Subax hamda Buxoro
Naxshab - Subax- Oqrabot - Temir Darvoza - Termiz yo’lida xam Xuzor muhim
rol o’ynagan.
Arxeologik izlanishlar olib borilgan Yalpoqtepa G’uzordaryoning o’ng
qirg’ogida, Qashqadaryoga quyilish joyidan 7-8 km uzoqlikda bo’lib,
Sug’diyoning muhim savdo yo’llari chorrahasida Keshdan Samarqand hamda
Buxoro - Naxshab - Oqrabod - Temir Darvoza orqali chiqishib Baqtriyaga olib
1
Mavlonov U. Markaziy Osiyoning qadimgi yo‘llari. T.,: 2008. B. 48-49.
35

yeyishgan. Ularning ayrimlariga G’uzorning tabiiy sharoiti, ob-havosi, xalqi yoqib
qolib bir umr shu yerda o’troqlashib qolishgan. O’zlarining eng yaxshi amallari,
ishlari, pand-o’gitlari bilan elni to’g’ri yo’lga boshqarishgan, yurtda obodonchilik,
farovonlik ishiga hissa qo’shganlar. Vaqt soati yetib umr manzili oxirlaganida ham
omonatlarini Haqqa shu yerda topshirishib, G’uzor tuprog’ida mangu qo’nim
topganlar. Ularning jismlari abadiy uyquga ketgan bo’lsada ammo ruhlari xalqni
doimo quvvatlab turgan. Shu tufayli ham bunday ulamo va avliyolarning qabrlari
xalqning eng aziz joylariga aylangan. El bunday joylarni ziyoratgohga aylantirib
hokipoylariga doimo hurmat bilan qaragan, ruhiy ozuqa olgan. Tumanning Amir
Temur MFY hududida joylashgan “Musofir ota” ziyoratgohi ham ana shunday
muqaddas joylardan sanaladi. Bu yerda shu nom bilan ataluvchi qadamiy qabriston
va ziyoratgoh mavjud. Maskanda Abdulla Xo’ja ibn Muhammad ismli zotning va
u kishining singillari Xadicha bibining ruhlari mangu qo’nim topib, el orasida bu
zot “Musofir ota” nomi bilan mashhur bo’lgan. Shu tufayli ziyoratgoh ham,
qabriston ham “Musofir ota” nomi bilan ataladi. Qabriston hududida 1 ta maqbara,
4 ta sag’ana bor. (2 ta sag’ana deyarli ko’milib qolgan) 1
.
“Ushbu ziyoratgohda 1965-1972 yillarda bobomiz Qahhor bobo mujovirlik
qilib, qadamjoni qo’lidan kelganicha tartibga keltirib turgan. Keyinchalik, ya'ni
1972 yildan boshlab otam Zoyir bobo bu yerda qorovullik, bog’bonlik qilib
obodonlashtirish ishlarini bajargan, ziyoratchilarga qulaylik yaratishni
tashkillashtirigan”, deydi “Musofir ota” jome' masjidi imom xatibi Tilov
Qahhorov.
Avloddan-avlodga o’tgan og’zaki manbalarga qaraganda Abdulla xo’ja asli
Xorazm tomonlardan bo’lib, taqdir taqozasi bilan bu yerga kelib, G’uzorda muqim
yashab qolgan. Vaqt soati yetgach uning mayiti shu yerga qo’yilgan. Xalqning bu
mo’tabar zotga ixlosi nihoyatda baland bo’lgani uchun u kishining qabrlari ustida
hijriy 533 (melodiy 1130) yilda maqbara bunyod etilgan. Ko’plab yurtdoshlarimiz
u zotning ruhlariga ixlos qilib, ma’naviy, ruhiy ozuqa olib kelgan. O’z navbatida ul
zotning ruhi o’tgan davrlarda elni qancha balo-qazodan asragan, degan qarashlar
1
Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B58.
39

Muarrix Yoqut ma’lumoticha “Xuzor” atamasi arab so’zi “al-xazor”dan
kelib chiqqan (daraning tor joyi). T.Nafasovning yozishicha, G’uzor - geografik
atama bo’lib, daryoning kechuv joyi degan ma’noni anglatadi. “Shayboniynoma”
da guzorim – o’tar – joyim, yo’lim deb izoh berilgan 1
.
G’uzor shahri G’uzordaryoning tog’li hududdan tekislikka tushish joyida
joylashgan. Bu kechuv (G’uzor) orqali Nasaf (Qarshi)dan Temir Darvozaga
o’tadigan karvon yo’llari o’tganligi uchun ham G’uzor (Xuzor) deb nomlangan. Bu
shahar hozirgi Mardtepa xarobalarida o’rnashgan bo’lishi kerak.
Ibn Havqal ma’lumoticha, X asrda Kesh viloyatining rustoq deb atashlan 16
ta ma’muriy-hududiy tumanlariga Xuzor va Xuzorrud ham kirgan 2
.
Lekin Xuzor rustog’i geografik jihatdan Nasafga yaqinroq edi. “Hudud ul-
olam”da X asrning birinchi yarmida G’uzorni Nasaf viloyatiga qarashli ekanligi
qayd etilgan. Buni As-Sam’oniy va Yoqut ham tasdiqlashadi. Chunki arablar
istilosidan so’ng Keshning nufuzi pasaygach, G’uzor Nasaf viloyati tasarrufiga
o’tgan bo’lishi kerak.
Xuzor atrofida Subax va Iskifagn manzilgohlari joylashgan. Aftidan G’uzor
Subax va Iskifagn oralig’ida VII asr oxirlarida vujudga kelgan 3
.
Subax. Mazkur rustoq XII asr manbalarida Kesh viloyatidagi Xuzor rustoqi
qayd etilgan, xolos. As-Sam’oniy bu rustoqni Nasafga qarashli ekanligini
ta’kidlab, Xuzor rustoqi hududidagi Subax yonida Tuban qishlog’ini tilga olgan.
Shuningdek, u Kamsara (Kamsar) qishlog’i haqida xam ma’lumot bergan. Bu
ikkala qishloq Subax yaqinidagi Ulkantepa yaqinida joylashgan bo’lishi kerak.
G’uzordan 12 km shimoli-g’arbdagi Ulkantepadan 4 km uzoqlikda Saubak
qishlog’i yaqinida Sabuaktepa (Xo’ja Ramastepa) joylashgan. VI-VIII asrlarda bu
hududda mahalliy hukmdorlarning qasri bo’lgan, so’ngra IX-XII asrlarda katta
qishloq shakllangan. Ehtimol muarrix As-Sam’oniy tilga olgan Tuban yoki
Kamsara qishloqlari shu yerda joylashgan bo’lishi lozim. Nasaf-Termiz yo’lida
1
Muhammad Solih. Shayboniynoma. T.; 1989. B.334.
2
Shahrisabz: Ming yillar merosi. T., 2002. B.27.
3
Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B. 220.
26

o’rin tutgan.
Rivojlangan o’rta asrlarda Buxoro - Balx muhim tarmoq hisoblanib,
Nasafdan Balxga ikki yo’l bilan: Nasaf - Subax - Kindik qishlog’i - Temir Darvoza
- Termiz - Balx yoki Nasaf - Kelif - Balx yo’nalishlari orqali o’tgan 1
.
Bu davrda Samarqand Buxorodan kelgan savdo yo’llari Nasafda tutashgan
va tarmoqlanib, Subax, Kindik qishlog’i, Temir Darvoza orqali Termizgacha
o’tgan 2
.
Samarqanddan, shuningdek Jom yo’li - Chiroqchi - Xuzor (G’uzor)
yo’nalishi orqali Temir Darvozaga va Chag’aniyonga (Surxon vohasiga) chiquvchi
yo’l ham mavjud bo’lgan.
Buxoro amirligidagi Ziyovuddin, Xatirchi, Kelif, Chorjo’y viloyatlari kabi
G’uzor viloyati ham amlokliklarga bo’lingan edi 3
. Amlokliklarga bir qancha
qishloqlar kirib, bek (hokim) tomonidan tayinlangan amlokdorlar boshqarishgan.
Qishloqlarga esa aholi saylaydigan oqsoqollar rahbarlik qilishgan.
2 .2. Tuman ziyoratgohlari va qadamjolari
Bugungi kunda G’uzor tumani hududida olib borilayotgan arxeologik
1
Лунина С.Б. Города Южного Согда VIII - XII вв. Т., 1984. –С.77.
2
V . V . Bartold Ko ‘ rsatilgan asar . B . 19
3
Населенные пункты Бухарского эмирата конец ХIX - нач ХХ вв. Т., 2002. С. 5.
37

MUNDARIJA
К irish........................................................................................................................3
I Bob. G’uzor tumanining geografik o’rni va aholisining joylashishi.
1.1. G’uzor tumanining geografik o’rni....................................................................6
1 .2. Tuman aholisining joylash ishi ..........................................................................20
II Bob. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining voha
tarixini o’rganishdagi ahamiyati.
2 .1. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari. ........................................................... 2 5
2 .2. Tuman ziyoratgohlari va qadamjolari. .............................................................38
2.3. Tuman me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining viloyat tarixini
o’rganishdagi ahamiyati..........................................................................................47
Xulosa.....................................................................................................................52
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.....................................................................54
Ilovalar....................................................................................................................57
2

Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra Subax maydoni 100 gektarni tashkil etib,
G’uzordan 8 km shimoli-g’arbda Nasaf yo’lida joylashgan Ulug’tepa yodgorligi
o’rnida bo’lganligi aniqlandi. Iskifagn esa Subaxdan 1 farsax uzoqlikdagi Kesh -
Subax yo’lida o’rnashgan.
Akademik K.Shoniyozov ham Subax va Iskifagn shaharlari G’uzor
rustog’ida joylashganligini qayd etgan 1
.
Ma’lumki, Muqanna harakati VIII asr uchinchi choragida oshkor tus olgan.
U arablarga qarshi kurashda Marv yaqinidagi o’z qishlog’i Kozadan Kesh
viloyatining Subax qishlog’iga 775-776 yillarda kelgan va kuch to’plab,
Buxoroning Narshax qishlog’iga jo’naydi. Bu haqida muarrix Abu Bakr
Muhammad Narshaxiy (899-959/960) yozadi: “Dastlab Muqanna diniga kirgan va
uning dinini yuzaga chiqargan qishloq. Keshning Subax nomli qishlog’i bo’lib, u
qishloq aholisining ulug’ kishisi Umar Subaxiy edi” 2
.
Kesh viloyatining Subax qishlog’ida 778 yilda xalifa Maxdiga qarshi isyon
ko’tarishgan edi. Bu haqda muarrix Tabariy ham xabar beradi. Mazkur harakatga
Subax qishlog’i ulug’ kishisi Umar Subaxiy yetakchilik qilgan 3
.
IX-XII asrlarda G’uzor shahriga o’rtacha 5 ming kishi yashab vohada
dehqonchilik, chorvachilik, savdo-sotiq va madaniy hayot rivojlangan hamda,
sopol idishlar yasash taraqqiy etgan.
Navqad - Quraysh. Ibn Havqal Xuzor viloyatiga qarashli Navqad Quraysh
shahrini tilga olgan. “Hudud ul-olam”da Navqad Quraysh ekinzorlari ko’p
shaharcha deb yozilgan. Mazkur, asar izohida ko’rsatilishicha Navqad-Quraysh bu
shaharchaning o’rni Kamaytepa yaqinida joylashgan.
Bu shahar Kesh - Nasaf yo’lida joylashgan bo’lib, Istaxriy ma’lumoticha
Keshdan 5, As-Sam’oniy bo’yicha Nasafdan 6 farsax olisda o’rnashgan.
Akademik V.V.Bartold bu shahar hozirgi Qamashi tumanidagi Qorabog’
qishlog’I o’rnida deb qayd etgan.
Qadimshunos M.Ye.Masson fikricha bu shahar o’rni Kamaytepadir.
1
Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001. B. 209.
2
Abu Bakr Muhammad Narshaxiy. Buxoro tarixi. T., 1966. B. 62.
3
Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B. 281-282.
31

biri sifatida yuksak qadrlanib keladi.
Bir qancha manbalarda Shahobuddin Umar Suhravardiyni Bag’dodda vafot
etgan deb yozil sada, Qashqadaryo viloyatining G’uzor tumanida uning azaldan
xalqimiz tomonidan alohida e’zozlanadigan ziyoratgohi mavjud. Bu joy hozirda
Miri Janda nomi bilan mashhur. “ Janda ” so’zi tariqatga kirgan so’fiylar kiyadigan
arabcha "hirqa"ning xalq orasida ishlatiladigan atamasi bo’lib, odatda u juldur, eski
va quroq ma’nolarini bildirib, junli matodan tikilgan ustki libos. Bu
libosni asosan so’fiylar kiyganligi bois pirdan shogirdga o’tgan, shuning uchun
uzoq vaqt kiyilgan va aksar holda ohori uchgan libosga aylanib qolgan. Yuqorida
aytilganidek, shayx Shahobuddin Umar Suhravardiy xalifa an-Nosir saroyida hirqa
libosini kiygizuvchi mutasaddi bo’lgan. Binobarin, u “ Sohibi-l-hirqa ” , “ Sohibi
Janda ” , “ Amiri-l-hirqa ” . “ Amiri Janda ” faxriy unvon bilan atalganligi haqiqatga
to’g’ri keladi. Arab tilidagi “ Amiri Janda ” turkiy xalqlar tilida “ Miri Janda ”
shaklida talaffuz qilinadi. Shahobuddin Umar Suhravardiy umrining oxirlarida
Movaraunnahrda uzoq yillar yashaganligini e’tiborga olsak, uning vafoti shu
mintaqada sodir bo’lib, G’uzor tumani hududida hozirgi Miri Janda G’uzor tumani
hududida hozirgi Miri Janda jome’ masjidi yonida joylashgan maqbara aynan
Shahobuddin Umar Suhravardiyga mansubligi ehtimoldan holi emas. Albatta,
kelgusida olib boriladigai ilmiy tadqiqotlar va yo’nalishlar bu fikrimizni aniqlash
imkonini beradi. Uzoq asrlardan buyon Miri Janda masjid va maqbara xalqiminnag
tabarruk qadamjolaridan biri sifatida e’zozlanib kelganligi bejiz emas. Mustaqillik
yillarida mamlakatimizning barcha shahar va viloyatlaridagi kabi Qashqadaryo
viloyatida ham ko’hna tarixiy yodgorliklar va obidalarni ta’mirlab, mustahkam
ziyoratgohlarga aylantirish borasida talay ishlar amalga oshirildi. G’uzor tumani
oqsoqollari va diniy arboblarning tashabbusi bilan Miri Janda jome’ masjidi
hududida joylashga Shahobuddin Umar Suhravardiy maqbarasi va ziyoratgoh
atrofining batamom qaytadan ta’mirlanishi ham mustaqillik sharofati bilan amalga
oshirilgan xayrli va savob ishlardan bir namunadir.
2.3. Tuman me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining viloyat tarixini
o’rganishdagi ahamiyati
46

birlashtirishga harakat qilingan. Muarrix yuqorida zikr etilgan asarida
Abdullaxonning Balx, Hirot, Qarshi, Shahrisabz, Toshkent, Andijon kabi
shaharlarni tasarrufiga olganligini bayon etgan. Shuningdek, asarda G’uzor
vohasidagi Yangikent, Qovchin, Qoratikan kabi mavzelar ham qayd etilgan.
Jumladan mazkur asarda 1547 yil kuzida Abdullaxonning Qarshi G’uzor va
Shahrisabzni zabt etish holati, G’uzor tumanidagi Qoratikan qishlog’ida lashkarlar
ko’rigini o’tkazganligi va askarlarni rag’batlantirganligi bayon etilgan. Jamshid
mansabli (Abdullaxon) barcha javshanli sipoh bilan zafargoh bayroqni ko’targan
holda dushman tomon yuzlanib, Qoratikan sahrosini gardunasar askarning
qarorgohi qilgandan so’ng o’tkirligi g’ayib nuridek va lorayb sirlari oynasidek
ravshan fikrini nomdor lashkarning ko’rigiga maxsus otlarni, aslahalarni va jangu
jadal asboblarini ko’zdan kechirishga iltifot husnining shu’lasini tashladi. Jahon
bo’ysunadigan farmonga muvofiq, g’olib lashkar va zafar hamda nusrat
(qozonuvchi) askarlar javhar kabi (otlarga) minib va Bahromga o’xshash qon
ichuvchitig’in bellariga bog’lab, suvday suzuvchi tez otlarni maydonda javlon
urdirardilar.
Shu yo’sinda sanash imkoniyatidan tashqari bo’lgan sipoh va yomg’ir
tomchilariday ko’p lashkar to’da-to’da va guruh-guruh bo’lib, dashtu tog’larni
titratgan holda o’z manzillariga ravona bo’ldilar 1
.
Xullas XVI asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrda hokimiyatga
Abdullaxon kelgach, G’uzor ham uning davlati tarkibiga kirgan.
Dehqonchilik Qashqadaryo vohasi XIX -XX asr boshlarida to’rtta iqtisodiy
tumanga bo’lingan.
1 Sharqiy Qashqadaryo - Shahrisabz, Kitob va Yakkabog’ bekliklarining
tekislik va tog’ oldi qismlari.
2. O’rta Qashqadaryo yoki Chiroqchi bekligi hududi.
3. Janubi-sharqiy Qashqadaryo yoki G’uzor bekligi yerlari.
4. Qashqadaryoning quyi oqimidagi Qarshi vohasi yerlari.
Janubi -sharqiy Qashqadaryo, jumladan G’uzor iqtysodiy tumani aholisi suv
1
Hofiz Tanish al-Buxoriy. Abdullanoma ("Sharafnomayi shohiy") 1-kitob. T., 1999. B . 199.
13

kishining singillari Xadicha bibining qabrlarini ziyorat etishadi. Ishlarini,
mushkullarini oson etishlarini so’rab iltijolar qilishadi.
Qolaversa, ziyoratgoh yonida jom'e masjidining bunyod etilishi ko’plab
mo’min-musulmonlarning dilini xushnud etdi. Ular mustaqillik tufayli yaratilgan
bu imkoniyatga shukronalar bildirishmoqda. Masjid eshigi barcha fuqarolarimiz
uchun doimo ochiq. Juma kunlari bu yerga jamoa bo’lib namoz o’qish uchun
atrofdagi mahallalardan yuzlab kishilarning kelishining o’ziyoq mamlakatimizda
fuqarolarga islom amallarini ado etishlariga barcha imkoniyat yaratib
berilayotganidan darak berib turibdi. Hayit kunlarida esa namoz o’quvchilar soni
bir necha barobar ortadi.
Bir so’z bilan aytganda, “ Musofir ota ” ziyoratgohi mamlakatimizda qadrlanib,
ulug’lanib kelinayotgan yuzlab muqaddas ziyoratgohlardan biri. Bu
ziyoratgohlarda yotgan aziz-avliyolar ruhlari mamlakatimiz istiqbolini,
fuqarolarini doimo har xil balo-qazolardan asrab kelgan va bundan keyin ham
asraydi. Bizning burchimiz esa muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov boshlagan
hayrli ishlardan ulgu olib, mo’tabar zotlar ruhiga hurmat ko’rsatib “ Musofir ota ”
singari qadamjolarni obod etish.
Rivoyatlarga qaraganda buyuk sarkarda Amir Temur hazratlari ham harbiy
yurishlar davrida bu yerda to’xtab, Musofir ota ruhlaridan madad so’rarkan.
Sohibqironning da’vatlari bilan o’z vaqtida bu yer ancha obod etilgan ekan.
Albatta, “ Musofir ota ” ziyoratgohi G’uzor tumanining muhim tarixiy
maskanlaridan biri. Qolaversa, bu joy arxeologik ahamiyati bilan ham
zamondoshlarimiz va kelajak avlod uchun qadrlidir.
Miri Janda ziyoratgohi haqida. Ko’hna va ibratlarga boy tarix, xilma-xil
milliy va diniy qadriyatlarga ega yurtimizning turli go’shalarida saqlanib qolgan,
istiqlolimiz sharofati tufayli xalqimizning ma’naviy boyligi bo’lgan bu tarixiy
obida va yodgorliklarni ta’mirlash, ularni muhtasham va betakror ziyoratgohlarga
aylantirish yo’lida ko’plab ishlar qilinmoqda. Qashqa vohasining qadimiy
shaharlaridan biri bo’lgan G’uzor tumani hududida ham talay tariziy maskanlar
mavjud. Mana shunday qadamjolardan biri tuman markaziga yaqin hududda
42

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
Tarix kafedrasi
Omonov Shoxruh Sobirovich ning
5120300 Tarix (Mamlakatlar va mintaqalar bo'yicha)
ta’lim yo'nalishi bo'yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va
ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati ”
mavzusida yozgan
Qarshi shahri
1

qidiruv ishlari natijasida, bu vohadan yuzdan ortiq tarixiy yodgorliklar ro’yxatga
olindi.
Tuman hududining Batosh qishlog’ida olib borilgan ar xeologik qazilma
ishlari natijasida aniqlangan Qo’rg’on chada ellinizm davriga (eramizdan avvalgi
IV-III asrlar) oid qadimgi qishloq va shahriston xarobalari o’rganildi. Qadimgi
yunon tarixchisi Kurtsiy Rufning yozishicha, Is kandar eramizdan avvalgi 327 yilda
Nautakaga yurish qil ran. Nautakaga borish uchun esa G’uzor va Dehqonoboddan
o’tiladi. G’uzor vohasi 3000 yillik tarixga ega bo’lgan “ Avesto ” kitobida Gazaba
sifatida tilga olinganiga e’ti bor qaratadigan bo’lsak, bu zaminning milliy
tariximizdagi qanchalik o’rni borligini bilib olgan bo’lamiz.
“ G’ uzor qadim Turonning obod manzillaridan biridir ” , deb yozadi Herman
Vamberi. XVIII asrning oxiriga kelib, mam lakatda osoyishtalikka erishilgani
tufayli, qisman iqti sodiy siljishlarga erishildi. Sug’orish ishlari, ilm-ma’ rifat rivoj
topdi. Masjid va madrasalarda hayot tik landi. Bir necha karvonsaroylar qurildi.
Ayniqsa, G’u zorning ko’rki bo’lgan “Oqsaroy” deb atalgan karvonsa roy ikki
qavatli aylanma imorat, pishiq va mustahkam qilib ishlangan darvozasi bo’lib, u
qal’aning shimoliy darvozasi yonida joylashgan edi. G’uzorda o’ndan ortiq mas jid
qurilgan, qal’a baland devor bilan o’ralgandi. Atro fidagi handaq suv bilan
to’ldirilgan. Qal’aning to’rtta dar vozasi bo’lib, ko’priklardan ichkariga kirilgan.
Hozirgi Pachkamar suv havzasidan yer osti quvuri orqali o’z bosimi bilan qal’aga
suv keltirilgan.
Qashqadaryo viloyati qadimdan aziz-avliyolar, olimu-ulamolar maskani. Bu
yerda qanchadan-qancha ulug’larimizning ruhi-xoki qo’nim topib, xalqimizning
muqaddas qadamjolariga aylangan. Ana shu yurtning bir bo’lagi hisoblanmish
G’uzorda ham bunday muqaddas ziyoratgohlar, qadimiy qabristonlar talaygina.
G’uzor Buyuk Ipak yo’lining chorrahasida joylashgan. Bu yerdan Osiyoning turli
mamlakatlariga olib boruvchi karvon yo’li o’tgan bo’lib, G’uzorda qanchadan-
qancha savdo karvonlari, harbiy qo’shinlar to’xtab o’tishgan. Ular orasida ko’plab
olimlar, ulamolar, tarixchi-yu, shoirlar, davlat arboblari bo’lishib, ana shu buyuk
zotlar bu ko’hna yurtda biroz dam olishgan, mehmon bo’lishgan, non-tuz
38

Ayniqsa, Qo'shtepa qishlog'idagi Yalpoqtepa yodgorligi so'nggi yillarda nafaqat
Vatanimizdagi, hatto xorijiy qadimshunos olimlarning ham e’tiborini tortib
kelmoqda. Bugungi kunda anna shu yodgorlik G'uzorning qadimgi o'rni sifatida
e’tirof etilmoqda. Ularning fikriga ko'ra, G'uzorning Buyuk Ipak yo'lidagi roli hali
juda ko'p tadqiqotlarni talab qiladi.
G’uzor shahri yaqinidagi Yalpoqtepada arxeologik tadqiqotlar olib borgan
qadimshunos olimlar fikrlariga ko’ra, miloddan avvalgi IV asrda, ya’ni
Makedoniyalik Iskandar bosqini davrida bu tepalikda joylashgan qal’a va shahar
G’uzorning markazi bo’lgan. Yalpoqtepa mahobatli mudofaa devorlari bilan o’rab
olingan 6 ga maydonga ega bo’lgan kvadrat shaklidagi shahar-qal’a qoldiqlaridir.
250x250 m o’lchamdagi bu yodgorlik relyefidan ham mudofaa tizimi murakkab
tarx asosida ishlab chiqilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.
Qal ’ aning janubiy devorining sharqiy va g ’ arbiy qismlarida ikkita darvoza
qurilgan , janubiy tomoni uning ikki burchagida oldinga turtib chiqqan ikkita
mudofaa burjlari , ya ’ ni minoralar bilan mudofaa qilingan . Qal’aning ichida, uning
shimoliy-g’arbiy burchagida tomonlarining uzunligy 70x70 metr, hozirgi kunda
ham baliandligi 13-14 metr bo’lgan ulkan arkning qoldiqlari mavjud. Qadimshunos
olim A.Rayimqulovning fikricha, Yalpoqtepadan olingan bu ma’lumotlar
G’uzorning uzoq o’tmishi haqida juda boy manba bo’la oladi.
XULOSA
G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha
51

“Musofir ota” ziyoratgohi
64

Hozirgi G’uzor shahridan 8-9 km shimolda joylashgan Xo’ja Buzruktepa
qoldiqlari bizgacha yetib kelgan. G’uzor shahri xarobalari hisoblanadi. Qo’shtepa
va Yorg’unchi qishloqlari o’rtasida 6-7 ga maydonni egallagan yirik arxeologik
manzilgoh Yapaloqtepadagi shahar arablar istilosidan so’ng hozirgi G’uzor shahri
o’rniga ko’chgan. Arxeologik qazishlar vaqtida Yalpoqtepadan o’rik, qovun,
tarvuz urug’lari topildi 1
.
Bular vohada dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq
rivojlanganligidan dalolat beradi. So’nggi vaqtda ham qadimshunos olim
A.Rayimqulov rahbarligidagi O’zRFA Ya.G’ulomov nomidagi Arxeologiya
instituti ekspeditsiyasi Yalpoqtepada qazish ishlarini izchil davom ettirmoqda.
Tadqiqotchilar ma’lumoticha Subaxtepa, bugungi kunda Sovbog’ qishlog’i
yaqinidagi tepalik bo’lishi ehtimoldan holi emas. Sovbog’liklar bu tepalikni
Yalpoqtepa deb atashadi. Sovbog’ qishlog’i Kerayit va G’armiston qishloqlari
kesishadigan hududda joylashgan 2
. Shuningdek hozirgacha Batosh qishlog’i
o’rnida Qo’rg’oncha arxeologik yodgorligida qazish ishlari olib borilgan va
ellinizm davriga oid yarim yerto’lasimon turar-joylar ochib o’rganilgan 3
.
XV asrga oid Samarqand hujjatlarida keltirilgan Xuzor (G’uzor) shahri
hududida ilk makonning vujudga kelishi milodning dastlabki asrlariga borib
taqalishi aniqlangan. Shahar Shahrisabz va Qarshini Termiz bilan bog’lovchi
karvon yo’llari kesishgan hududda joylashgan. U qo’rg’on devorlari bilan o’ralgan
bo’lib arkka, bir qancha guzarlarga va shahar darvozalariga ega bo’lgan hamda
maydoni 12 ga ga yetgan. Ushbu belgilarga ko’ra G’uzorni karvon yo’llarida
joylashgan uncha yirik bo’lmagan savdo, hunarmandchilik shaharlari sirasiga
kiritish mumkin 4
.
1
Лунина С.Б. Города Южного Согда VIII-XII вв. Т., 1984. –С.71.
2
H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B.135.
3
H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B.10.
4
Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998. B.391.
19

ahamiyati vohaning tarixiy geografiyasini o’rganish borasida muhim ma’lumotlar
qo’lga kiritilganligi bilan izohlanadi.
Xuzor G’uzordaryo vodiysida joylashgan bo’lib, Sug’dni Toxariston
(Baqtriya) bilan bog’laydigan muhim strategik va qulay savdo yo’lidagi
(chorrahadagi) rustoq (yirik qishloq, tuman, shahar) lardan biri sanalgan. Mazkur
rustoq yuqori va quyi Qashqadaryo vohasi hududlarini geografik jihatdan bir-
biridan ajratib ham turgan.
Qadimshunoslarning bergan ma’lu motlariga ko’ra Qashqadaryo hududi ikki
yirik viloyatga bo’lingan. Qadimgi Yunon manbalarida Kesh atrofi Ksen tepa,
Nasaf esa Nautaka deb yuritilgan. G’uzor shahri va tumani ikki hudud o’rtalig’ida
joylashgani, obod va sersuv ligi tufayli ikki viloyat hukmdorlari o’rtasida talash
bo’lgan. Oqibatda G’uzor doimo aziyat chekkan, vayron etil gan shahristonlar
aholisi boshqa joylardan makom izlash ga majbur bo’lgan. Xususan, ayrim
manbalar G’uzor shahris toni bir necha bor bir necha joyda tiklangani haqida
ma’lumotlar beradi.
G’uzorning qadimiy maskan ekanini e’tirof etish uchun eramizdan ilgarigi
329-328 yillarda Aleksandr Makedon skiyning harbiy yurishlari bilan bog’liq
manbalarni o’rga nish muhim ahamiyatga ega. Makedonskiy Oksdan (Jayxun)
o’tib, Sug’d yeriga keladi. Tarixchi Arrianning ta’kidla shicha, Baqtriya satrgi
(saltanati) Bes Nautaka hududidagi qal’alardan birida qo'lga olingan. Bu qal’a esa
Yakkabog’ va G’uzor shaharlari oralig’ida joylashganini e’tiborga ol sak, G’uzor
tumani hududidagi madaniy taraqqiyotning il dizi chuqur ekaniga shubha qolmaydi.
Binobarin tuman hudu didagi Sovbog’tepa, Yalpoqtepa, Ulug’tepa, Qo’shtepa,
Xo’ja buzruktepa, Martepa, Xo’jarummoztepa, Lo’litepalar o’rnida topilgan shahar
va qo’rg’on xarobalari fikrimizga rad etib bo’lmas guvohlik beradi. Qolaversa,
Buyuk Ipak yo’li va bilan bog’liq, el orasida tildan-tilga o’tib kelgan rivoyat va
ertaklar zamirida xalqning buyuk xotirasi yotibdi. Zero, xalqimizning “rivoyatlar -
haqiqat bulog’idan suv ichadi”, de gan gapida jon bor.
G’uzor Arab bosqinchilari tomonidan bosib olinishi haqida arab tarixchisi
At-Tabariy 721-723 yillar voqea larini ta’riflab qo’yidagilarni yozadi: “Arab
10

G'uzor vohasi aholisining aksariyat qismi o’zbeklar bo’lib, qishloqlarda 97
foizdan ziyod aholi yashagan. Qo’ng’irotlar Qirshak tumanida 7125 kishi, yuqori
Kichik va Katta O’radaryolar bo’ylarida - 8875 kishi, G’uzordaryo vodiysida -
4570 kishi istiqomat qilishgan.
Rossiya zobiti kapitan Arxipov ma’lumotlariga ko’ra, G'uzor bekligi aholisi
40.000 ga yaqin hovli va o’tovlarda istiqomat qilib, bir qismi ko’chmanchi qirg’iz -
qo’ng’irotlar, bir qismi esa o’troq, o’zbek-qovchin, sart, xo’ja va tojiklardan iborat
bo’lgan. Manbalarda G’'uzor shahrining o’zida 20.000 ga yaqin aholi istiqomat
qilishi qayd etilgan. G’uzorda razvedka ishlarini olib borgan polkovnik Fedorov
kapitan Arxipovning ma’lumotlarini tasdiqlagan holda, beklikda katta yoshdagi
aholi soni 25.000 kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 25.000
kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 50.000 kishidan ortiq
bo’lganligi haqida ma’lumot bergan. Shundan 20.000 atrofida, ya’ni jami aholining
80 foizga yaqini o’zbeklar, 5000 atrofida, yohud 20 foizga yaqin qismini tojiklar
tashkil qilgan. Bundan tashqari G’uzor shahrida bir necha yahudiy oilalari; 50
nafarga yaqin hindlar, 5 nafar afg’on va 50 nafar lo’lilar istiqomat qilishgan.
G’uzor bekligi aholisini turmush tarziga ko’ra o’troq va ko’chmanchi
chorvador aholi guruhlariga ajratish mumkin. Beklik aholisining 15000 ga yaqin
(60 foizi) o’troq aholi, 10.000 ga yaqini (40 foizi) ko’chmanchilardan iborat.
bo’lgan. O’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasida aniq chegara belgilanmagan.
Chunki ko’chmanchilarining o’ziga to’q oilalari va oqsoqollari qishda shaharlarda
va yirik bozorlari mavjud qishloqlarda yashashga harakat qilishib, yoz oylarida
ko’chmanchi hayot tarzini yanada davom ettirganlar. Chorvasi qamroq bo’lgan
kambag’al ko’chmanchilar o’z qishloqlari yaqinidagi lalmi yerlarga boshoqli
ekinlar ekishib, chorvaga qishlash uchun qo’ton va o’zlariga o’tov tikishib,
ko’chmanchi hayot tarzini deyarli yo’qotmagan holda yashaganlar.
G’uzor bekligida 6 ta amloklik bo’lib, 20.000 hovli va aholisi 60.000 ga ega
bo’lgan qung’irotlar va quramalar istiqomat qilganlar.
Qo’ng’irotlar G’uzor volostida 1 625 kishi, Tangiharam volostida 1645
kishi, Yangikent volostida 20 615 kishi yashashgan. Taniqli elshunos olima
53

lashkar boshisi Said al-Xarashiy Keshdan chiqib, G’uzor tomonga otlangan paytda
(G’uzor turkiy qavmlari orasida eng mustahkamligi bilan nom qozongani aytiladi)
qal’aning yaqini ga yo’lab bo’lmasdi”.
Bir so’z bilan aytganda, Jahongir Temurning G’uzorga mehrini, e’tiborini
ko’pgi na tarixiy manbadan bilib olish mumkin. Xususan, manba shunoslarning
ma’lumotlariga ko’ra, Sohibqiron boboka lonimiz Hindiston, Eron, Iroq, Turkiya,
Kavkazorti yurishlariga borayotganda va undan qaytganlarida albatta G’uzorga
kelib, ulug’larni ziyorat qilishni va ziyofatlar be rishni kanda qilmaganlar.
Bu shahar Temuriylar avlodlariga ham tabarruk maskan bo’lib qolgan.
Sohibqiron bobokalonimiz avlodlaridan bo’lgan Boqi Tarxon Buxoroga hokim
bo’lgan paytda Shay boniyxon Buxoroni bosib oladi. Boqi Tarxon Qarshiga keladi,
shaharni bosib olgandan so’ng, mustahkam qal’asi bor G’uzorga Boqi Tarxon
kelib panoh topadi. Ko’p o’tmay, janglarda yengilib, bu yerdan ham ayriladi,
yerlari Shay boniyxon tasarrufiga o’tadi.
Tarix sahifalarini varaqlar ekanmiz, har bir asr qatida G’uzor tumani bilan
bog’liq voqealarga ko’p bor ko’zimiz tushadi. XVIII asrning birinchi yarmida
Ashtarxoniylar saltanatining so’nggi yillarida xonlik jug’rofiy tomon dan kichrayib
ketgan edi. Bunday parchalanish ildizlari XVII asrning ikkinchi yarmida
boshlangan bo’lib Movarounnahr Ashtarxoniylar hukmronligi davrida Buxoro,
Samarqand, Sog’arj, O’ratepa, Shahrisabz, G’uzor viloyatlariga bo’lingan edi. Bu
viloyatlarning ham ayrimlari mustaqillik da’vosi ni qilayotgan edilar. Eron shohi
Nodirshoh Afshor va unging o’g’li Rizoqul 12 ming kishilik qo’shin bilan kelib,
Qarshini qamal qilgan og’ir bir sharoitda, G’uzor hokimi Boboxon 3000 kishilik
lashkar bilan Eron shahzodasi Rizoqulga yor damga kelishi tarixiy xato bo’lsa-da,
bunday quvvatga ega bo’lgan G’uzor viloyatining borligi, o’z nufuziga ega
hokimlik mavjudligidan dalolat beradi.
XIII asr boshlarida G’uzor vohasi ham mo’g’ullar hujumiga duchor bo’lgan.
XIV asrning ikkinchi yarmida Sohibqiron Amir Temur markazlashgan davlatga
asos solganda G’uzor muhim iqtisodiy, harbiy va savdo markaziga aylangan.
Mazkur shahar Sohibqiron uchun muhim strategik qarorgoh sifatida rol o’ynagan.
11

va amaliy jihatlari, inson adob-axloqi va sog’lom turmush tarziga doir asosiy
masalalar batafsll bayon qilinganligi bois o’ziga xos dasturiy qo’llanma sifatida
azaldan barcha so’fiylar tomonidan chuqur o’rganilgan. Shuningdek, ushbu asarda
tasavvufning tartib-qoidalari hamda isloln dinining aksar aqidaviy jihatlari ham
ilmiy asosda sharhlangan. Nodir manba sifatida unga Sohibqiron Amir Temur
saroyida faoliyat ko’rsatgan mashxur olim Sayyid Sharif Ali ibn-Jurjoniy (u 1413
yilda Samarqandda vafot etgan) tomonidan qimmatli sharh yozilgan. Dastlab olim
al-Orifiy tomonidan turk tiliga va Zahirridin Abduraxmon ibn Ali ash-Sheroziy va
shayx Iziddin Mahmud ibn Ali al-Koshiy an-Naztariy tomonidan ikki marta fors
tiliga ham tarjima qilingan. Keyingi asarlarda “ Avorif al-maorif ” ning nemis va
ingliz tillariga ham tarjima qilinganligi haqida ma’lumotlar bor. Bundan tashqari
Shahobuddin Umar Suhravardiyning “ A’lom al-xudo va aqiydat arbob at-takiy ”
( “ Hidoyat alomatlari va taqvodorlar aqidasi ” ) nomli boshqa bir asari ham, nomidan
ko’rinib turganidek, odamlarni to’g’ri, hidoyat yo’liga boshlab, ularni sog’lom
aqida ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Kalomiy (aqidaviy, e’tiqodiy) masalalarga
bag’ishlangan ushbu asar o’nta bo’limdan iborat bo’lib, turk olimi Hoji Xalifaning
yozishicha, asar muallif tomonidan Makkai Mukarramada yaratilgan. Shuningdek,
ba’zi ada biyotlarda Shahobuddin Umar Suhravardiy qalamiga mansub boshqa
ba’zi asarlar haqida ham zikr etilgan bo’lsa-da, lekin yozma manbalardan ular
haqida aniq ma’lumotlar uchratmaganligimiz uchun hozircha bu asarlar xususida
to’xtalmadik.
Shahobuddin Umar Suhravardiyning ko’plab shogirdlari, izdoshlari bo’lib,
ular orasida Nizomiddin (u 1257 yilda vafot etgan) yana bir o’g’li Muhammad
otasi asos solgan tariqatning davomchisi sifatida faoliyat ko’rsatgani haqida
manbalarda zikr etilgan. Allomaning to’ng’ich o’g’li Shayx Zayniddin (1164-
1259) diniy va jamoat arbobi sifatida Toshkentga kelganligi bir qancha manbalarda
qayd etilgan. U Toshkent shahrining obodonchiligi, ravnaqi yo’lida ko’plab xayrli
ishlarni amalga oshirgan. Shayx Zayniddin uzoq yillar Toshkentda yashab, shu
joyda 95 yoshida vafot etgan. U abadiy qo’nim topgan Toshkentning hozirgi
Ko’kcha dahasida joylashgan maqbarasi azaldan xalqimizning aziz qadamjolaridan
45

ko’pchilikni tashisil etadi.
Saroy urug’iga kiruvchilar To’rtsari, Siyroq, Oqto’nli, Sovlig’or, Jonbuloq,
Yomonsaroy, Sovbog’, Yorg’unchi kabi qishloqlarda istiqomat qilishadi. Qorako’l,
Pachkamar qishloq fuqarolar yig’inlariga qarashli qishloqlarning kupchilik aholisi
qo’ng’irotlardir. Yangikent, Qoratikan va boshqa qishloqlarida mang’itlar
istiqomat qilishadi. Bu urug’larning vakillari boshqa qo’shni qishloqdarda turli
uruglar' vakillari bilan birgalikda ham yashashadi 1
.
G'uzordaryo havzasida hardurilar yashashib, ular vohada va tog’da
yashovchi guruhlarga bo’lingan. Tog’larda yashovchilar yarim o’troq o’zbeklarga
yaqin turgan. Lekin hardurilarning etnik tarixi o’rganilmagan. XX asr boshlarida
hardurilar G'uzor volostida - 5.570 kishi, Tangiharam volostida - 2.220 kishi,
G'uzor uyezdida jami 7790 kishi yashashgan.
VIII asr boshlarida G’uzor (Xuzor) alohida boshqaruvga ega bo’lib, Sabukr
ismli podsho idora qilgan. Muarrix at-Tabariy (VIII asr) Xuzor hukmdorlarini
"Xuzor maliki", "Xuzor dehqoni" deb atagan. Xuzor dehqoni (xokimi) Sabukr
ismli turk kishisi edi. Arablar hujumi davrida bu qal’ani zabt eta olmagach, tinchlik
sulhi bilan qo’lga kiritgan.
Xullas, G’uzor vohasida aholi o’troq va yarim o’troq yashashib, etnik tarkibi
turli -tuman o’zbek qavmlaridan hamda boshqa xalqdardan (arablar, tojiklar,
hardurilar) va h.k.dan iborat bo’lgan.

1
Nuriddinov X. G‘uzornoma. T., 2011. B.121.
24

joylashgan Miri Janda ziyoratgohidir. Tumandagi diniy arboblar, fidoiy oqsoqollar
va tadbirkor rahbarlar sa’y-harakatlari tufayli zamonlar o’tishi bilan ta’mirtalab
holga kelib qolgan bu maskanni batamom qaytadan ta’mirlab zamonaviy, ko’rkam
ziyoratgohga aylantirish boshlanib, shu kungacha talay ishlar amalga oshirildi. Bu
xayrli va savob ishlar Muhtaram Predizentimiz Islom Karimovning “ Buyuk
ajdodlarimizning bebaho merosini tiklash, qadr-qimmatini joyiga qo’yish, ularning
qadamjo va ziyoratgohlarini obod qilishdek baxt siz bilan bizga nasib etganidan
har birimiz haqli ravishda faxrlanamiz ” degan ko’rsatmalarining amaliy ifodasidir.
Miri Janda ziyoratgohi, xususan, undagi azaldan tabarruk qadamjolardan biri
sifatida musulmonlar hurmati va ehtiromida bo’lib kelgan maqbara haqida keng
xalq ommasi orasida ham shuningdek, u haqda yozgan barcha olimlarning
tadqiqotlarida ham uni aslida buyuk mutasavvuf, Suhravardiyya tasavvufiy
tariqatining asoschisi Shayx Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy nomi bilan
bog’lab kelganlar. Binobarin, Islom dinida, xususan, tasavvufda yuksak maqomga
ega bo’lib mustaqil tariqatga (suhravardiyyaga) asos solgan bu shaxsning hayoti va
faoliyati haqida ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir.
Shahobuddin Umar Suhravardiyning ilmiy-ma’naviy merosi u asos solgan
tasavvufiy ta’limotning butun mazmun-mohiyatini o’zida mujassam qiladi.
Manbalarga ko’ra uning qalamiga mansub “ Avorif al-maorif ” ( “ Ma’rifat
tuhfalari ” ) asari bo’lib, arab tilida yozilgan bu muhim asar tarkibiy jihatdan
oltmish uch bobdan tashkil toptan. Mazkur asar Suhravardiya ta’limotining nazariy
va amaliy jihatlari, inson adob-axloqi va sog’lom turmush tarziga doir asosiy
masalalar batafsll bayon qilinganligi bois o’ziga xos dasturiy qo’llanma sifatida
azaldan barcha so’fiylar tomonidan chuqur o’rganilgan. Shuningdek, ushbu asarda
tasavvufning tartib-qoidalari hamda isloln dinining aksar aqidaviy jihatlari ham
ilmiy asosda sharhlangan. Nodir manba sifatida unga Sohibqiron Amir Temur
saroyida faoliyat ko’rsatgan mashxur olim Sayyid Sharif Ali ibn-Jurjoniy (u 1413
yilda Samarqandda vafot etgan) tomonidan qimmatli sharh yozilgan. Dastlab olim
al-Orifiy tomonidan turk tiliga va Zahirridin Abduraxmon ibn Ali ash-Sheroziy va
shayx Iziddin Mahmud ibn Ali al-Koshiy an-Naztariy tomonidan ikki marta fors
55

va Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’, G’uzor Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati
taraqqiyotida alohida o’rin tutadi” 1
.
Qashqadaryo vohasidagi G’uzor tumani tarixi hanuzgacha to’laqonli
o’rganilmagan. Shu boisdan to’plangan ma’lumotlarni qaytadan ko’rib chiqishni,
yangi manbalarni ilmiy muomalaga kiritib, xolisona va haqqoniy yoritishni hozirgi
istiqlol davri taqozo qilmoqda.
Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy
ishning maqsadi G’uzor tumanida joylashgan tarixiy-me’moriy yodgorliklar,
ziyoratgohlar va muqaddas qadomjolarni o’rganish va ularning voha tarixini
yoritishda tutgan o’rnini ilmiy tadqiq etishdan iborat. Asosiy maqsaddan kelib
chiqib quyodagi vazifalar belgilandi:
- G’uzor tumanining geografik o’rni va aholi joylashuvi tarixiy asoslarini
tadqiq etish;
- G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ularning qurilishi va tarixiy
ahamiyatini ilmiy manbalarda yoritib berish;
- G’uzor tumanida mavjud ziyoratgohlar, muqaddas qadamjolar tarixini
yoritish;
- Tumanda mavjud va bizning davrimizgacha yetib kelgan yuksak madaniy
meros obidalarining ma’naviyatimizdagi o`rnini ochib berish;
- Qashqadaryo vohasi tarixini o’rganishda G’uzor tumani me’moriy
yodgorliklarining muhim omil ekanligini tadqiq etish.
Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati:
Bitiruv malakaviy ishidagi tadqiqotning uslubiy ahamiyati shundan iboratki,
unda o’rganilgan materiallardan tezis va o'quv qo'llanmalari tayyorlashda, oliy va
o`rta-maxsus o`quv yurtlaridagi Qashqadaryo tarixi va G’uzor tumani me’moriy
yodgorliklari mavzularini yoritishda keng foydalanish mumkin. Ushbu ishda
G’uzor tumani me’moriy yozgorliklari va ularning Qashqadaryo vohasi tarixini
o’rganishdagi ahamiyati manbalar asosida puxta yoritildi.
1
Karimov I. Bunyodkorlik yo‘lidan 4-tom, T.: "O‘zbekiston", 1996. B. 132.
4

ham bor. Shu tufayli har bir asrda ul zotga ixlos qiluvchilar soni ortib, uning qabri
muqaddas ziyoratgohlardan biriga aylangan. Xalq kuchi bilan ziyoratgoh
obodonlashtirilgan. Abdulla xo’ja qabrining atrofiga o’tgan asrlar davomida
ko’plab elning fozil, obro’li, kayvoni insonlarining xoklari qo’yilgan. Buni
qabristondagi ko’plab qadimiy, qimmatli qabr toshlari ham ko’rsatib turibdi.
Mustabid tuzum davrida milliy qadriyatlarimiz, diniy rasm-rusumlarimiz, urf-
odatlarimiz ancha toptaldi. Kishilarga ma'naviy ozuqa berib turgan, insonlarni
to’g’rilikka, halollikka undovchi odatlar bir muncha chegaralab qo’yildi. Masjidu
ziyoratgohlar eshiklari xalq uchun yopib qo’yilgani ham bor gap. Muqaddas
joylarga ziyorat uchun keluvchilarga har xil sun'iy to’siqlar qo’yilib, ular tazyiq
ostiga olindi.
Bu kabi tazyiqlar “ Musofir ota ” ziyoratgohini ham chetlab o’tmadi. Ziyoratga
keluvchilarni qadamjo eshigidan kiritmaslik, bu yerga kelganlarga avliyolarga
ixlos qilishni eskilik sarqiti deb tushuntirish holatlari yuz berganini keksa va o’rta
avlod vakillari yaxshi bilishadi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach muhtaram Prezidentimiz tashabbusi
bilan aziz-avliyolar qo’nim topgan maskanlarni keng xalq ommasi ixtiyoriga
topshirib qo’yishga, masjidu madrasalarni, ulug’lar qadamjolarini obod etishga,
ularni zamonaviy usulda ta'mirlashga katta e'tibor berilmoqda. Yurtboshimiz
boshlab bergan ma'naviy ko’mak “ Musofir ota ” ziyoratgohiga bo’lgan sovuq
munosabatlarni ham o’z harorati bilan eritib yubordi. Mustaqillikdan so’ng bu
ulug’ manzilgoh eshiklari ziyoratchilar uchun keng ochib qo’yildi. Bu qulaylikdan
kishilarimiz nihoyatda xursand bo’lishib, Prezidentimiz sha'niga,
mustaqilligimizga ming bor rahmatlar aytishib, duo qilishmoqda. Ziyoratga kelgan
qariyu-yoshning dili poklanib, aziz-avliyolar ruhlaridan madad olishayotir.
Mustaqillikdan keyin “ Musofir ota ” ziyoratgohi va qabristoni ham butunlay
o’zgacha chiroy ochdi. Ilgari qarovsiz holga tashlab qo’yilgan, haroba holga tushib
qolgan bu muqaddas joy zamonaviy holda ta'mirlanib, kishilarning sevimli
qadamjosiga aylantirildi. Ziyoratga keluvchilarning bu yerdan bahri-dili ochilib
ketadi.
40

G’uzorda tarixiy jihatdan katta ahamiyatga molik bo'lgan ko'plab arxeologik
tadqiq etiladigan maskanlar mavjud. Ularning ba’zilari hozirgi kunda
obodonlashtirilmoqda, ayrimlarida esa olimlar tomonidan tadqiqot ishlari olib
borilmoqda. Ta’kidlash joizki, G'uzor shahri va tumanini qadimdan rivojlanib,
o'tmish voqealariga guvoh bo'lgan o'lkalar qatoriga qo'shish mumkin.
G’uzor shahri shahar nomi bilan ataluvchi daryo - G’uzordaryo sohilida
tepalik bo’lib, uning asosiy qismi daryoning o’ng tomonida joylashgan. Daryoning
shundaygina q irg’og’iga kelib tutashuvchi te palikni Qo’rg’on, deb atashadi.
Aytishlaricha, bu tepalik G’uzor to’rasining Qarorgohi bo’lib, 1920 yil 2
sentabrida Saidakromxon to’ra Buxoro amiri Said Olimxon bilan birgalikda o’z va -
tanlarini tark etganda o’t qo’yib, yoqib yuborilgan va shundan buyon 6 gektar
maydonni egallagan bu joy tepalikka aylanib qolgan 1
. Keksalarning hikoyalariga
ko’ra, qo’rg’onda boshqaruv idoralari, to’raning yashash joyi, uning harami,
zindon va boshqa davlat ishlari uchun zarur bo’lgan muassasalar joylashgan.
Kultepadan boy lik qidirib uni kovlagan kishilar qo’rg’onning qoldiqlarini ham
butunlay vayron qilishib, tuproq uyumiga aylantirishgan.
Qo’rg’on vayronalarining G’uzordaryo qirg’oqlariga tutashgan joyida g’orga
o’xshash, balandligi 2 metrlar chamasidagi ichkariga kirib boradigan chuqurlik
bor. El orasida bu g’or mahfiy yero sti yo’li bo’lib, shahar atrofidagi tepaliklar bilan
tutashgan, degan gaplar yuradi. Balki, haqiqatan qam, bu tepaliklar harbiy
ahamiyatga ega bo’lib, atrofni kuzatish va himoya vositasida xiz mat qilgan bo’lishi
mumkin. Vayrona qoldiqlarining nuragan joylarida g’isht devorlar ochilib
qolganligi qo’rg’onning atrofi g’ishtin devorlar bilan o’rab olinganligidan barak
beradi.
Daryo sohili bo’ylab quyiroqda Oqsaroy qurilgan bo’lib, bu imorat ikki
qavatli, keng hovlisining to’rt tarafi aylanasiga ayvonli bo’lgan. O’z davrining
salobatli, ko’rkam binolaridan bo’lgan Oqsaroyda to’ra zamonasida barcha
amaldorlar yashaganlar va shu joyda ishlaganlar. Sho’ro davriga kelib
1
H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B 24-25.
47

Shahobuddin Umar hazratlarining maqbaralari va Miri Janda masjidi joylashgan.
Bu tarixiy ar xeologik qurilish bo’lgan masjid binosi to’ralikning qo’rg’oniga yaqin
bo’lib, to’ra va uning amaldorlari ham shu maskanda namoz o’qiran bo’lishlari
mumkin.
G’uzor shahri sharq tomondan Avg’onbog’, Oqbo’yin, Baxmal qishloqlari
bilan, shimoldan Batosh, Mirishkor va Qo’rg’ontepa qishloqlari, g’arb tomondan
G’armiston, Cho’nag’ar qishloqlari va, nihoyat, janubdan Gulshan, Martepa
qishloqlariga tutashadi.
G’uzor tumanidagi Zangibobo qishlog’i tuman markazidan 15 chaqirim
shimolda joylashgan bo’lib, bu qishloqdagi ziyoratgohni ham mahalliy aholi
Toshkent viloyati, Zangiota tumanida dafn qilingan av liyoga bog’laydilar. Tarixda
o’tgan ulug’ insonlarning bir necha joyda qabrlari borligi haqidagi afsonalarning
qay biri to’g’riligini aniqlash qiyin, ammo shunday bo’lsa-da, bu rivoyat lar
haqiqatda bor gap.
Mustaqillik yillarida Zangibobo qishlog’i mozorida avliyoning qabri
obodonlashtirilib, 2009 yilda tadbirkor Jo’rayeva tomo nidan sag’ana barpo qilindi 1
.
Unda saqlanayotgan bir gazcha kela digan tayoq aynan Zangiboboning tayog’i
sifatida avaylab-asrab kelinmoqda.
G’uzor shahridan shimoli-g’arb tomonga yo’l olgan kishi Keray it, Sovbog’
qishloqlaridan o’tsa, 20 chaqirimga yaqin yo’l bosib Qumcho’p qishlog’iga boradi.
Qishloqning kunbotar tomonida uncha baland bo’lmagan tepalik mavjud bo’lib,
shu atrofdagi aholi uni Qumcho’pota deb ulug’lashadi. Ushbu tepalikning
quyoshga qaragan tomoni yumshoq qum bilan qoplangan bo’lib, yoz oylari oyoq
va bel, boshqa tayanch-harakat a’zolari og’rigan bemorlar peshinda, ayni kum
qizigan paytida unga kiradilar. Bu davolash usuli xalq tabobatining bir ko’rinishi
bo’lishi mumkin va aynan qizigan qum inson tanasini darddan forig’ qilsa kerak.
Atrofda bunday qumli joylar ko’p bo’la turib, odamlar aynan shu joyga kelish lari
balki tepalikning quyoshga nisbatan joylashishi bo’lishi mumkin. Nomi
Qumchp’pota bo’lganligi uchun sovetlar davrida bu maskan ham ateistlar nazorati
1
H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B 31.
49

1 .2. Tuman aholisining joylash ishi
G’uzor vohasi insonlar azaldan yashagan hududlardan biri sanaladi. Buyuk.
tilshunos olim Mahmud Qo'shgariy (XI asr) Xuzorni turk shaharlaridan birining
joy nomi sifatida qayd etgan. Turkystonda ham G ’uzor nomli joy mavjud
ekanligini qayd etgan 1
. Professor T. Nafasovning yozishicha Xuzor (G’uzor) xazar
tarzida V-VII asrlardagi qadimgi turkiy yodnomalarda bitilgan va turkiylar
yashaydigan eng chekka hududlardagi shahar sifatida tilga olinadi 2
. Bulardan
ko’rinib turibdiki, G'uzor vohasida qadimdan turkiy qavmlar yashashgan.
G’uzor vohasidagi Novqad-Qurayshga VIII asrning birinchi yarmida
arablarning quraysh qabilasi guruhi kelib o’rnashgan 3
.
Mo’g’ollar xujumi davrtda vohaga ko’plab turkiy qavmlar kelib
joylashishgan. Sohibqiron Amir Temur va temuriylar davrida G'uzor tayanch
hudud sanalib, vohada qovchin, apardi, barlos kabi qavmlar yashashgan.
Shayboniylar davrida vohaga Dashti Qipchoq o’zbeklari kelishib o’rnashgan va
mahalliy aholi bilan aralashib ketishgan.
G'uzor Buyuk Ipak yo’li chorrahasida joylashganligi sababli turli xalqlar va
elatlarning manzilgohlaridan biriga aylangan.
XIX asr boshlarida Buxoro amirligida 2 mln, shu asr o’rtalarida esa 2,5 mln
kishi istiqomat qilgan. Amirlikda 50 ga yaqin o’zbek qavmlari yashashgan.
Amirlik tasarrufidagi Qashqadaryo vohasiga Kitob, Shahrisabz, Yakkabog’,
Chiroqchi, G'uzor, Qarshi bekliklari kirib, 500 ming kishi istiqomat qilgan. Rus
olimi V.P. Semyonov-Tyanshanskiy XX asrning boshlarida G'uzor shahrida 20
ming kishi istiqomat qilganligini qayd etgan.
XX asrning birinchi choragidagi statistik ma’lumotlarga ko’ra 1924 yilda
Qashqadaryo oblastida 3 ta viloyat tuzilgan: G'uzor, Qarshi, Shahrisabz. G'uzor
viloyatining maydoni 4978 kv.km, aholisi 37405 kishi bo’lib, 1 kv.kmga 7,5 kishi
to’g’ri kelgan. G’uzor viloyatiga G’uzor, Tangixaram (Dehqonobod), Yangikent
1
Mahmud Qoshg ' ariy . Devonu lugotit turk . I - tom . T . , 1960. B .389 .
2
Nafasov T. Qashqadaryo qishloqnomasi. T., 2009. B .409.
3
Shoniyozov K . O ‘ zbek xalqining shakllanish jarayoni . T ., 2001. B .222 .
20

joylashgan Miri Janda ziyoratgohidir. Tumandagi diniy arboblar, fidoiy oqsoqollar
va tadbirkor rahbarlar sa’y-harakatlari tufayli zamonlar o’tishi bilan ta’mirtalab
holga kelib qolgan bu maskanni batamom qaytadan ta’mirlab zamonaviy, ko’rkam
ziyoratgohga aylantirish boshlanib, shu kungacha talay ishlar amalga oshirildi. Bu
xayrli va savob ishlar Muhtaram Predizentimiz Islom Karimovning “ Buyuk
ajdodlarimizning bebaho merosini tiklash, qadr-qimmatini joyiga qo’yish, ularning
qadamjo va ziyoratgohlarini obod qilishdek baxt siz bilan bizga nasib etganidan
har birimiz haqli ravishda faxrlanamiz ” degan ko’rsatmalarining amaliy ifodasidir.
Miri Janda ziyoratgohi, xususan, undagi azaldan tabarruk qadamjolardan biri
sifatida musulmonlar hurmati va ehtiromida bo’lib kelgan maqbara haqida keng
xalq ommasi orasida ham shuningdek, u haqda yozgan barcha olimlarning
tadqiqotlarida ham uni aslida buyuk mutasavvuf, Suhravardiyya tasavvufiy
tariqatining asoschisi Shayx Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy nomi bilan
bog’lab kelganlar. Binobarin, Islom dinida, xususan, tasavvufda yuksak maqomga
ega bo’lib mustaqil tariqatga (suhravardiyyaga) asos solgan bu shaxsning hayoti va
faoliyati haqida ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir.
Manbalarda keltirilishicha, Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy hijriy
539 (milodiy 1144) yilda Xurosonning Suhravard degan shahrida tavallud topib,
632 hijriy (milodiy 1234) yilda, ulug’ 90 yoshda vafot etgan. U yoshligidan
Bag’dodda yashab bu shahardagi mashhur Nozomiyya madrasasida o’z
zamonasining taniqli olimlaridan ta’lim olgan. U diniy va dunyoviy ilmlarni puxta
egallab, ulug’ so’fiy, faqih, usulchi olim sifatida shuhrat qozongan, ilm olish bilan
bir qatorda o’rta asrning ko’plab allomalari singari biror kasb va hunarni egallash
maqsadida tijorat ishlari bilan ham shug’ullanadi. U asos solgan suhravardiyya
tasavvufiy ta’limotining asosiy g’oyasi odamlarning ruhi va qalbini poklashga
qaratilgan bolib, boshqacha ibora bilan aytganda tasavvufiy ta’limot va tarbiyaning
ustozi (shayx at-ta’lim vat-tarbiya) degan sharafli laqab bilan atalgan. O’zining
yuksak ilmiy salohiyati va chuqur bilimi tufayli u deyarli qirq besh yil saltanat
yuritgan mashhur abbosiy xalifa an-Nosir li-Din Ollohning (1180-1225 yillar)
hurmati va e’tiborini qozonib, xalifaga yaqin olimlardan sanalgan. Xalifa an-Nosir
43

keluvchi yo’llar chorraxasida joylashgan edi.
Sharqiy Buxoro bekliklarining Buxoro shahri bilan olib borilgan savdo
aloqalari asosan Qarshi shahri orqali amalga oshirilgan. Malumotlarga ko’ra,
Qarshi, G’uzor shaharlariga sharqiy Buxorodan yiliga 7-8 mingdan ortiq tuyalarda
qishloq xo’jaligi mahsulotlari olib kelingan. Savdo-sotiq qilish uchun yuklar,
asosan tuyalarda va qisman aravalarda tashilgan. Jumladan, G’uzorgacha bir tuyani
1-1 rubl 20 kopeykgacha yollash mumkin bo’lgan.
G’uzor bekligi ham o’zining savdo markazi sifatidan aholisi bilan ajralib
turgan. Buxoro va Qarshini hamda Samarqand va Shahrisabzni Surxon vohasi
bilan bog’lovchi eng yaqin va qulay tog’ yo’li boshlanadigan joyda yuqoridagi
savdo yo’llari kesishadigan chorrahada joylashgan tog’ va tog’ oldi qishloqlari
uchun G’uzorning savdo shahri va chorvachilik mahsulotlari, turli quruq mevalarni
G’uzor bozorida sotishgan.
Bu yerdan, o’z navbatida, vohada hamda xonlikdagi boshqa shaharlarda
yetishtirilgan va ishlab chiqarilgan hamda chet ellardan keltirilgan turli-tuman
mahsulotlar xarid qilingan. G’uzorning savdo markazi sifatidagi ahamiyati,
ayniqsa, uning chorvachilik mahsulotlari va chorva mollari savdosida ko’rinadi.
Har xafta bu yerda bo’ladigan katta mol bozoriga Hisor, Kulob va hatto
Afg’onistondan ham chorva mollari, jumladan qo’ylar olib kelingan. G’uzor
bozorida 4000 tagacha qo’ylar sotilgan. Bu yerga Buxoro, Samarqanddan ham
savdogarlar qo’y sotib olish uchun maxsus kelishgan.
Savdo karvonlari tuyalar va eshaklarda G’uzor orqali Tangixaram va
Darbandgacha, bu yerdan ikkiga bo’lingan holda, bir qismi Boysun shahri orqali
sharqiy bekliklarga, boshqa bir qismi esa o’z harakatini davom ettirib, Sherobod
shahrigacha va u yerdan Amudaryo qirg’oqlarigacha borganlar. G’uzor bekligi
Buxoro amirligining sharqiy bekliklari, Afg’oniston va Hindiston bilan savdo
aloqalarida to’g’ridan-to’g’ri ishtirok etmagan 1
.
Miloddan avvalgi I asr - milodiy VIII asrlarda Subax rustog’i yirik ma’muriy
va savdo markazi bo’lib, Sug’diyonaning ichki savdo va iqtisodiy aloqalarida katta
1
Polk. Fedorov‘. Ko‘rsatilgan asar. B . 171.
36

Taniqli qadimshunos olim R.H.Sulaymonov G'uzor shahri atrofidagi Xo’ja
Buzruktepa (miloddan avvalgi II-II), Xo’ja Rummas tepa (miloddan avvalgi 1-
milodiy XVI), Qo’shtepa (VI-XI), Yalpoqtepa (VII-XIII) kabi vohadagi 100 dan
ziyod (104 ta) arxeolgik manzilgohlarni ro’yxatga olgan 1
.
Yalpoqtepa yodgorligi hozirgi G'uzor shahridan 8-9 km shimolda Qo’shtepa
va Yorg’unchi qishloqlari yaqinida joylashgan. Yalpoqtepa deb atalgan
yodgorlikning xarobalari to’g’ri burchak shaklida bo’lib, 250x200 m.ni tashkil
qiladi. Atrofi mustahkam qal’a devori bilan o’ralgan. Devor qoldiqlari hozirda 10-
11 m ni tashkil qiladi. Qal’ani qo’riqlash tizimi puxta o’ylab tuzilgan. Janubiy
devorning g’arb va sharq tomonida ikkita darvoza o’rni saqlanib qolgan. Janubiy
devorda aylana shaklida qurilgan qo’riqlash minorasi izlari mavjud. Devorning
sharqiy qismida hech qanday iz sezilmaydi yoki vaqt o’tishi bilan (qayta
ta’mirlanish natijasida) yo’qolib ketgan.
Yalpoqtepa yodgorligining shimoliy-sharqiy burchagida to’rtburchak
shaklida 60x60 m kenglikda, 14-15 m balandlikda qo’rg’on qoldiqlari tepalik
shaklida saqlanib qolgan. Qo’rg’on bilan shimoliy va g’arbiy devor o’rtasida ikkita
darvoza qoldiqlari bir tomondan qo’rg’on bilan, ikkinchi tomondan esa minora
devorlariga ulanib ketgan. Qo’rg’onning old tomoni janubi-sharqqa qaraganligi
ehtimoldan holi emas.
Yalpoqtepa yodgorligi atrofida 30-40 ga ga yaqin joyda sopol buyum
parchalarini uchratish mumkin. Bularni o’rganish jarayonida ushbu yodgorlik
miloddan avvalgi II-I asrlardan - milodning VIII asrlarigacha bo’lgan davrda bu
hududda kattagina qadimgi shahar bo’lganligini taxmin qilish mumkin.
O’tgan XX asrning 70-yillariga kelib, qo’riq va bo’z yerlarning
o’zlashtirilishi natijasida mahalliy aholi yodgorlik atrofida har xil sopol idish
parchalari, sopol terakota parchalari va xumlar ichiga joylashtirilgan odam
suyaklarini uchratganligini aytishdi. Bu maskanda ilk o’rta asrlarda foydalanilgan
sopol pechlarni ham uchratish mumkin. Mahalliy aholi sopol pechlarni “xumdon”
deb atashgan. Bunday xumdonlarning bir joyda ko’plab uchrashi shu kasb bilan
1
Сулейманов Р.Х. Древний Нахщаб. Т-С., 2000. С.413.
17

I Bob. G’uzor tumanining geografik o’rni va aholisining joylashishi
1.1. G’uzor tumanining geografik o’rni
Mustaqillik yillarida jahon tamaddunida munosib o’rinda turadigan -
Buxoro, Xiva, Termiz kabi shaharlarning 2500 yilligi, Shahrisabz, Qarshining
2700 yilligi, Samarqandning 2750 yilligi, Toshkentning 2000 yilligi,
Marg’ilonning 1000 yilligi dunyo miqyosida xalqaro YUNESKO tashkiloti
rahnamoligida nishonlandi.
Jumladan Qashqadaryo vohasi ham O’rta Osiyo shaharsozlik
madaniyatining qadimdan rivojlangan viloyatlaridan biri bo’lib, vohada
shaharsozlikning ildizlari miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga borib taqalishi
so’nggi arxeologik izlanishlar natijasida aniqlandi. Mamlakatimiz rahbari
uqtirganidek: “Qadimiy Kesh, Nasaf, Kesh, Koson, G’uzor va boshqa o’nlab
shaharlarda bunyod etilgan madrasa, rabot, masjid va karvonsaroylar, tariximizni
noyob yodgorligi bo’lmish Shahrisabzdagi Oqsaroy kabi ko’plab me’morchilik
obidalari olis ajdodlarimizning betakror turmush madatshyatidan, bunyodkorlik
salohiyatidan dalolat beradi” 1
.
Ayniqsa, Qashqadaryo vohasi shaharlarining har tomonlama ravnaq
topishida O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 29 martdagi “Shahrisabz
shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko’rish to’g’risida”, 2004 yil
29 sentabrdagi “Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko’rish
to’g’risida” hamda 2006 yil 26 iyulda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar”
to’g’risidagi qarorlari asosiy dastur bo’lib xizmat qildi. Va vohada keng qamrovli
bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi.
Qashqadaryo vohasining G’usor shahri (viloyati) ham qadim va o’rta
asrlarda nafaqat mintaqa, Buxoro xonligining, qolaversa Markaziy Osiyoning eng
muhim iqtisodiy, siyosiy, madaniy va savdo markazlaridan biri sanalib, xonlikning
1
Karimov I.A. Mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish - yuksalish garovi – “Vatan ravnaqi uchun har birimiz
mas‘ulmiz”. 9-tom. T., “O‘zbekiston”. 2001. B.49.
6

olingan 6 ga maydonga ega bo’lgan kvadrat shaklidagi shahar-qal’a qoldiqlaridir.
250x250 m o’lchamdagi bu yodgorlik relyefidan ham mudofaa tizimi murakkab
tarx asosida ishlab chiqilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.
Qal’aning janubiy devorining sharqiy va g’arbiy qismlarida ikkita darvoza
qurilgan, janubiy tomoni uning ikki burchagida oldinga turtib chiqqan ikkita
mudofaa burjlari, ya’ni minoralar bilan mudofaa qilingan. Qal’aning ichida, uning
shimoliy-g’arbiy burchagida tomonlarining uzunligy 70x70 metr, hozirgi kunda
ham baliandligi 13-14 metr bo’lgan ulkan arkning qoldiqlari mavjud. Qadimshunos
olim A.Rayimqulovning fikricha, Yalpoqtepadan olingan bu ma’lumotlar
G’uzorning uzoq o’tmishi haqida juda boy manba bo’la oladi.
1 Tumanda mavjud va bizning davrimizgacha yetib kelgan yuksak madaniy
meros obidalarining ma’naviyatimizdagi o`rnini ochib berish;
Yalpoqtepaning o’rnida katta shahar mavjud bo’lganini tasdiqlaydi.
G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha
tarixini o’rganishdagi ahamiyati mavzusini o’rganish quyidagi xulosalarga kelish
imkonini beradi:
2 G’uzor tumanining geografik o’rni va aholi joylashuvi tarixiy asoslari
tadqiq etildi;
3 G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ularning qurilishi va tarixiy
ahamiyatini ilmiy manbalarda gi yoritilishini tahlil qilindi;
4 G’uzor tumanida mavjud ziyoratgohlar, muqaddas qadamjolar tarixini
yoriti ldi ;
5 Qashqadaryo vohasi tarixini o’rganishda G’uzor tumani me’moriy
yodgorliklarining muhim omil ekanligi tadqiq etildi;
57

ILOVALAR
G’uzor tumani Miri Janda masjidi
62

hukmronligi davrida hunarmandlar va allomalar tariqati bo’lgan futuvvat
(javonmardlik) harakati rivoj topgan bo’lib, futuvvatga kirish maxsus libos kiyish
marosimi bilan amalga oshirilgan. Xalifa tavsiya qilgan shaxslarga bu xos libosni,
odatda uning ishonchli kishisi bo’lgan Shayx Shahobuddin Umar Suhravardiy
kiydirar edi. Xalifaning mana shu e’tibori natijasida u Bag’dodda uning uchun
maxsus barpo etilgan Marzbaniya nomli rabotda (Majmua, kompleks ma’nosida)
mudarrislik faoliyati bilan ham shug’ullanib, ma’ruzalar o’qigan. U ta’lim bergan
madrasada musulmon olamining turli tomonlaridan kelgan tolibi ilmlar tahsil olib,
ular jumlasidan mashhur shoir Sa’diy Sheroziy (1208-1292) ham bo’lib,u o’zining
"Bo’ston" nomli asarida Shahobuddin Umar Suhravardiyni o’z ustozi sifatida zikr
qilgan. Uning Bag’dodda Xalifa an-Nosir li-Din Olloh huzuridagi faoliyati shu
qadar keng ko’lamli va samarali bo’lganki, hatto xalifa uni “ Shayx ash-shuyux ”
( “ Barcha ustozlarning ustozi ” ) degan o’ta sharafli unvon bilan taqdirlagan. Bu
degani Shahobuddin Umar Suhravardiy Bag’doddagi barcha shayx (ustoz)larning
rasmiy rahbari sifatida faoliyat ko’rsatgan. Ba’zi manbalarda yozilishcha,
Shahobuddin Umar Suhravardiy xalifa an-Nosir li-Din Ollohning aqidaviy
masalalari bo’yicha maslahatchisi lavo zimida ham ishlagan. Ilmiy va pedagogik
ishlar bilan bir qatorda Shahobuddin Umar Suhravardiy diplomat sifatida ham
samarali faoliyat ko’rsatgan. Chunonchi, u Xalifa an-Nosirning topshi rig’iga
binoan bir necha marta Saljuqiylar sultonligining Koneyadagi (Turkiya) hokimi
Qayqubod (1219-1236 yillar hukmronlik qilgan), Ayubiylarning Qohiradagi
hokimial-Molik al-Odil 1200-1218 yillar), shuningdek Buxoroga - Xorazmshoh
Alouddin Muhammad (1200-1226 yillar sal tanat yuritgan) huzuriga diplomatik
missiyalar bilan tashrif buyurib, bu mamlakatlar bilan do’s tona aloqalar
o’rnatishda salmoqli hissasini qo’shgan.
Shahobuddin Umar Suhravardiyning ilmiy-ma’naviy merosi u asos solgan
tasavvufiy ta’limotning butun mazmun-mohiyatini o’zida mujassam qiladi.
Manbalarga ko’ra uning qalamiga mansub “ Avorif al-maorif ” ( “ Ma’rifat
tuhfalari ” ) asari bo’lib, arab tilida yozilgan bu muhim asar tarkibiy jihatdan
oltmish uch bobdan tashkil toptan. Mazkur asar Suhravardiya ta’limotining nazariy
44

tiliga ham tarjima qilingan. Keyingi asarlarda “ Avorif al-maorif ” ning nemis va
ingliz tillariga ham tarjima qilinganligi haqida ma’lumotlar bor. Bundan tashqari
Shahobuddin Umar Suhravardiyning “ A’lom al-xudo va aqiydat arbob at-takiy ”
( “ Hidoyat alomatlari va taqvodorlar aqidasi ” ) nomli boshqa bir asari ham, nomidan
ko’rinib turganidek, odamlarni to’g’ri, hidoyat yo’liga boshlab, ularni sog’lom
aqida ruhida tarbiyalashga qaratilgan.
Bir qancha manbalarda Shahobuddin Umar Suhravardiyni Bag’dodda vafot
etgan deb yozil sada, Qashqadaryo viloyatining G’uzor tumanida uning azaldan
xalqimiz tomonidan alohida e’zozlanadigan ziyoratgohi mavjud. Bu joy hozirda
Miri Janda nomi bilan mashhur. “ Janda ” so’zi tariqatga kirgan so’fiylar kiyadigan
arabcha "hirqa"ning xalq orasida ishlatiladigan atamasi bo’lib, odatda u juldur, eski
va quroq ma’nolarini bildirib, junli matodan tikilgan ustki libos. Bu
libosni asosan so’fiylar kiyganligi bois pirdan shogirdga o’tgan, shuning uchun
uzoq vaqt kiyilgan va aksar holda ohori uchgan libosga aylanib qolgan. Yuqorida
aytilganidek, shayx Shahobuddin Umar Suhravardiy xalifa an-Nosir saroyida hirqa
libosini kiygizuvchi mutasaddi bo’lgan.
Dunyo tamaddunida Buyuk Ipak yo'lining ahamiyati qanchalik kata
bo'lganligi haqida juda ko’p manbalar mavjud. Osiyo va Yevropani bir-biri bilan
bog'lagan, iqtisodiy va madaniy aloqalarni har tomonlama rivojlantirishda muhim
omil bo'lgan Buyuk Ipak yo'lida alohida o'rin tutadigan manzillar ko'p bo'lgan.
G'uzor tumani ham anna shunday manzillardan biri sifatida e’tirof etib kelinadi.
Ayniqsa, Qo'shtepa qishlog'idagi Yalpoqtepa yodgorligi so'nggi yillarda nafaqat
Vatanimizdagi, hatto xorijiy qadimshunos olimlarning ham e’tiborini tortib
kelmoqda. Bugungi kunda anna shu yodgorlik G'uzorning qadimgi o'rni sifatida
e’tirof etilmoqda. Ularning fikriga ko'ra, G'uzorning Buyuk Ipak yo'lidagi roli hali
juda ko'p tadqiqotlarni talab qiladi.
G’uzor shahri yaqinidagi Yalpoqtepada arxeologik tadqiqotlar olib borgan
qadimshunos olimlar fikrlariga ko’ra, miloddan avvalgi IV asrda, ya’ni
Makedoniyalik Iskandar bosqini davrida bu tepalikda joylashgan qal’a va shahar
G’uzorning markazi bo’lgan. Yalpoqtepa mahobatli mudofaa devorlari bilan o’rab
56

B.X.Karmishevaning yozishicha, qo’ng’irotlarning qoraqalpoq guruhi ajdodlari
Orol va Sirdaryo bo’ylarida yashashgan. Ularning ozroq qismi Qo’qonga, ko’proq
qismi esa Zarafshon vodiysiga (Jomboyga) joylashishgan. Ularning ajdodlari
Shayboniyxon qo’shinlari bilan kelib qolgan bo’lishlari kerak. Bundan 250 yillar
burun Zarafshon vodiysi qoraqalpoqlaridan Oltinbosh 3 (ayrim manbalarda 6) kishi
bilan G’uzor cho’lining Pachkamar hududiga kelgan. G'uzor begi ularga yer-suv
bergan, chorvachilik bilan shug’ullanishlari uchun imkoniyatlar yaratgan. XVIII
asr oxirlarida qoraqalpoqlar Surxon vohasi tomoniga, ya’ni Xomkon va Qirshoqqa
ko’chib o’tishgan.
Tumanning Amir Temur MFY hududida joylashgan “Musofir ota” ziyoratgohi
ham ana shunday muqaddas joylardan sanaladi. Bu yerda shu nom bilan ataluvchi
qadamiy qabriston va ziyoratgoh mavjud. Maskanda Abdulla Xo’ja ibn
Muhammad ismli zotning va u kishining singillari Xadicha bibining ruhlari mangu
qo’nim topib, el orasida bu zot “Musofir ota” nomi bilan mashhur bo’lgan. Shu
tufayli ziyoratgoh ham, qabriston ham “Musofir ota” nomi bilan ataladi. Qabriston
hududida 1 ta maqbara, 4 ta sag’ana bor. (2 ta sag’ana deyarli ko’milib qolgan) 1
.
“Ushbu ziyoratgohda 1965-1972 yillarda bobomiz Qahhor bobo mujovirlik
qilib, qadamjoni qo’lidan kelganicha tartibga keltirib turgan. Keyinchalik, ya'ni
1972 yildan boshlab otam Zoyir bobo bu yerda qorovullik, bog’bonlik qilib
obodonlashtirish ishlarini bajargan, ziyoratchilarga qulaylik yaratishni
tashkillashtirigan”, deydi “Musofir ota” jome' masjidi imom xatibi Tilov
Qahhorov.
Miri Janda ziyoratgohi haqida. Ko’hna va ibratlarga boy tarix, xilma-xil
milliy va diniy qadriyatlarga ega yurtimizning turli go’shalarida saqlanib qolgan,
istiqlolimiz sharofati tufayli xalqimizning ma’naviy boyligi bo’lgan bu tarixiy
obida va yodgorliklarni ta’mirlash, ularni muhtasham va betakror ziyoratgohlarga
aylantirish yo’lida ko’plab ishlar qilinmoqda. Qashqa vohasining qadimiy
shaharlaridan biri bo’lgan G’uzor tumani hududida ham talay tariziy maskanlar
mavjud. Mana shunday qadamjolardan biri tuman markaziga yaqin hududda
1
Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B58.
54

bozor mavjud edi 1
.
Q ashqadaryo vohasida Abdullaxon II davrida Qarshi va Shahrisabz
viloyatlari, Ashtarxoniylar davrida esa Shahrisabz va G’uzor viloyatlari mavjud
bo’lgan. Mang’it amirlari davrida vohada Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’ va
Kitob bekliklari hukm surgan 2
.
Ma’lumki, Buxoro xonligi boshqaruv tizimi amirlik, beklik, amloklik,
oqsoqol (amin) likdan iborat edi. XX asr boshida ham Qashqadaryo vohasida
Qarshi, G’uzor, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi va Yakkabog’ bekliklari joylashgan
edi. 1920 yil kuzida Buxoro Xalq Respublikasida ma’muriy-hududiy bo’linish
o’tkazilib, u viloyat, tuman, kent, amloklik va qishloq tizimidan iborat edi.
Qulay geografik sharoitiga ega bo’lgan va savdo yo’lida joylashganligi
sababli G’uzor shahri tez taraqqiy etgan. XIX asrda shahar ikki qism o’rda va
qo’rg’ondan iborat bo’lgan. O’rda mahalliy begining Qarorgohi hisoblangan va
G’uzor daryosining o’ng qirg’ogida joylashib hozirda uning xarobalari
To’raqo’rg’on deb nomlangan. G’uzor begi esa To’ra deyilgan.
To’g’ri to’rtburchak ko’rinishga ega o’rdaning janub tomonida bitta
darvozasi bo’lgan. O’rda atrofida katta bozor, savdo rastalari, karvonsaroylar, bir
qancha jamoatchilik binolari va paxsa devor bilan o’rab olingan aholi turar joylari
o’rnashgan edi.
G’uzor shahri mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Bu yerdan o’tgan
savdo yo’llari shaharni shakllanishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega
bo’lgan. XX asrning boshlarida G’uzorda yangi karvonsaroy - Oqsaroy qurilgan.
Shaharda bir nechta karvonsaroylar, masjidlar va boshqa jamoatchilik binolari
joylashgan edi. Haftaning payshanba va juma kunlari G’uzorda bozor kuni
hisoblangan.
Yuqorida ta’kidlanganidek, XVI asr boshdarida Qashqadaryo vohasida
Qarshi, Shahrisabz va G’uzor viloyatlari mavjud edi. Abdullaxon davrida Qarshi
va Shaxrysabz viloyatlariga bo’lingan. Ashtarxoniylar davrida vohada Qarshi,
1
Полк. Галкин. Краткий военный-статистический очерк района полевой поездки офицеров Генерального
Штаба Туркестанского военного округа в 1889 году Бухарском ханстве и в южной части Самаркандской
области. Сб. геогр. .топограф. и стат. мат.ов по Азии. СПб., 1894. Вп. 57. с. 14.
2
Shahrisabz ming yillar merosi . T ., 2002. B .43.
15

Qarshidan 45, Keshda 60 km olislikda joylashgan Navqad - Quraysh Xo’ja Ahror
davriga oid XV-XVI asrlardagi vaqf hujjatlarida ham uchraydi.
Shuningdek, Nasafdan 60, Keshdan 40 chaqirim olisda joylashgan. Oltintepa
Navqad - Qurayshning o’rni bo’lishi uchun asoslar mavjud. Bu manzil VII-VIII
asrlarda vujudga kelgan. X-XI asrlarda gullab yashnagan, XII asrlarda esa o’z
mavqeini yo’qota boshlagan 1
.
Navqad - Quraysh shahri Chim qishlog’i yaqinidagi Qamaytepa, ikkinchi bu
fikr bo’yicha esa Qorabog’, qishlog’i yaqinidagi Oltintepa yodgorligi bilan
solishtiriladi 2
.
Akademik K.Shoniyozovning yozishicha, Navqad-Quraysh Kesh bilan
Nasaf oralig’idagi shahar hisoblanib, VIII asrning birinchi yarmida arablarning
Quraysh qabilasi guruhlari Navqadga kelib o’rnashishgan 3
.
Muarrix Muqaddisiy bu qishloqni Keshga qarashli qishloqlardan deb
ta’riflaydi. Uning ma’nosi “Quraysh(iy)larning yangi qishlog’I” demakdir. Navqad
Quraysh qishlog’ining qadimiy o’rni hozirgi Qamashi tumanidagi Qorabog’
qishlog’iga to’g’ri keladi. Bu joydagi Oltintepa qadimiy Navqad - Qurayshning
o’rni hisoblanadi 4
.
Arab muarrixi Abdulkarim as-Sam’oniy (XII asr) Nasafda 2 oy, Keshda 12
kun yashab voha aholisi, qishloq shaharlari, ulamo fuzalolari haqida o’zining “Al-
Ansob” (“Nasabnoma”) kitobida yozib qoldirgan. Quyida As-Sam’oniyning Xuzor
nohiyasidan chiqqan allomalar haqidagi ma’lumotlar keltiriladi. Xuzor (hozirda
G’uzor) - Nasafga yaqin nohiya. Bu yerdan ko’p olimlar chiqqanlar.
Abu Xorun Muso ibn Ja’far al-Xuzoriy al-Keshiy Xuzor ahlidan ish
o’rganish maqsadida Iroq, Hijozda bo’lib, keyinchalik Xurosonga qaytib, Ahmad
ibn Solix al-Makkiy va Muhammad ibn Zanbur al-Makkiydan ta’lim olganlar.
O’zlaridan esa Hammad Shokir an-Nasafiy va Muhammad ibn Zakariyo an-
Nasafiy hadis rivoyat qilganlar.
Abu Ajabar Hojiym ibn Shohid Ibr Borida al-G’uzoriy - solih odam bo’lgan.
1
Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B.222.
2
Kesh-Shahrisabz tarixidan lavxalar. T., 1998. B.34-35.
3
Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001. B. 22.
4
Rajabov R. O‘rta Osiyo etnomadaniy jarayonlarida arablar. T., 2011. B. 33.
32

Tavsiyalar:
- Sharq va g’arb olamida muhim o’rinda turgan Buyuk Ipak yo’li
chorrahasida joylashgan Xuzor – G’uzor shahri va viloyatining qadimdan to XX
asr boshlarigacha bo’lgan davri tarix-etnografiya ma’lumotlarini o’rganish;
- O’zbekiston tarixida salmoqli o’rinda turgan bu voha tarixi yuzasidan
yanada teranroq, keng qamrovli ilmiy izlanishlarni tashkillashtirish;
- Yangi qo’lga kiritilgan ma’lumotlarni OAV larda e’lon qilib borish.
58

G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati

Купить