G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 
O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
Tarix kafedrasi
Omonov Shoxruh   Sobirovich ning
5120300 Tarix (Mamlakatlar va mintaqalar bo'yicha) 
ta’lim yo'nalishi bo'yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va
ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati ”
mavzusida yozgan
Qarshi shahri 
1 MUNDARIJA
К irish........................................................................................................................3
I Bob. G’uzor tumanining geografik o’rni va aholisining joylashishi.
1.1. G’uzor tumanining geografik o’rni....................................................................6
1 .2.   Tuman aholisining joylash ishi ..........................................................................20
II Bob. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining voha 
tarixini o’rganishdagi ahamiyati.
2 .1.   G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari. ........................................................... 2 5
2 .2. Tuman ziyoratgohlari va qadamjolari. .............................................................38
2.3.   Tuman   me’moriy   yodgorliklari   va   ziyoratgohlarining   viloyat   tarixini
o’rganishdagi ahamiyati..........................................................................................47
Xulosa.....................................................................................................................52
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.....................................................................54
Ilovalar....................................................................................................................57
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   O’zbekiston   Respublikasi   davlat   mustaqilligiga
erishganidan   so’ng   xalqimizning   boy   madaniy   merosini   o’rganish,   tarixiy
haqiqatni   tiklash,   milliy   qadriyatlarni   xolisona   yoritish   va   xalqimizga   singdirish
uchun   nihoyatda   keng   imkoniyatlar   paydo   bo’ldi.   Shu   bois   tarixchilar   oldiga
O’zbekiston   tarixiga   oid   ko’pgina   dolzarb   masalalarni   yanada   teran   tadqiq   etish,
o’zbek   xalqining   ko’p   asrlik   moddiy   va   ma’naviy   merosini   mazmunan   yangidan
o’rganish   hamda   mavjud   manbalar   asosida   haqqoniy   tarixini   yaratish   vazifasi
qo’yildi. Va bu davlat siyosati darajasidagi masala sifatida qaralmoqda.
Ma’lumki,   mamlakatimizda   joylashgan   qadimy   shaharlar,   ularning   bunyod
etilishi,   rivojlanishi   ham   o’ziga   xos   olis   tarixga   ega.   Prezident   I.A.Karimov
ta’kidlaganidek: “Bu ko’hna tuproqda milodgacha bo’lgan davrda va undan keyin
qurilgan   murakkab   suv   inshootlari   hali   hanuz   o’zining   ko’rku   tarovatini   saqlab
kelayotgan   asori-aqiqalarimiz   qadim-qadimdan   o’lkamiz   dehqonchilik   va
hunarmandchilik   madaniyati,   me’morlik   va   shaharsozlik   san’ati   yuksak   darajada
rivojlanganligidan   dalolat   beradi” 1
.   Shu   boisdan   ham   mazkur   shaharlarning
xalqimiz   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   hayotida   tutgan   o’rnini   tarixiy   dalillar
asosida xolisona yoritish dolzarb masalalardan biridir.
O’zbekiston   janubiy   hududidagi   Qashqadaryo   vohasida   joylashgan   G’uzor,
Qarshi, Koson  kabi  yirik markaziy shaharlar  ham  qadimy madaniy o’choqlaridan
ekanligi   hisoblangan.   Ularning   tarixini   ilmiy   tadqiq   etish   vohaning   madaniy
hayoti, o’ziga xos qadriyatlari, taraqqiyot darajasi haqida kengroq ma’lumotga ega
bo’lish   hamda   erishilgan   yutuqlarni   ko’rsatish   uchun   keng   imkoniyatlar   tug’ildi.
Yurtboshimiz   qayd   qilganidek:   “Qashqadaryo   vohasi   dunyo   madaniyati
taraqqiyotining   oltin   belbog’i   bo’lmish   Buyuk   ipak   yo’lining   eng   muhim
nuqtalaridan  birida joylashganligini  hammamiz  yaxshi   bilamiz. Bu  serfayz  zamin
o’zining beqiyos moddiy va ma’naviy ne’matlari bilan mashhurdir. Qadimiy Nasaf
1
  Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch. T., 2008. B. 30.
3 va   Shahrisabz,   Kitob,   Yakkabog’,   G’uzor   Markaziy   Osiyo   xalqlari   madaniyati
taraqqiyotida alohida o’rin tutadi” 1
.
Qashqadaryo   vohasidagi   G’uzor   tumani   tarixi   hanuzgacha   to’laqonli
o’rganilmagan.   Shu   boisdan   to’plangan   ma’lumotlarni   qaytadan   ko’rib   chiqishni,
yangi manbalarni ilmiy muomalaga kiritib, xolisona va haqqoniy yoritishni hozirgi
istiqlol davri taqozo qilmoqda.
Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsad   va   vazifalari.   Bitiruv   malakaviy
ishning   maqsadi   G’uzor   tumanida   joylashgan   tarixiy-me’moriy   yodgorliklar,
ziyoratgohlar   va   muqaddas   qadomjolarni   o’rganish   va   ularning   voha   tarixini
yoritishda   tutgan   o’rnini   ilmiy   tadqiq   etishdan   iborat.   Asosiy   maqsaddan   kelib
chiqib quyodagi vazifalar belgilandi: 
  -   G’uzor   tumanining   geografik   o’rni   va   aholi   joylashuvi   tarixiy   asoslarini
tadqiq etish;  
  -   G’uzor   tumani   me’moriy   yodgorliklari,   ularning   qurilishi   va   tarixiy
ahamiyatini ilmiy manbalarda yoritib berish;
  -   G’uzor   tumanida   mavjud   ziyoratgohlar,   muqaddas   qadamjolar   tarixini
yoritish;
- Tumanda mavjud va bizning davrimizgacha yetib kelgan yuksak madaniy
meros obidalarining ma’naviyatimizdagi o`rnini ochib berish; 
  -   Qashqadaryo   vohasi   tarixini   o’rganishda   G’uzor   tumani   me’moriy
yodgorliklarining muhim omil ekanligini tadqiq etish.
Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati:
Bitiruv malakaviy ishidagi tadqiqotning uslubiy ahamiyati shundan iboratki,
unda o’rganilgan materiallardan tezis va o'quv qo'llanmalari tayyorlashda, oliy va
o`rta-maxsus   o`quv   yurtlaridagi   Qashqadaryo   tarixi   va   G’uzor   tumani   me’moriy
yodgorliklari   mavzularini   yoritishda   keng   foydalanish   mumkin.   Ushbu   ishda
G’uzor   tumani   me’moriy   yozgorliklari   va   ularning   Qashqadaryo   vohasi   tarixini
o’rganishdagi ahamiyati manbalar asosida puxta yoritildi.
1
 Karimov I. Bunyodkorlik yo‘lidan 4-tom, T.: "O‘zbekiston", 1996.  B. 132.
4 Ushbu   to’plangan   va   tahlil   qilingan   manbalar   G’uzor   tumani   me’moriy
yodgorliklari, ziyoratgoh va qadamjolarining Qashqadaryo  tarixi  va madaniyatida
tutgan o’rni, ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy mеros haqida kеng va to’la tushuncha
bеradi.
Ushbu   ma’lumotlardan   Qashqadaryo   tarixi   ruknida   oliy   va   o’rta   maxsus
ta’lim   muassasalari   talabalari,   umumta'lim   maktab   o’quvchilari   uchun   ma'ruza,
seminar, mustaqil ish, kurs ishi tayyorlashda manba sifatida foydalanish mumkin. 
Ishning   abrobatsiyasi:   Mazkur   BMI   Tarix   va   ijtimoiy   fanlar   fakulteti
qoshidagi “Yosh o’lkashunos” to’garagida muhokama etildi. Iqtidorli talabalarning
an’anaviy konferensiya materiallarida tezis chop etilgan .
Bitiruv   malakaviy   ishining   tarkibi   kirish   qismi,   ikkita   bob,   beshta
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar qismidan iborat. 
5 I Bob. G’uzor tumanining geografik o’rni va aholisining joylashishi
1.1. G’uzor tumanining geografik o’rni
Mustaqillik   yillarida   jahon   tamaddunida   munosib   o’rinda   turadigan   -
Buxoro,   Xiva,   Termiz   kabi   shaharlarning   2500   yilligi,   Shahrisabz,   Qarshining
2700   yilligi,   Samarqandning   2750   yilligi,   Toshkentning   2000   yilligi,
Marg’ilonning   1000   yilligi   dunyo   miqyosida   xalqaro   YUNESKO   tashkiloti
rahnamoligida nishonlandi.
Jumladan   Qashqadaryo   vohasi   ham   O’rta   Osiyo   shaharsozlik
madaniyatining   qadimdan   rivojlangan   viloyatlaridan   biri   bo’lib,   vohada
shaharsozlikning   ildizlari   miloddan   avvalgi   VIII-VII   asrlarga   borib   taqalishi
so’nggi   arxeologik   izlanishlar   natijasida   aniqlandi.   Mamlakatimiz   rahbari
uqtirganidek:   “Qadimiy   Kesh,   Nasaf,   Kesh,   Koson,   G’uzor   va   boshqa   o’nlab
shaharlarda   bunyod   etilgan   madrasa,   rabot,   masjid   va   karvonsaroylar,   tariximizni
noyob   yodgorligi   bo’lmish   Shahrisabzdagi   Oqsaroy   kabi   ko’plab   me’morchilik
obidalari   olis   ajdodlarimizning   betakror   turmush   madatshyatidan,   bunyodkorlik
salohiyatidan dalolat beradi” 1
. 
Ayniqsa,   Qashqadaryo   vohasi   shaharlarining   har   tomonlama   ravnaq
topishida O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 29 martdagi “Shahrisabz
shahrining   2700   yilligini   nishonlashga   tayyorgarlik   ko’rish   to’g’risida”,   2004   yil
29 sentabrdagi “Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko’rish
to’g’risida”   hamda   2006   yil   26   iyulda   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining
“Qarshi   shahrining   2700   yilligini   nishonlashga   doir   qo’shimcha   chora-tadbirlar”
to’g’risidagi qarorlari asosiy dastur bo’lib xizmat qildi.   Va vohada keng qamrovli
bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi.
Qashqadaryo   vohasining   G’usor   shahri   (viloyati)   ham   qadim   va   o’rta
asrlarda nafaqat mintaqa, Buxoro xonligining, qolaversa Markaziy Osiyoning eng
muhim iqtisodiy, siyosiy, madaniy va savdo markazlaridan biri sanalib, xonlikning
1
 Karimov I.A. Mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish - yuksalish garovi – “Vatan ravnaqi uchun har birimiz
mas‘ulmiz”. 9-tom. T., “O‘zbekiston”. 2001. B.49.
6 g’arbiy va sharqiy hamda shimoliy va janubiy hududlarini bog’lovchi chorrahadagi
eng muhim xalqa rolini o’ynagan.
G’uzor tumani tarixi haqidagi ma’lumotlar J.Nuryddinovning “So’fi Olloyor
qissasi”   (Q.1997),   Z.Choriyev,   A.Jo’rayevlarning   “G’uzor   tarixidan   lavhalar”
(Qarshi,   1998),   M.Saidovning   “G’uzor   tarix   sarhadlarida”   (Qarshi,   2003),
M.Hakimovaning   “Xuzordan   G’uzorgacha”   (T.,   2007),   J.Nuriddinovning
“G’uzornoma”   (T.,   2011)   kabi   ilmiy   ommabop   risolalaridan   ham   o’rin   olgan.
Ammo   hozirgacha   G’uzor   shahri   va   viloyatining   o’tmishi   tarix-etnografiya
ma’lumotlari   asosida  asar  yaratilmagan.  Shu  boisdan   quyida  G’uzor  vohasi   tarixi
va etnografiyasi bo’yicha dastlabki ilmiy tadqiqotlar bayon etiladi.
O’rta   asrlarda   Qashqadaryo   vohasining   eng   salohiyatli   viloyatlaridan   biri
Xuzor   (G’uzor)   viloyati   (bekligi)   bo’lib,   markazi   -   Xuzor   shahri   hisoblangan.
Mazkur   viloyat   tog’   va   dasht   hududlaridan   iborat   bo’lib,   G’uzor   shahri   Buxoro-
Nasaf (Qarshi) - Termiz magistral (bosh) savdo yo’lida joylashgan.
Bu   davrda   Qashqadaryo   vohasi   ikki   yirik   viloyatdan   iborat   bo’lgan:   Kesh
(Shahrisabz) viloyati va Naxshab (Nasaf, Qarshi) viloyati. Bu ikkala viloyat Sug’d
konfederatsiyasi   (ittifoqi)   tarkibiga   kirib,   hududlari   Janubiy   Sug’d   (Qashqadaryo
Sug’di)   deyilgan.   Ana   shu   janubiy   Sug’dning   Kesh   viloyatidagi   salohiyatli
manzillardan   biri   Xuzor   manbalarda   rustoq,   tuman,   shahar,   viloyat   sifatida   tilga
olingan.
Qarshidan   45   verst   (1verst   -   1,06   km)   janubiy   sharqda   G’uzor   bekligining
markazi   G’uzor   shahri   joylashgan   bo’lib,   uning   geografik   o’rni   Hisor   tog’
tizmasining   g’arbiy   yon   bag’ridagi   adirlarga   to’g’ri   keladi 1
.   G’uzor   bekligi
shimoldan   Katta   O’radaryoning   yuqori   oqimi,   sharqdan   Katta   O’radaryo   va
Qirshaktog’ning   sharqiy   qismi   bilan   hamda   g’arbdan   35-40   kenglikda
chegaralangan.
Beklikning   g’arbiy   qismidan   oqib   o’tuvchi   Ko’hitang   daryosi   G’uzor   va
Kelif bekliklarining chegarasi hisoblangan. G’uzor bekligining sharqiy, janubiy va
g’arbiy   qismlari   tog’li   hududlardan   tashkil   topgan.   Beklikning   faqat   shimoli-
1
  Семёнов   –   Тянь-Шанский   В.П.   Россия:   Полное   географическое   описание   Туркестанский   край.   изд-во
А.Н.Девриена. СПб., 1913. Т.19. – С.663.
7 g’arbiy,   ya’ni   Qarshi   bekligi   bilan   chegaradosh   qismigina   tekislikdan   iborat
bo’lgan. XIX asrda G’uzor va Qarshi bekliklari chegarasi Yangikent qishlog’idan
boshlanib,   bu   qishloq   dengiz   sathidan   1150   fut   (1   fut-0,3048   sm)   balandlikda
joylashgan. G’uzor bekligining sharqiy va janubi- sharqiy qismidagi tog’liklarning
balandligi 2200-2400 futni tashkil qilgan 1
. 
G’uzor   shahri   esa   1530   fut,   718   mm   balandlikda   joylashganligi   haqida
ma’lumotlar   mavjud.   Boshqa   bir   ma’lumotda   esa   G’uzor   shahri   1310   fut   mutlaq
balandlikda   hamda   38.36.18.   shimoliy   kenglikda   va   35.53.1   5   sharqiy   uzunlikda
joylashganligi aytib o’tilgan 2
. 
XIX asr oxirida voha iqlimi kontinental va quruq bo’lib, kunduzi va kechasi
hamda qish va yoz oylaridagi o’rtacha harorat orasidagi tafovut juda katta bo’lgan.
Qishda   qor   uch   oygacha   turib,   ba’zi   yillari   bahor   seryog’in   kelgan.   Shunga
qaramasdan   havoning   issiqligi   tufayli   bug’lanish   kuchli   bo’lib,   yomg’irdan  so’ng
dalalar birpasda qurib qolgan. Qashqadaryo vohaning asosiy daryosi sanalib, uning
irmoqlari   bo’lmish   Jinnidaryo,   Oqsuv,   Yakkabog’daryo,   G’uzordaryo   (Katta   va
Kichik O’radaryolar bilan birga) qor, yomg’ir va muzlik suvlaridan to’yingan 3
. 
Qashqadaryo   o’zining   G’uzordaryo   deb   nomlanuvchi   irmog’i   bilan
birgalikda   sharqiy   Buxoroning   ahamiyati   jihatidan   ikkinchi   o’rinda   turuvchi
muhim   daryolaridan   hisoblangan.   U   Hisor   tizmalaridan   boshlanib,   vohadagi   eng
yirik Shahrisabz va Qarshi vohalarini suv bilan ta’minlagan. Bu daryoning suvlari
vohaning ekin maydonlari va bog’larini sug’orishga sarf etilgan.
G’uzordaryo   Katta   va   Kichik   O’radaryolarning   qo’shilishidan   hosil   bo’lib,
G’uzor   bekligini   suv   bilan   ta’minlovchi   asosiy   suv   manbai   hisoblangan.   Xitoy
manbalarida Katta O’radaryo Tamo, Tum deyilgan. P.Pel’o uni Dumo deb atagan.
Rus   sharqshunosi   akademik   V.V.Bartold   G’uzordaryo,   ya’ny   Katta   O’radaryo
Kesh shahridan 8 farsax uzoqda joylashganligini qayd etgan 4
. 
1
  Полк.   Федоров.   Статистический   очерк   Гузарского   и   Куйтангского   амлякдарств   Келифского   бекства   //
Сборник   географических,   топографических   и   статистических   материалов   по   Азии.   –   СПб.,   Военная
типография, 1894. –Вып.57. –С. 154-155.  
2
 Туркестанский сборник. Т., 288. –СПб., 1882. –С.34. 
3
  O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 10-jild. T., 2005. –B.622.
4
 Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монгольского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.188.
8 Katta   va   Kichik   O’radaryolari   Changar   tog’laridan   boshlanib,   G’uzor
shahridan   yuqoridagi   Qo’shilish   qishlog’ida   birlashib,   G’uzordaryo   nomini   oladi.
G’uzordaryodagi suv miqdori tog’larga yog’adigan qorning hajmiga bog’liq bo’lib,
u   Yangikent   qishlog’igacha   oqib   kelgan.   Katta   va   Kichik   O’radaryolari   o’zining
o’rta oqimida tuz konlaridan oqib o’tganligi bois, G’uzor daryosining suvi sho’rroq
bo’lgan. 
Beklikning   tog’li   hududlaridagi   barcha   daryolarning   oqimi   juda   tez   bo’lib,
yomg’irli   kunlarda   ular   to’lib   toshib   oqqan.   Bu   yerdagi   soylarda   mart,   aprel
oylarida suv ko’p bo’lib may oyiga kelganda ular qurib qolgan.
G’uzor bekligining g’arbiy qismida suv tanqisligi bois quduqlar ancha ko’p
bo’lgan.   Ammo   ularning   aksariyat   qismida   suv   sho’r   bo’lib,   faqatgina   chorva
mollari   ehtiyoji   uchun   ishlatilgan.   Manbalar   ma’lumotlariga   ko’ra,   bu   hududda
yashovchi   aholi   ichimlik   suvini   10-12   verst   uzoqlikdagi   chuchuk   suvli
quduqlardan tashib kelishgan. Ichimlik suvi Tangiharam qishlog’ida 4 verst janubi-
g’arbda   joylashgan   Beshbuloqdagi   10   ta   quduqdan,   Tangiharamdan   22   verst
janubdagi Uzunquduqdan, 5 verst shimoli-sharqda joylashgan Zaxcha qudug’idan,
Qarshi shahri va Quyitang oralig’ida joylashgan Zaxcha qishlog’idagi quduqdan va
boshqa quduqlardan olib kelingan 1
.
Ayrim   mutaxassislar   vohaning   tekislik   qismi   iqlimiga,   gidrolik   va   xo’jalik
shartlariga ko’ra Kitob-Shahrisabz, Kitob - Qamashi, Ko’kdala, Qarshi – G’uzor va
quyi Qashqadaryo tumanlariga bo’linishini qayd qiladilar. 
Vohaning geografik o’rni,  undagi   yo’llar  tog’lar   va  tekisliklar  XIX asrning
ikkinchi   yarmiga   kelib,   rus   harbiylari   tomonidan   o’rganila   boshlangan.   Bundan
asosiy   maqsad   harbiy   yurishlar   chog’ida   qulay   bo’lgan   joylarni   izlab   topish,
ulardan kelgusida foydalanish imkoniyatlari hamda muhim jihatlarini belgilashdan
iborat   bo’lgan.   Bu   ishlar   garchi   podshoh   Rossiyasining   mustamlakachilik
manfaatlarini   ko’zlab   amalga   oshirilgan   bo’lsada,   ularning   ilm-fan   uchun
1
  Полк.   Федоров.   Статистический   очерк   Гузарского   и   Куйтангского   амлякдарств   Келифского   бекства   //
Сборник   географических,   топографических   и   статистических   материалов   по   Азии.   –   СПб.,   Военная
типография, 1894. –Вып.57. –С.158.
9 ahamiyati  vohaning  tarixiy geografiyasini  o’rganish  borasida   muhim   ma’lumotlar
qo’lga kiritilganligi bilan izohlanadi.
Xuzor   G’uzordaryo   vodiysida   joylashgan   bo’lib,   Sug’dni   Toxariston
(Baqtriya)   bilan   bog’laydigan   muhim   strategik   va   qulay   savdo   yo’lidagi
(chorrahadagi)  rustoq  (yirik qishloq, tuman, shahar)  lardan biri  sanalgan.  Mazkur
rustoq   yuqori   va   quyi   Qashqadaryo   vohasi   hududlarini   geografik   jihatdan   bir-
biridan ajratib ham turgan.
Qadimshunoslarning bergan ma’lu motlariga ko’ra Qashqadaryo hududi ikki
yirik   viloyatga   bo’lingan.   Qadimgi   Yunon   manbalarida   Kesh   atrofi   Ksen tepa,
Nasaf esa Nautaka deb yuritilgan. G’uzor shahri va tumani ikki hudud o’rtalig’ida
joylashgani,   obod   va   sersuv ligi   tufayli   ikki   viloyat   hukmdorlari   o’rtasida   talash
bo’lgan.   Oqibatda   G’uzor   doimo   aziyat   chekkan,   vayron   etil gan   shahristonlar
aholisi   boshqa   joylardan   makom   izlash ga   majbur   bo’lgan.   Xususan,   ayrim
manbalar   G’uzor   shahris toni   bir   necha   bor   bir   necha   joyda   tiklangani   haqida
ma’lumotlar beradi.
G’uzorning   qadimiy   maskan   ekanini   e’tirof   etish   uchun   eramizdan   ilgarigi
329-328   yillarda   Aleksandr   Makedon skiyning   harbiy   yurishlari   bilan   bog’liq
manbalarni   o’rga nish   muhim   ahamiyatga   ega.   Makedonskiy   Oksdan   (Jayxun)
o’tib,   Sug’d   yeriga   keladi.   Tarixchi   Arrianning   ta’kidla shicha,   Baqtriya   satrgi
(saltanati) Bes Nautaka hududidagi qal’alardan birida qo'lga olingan. Bu qal’a esa
Yakkabog’   va   G’uzor   shaharlari   oralig’ida   joylashganini   e’tiborga   ol sak,   G’uzor
tumani hududidagi madaniy taraqqiyotning il dizi chuqur ekaniga shubha qolmaydi.
Binobarin   tuman   hudu didagi   Sovbog’tepa,   Yalpoqtepa,   Ulug’tepa,   Qo’shtepa,
Xo’ja buzruktepa, Martepa, Xo’jarummoztepa, Lo’litepalar o’rnida topilgan shahar
va   qo’rg’on   xarobalari   fikrimizga   rad   etib   bo’lmas   guvohlik   beradi.   Qolaversa,
Buyuk   Ipak   yo’li   va   bilan   bog’liq,   el   orasida   tildan-tilga   o’tib   kelgan   rivoyat   va
ertaklar zamirida xalqning buyuk xotirasi yotibdi. Zero, xalqimizning “rivoyatlar -
haqiqat bulog’idan suv ichadi”, de gan gapida jon bor.
G’uzor   Arab   bosqinchilari   tomonidan   bosib   olinishi   haqida   arab   tarixchisi
At-Tabariy   721-723   yillar   voqea larini   ta’riflab   qo’yidagilarni   yozadi:   “Arab
10 lashkar boshisi Said al-Xarashiy Keshdan chiqib, G’uzor tomonga otlangan paytda
(G’uzor turkiy qavmlari orasida eng mustahkamligi bilan nom qozongani aytiladi)
qal’aning yaqini ga yo’lab bo’lmasdi”.
Bir   so’z   bilan   aytganda,   Jahongir   Temurning   G’uzorga   mehrini,   e’tiborini
ko’pgi na   tarixiy   manbadan   bilib   olish   mumkin.   Xususan,   manba shunoslarning
ma’lumotlariga   ko’ra,   Sohibqiron   boboka lonimiz   Hindiston,   Eron,   Iroq,   Turkiya,
Kavkazorti   yurishlariga   borayotganda   va   undan   qaytganlarida   albatta   G’uzorga
kelib, ulug’larni ziyorat qilishni va ziyofatlar be rishni kanda qilmaganlar.
Bu   shahar   Temuriylar   avlodlariga   ham   tabarruk   maskan   bo’lib   qolgan.
Sohibqiron   bobokalonimiz   avlodlaridan   bo’lgan   Boqi   Tarxon   Buxoroga   hokim
bo’lgan paytda Shay boniyxon Buxoroni bosib oladi. Boqi Tarxon Qarshiga keladi,
shaharni   bosib   olgandan   so’ng,   mustahkam   qal’asi   bor   G’uzorga   Boqi   Tarxon
kelib   panoh   topadi.   Ko’p   o’tmay,   janglarda   yengilib,   bu   yerdan   ham   ayriladi,
yerlari Shay boniyxon tasarrufiga o’tadi.
Tarix   sahifalarini   varaqlar   ekanmiz,   har   bir   asr   qatida   G’uzor   tumani   bilan
bog’liq   voqealarga   ko’p   bor   ko’zimiz   tushadi.   XVIII   asrning   birinchi   yarmida
Ashtarxoniylar saltanatining so’nggi yillarida xonlik jug’rofiy tomon dan kichrayib
ketgan   edi.   Bunday   parchalanish   ildizlari   XVII   asrning   ikkinchi   yarmida
boshlangan   bo’lib   Movarounnahr   Ashtarxoniylar   hukmronligi   davrida   Buxoro,
Samarqand, Sog’arj, O’ratepa, Shahrisabz, G’uzor viloyatlariga bo’lingan edi. Bu
viloyatlarning   ham   ayrimlari   mustaqillik   da’vosi ni   qilayotgan   edilar.   Eron   shohi
Nodirshoh   Afshor   va  unging   o’g’li   Rizoqul   12   ming   kishilik   qo’shin   bilan   kelib,
Qarshini   qamal   qilgan   og’ir   bir   sharoitda,   G’uzor   hokimi   Boboxon   3000   kishilik
lashkar  bilan Eron shahzodasi  Rizoqulga yor damga kelishi  tarixiy xato bo’lsa-da,
bunday   quvvatga   ega   bo’lgan   G’uzor   viloyatining   borligi,   o’z   nufuziga   ega
hokimlik mavjudligidan dalolat beradi.
XIII asr boshlarida G’uzor vohasi ham mo’g’ullar hujumiga duchor bo’lgan.
XIV   asrning   ikkinchi   yarmida   Sohibqiron   Amir   Temur   markazlashgan   davlatga
asos   solganda   G’uzor   muhim   iqtisodiy,   harbiy   va   savdo   markaziga   aylangan.
Mazkur shahar Sohibqiron uchun muhim strategik qarorgoh sifatida rol o’ynagan.
11 Muarrix   Sharofiddin   Ali   Yazdiy   Sohibqironni   mo’g’ul   istilochilariga   qarshi
kurashda Xuzor viloyatining nomini ko’p qayd etgan 1
. 
Sohibqiron mazkur vohadagi eng nufuzli qavm qovchinlarga tayangan. Ular
Sohibqiron   qo’shinida   sadoqat   bilan   xizmat   qilganlar.   Amir   Temur   harbiy
lashkarboshilardan   biri   qovchin   urug’iga   mansub   Amir   Husayn   G’uzorda   dafn
etilgan.   Shuningdek,   Ardasher   Qovchin-Amir   Temurning   safdoshi   va
lashkarboshisi,   qovchin   urug’i   beklaridan.   Amir   Husaynga   qarshi   kurashda   faol
qatnashgan.   1370   yil   aprelda   uning   ustidan   g’alaba   qozonishganidan   so’ng
Ardasher Qovchinga amiri lashkar harbiy unvoni berilgan.      
Sohibqiron Amir Temur va uning vorislarining G’uzor viloyati bilan bog’liq
faoliyati   kelgusida   alohida   ilmiy   izlanishlar   va   teran   tadqiqotlar   olib   borishni
taqozo etadi, albatta.
XV   asr   oxiri   -XVI   asr   boshida   G’uzor   Temuriylar   bilan   Shayboniyxon
o’rtasidagi   kurashda   o’ziga   xos   o’rinda   turgan.   Shayboniylar   boshliq   Dashti
qipchoq   o’zbeklari   1499   yilda   G’uzorni   qamal   qilishadi,   qirg’inbarot   janglardan
so’ng shahar ishg’ol qilinadi 2
.
Shoir   Muhammad   Sodiq   (1455-1534/35)   “Shayboniynoma”   asarida   Xuzor
Qarshiga   yaqin   yerda   joylashganligini   qayd   etgan   va   Xuzor   shahrini   asarining
ko’plab sahifalarida tilga olgan:
So’radikim!  “ Qaydo erur shahri Xuzor, 
Kim toshinda bor emish elga hisor. 
Bor emish asru qolin el anda, 
Cherikimiz boyir ul qo’rg’onda ” . 
Dedilar asru yoqindur bu shahar, 
Zo h iran tushgay ango shu’lai  q a h r 3
.
Mashhur   muarrix   Hofiz   Tanish   al-Buxoriy   (XVI   asr)   ham   “Abdullanoma”
(“Sharafnomayi   shohiy”)   asarining   birinchi   kitobida   G’uzorni   ko’p   tilga   olgan.
Ma’lumki XVI asr o’rtalarida Abdullaxon davrida (1557-1598) tarqoq mamlakatni
1
  Sharofuddin   Ali   Yazdiy .  Zafarnoma .  T .,  1996.  B .29-52..
2
 Массон М.Е. Столичныегорода в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т., 1973. С.33.
3
  Muhammad   Solih .  Shayboniynoma. T., 1989. B.66.
12 birlashtirishga   harakat   qilingan.   Muarrix   yuqorida   zikr   etilgan   asarida
Abdullaxonning   Balx,   Hirot,   Qarshi,   Shahrisabz,   Toshkent,   Andijon   kabi
shaharlarni   tasarrufiga   olganligini   bayon   etgan.   Shuningdek,   asarda   G’uzor
vohasidagi Yangikent, Qovchin, Qoratikan kabi mavzelar ham qayd etilgan.
Jumladan mazkur asarda 1547 yil kuzida Abdullaxonning Qarshi G’uzor va
Shahrisabzni zabt etish holati, G’uzor tumanidagi Qoratikan qishlog’ida lashkarlar
ko’rigini   o’tkazganligi   va   askarlarni   rag’batlantirganligi   bayon   etilgan.   Jamshid
mansabli   (Abdullaxon)   barcha   javshanli   sipoh   bilan   zafargoh   bayroqni   ko’targan
holda   dushman   tomon   yuzlanib,   Qoratikan   sahrosini   gardunasar   askarning
qarorgohi   qilgandan   so’ng   o’tkirligi   g’ayib   nuridek   va   lorayb   sirlari   oynasidek
ravshan fikrini nomdor lashkarning ko’rigiga maxsus otlarni, aslahalarni va jangu
jadal   asboblarini   ko’zdan   kechirishga   iltifot   husnining   shu’lasini   tashladi.   Jahon
bo’ysunadigan   farmonga   muvofiq,   g’olib   lashkar   va   zafar   hamda   nusrat
(qozonuvchi)   askarlar   javhar   kabi   (otlarga)   minib   va   Bahromga   o’xshash   qon
ichuvchitig’in   bellariga   bog’lab,   suvday   suzuvchi   tez   otlarni   maydonda   javlon
urdirardilar.   
Shu   yo’sinda   sanash   imkoniyatidan   tashqari   bo’lgan   sipoh   va   yomg’ir
tomchilariday   ko’p   lashkar   to’da-to’da   va   guruh-guruh   bo’lib,   dashtu   tog’larni
titratgan holda o’z manzillariga ravona bo’ldilar 1
. 
Xullas   XVI   asrning   ikkinchi   yarmida   Movarounnahrda   hokimiyatga
Abdullaxon kelgach, G’uzor ham uning davlati tarkibiga kirgan.
Dehqonchilik Qashqadaryo vohasi XIX -XX asr boshlarida to’rtta iqtisodiy
tumanga bo’lingan.
1   Sharqiy   Qashqadaryo   -   Shahrisabz,   Kitob   va   Yakkabog’   bekliklarining
tekislik va tog’ oldi qismlari.
2. O’rta Qashqadaryo yoki Chiroqchi bekligi hududi.
3. Janubi-sharqiy Qashqadaryo yoki G’uzor bekligi yerlari. 
4. Qashqadaryoning quyi oqimidagi Qarshi vohasi yerlari.
Janubi -sharqiy Qashqadaryo, jumladan G’uzor iqtysodiy tumani aholisi suv
1
  Hofiz Tanish al-Buxoriy. Abdullanoma ("Sharafnomayi shohiy") 1-kitob. T., 1999. B . 199.
13 manbalarining sug’orma dehqonchilik rivoji uchun yetarli emasligi sababli ko’proq
lalmikor   dehqonchilik   bilan   shug’ullanganlar.   Ichimlik   suvi   asosan   quduqlardan
olingan.
Beklikda   dehqonchilik   bilan   shug’ullanuvchi   aholi   yerning   3/4   qismiga
bug’doy   va   arpa   sepilgan.   Yerning   qolgan   qismiga   paxta,   beda,   kam   miqdorda
jo’xori,   suv   serob   bo’lgan   yillari   esa   sholi   ham   yetishtirilgan.   Bu   ekinlar   asosan
G’uzor   bekligining   shimoli-g’arbiy   qismida   ekilgan.   Bug’doy   va   arpadan   10
so’dan (don o’lchaydigan idish) 20 so’gacha hosil olinsa yaxshi hosil yetishtirilgan
hisoblanib, yillik hosil o’rtacha 165.000 botmonni tashkil etgan 1
. 
G’uzor   shahri   va   uning   shimoli   g’arbida   joylashgan   qishloqlarda   mevali
bog’lar   kam   bo’lib,   Katta   va   Kichik   O’radaryolar   vodiysida   bog’dorchilik   faqat
jiyda   daraxti   bilan   cheklangan,   Qashqadaryo   vodiysida   esa   suv   tanqisligi   bois
mevali daraxtlar umuman ekilmagan.
Beklikda   mevali   daraxtlardan   o’rik,   shaftoli,   olcha   olma,   nok,   behi,   anor,
shuningdek uzum yetishtirilgan. Uzumning, ayniqsa maska navi va o’rik o’zining
betakror shirinligi bilan mashhur quritilgan o’rik turshagi (g’o’lin) va mayiz sotish
uchun   Buxoro   va   Rossiyaga   olib   borilgan.   Qurilish   materiallari,   o’tin   va   boshqa
ehtiyojlar uchun tol, terak, qayrag’och va tut daraxtlaridan foydalanilgan.
XVI-XIX   asrlarda   ham   G’uzor   o’zining   iqtisodiy   va   savdo   aloqalarida
nufuzini yo’qotmagan. Qarshi-G’uzor - Oqrabod - Termiz yo’li muhim ahamiyatga
ega   bo’lgan.   Qarshi   shahridan   chiqqan   savdo   karvonlari,   Yangikent   qishlog’i   –
G’uzor - Oqrabod - Temir Darvoza orqali Surxon vohasiga, bu yerdan Sherobod va
Termiz   orqali   Afg’oniston   va   Hindistonga   o’tgan.   G’uzordan   Oqrabodga   o’tgan
yo’l   Katta   va   Kichik   O’radaryolari   qo'shiladigan   joyda   tarmoqlangan.   Qarshi   va
G’uzor   yo’li   Oqrabodda   Shahrisabzning   Kaltaminor   yo’li   bilan   qo’shilgan   va
Temir Darvoza orqali Surxon vohasiga o’tgan.
Savdo   yo’li   chorrahasida   joylashgan   G’uzor   don   va   chorva   mahsulotlari
sotiladigan markazga aylangan. G’uzor shahrida don mahsulotlari sotiladigan yirik
1
  Kap .  Arxipov .  Ko ‘ rsatilgan   asar .  B . 182.
14 bozor mavjud edi 1
. 
Q ashqadaryo   vohasida   Abdullaxon   II   davrida   Qarshi   va   Shahrisabz
viloyatlari,   Ashtarxoniylar   davrida   esa   Shahrisabz   va   G’uzor   viloyatlari   mavjud
bo’lgan. Mang’it amirlari davrida vohada Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’ va
Kitob bekliklari hukm surgan 2
. 
Ma’lumki,   Buxoro   xonligi   boshqaruv   tizimi   amirlik,   beklik,   amloklik,
oqsoqol   (amin)   likdan   iborat   edi.   XX   asr   boshida   ham   Qashqadaryo   vohasida
Qarshi, G’uzor, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi va Yakkabog’ bekliklari joylashgan
edi.   1920   yil   kuzida   Buxoro   Xalq   Respublikasida   ma’muriy-hududiy   bo’linish
o’tkazilib, u viloyat, tuman, kent, amloklik va qishloq tizimidan iborat edi.
Qulay   geografik   sharoitiga   ega   bo’lgan   va   savdo   yo’lida   joylashganligi
sababli   G’uzor   shahri   tez   taraqqiy   etgan.   XIX   asrda   shahar   ikki   qism   o’rda   va
qo’rg’ondan   iborat   bo’lgan.   O’rda   mahalliy   begining   Qarorgohi   hisoblangan   va
G’uzor   daryosining   o’ng   qirg’ogida   joylashib   hozirda   uning   xarobalari
To’raqo’rg’on deb nomlangan. G’uzor begi esa To’ra deyilgan.
To’g’ri   to’rtburchak   ko’rinishga   ega   o’rdaning   janub   tomonida   bitta
darvozasi   bo’lgan.  O’rda  atrofida  katta bozor,  savdo  rastalari, karvonsaroylar, bir
qancha jamoatchilik binolari va paxsa devor bilan o’rab olingan aholi turar joylari
o’rnashgan edi.
G’uzor   shahri   mudofaa   devorlari   bilan   o’rab   olingan.   Bu   yerdan   o’tgan
savdo   yo’llari   shaharni   shakllanishi   va   rivojlanishida   muhim   ahamiyatga   ega
bo’lgan.   XX   asrning   boshlarida   G’uzorda   yangi   karvonsaroy   -   Oqsaroy   qurilgan.
Shaharda   bir   nechta   karvonsaroylar,   masjidlar   va   boshqa   jamoatchilik   binolari
joylashgan   edi.   Haftaning   payshanba   va   juma   kunlari   G’uzorda   bozor   kuni
hisoblangan.
Yuqorida   ta’kidlanganidek,   XVI   asr   boshdarida   Qashqadaryo   vohasida
Qarshi,   Shahrisabz   va   G’uzor   viloyatlari   mavjud   edi.   Abdullaxon   davrida   Qarshi
va   Shaxrysabz   viloyatlariga   bo’lingan.   Ashtarxoniylar   davrida   vohada   Qarshi,
1
  Полк.   Галкин.   Краткий   военный-статистический   очерк   района   полевой   поездки   офицеров   Генерального
Штаба   Туркестанского   военного   округа   в   1889   году   Бухарском   ханстве   и   в   южной   части   Самаркандской
области. Сб. геогр. .топограф. и стат. мат.ов по Азии. СПб., 1894. Вп. 57. с. 14.
2
  Shahrisabz   ming   yillar   merosi .  T ., 2002.  B .43.
15 Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’, Chiroqchi va G’uzor bekliklari mavjud edi. Buxoro
amirligida,   (1753-1920)   davlat   boshlig’i   amir   hisoblangan.   Amirlik   ma’muriy
hududiy   jihatidan   beklik   (viloyat)larga   bo’lingan.   Bekliklarni   amir   tayinlaydigan
bek (hokim)lar boshqarib, bevosita amirga bo’ysunishgan.
G’uzor   atamasi   xususida   o’rta   asr   manbalarida   Janubiy   Sug’ddagi   Xuzor
rustoqi  va shu nomli daryo tez-tez uchrab turadi. Muarrix Tabariy (836-923), Ibn
Hovqal   (vaf.   976),   Sam’oniy   (XII   asr)   ma’lumotgaricha   Xuzor   shahrini   turk
dehqoni   Sabkr   ismli   xokim   boshqargan.   “G’uzor”   atamasi   geografik   nom   bo’lib,
daryoning   tor   joyi   degan   ma’noni   anglatadi.   Va   buni   muarrix   Yoqut   (tug’.   yili
1179) ham tasdiqlaydi. Shuningdek, "Xazr" – g’ilay ko’z" ma’nosini anglatadi.
Buyuk tilshunos Mahmud Qoshg’ariy (XI asr) Turkistonda ham G’uzor joy
nomi   mavjudligini   ta’kidlagan.   Shuningdek,   alloma   “Xuzor   turk   shaharlaridan
birining   joy   nomi”   deb   ham   qayd   etgan   edi 1
.   Tojikistonning   Vaxsh   daryosi
yaqinida ham G’uzor geografik atamasidan kelib chiqqan joy mavjud 2
. Ibn Hovqal
Xuzorni Kesh yaqiniga qarashli 16 tumanlardan biri ekanligini ta’kidlagan 3
. 
G’uzor   nomi   turkiy   Xazar   etnonimi   bilan   bog’liq   bo’lishi   haqiqatga
yaqindir. Xazor qadimgi turkiy qabila, xalq nomi. U qabila ittifoqi Afg’onistonda
yashagan. Kaspiy dengizi ham Xazor dengizi deyilgan. Qadimgi turkiy qabila, xalq
nomidan G’uzor nomi yaratilgan 4
. Demak, G’uzor (Xuzor) so’zining talqini hamon
to’liq ishlab chiqilmagan.
G’uzor   tarixiy   manbalarda.   Ma’lumotlarga   ko’ra   Guzor   shahri   afsonaviy
podshox Afrisiyob bilan bog’liq. Afrosiyob boshqaruvi miloddan avvalgi I asrlarga
borib taqaladi va buni arxeologik tadqiqotlar ham tasdiqlaydi.
Rivoyatlarga   ko’ra   G’uzor   shahriga   Afrosiyob   asos   solgan   bo’lib,   bu   vaqt
miloddan avvalgi II-I asrlarga to’g’ri keladi 5
.
1
 Mahmud Qoshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. ("Turkiy so‘zlar devoni") 1-tom. T ., 1960.  B .389. 
2
Мурзаев   Э.М.   Средняя   Азия.   Физико   географический   очерк.   М .,   1957.   С .245./   T.Nafasov.   O‘zbek
toponimlarining izohli lug‘ati. T ., 1998.  B .245.
3
  Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков
Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С.78-79. 
4
  Nafasov   T .  Qashqadaryo   qishloqnomasi .  T ., 2009.  B .409.
5
  Eshov   B .  Qadimgi   O ‘ rta   Osiyo   shaharlari   tarixi .  T ., 2006.  B .209.
16 Taniqli   qadimshunos   olim   R.H.Sulaymonov   G'uzor   shahri   atrofidagi   Xo’ja
Buzruktepa   (miloddan   avvalgi   II-II),   Xo’ja   Rummas   tepa   (miloddan   avvalgi   1-
milodiy   XVI),   Qo’shtepa   (VI-XI),   Yalpoqtepa   (VII-XIII)   kabi   vohadagi   100   dan
ziyod (104 ta) arxeolgik manzilgohlarni ro’yxatga olgan 1
. 
Yalpoqtepa yodgorligi hozirgi G'uzor shahridan 8-9 km shimolda Qo’shtepa
va   Yorg’unchi   qishloqlari   yaqinida   joylashgan.   Yalpoqtepa   deb   atalgan
yodgorlikning   xarobalari   to’g’ri   burchak   shaklida   bo’lib,   250x200   m.ni   tashkil
qiladi. Atrofi mustahkam qal’a devori bilan o’ralgan. Devor qoldiqlari hozirda 10-
11   m   ni   tashkil   qiladi.   Qal’ani   qo’riqlash   tizimi   puxta   o’ylab   tuzilgan.   Janubiy
devorning  g’arb  va sharq  tomonida  ikkita  darvoza  o’rni  saqlanib  qolgan.  Janubiy
devorda   aylana   shaklida   qurilgan   qo’riqlash   minorasi   izlari   mavjud.   Devorning
sharqiy   qismida   hech   qanday   iz   sezilmaydi   yoki   vaqt   o’tishi   bilan   (qayta
ta’mirlanish natijasida) yo’qolib ketgan.
Yalpoqtepa   yodgorligining   shimoliy-sharqiy   burchagida   to’rtburchak
shaklida   60x60   m   kenglikda,   14-15   m   balandlikda   qo’rg’on   qoldiqlari   tepalik
shaklida saqlanib qolgan. Qo’rg’on bilan shimoliy va g’arbiy devor o’rtasida ikkita
darvoza   qoldiqlari   bir   tomondan   qo’rg’on   bilan,   ikkinchi   tomondan   esa   minora
devorlariga   ulanib   ketgan.   Qo’rg’onning   old   tomoni   janubi-sharqqa   qaraganligi
ehtimoldan holi emas. 
Yalpoqtepa   yodgorligi   atrofida   30-40   ga   ga   yaqin   joyda   sopol   buyum
parchalarini   uchratish   mumkin.   Bularni   o’rganish   jarayonida   ushbu   yodgorlik
miloddan   avvalgi   II-I   asrlardan   -   milodning   VIII   asrlarigacha   bo’lgan   davrda   bu
hududda kattagina qadimgi shahar bo’lganligini taxmin qilish mumkin.
O’tgan   XX   asrning   70-yillariga   kelib,   qo’riq   va   bo’z   yerlarning
o’zlashtirilishi   natijasida   mahalliy   aholi   yodgorlik   atrofida   har   xil   sopol   idish
parchalari,   sopol   terakota   parchalari   va   xumlar   ichiga   joylashtirilgan   odam
suyaklarini uchratganligini aytishdi. Bu maskanda ilk o’rta asrlarda foydalanilgan
sopol pechlarni ham uchratish mumkin. Mahalliy aholi sopol pechlarni “xumdon”
deb   atashgan.   Bunday   xumdonlarning   bir   joyda   ko’plab   uchrashi   shu   kasb   bilan
1
 Сулейманов Р.Х. Древний Нахщаб. Т-С., 2000. С.413.
17 shug’ullanuvchilar (kulollar) yashaganligidan dalolat beradi. Bu esa shahar ichida
turli kasb egalari mahallalari mavjudligini yaqqol isbotlaydi.
Yalpoqtepa   yodgorligini   o’rganish   ilk   bor   2006   yildan   O’zbekiston
Respublikasi   FA   Ya.G’ulomov   nomidagi   Arxeologiya   instituti   va   Turkiyaning
Istambul   universiteti   qo’shma   arxeologik   ekspeditsiyasi   tomonidan   boshlangan.
Ekspeditsiyada Arxeologiya institutidan A.Rayimqulov va Istambul universitetidan
Ibroxim Cheshmeli rahbarligida hamda yosh qadimshunos F.Egamberdiev (Qarshi
DU) ishtirokida kuzatuv va qazish ishlari olib borilmoqda.
Asosiy qazish  ishlari yodgorlikning o’rta qismida joylashgan  tepalikda olib
borildi. Ushbu tepalikning aylanasi  60x50 m, balandligi 3-3,5 m ni tashkil qiladi.
Birinchi   qazish   ishlari   2006   yilda   10x10m   maydonda,   ikkinchi   qazish   ishlari   esa
2007   yilda   20x10   m   maydonda   olib   borilgan.   Har   ikkala   maydonda   10   ga   yaqin
turar joy ochib o’rganilgan.
Mazkur   turar-joylar   devorlari   asosan   paxsa   va   pishiq   g’ishtdan   ko’tarilgan.
Uy-joylar   ichida   uy-ro’zg’or   buyumlari   sopol   parchalari,   kul   va   qishloq   xo’jaligi
mahsulotlari   qoldiqlarini   uchratish   mumkin.   Uy-ro’zg’or   buyumlari   kulolchilik
charxlari   yordamida   va   qo’lda   yasalgan.   Arxeologik   qazish   ishlari   vaqtida
o’rganilgan sopol piyolalarning diametri 13-15 sm ni, xumlar balandligi 50-60 sm,
aylanasi 20-25 sm, balandligi 50-60 sm, aylanasi 20-25 sm, langarlar aylanasi 25-
35   sm,   balandligi   5-6   sm   ni   tashkil   qiladi.   Ko’za   va   ko’zachalar   an’anaviy
"naxshablik ko’zachilar" uslubida yasalgan. Topilmalar orasida non yopish uchun
foydalanilgan   tandir   qoldiqlari   esa   ilk   o’rta   asr   yodgorliklarida   hali   uchramagan.
Shamchiroqlarning  uzunligi   18-20  sm,   balandligi   4-5  sm.ni   tashkil  qiladi.  Qazish
jarayonida hayvon terakkotalari, Naxshab tangalari, hayvon bosh suyaklari, metall
va suyaklardan ishlanganligi aniqlangan.
Turar  joylardagi  ilk o’rta asr  uy-joylariga xos bo’lgan ashyolarni  Markaziy
Osiyo   manzilgohlarida,   jumladan   Qarshidagi   Qal’ai   Zaxxoki   Maron,   Buxorodagi
Varaxsha,   Toshkentdagi   Mingo’rik,   Yunusoboddagi   Oqtepa   yodgorliklarida   ham
ko’plab uchratish mumkin.
18 Hozirgi   G’uzor   shahridan   8-9   km   shimolda   joylashgan   Xo’ja   Buzruktepa
qoldiqlari  bizgacha yetib kelgan. G’uzor  shahri  xarobalari  hisoblanadi. Qo’shtepa
va   Yorg’unchi   qishloqlari   o’rtasida   6-7   ga   maydonni   egallagan   yirik   arxeologik
manzilgoh Yapaloqtepadagi shahar arablar istilosidan so’ng hozirgi G’uzor shahri
o’rniga   ko’chgan.   Arxeologik   qazishlar   vaqtida   Yalpoqtepadan   o’rik,   qovun,
tarvuz urug’lari topildi 1
. 
Bular   vohada   dehqonchilik,   hunarmandchilik   va   savdo-sotiq
rivojlanganligidan   dalolat   beradi.   So’nggi   vaqtda   ham   qadimshunos   olim
A.Rayimqulov   rahbarligidagi   O’zRFA   Ya.G’ulomov   nomidagi   Arxeologiya
instituti ekspeditsiyasi Yalpoqtepada qazish ishlarini izchil davom ettirmoqda.
Tadqiqotchilar   ma’lumoticha   Subaxtepa,   bugungi   kunda   Sovbog’   qishlog’i
yaqinidagi   tepalik   bo’lishi   ehtimoldan   holi   emas.   Sovbog’liklar   bu   tepalikni
Yalpoqtepa   deb   atashadi.   Sovbog’   qishlog’i   Kerayit   va   G’armiston   qishloqlari
kesishadigan   hududda   joylashgan 2
.   Shuningdek   hozirgacha   Batosh   qishlog’i
o’rnida   Qo’rg’oncha   arxeologik   yodgorligida   qazish   ishlari   olib   borilgan   va
ellinizm davriga oid yarim yerto’lasimon turar-joylar ochib o’rganilgan 3
. 
XV   asrga   oid   Samarqand   hujjatlarida   keltirilgan   Xuzor   (G’uzor)   shahri
hududida   ilk   makonning   vujudga   kelishi   milodning   dastlabki   asrlariga   borib
taqalishi   aniqlangan.   Shahar   Shahrisabz   va   Qarshini   Termiz   bilan   bog’lovchi
karvon yo’llari kesishgan hududda joylashgan. U qo’rg’on devorlari bilan o’ralgan
bo’lib   arkka,   bir   qancha   guzarlarga   va   shahar   darvozalariga   ega   bo’lgan   hamda
maydoni   12   ga   ga   yetgan.   Ushbu   belgilarga   ko’ra   G’uzorni   karvon   yo’llarida
joylashgan   uncha   yirik   bo’lmagan   savdo,   hunarmandchilik   shaharlari   sirasiga
kiritish mumkin 4
.
1
 Лунина С.Б. Города Южного Согда VIII-XII вв. Т., 1984. –С.71.
2
 H.Nuriddinov.  G‘uzornoma. T., 2011. B.135.
3
 H.Nuriddinov.  G‘uzornoma. T., 2011. B.10.
4
 Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998. B.391.
19 1 .2.   Tuman aholisining joylash ishi
G’uzor vohasi insonlar azaldan yashagan hududlardan biri sanaladi. Buyuk.
tilshunos   olim   Mahmud   Qo'shgariy   (XI   asr)   Xuzorni   turk   shaharlaridan   birining
joy   nomi   sifatida   qayd   etgan.   Turkystonda   ham   G ’uzor   nomli   joy   mavjud
ekanligini qayd etgan 1
. Professor T. Nafasovning yozishicha Xuzor (G’uzor) xazar
tarzida   V-VII   asrlardagi   qadimgi   turkiy   yodnomalarda   bitilgan   va   turkiylar
yashaydigan   eng   chekka   hududlardagi   shahar   sifatida   tilga   olinadi 2
.   Bulardan
ko’rinib turibdiki, G'uzor vohasida qadimdan turkiy qavmlar yashashgan.
G’uzor   vohasidagi   Novqad-Qurayshga   VIII   asrning   birinchi   yarmida
arablarning quraysh qabilasi guruhi kelib o’rnashgan 3
.
Mo’g’ollar   xujumi   davrtda   vohaga   ko’plab   turkiy   qavmlar   kelib
joylashishgan.   Sohibqiron   Amir   Temur   va   temuriylar   davrida   G'uzor   tayanch
hudud   sanalib,   vohada   qovchin,   apardi,   barlos   kabi   qavmlar   yashashgan.
Shayboniylar   davrida   vohaga   Dashti   Qipchoq   o’zbeklari   kelishib   o’rnashgan   va
mahalliy aholi bilan aralashib ketishgan.
G'uzor Buyuk Ipak yo’li chorrahasida joylashganligi sababli turli xalqlar va
elatlarning manzilgohlaridan biriga aylangan.
XIX asr boshlarida Buxoro amirligida 2 mln, shu asr o’rtalarida esa 2,5 mln
kishi   istiqomat   qilgan.   Amirlikda   50   ga   yaqin   o’zbek   qavmlari   yashashgan.
Amirlik   tasarrufidagi   Qashqadaryo   vohasiga   Kitob,   Shahrisabz,   Yakkabog’,
Chiroqchi,   G'uzor,   Qarshi   bekliklari   kirib,   500   ming   kishi   istiqomat   qilgan.   Rus
olimi   V.P.   Semyonov-Tyanshanskiy   XX   asrning   boshlarida   G'uzor   shahrida   20
ming kishi istiqomat qilganligini qayd etgan.
XX   asrning   birinchi   choragidagi   statistik   ma’lumotlarga   ko’ra   1924   yilda
Qashqadaryo   oblastida   3   ta   viloyat   tuzilgan:   G'uzor,   Qarshi,   Shahrisabz.   G'uzor
viloyatining maydoni 4978 kv.km, aholisi 37405 kishi bo’lib, 1 kv.kmga 7,5 kishi
to’g’ri   kelgan.   G’uzor   viloyatiga   G’uzor,   Tangixaram   (Dehqonobod),   Yangikent
1
  Mahmud   Qoshg ' ariy .  Devonu   lugotit   turk .  I - tom .  T . ,  1960.  B .389 .
2
  Nafasov T. Qashqadaryo qishloqnomasi. T., 2009.  B .409.
3
  Shoniyozov   K .  O ‘ zbek   xalqining   shakllanish   jarayoni .  T ., 2001.  B .222 .
20 tumanlari kirgan. Viloyat qishloqlarida 36555 kishi ( 97,7 %), G’uzor shahrida esa
850 kishi (2,31) yashagan. Xo’jaliklarning soni esa 5913 kishini tashkil etgan.
XX   asrning   20   -   yillari   boshlarida,   xususan   1924-1926   yillarda   kelib
ma’muriy- hududiy islohotlar o’tkazilganligi sababli ma’muriy chegaralar o’zgarib
turgan.   Shu   boisdan   ham   mavjud   statistik   ma’lumotlarda   ham   farqlar   va   ba’zan
noaniqliklar uchraydi. Lekin shunga qaramasdan bu joyda mazkur ma’lumotlar asl
holicha keltirilmoqda.
G'uzor   vohasi   aholisining   aksariyat   qismi   o’zbeklar   bo’lib,   qishloqlarda   97
foizdan  ziyod  aholi  yashagan.   Qo’ng’irotlar   Qirshak  tumanida  7125 kishi,  yuqori
Kichik   va   Katta   O’radaryolar   bo’ylarida   -   8875   kishi,   G’uzordaryo   vodiysida   -
4570 kishi istiqomat qilishgan.
Rossiya zobiti kapitan Arxipov ma’lumotlariga ko’ra, G'uzor bekligi aholisi
40.000 ga yaqin hovli va o’tovlarda istiqomat qilib, bir qismi ko’chmanchi qirg’iz -
qo’ng’irotlar, bir qismi esa o’troq, o’zbek-qovchin, sart, xo’ja va tojiklardan iborat
bo’lgan.   Manbalarda   G’'uzor   shahrining   o’zida   20.000   ga   yaqin   aholi   istiqomat
qilishi   qayd   etilgan.   G’uzorda   razvedka   ishlarini   olib   borgan   polkovnik   Fedorov
kapitan   Arxipovning   ma’lumotlarini   tasdiqlagan   holda,   beklikda   katta   yoshdagi
aholi soni 25.000 kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 25.000
kishi,   kichik   yoshdagilar   bilan   birgalikda   jami   aholi   soni   50.000   kishidan   ortiq
bo’lganligi haqida ma’lumot bergan. Shundan 20.000 atrofida, ya’ni jami aholining
80 foizga  yaqini  o’zbeklar, 5000  atrofida,  yohud 20  foizga  yaqin qismini  tojiklar
tashkil   qilgan.   Bundan   tashqari   G’uzor   shahrida   bir   necha   yahudiy   oilalari;   50
nafarga yaqin hindlar, 5 nafar afg’on va 50 nafar lo’lilar istiqomat qilishgan.
G’uzor   bekligi   aholisini   turmush   tarziga   ko’ra   o’troq   va   ko’chmanchi
chorvador   aholi   guruhlariga   ajratish   mumkin.   Beklik   aholisining   15000   ga   yaqin
(60   foizi)   o’troq   aholi,   10.000   ga   yaqini   (40   foizi)   ko’chmanchilardan   iborat.
bo’lgan.   O’troq   va   ko’chmanchi   aholi   o’rtasida   aniq   chegara   belgilanmagan.
Chunki ko’chmanchilarining o’ziga to’q oilalari va oqsoqollari qishda shaharlarda
va   yirik   bozorlari   mavjud   qishloqlarda   yashashga   harakat   qilishib,   yoz   oylarida
ko’chmanchi   hayot   tarzini   yanada   davom   ettirganlar.   Chorvasi   qamroq   bo’lgan
21 kambag’al   ko’chmanchilar   o’z   qishloqlari   yaqinidagi   lalmi   yerlarga   boshoqli
ekinlar   ekishib,   chorvaga   qishlash   uchun   qo’ton   va   o’zlariga   o’tov   tikishib,
ko’chmanchi hayot tarzini deyarli yo’qotmagan holda yashaganlar.
G’uzor bekligida 6 ta amloklik bo’lib, 20.000 hovli va aholisi 60.000 ga ega
bo’lgan qung’irotlar va quramalar istiqomat qilganlar.
Qo’ng’irotlar   G’uzor   volostida   1   625   kishi,   Tangiharam   volostida   1645
kishi,   Yangikent   volostida   20   615   kishi   yashashgan.   Taniqli   elshunos   olima
B.X.Karmishevaning   yozishicha,   qo’ng’irotlarning   qoraqalpoq   guruhi   ajdodlari
Orol va Sirdaryo bo’ylarida yashashgan. Ularning ozroq qismi Qo’qonga, ko’proq
qismi   esa   Zarafshon   vodiysiga   (Jomboyga)   joylashishgan.   Ularning   ajdodlari
Shayboniyxon   qo’shinlari   bilan   kelib   qolgan   bo’lishlari   kerak.   Bundan   250   yillar
burun Zarafshon vodiysi qoraqalpoqlaridan Oltinbosh 3 (ayrim manbalarda 6) kishi
bilan   G’uzor   cho’lining   Pachkamar   hududiga   kelgan.   G'uzor   begi   ularga   yer-suv
bergan,   chorvachilik   bilan   shug’ullanishlari   uchun   imkoniyatlar   yaratgan.   XVIII
asr oxirlarida qoraqalpoqlar Surxon vohasi tomoniga, ya’ni Xomkon va Qirshoqqa
ko’chib o’tishgan.
Dala   etnografik   ma’lumotlariga   ko’ra,   Xomkonlik   qoraqalpoqlarning
ajdodlari   orqa   yurt   –   Qoraqalpog’istondan   kelishgan   bo’lib,   Buxoro   amiri   ularni
Zarafshon votsiysidan  G’uzorning Pachkamar mavzesiga ko’chirgan. Keyinchalik
ular Surxon vohasi va Tojikiston Respublikasi (Kolxozobod, Shakartuz tumanlari)
ga   tarqalib   ketishgan.   G'uzor   tog'   yon   bag'irlarida   qo’ng’irotlarning   Qonjig’ali
shahobchasi   ham   yashashgan.   Shimoliy   Surxon   vohasi   Sariosiyo   tumani   Barlos
qishlog’i barloslari ham G’uzordan borishgan 1
. 
Q ovchinlar   bundan  300-400  yillar   muqaddam   Amudaryo   bo ’ ylaridan   Qarshi
va   G ' uzor   hududlariga   kelishgan .   G ’ uzordan   esa   Yuqori   Qashqadaryo   tomonlarga
o ’ tishgan .   G ’ uzor   tumanining   Tugal ,   Sherali ,   Yangikent ,   Qovchin ,   Bo ’ zchi
qishloqparida   qovchinlar   yashashgan .   G ' uzor   bekligini   ham   ko ’ pincha   qovchinlar
boshqarishgan .   Akademik   K . SHoniyozov   ham   qovchinlarni   asosan   G ’ uzor
1
  Кармышева   Б.Х.   Очерки   этнической   истории   южных   районов   Таджикистана   и   Узбекистана.   –М.,   1976.
С.142, 213-214, 221.
22 vohasida   yashaganliklarini   qayd   etgan 1
. 
Qashqadaryo  vohasi  aholisi  o’rtasida  G’uzor   tumani,  qovchinlarning  "Arab
Qovchini",   "Do’ng   Qovchin",   Qarshi   tumani   qovchinlarini   esa   "Imom   Mo’yin
qovchini",   "Dast   Qovchin"   deyishadi.   Chunki,   o’rta   asr   kalom   ilmining   yirik
allomasi Abul Mu’yin an-Nasafiy (XI asr) Qarshi tumanidagi Qovchin qishlog’ida
tavallud topgan va shu qishloqda dafn etilgan.
Mang’itlar   G’uzordaryoning   bo’ylarida   yashashgan.   G’uzor   uyezdining
Tangiharam   (Dehqonobod)   volostida   mang’itlardan   145   kishi   ro’yxatga   olingan 2
.
Afg’onistonning   Balx   shahri   atroflarida   yashovchi   saroylar   G’uzor   atrofidagi
hududlarga   kelib   o’rnashishgan.   Shuningdek,   vohada   turli   boshqa   etnik   guruhlar
ham   yashashgan,   uning   janubi-g’arbida   batoshlar,   kerayitlar,   mojarlar,   qutchilar,
apardilar (naymanlar tarmog’i) hamda arablar ham joylashgan.
Dala   etnografik   izlanishlari   davrida   G’uzor   tumanining   yirik   qishloqlarida
quyidagi   o’zbek   etnik   guruhlarning   joylashuvi   aniqlandi:   Cho’michlida   -
qo’ng’irotlar,   Kerayitda   -   kerayit   va   qovchinlar,   Zangtepada   -   qovchinlar,
Sovbog’da   -   qo’ng’irot   va   saroylar,   Saroyda   -   saroylar,   Qumcho’pda   -   saroy   va
mang’itlar,   Siyroqda   -   saroylar,   Qo’shtepada   -   qo’ng’irot   va   saroylar,   Batoshda   -
batoshlar,   Apardida   saroy   apardi   va   mang’itlar,   Chaqarda   qovchin   va   tojiklar,
Afg’onbog’da qovchinlar, tojiklar, Mang’itda – mang’itlar, Vayronada qovchinlar,
Zangiboboda   qo’ng’irotlar,   qutchilar,saroylar,   Qoratikanda   mojarlar,   Qovchinda
qovchinlar   va   tojiklar,   Yorg’unchida   saroy   va   qutchilar;   Qorasuvda   naymanlar,
qutchilar va saroylar o’rnashishgan.
G'uzor tarixining zukko bilimdoni K.Nuriddinovning yozishicha, tumanning
shahar   va   qishloqlarida   juda   ko’p   urug’lar   istiqomat   qilishadi.   Masalan,   qovchin
urug’iga   kiruvchilar   tumanning   bir   nechta   qishloqlarida   ko’pchilik   bo’lib
yashashadi. Shuningdek, bu qishloqlarning nomi ham shu urug’ nomi bilan ataladi:
Pastqovchin,   Do’ngqovchin,   Sheraliqovchin,   Jo’lmonqovchin   (Qumcho’p).
Bulardan   tashqari   Kattaqishloq,   Chugurtma,   Cho’nag’ar,   Xalqobod,   Qayirma,
Pachkamar   va   boshqa   qishloqlarda   ham   qovchin   urug’iga   mansub   kishilar
1
  Shoniyozov   K .  O ‘ zbek   xalqining   shakllanish   jarayoni . -  T ., 2001.  B . 387 .
2
 Материалы по районированию Средней Азии. С.265.
23 ko’pchilikni tashisil etadi.
Saroy   urug’iga   kiruvchilar   To’rtsari,   Siyroq,  Oqto’nli,  Sovlig’or,   Jonbuloq,
Yomonsaroy, Sovbog’, Yorg’unchi kabi qishloqlarda istiqomat qilishadi. Qorako’l,
Pachkamar qishloq fuqarolar yig’inlariga qarashli qishloqlarning kupchilik aholisi
qo’ng’irotlardir.   Yangikent,   Qoratikan   va   boshqa   qishloqlarida   mang’itlar
istiqomat   qilishadi.   Bu   urug’larning   vakillari   boshqa   qo’shni   qishloqdarda   turli
uruglar' vakillari bilan birgalikda ham yashashadi 1
. 
G'uzordaryo   havzasida   hardurilar   yashashib,   ular   vohada   va   tog’da
yashovchi  guruhlarga bo’lingan. Tog’larda yashovchilar  yarim o’troq o’zbeklarga
yaqin   turgan.   Lekin   hardurilarning   etnik   tarixi   o’rganilmagan.   XX   asr   boshlarida
hardurilar   G'uzor   volostida   -   5.570   kishi,   Tangiharam   volostida   -   2.220   kishi,
G'uzor uyezdida jami 7790 kishi yashashgan. 
VIII asr boshlarida G’uzor (Xuzor) alohida boshqaruvga ega bo’lib, Sabukr
ismli   podsho   idora   qilgan.   Muarrix   at-Tabariy   (VIII   asr)   Xuzor   hukmdorlarini
"Xuzor   maliki",   "Xuzor   dehqoni"   deb   atagan.   Xuzor   dehqoni   (xokimi)   Sabukr
ismli turk kishisi edi. Arablar hujumi davrida bu qal’ani zabt eta olmagach, tinchlik
sulhi bilan qo’lga kiritgan.
Xullas, G’uzor vohasida aholi o’troq va yarim o’troq yashashib, etnik tarkibi
turli   -tuman   o’zbek   qavmlaridan   hamda   boshqa   xalqdardan   (arablar,   tojiklar,
hardurilar) va h.k.dan iborat bo’lgan.
 
 
1
  Nuriddinov X. G‘uzornoma. T., 2011. B.121.
24 II Bob. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining voha
tarixini o’rganishdagi ahamiyati.
2 .1.   G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari
G’uzorning   3-4   km   janubida   Mardtepa   qo’rg’oni   qoldiqlari   joylashgan.
Mazkur   qal’ada   islomgacha   bo’lgan   davrda   mahalliy   hokimlar   mardlar
yashashgan.   Ular   nihoyatda   dovyurak   va   jasur   kishilar   bo’lishgan.   Mardlar
hukmronligi   miloddan   avvalgi   I   asrdan   to   milodiy   VII   asrgacha   hukm   so’rgan.
Arablar bosqinidan so’ng mardlar hokimiyati barxam topgan. Mazkur qal’a dastlab
Baqtriya   -   Toxaristondan   kelgan   bosqinchilardan   himoya   qilish   uchun   bunyod
etilgan.
VIII asr boshlarida G’uzor viloyatining turk hukmdori  Sabukr yashagan bu
qal’a   G’uzor   viloyatining   markazi   bo’lib,   arab   bosqinchilariga   qarshi   kurashgan.
Bosqinchilar   Baqtriya   -   Toxariston   -   Temir   Darvoza   orqali   kelishgan   va   G’uzor
qal’asini egallagach, qal’a aholisi boshqa joyga ko’chishgan.
Mardtepadan shimolda G’uzordaryoning chap qirg’ogida G’uzortepa qal’asi
xarobalari   joylashgan.   Bu   manzilda   hayot   o’rta   asrlarda   davom   etgan.   Arablar
bosqinidan so’ng Xuzor aholisi shu manzilga ko’chib kelgan bo’lishi kerak.
Muarrix   Abdulkarim   as-Sam’oniy   (XII   asr)   Xuzor   rustoqidagi   Surxakat
("Qizil   shahar")   ni   tilga   olgan.   Arablar   bosqinidan   so’ng   Xuzor   aholisi   yangi
manzil   barpo   etib,   Surhakat   deb   nomlashgan.   As-Sam’oniy   bu   manzilni   qishloq
sifatida ta’riflagan.
Xuzor   shahar   sifatida   ilk   bor   XIV   asr   manbalarida   va   XV-XVI   asrlar   vaqf
hujjatlarida   uchraydi.   Muarrix   Sharofuddin   Ali   Yazdiy   (XIV   asr)   "Zafarnoma"
asarida Xuzorni ko’p marta tilga olgan.
Shoh   va   shoir   Zahiriddin   Muhammad   Boburning   “Boburnoma”   asarida
Xuzor   haqida   shunday   iboralar   keltirilgan:   “Yana   Xuzor   viloyatidur”   hamda
“Xuzor va Qarshi ham o’zbak tasarrufidan chiqti” 1
. 
1
 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. T., 1989. B. 42, 77.
25 Muarrix   Yoqut   ma’lumoticha   “Xuzor”   atamasi   arab   so’zi   “al-xazor”dan
kelib   chiqqan   (daraning   tor   joyi).   T.Nafasovning   yozishicha,   G’uzor   -   geografik
atama  bo’lib,  daryoning  kechuv   joyi  degan   ma’noni  anglatadi.   “Shayboniynoma”
da guzorim – o’tar – joyim, yo’lim deb izoh berilgan 1
. 
G’uzor   shahri   G’uzordaryoning   tog’li   hududdan   tekislikka   tushish   joyida
joylashgan.   Bu   kechuv   (G’uzor)   orqali   Nasaf   (Qarshi)dan   Temir   Darvozaga
o’tadigan karvon yo’llari o’tganligi uchun ham G’uzor (Xuzor) deb nomlangan. Bu
shahar hozirgi Mardtepa xarobalarida o’rnashgan bo’lishi kerak.
Ibn Havqal ma’lumoticha, X asrda Kesh viloyatining rustoq deb atashlan 16
ta ma’muriy-hududiy tumanlariga Xuzor va Xuzorrud ham kirgan 2
. 
Lekin   Xuzor   rustog’i   geografik   jihatdan   Nasafga   yaqinroq   edi.   “Hudud   ul-
olam”da   X   asrning   birinchi   yarmida   G’uzorni   Nasaf   viloyatiga   qarashli   ekanligi
qayd   etilgan.   Buni   As-Sam’oniy   va   Yoqut   ham   tasdiqlashadi.   Chunki   arablar
istilosidan   so’ng   Keshning   nufuzi   pasaygach,   G’uzor   Nasaf   viloyati   tasarrufiga
o’tgan bo’lishi kerak.
Xuzor atrofida Subax va Iskifagn manzilgohlari joylashgan. Aftidan G’uzor
Subax va Iskifagn oralig’ida VII asr oxirlarida vujudga kelgan 3
. 
Subax. Mazkur rustoq XII asr manbalarida Kesh viloyatidagi Xuzor rustoqi
qayd   etilgan,   xolos.   As-Sam’oniy   bu   rustoqni   Nasafga   qarashli   ekanligini
ta’kidlab,   Xuzor   rustoqi   hududidagi   Subax   yonida   Tuban   qishlog’ini   tilga   olgan.
Shuningdek,   u   Kamsara   (Kamsar)   qishlog’i   haqida   xam   ma’lumot   bergan.   Bu
ikkala   qishloq   Subax   yaqinidagi   Ulkantepa   yaqinida   joylashgan   bo’lishi   kerak.
G’uzordan   12   km   shimoli-g’arbdagi   Ulkantepadan   4   km   uzoqlikda   Saubak
qishlog’i yaqinida Sabuaktepa (Xo’ja Ramastepa) joylashgan. VI-VIII asrlarda bu
hududda   mahalliy   hukmdorlarning   qasri   bo’lgan,   so’ngra   IX-XII   asrlarda   katta
qishloq   shakllangan.   Ehtimol   muarrix   As-Sam’oniy   tilga   olgan   Tuban   yoki
Kamsara   qishloqlari   shu   yerda   joylashgan   bo’lishi   lozim.   Nasaf-Termiz   yo’lida
1
 Muhammad Solih. Shayboniynoma. T.; 1989. B.334.
2
 Shahrisabz: Ming yillar merosi. T., 2002. B.27.
3
 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B. 220.
26 Subaxdan so’ng Divaki, Kandak qishloqlari, G’uzordaryoning yuqori oqimida esa
G’uzorrud rustoqi joylashgan.
Arablar   bosqinigacha   bo’lgan   davrda   bu   hududdagi   eng   yirik   aholi
manzillariga   Xuzor,   Subak   va   Iskifagn   kirgan.   Ibn   Hovqal   Subak   va   Iskifagn
Xuzor rustoqida joylashganligini qayd etgan.  “ Hudud ul-olam ” da (X asr)  “ So’nax -
Naxshabga   qarashli   shahar   iborasi   keltirilgan ” 1
.   Muarrix   Narshaxiy   “ Buxoro
tarixi ”  asarida Kesh viloyati tasarrufidagi Subax qishlog’ini tilga olgan 2
. 
X-XII   asrlardagi   arab   tilidagi   manbalarda   “So’bax”   va   “So’nax ”   atamalari
mavjud.  Bu manzilning o’rni taxminan hozirgi G’uzor shahri yaqinidagi Ulug’tepa
xarobalariga   to’g’ri   keladi.   Ibn   Havqal,   Istahriylar   Subaxni   Sunaj   deb   talqin
qilganlar.
Rus sharqshunosi akademik V.V. Bartold Sunaj qishlog’i Subax bilan bir joy
deb   hisoblaydi.   Subax   hozirgi   G’uzor   shahri   o’rnida   bo’lgan 3
.   Olimning
yozishicha,   Subax   va   Iskifagn   (Iskifag’on)   shaharlari   joylashgan   Xuzor   viloyati
muhim   strategik   ahamiyatga   ega   bo’lgan   hududda   edi.   Istahriy   fikricha,   Subax
Nasafdan Balxga boradigan yo’lda joylashgan bo’lib, bir manzillik masofada, Ibn
Hovqal   bo’yicha   esa   Keshdan   2   farsax   (1   farsax   -   7-8   km)   uzoqlikdadir.   As-
Sam’oniy bo’yicha esa Subaxdan Nasafga qadar 6 farsaxdir.
Yuqorida   ta’kidlangan   arxeologik   ma’lumotlarning   tasdig’icha,   Subaxning
o’rniga   hozir   G’uzordan   8   chaqirim   shimoli-g’arbdagi   Ulug’tepa   manzili   bo’lib,
shahar ark, shahriston va rabotdan iborat bo’lgan. Mazkur manzilgohni arxeologik
jihatdan   bevosita   yaqindan   o’rgangan   qadimshunos   olim   M.Ye.Massonning
yozishicha, dastlab yirik 1 farsax 7-8 km qishloq, so’ngra shahar  Subax (Saubax)
hozirgi   G’uzordan   8   km   shimoli-g’arbdagi   O’liktepa   (Ulug’tepa)   xarobalari
joylashgan 4
. 
Bu   manzilgohdan   IX   asrga   oid   ko’plab   ashyoviy   dalillar   topilgan.   Subax
shahristoni   22,5   tanobga   (1   tanob   –   tomonlari   60   ga   bo’lgan   maydon)   tengdir.
1
 Hudud ul-olam .  T., 2008. B.13 .
2
 Abu Bakr Muhammad ibn Ja‘far Narshaxiy. Buxoro tarixi, T., 1966. B. 62.
3
  Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков
Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С. 91 - 197 .
4
 Массон М.Е. Столичныегорода в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т ., 1973.  С .33.
27 Subaxni   mahalliy   aholi   Supa   –   qo’lda   qilingan   o’tirish   joyi)   ham   deyishadi 1
.
Subaxning maydoni 100 ga ni tashkil etadi. 
Iskifagn.   Janubiy   Sug’dda   Nasaf   (Qarshi)   -   Termiz   yo’lida   Iskifagn
(Sakifagan) shahri joylashgan. Shahar nomi tarkibida sug’diycha “Fagn” so’zining
mavjudligi   bu   yerda   mahalliy   ma’budlarga   atalgan   ibodatxona   bo’lganligidan
dalolat   beradi.   Shunga   ko’ra,   uni   sug’diycha   “juda   baland   ibodatxona”   yoxud
turkiycha “eski ibodatxona” deb atash mumkin. 
Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, shahar milodiy VI asrda vujudga kelgan va
XIII asr boshlarida mo’g’ullar hujumi davrida vayron etilgan. “Hudud ul-olam”da
qayd etilganidek: “Sakifag’n - shaharcha, ekinzorlari ko’p” 2
. 
Akademik   V.V.Bartold   Kesh   viloyati   hududlarida   Iskifag   (Iskifagan)
qishlog’i   haqidagi   ma’lumotlar   arab   sayyohlari   asarlarida   uchrashini   qayd   qilgan
va   G’uzor   shahri   markazidagi   Eskibog’   nomiga   daxli   borligini   ta’kidlagan.
Iskifagn Nasafdan narida Subaxdan bir-ikki  farsaxlik yo’lda Eskibog’  qishlog’ida
joylashgan bo’lishi kerak 3
. 
Iskifagn   turkiycha   eski,   sug’dcha   -   fagn   (qal’a)   degan   ma’nolarni   anglatib,
hozirgi G’uzor shahridagi Eskibog’ mavzesi hisoblanadi. 
Mazkur   shaharning   maydoni   60-70   tanobga   teng   bo’lgan.   VI   -VII   asrlarga
oid   kulolchilik   ashyolari   topilgan.   Shuningdek,   G’uzordan   9   chaqirim   olislikdagi
Xo’ja Buzruktepa xarobalari Iskifagn vorisi degan fikrlar ham mavjud. Bu shahar
Subaxdan 2-3 asr muqaddam bunyodga kelgan va keyingi davrlarda ham yashashni
davom ettirgan 4
. 
Taniqli qadimshunos A.Sagdullaev fikricha, Kesh viloyati shaharlari - Subax
va Iskifagn - r'uzor tumanidagiUliktepa va Xo’ja Buzruktepalar bilan kiyoslanadi.
Ularning birinchisining shahristoni 22,5 ga, raboti esa.120 ga maydonni egallagan.
T.   Nafasov   xam   G’uzordagi   Eskibog’ni   sharhlaganda   Iskifagnga   to’xtalib,
bu manzil Subax (G'uzor)ning yozgi qarorgoxi deb ta’riflaydi 5
. 
1
 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B.221.
2
 Hudud ul-olam. T., 2008. B.13.
3
  Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков
Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С.189-190.
4
 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixy. T., 1995. B. 219, 221.
5
 T. Nafasov Ko‘rsatilgan asar.  B .  222 .
28 Qashqadaryo   vohasining   markaziy   shaharlaridan   biri   G’uzor   shahri   edi.
Akademik   V.V.Bartold   Subax   shahrini   hozirgi   G’uzor   o’rnidagi   shahar   sifatida
ta’riflaydi.   Subax   shahrining   xarobalari   G’uzordan   8   km,   shimoli   g’arbda
joylashgan   O’liktepa   harobalariga   mos   keladi.   Subax   shahri   ark,   shahriston   va
rabotdan   iborat   bo’lgan,   Shaharning   umumiy   yer   maydoni   100   gektarga   teng
bo’lgan. Shahar X1X asrda o’rda va qo’rg’ondan iborat bo’lib, bekning qarorgohi
G’uzor   daryosining   o’ng   qirg’ogida,   to’g’ri   burchakli   ko’rinishda   joylashgan.
O’rdaning   janub   tomonida   bitta   darvoza   bo’lganpigi   manbalarda   qayd   etilgan.
O’rda atrofida katta shahar  bozori, mahallalar joylashgan bo’lib, shahar  paxsadan
qilingan mudofaa devori bilan o’rab olingan 1
. 
Hozirgi   G’uzor   shahridan   9   km   shimolda   joylashgan   Xo’ja   Buzruk   tepa
bizgacha   yetib   kelgan   G’uzor   shahri   xarobalaridir.   Yuqorida   ta’kidlanganidek
Qo’shtepa va Yorg’unchi qishloqlari o’rtasida 6-7 gektar maydonni egallagan yirik
arxeologik yodgorlik Yalpoqtepaning o’rnida shahar bo’lgan.
VIII   asrda   Yalpoqtepadagi   shahar   arablar   istilosidan   so’ng   hozirgi   G’uzor
shahri   o’rniga   ko’chgan.   Hozirgi   paytda   bek   o’rdasining   xarobasi   To’raqo’rg’on
nomi   bilan   ataladi,   shahar   o’rtasida   G’uzordaryo   oqib   o’tgan   bo’lib,   shaharning
ikki qismi o’tasidagi aloqalar ikkita ko’prik orqali amalga oshirilgan. 
G’uzor   qo’rg’oni   va   mudofaa   devorining   nihoyatda   mustahkamligi   haqida
ko’plab   ma’lumotlar   keltirib   o’tilgan.   Qal’aning   to’rt   darvozasi   bo’lib,   ular
ko’priklar bilan tutashgan hamda qal’a baland devor bilan o’ralgan holda atrofida
chuqur handaq bo’lgan, uning eng baland qismi 50 m.ni tashkil etgan.
Qal’a   mudofaasida   qo’shin   uch   safda   tizilgan.   Birinchi   saf   qal’a   devori
yonida   turib,   handaq   va   boshqa   mudofaa   istehkomlarini   bosib   o’tmoqchi   bo’lgan
dushmanni   qarshi   olar   edi.  Ikkinchi   saf   handaq   yonida  saf   tizib   turib,   dushmanni
iloji boricha handaqdan o’tkazmaslik vazifasini bajarar, uchinchi saf esa qal’adan
chiqib va mudofaa hanqaqidan o’tib biror qulay joyda pistirmada turar va qal’aga
hujum qilayotgan dushmanni yon tomondan o’qqa tutardi.
1
 Советник Петров Рекогносцировка Бухарских владений Петрова 1884 и 1885 гг.// Сборник географических,
топографических и статистических материалов по Азии. СПб., 1886. Вып.21. –С.75. 
29 Shaharning   asosiy   qismi   mudofaa   devori   va   handaqlar   bilan   o’ralgan.
O’rdada   hukmdor   va   oila   a’zolari   yashashgan   bo’lsa,   shahristonda,   asosan   boy-
badavlat   dehqonlar   va   savdogarlar   turishgan.   Mudofaa   tizimi   davlat   ahamiyatiga
molik   masalalardan   biri   bo’lib   kelgan.   Shu   boisdan   mudofaa   inshootlari   tez-tez
ta’mirlangan,   tashqi   dushmanni   kiritmaslik   uchun   asrlar   davomida   foydalanib
kelingan eng oddiy usullar vaqt o’tishi bilan tobora zamonaviylashib borgan.
O’rda   yonidagi   handaq   doimiy   suv   bilan   to’ldirilgan   holda   qattiq   nazorat
qilib turilgan. Yuqoridagi mavjud siyosiy vaziyat mudofaa inshootlarining yanada
mustahkamlanishiga   turtki   bo’lgan.   Rossiya   imperiyasi   bosqinidan   so’ng   o’z
vaqtida harbiy ahamiyati va imkoniyati beqiyos bo’lgan mudofaa, inshootlarining
harbiy mudofaa istehkomi sifatidagi ahamiyati ancha tushib ketgan bo’lsada, qal’a
devorlariga bo’lgan e’tibor aslo susaymagan.
Bek o’rdasining hozirgi joyidagi  xarobasi  To’raqo’rgon deb ataladi. Shahar
o’rtasidan   G’uzordaryo   oqib   o’tgan   bo’lib,   shaharning   ikki   qismi   o’rtasidagi
aloqalar ikkita ko’prik orqali amalga oshirilgan 1
. 
Shahar   G’uzordaryoning   chap   qirg’og’ida   joylashgan   bo’lib,   sharqiy
darvozasi   "Temir   darvoza"   deyilgan.   Arablar   hujumidan   so’ng   shahar   daryoning
o’ng   qirg’ogiga   o’tgan.   Shaharning   markazi   2   metr   qalinlikdagi   va   4-5   metr
balandlikdagi   paxsa   devor   bilan   o’ralgan.   Shaharda   Qarshi,   Qunchiqar   va
Charmgar darvozalari hamda Xo’jaguzar, Charmgar, Boyguzar, Toshqo’rg’on kabi
mahallalar   joylashgan.   Bu   yirik  qal’a   xarobalari   XVIII   asrgacha   saqlanib   qolgan.
XIX   asr   boshlarida   shahar   xarobalari   batamom   yo’qolib,   shahar   hozirgi   o’rnida
shakllangan, ma’muriy va boshqa inshootlar bunyod etilgan 2
. 
O’z   navbatida   Qarshi   shahrining   G’uzor   yo’li   bilan   tutashgan   shimoliy-
sharqdagi Tutak darvozasi G’uzor darvozasi deb ham atalgan 3
. 
Rivojlangan   o’rta   asrlarda   G’uzordaryo   vodiysidagi   Xuzor   (G’uzor)   Kesh
viloyatining   katta   ahamiyatga   ega   bo’lgan   rustoqlaridan   biri   edi.   Bu   hududdagi
Subax va Iskifagn Nasaf-Termiz savdo yo’lida joylashgandi:
1
  Hasanov   A .  M .  XVI - XIX   asrlarda   shaharsozlik   va   me ‘ morchilik . ( Qashqadaryo   vohasi   misolida ).  Nomzodlik   diss .
avtoreferati .  T ., 2008.  B . 15-16 .
2
 Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B.9.
3
 Nasriddinov K. Qarshi qal‘asi. Q., 2006. B.39-40.
30 Arxeologik   ma’lumotlarga   ko’ra   Subax   maydoni   100   gektarni   tashkil   etib,
G’uzordan   8   km   shimoli-g’arbda   Nasaf   yo’lida   joylashgan   Ulug’tepa   yodgorligi
o’rnida   bo’lganligi   aniqlandi.   Iskifagn  esa   Subaxdan   1   farsax   uzoqlikdagi   Kesh   -
Subax yo’lida o’rnashgan. 
Akademik   K.Shoniyozov   ham   Subax   va   Iskifagn   shaharlari   G’uzor
rustog’ida joylashganligini qayd etgan 1
. 
Ma’lumki, Muqanna harakati VIII asr uchinchi choragida oshkor tus olgan.
U   arablarga   qarshi   kurashda   Marv   yaqinidagi   o’z   qishlog’i   Kozadan   Kesh
viloyatining   Subax   qishlog’iga   775-776   yillarda   kelgan   va   kuch   to’plab,
Buxoroning   Narshax   qishlog’iga   jo’naydi.   Bu   haqida   muarrix   Abu   Bakr
Muhammad Narshaxiy (899-959/960) yozadi: “Dastlab Muqanna diniga kirgan va
uning dinini yuzaga chiqargan qishloq. Keshning Subax nomli  qishlog’i bo’lib, u
qishloq aholisining ulug’ kishisi Umar Subaxiy edi” 2
. 
Kesh viloyatining Subax qishlog’ida 778 yilda xalifa Maxdiga qarshi isyon
ko’tarishgan edi. Bu haqda muarrix Tabariy ham xabar beradi. Mazkur  harakatga
Subax qishlog’i ulug’ kishisi Umar Subaxiy yetakchilik qilgan 3
. 
IX-XII   asrlarda   G’uzor   shahriga   o’rtacha   5   ming   kishi   yashab   vohada
dehqonchilik,   chorvachilik,   savdo-sotiq   va   madaniy   hayot   rivojlangan   hamda,
sopol idishlar yasash taraqqiy etgan.
Navqad   -   Quraysh.   Ibn   Havqal   Xuzor   viloyatiga   qarashli   Navqad   Quraysh
shahrini   tilga   olgan.   “Hudud   ul-olam”da   Navqad   Quraysh   ekinzorlari   ko’p
shaharcha deb yozilgan. Mazkur, asar izohida ko’rsatilishicha Navqad-Quraysh bu
shaharchaning o’rni Kamaytepa yaqinida joylashgan.
Bu   shahar   Kesh   -   Nasaf   yo’lida   joylashgan   bo’lib,   Istaxriy   ma’lumoticha
Keshdan 5, As-Sam’oniy bo’yicha Nasafdan 6 farsax olisda o’rnashgan.
Akademik   V.V.Bartold   bu   shahar   hozirgi   Qamashi   tumanidagi   Qorabog’
qishlog’I o’rnida deb qayd etgan. 
Qadimshunos   M.Ye.Masson   fikricha   bu   shahar   o’rni   Kamaytepadir.
1
  Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001. B. 209.
2
  Abu Bakr Muhammad Narshaxiy. Buxoro tarixi. T., 1966. B. 62.
3
  Ravshanov  P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B. 281-282.
31 Qarshidan 45, Keshda 60 km olislikda joylashgan Navqad - Quraysh Xo’ja Ahror
davriga oid XV-XVI asrlardagi vaqf hujjatlarida ham uchraydi.
Shuningdek, Nasafdan 60, Keshdan 40 chaqirim olisda joylashgan. Oltintepa
Navqad   -   Qurayshning   o’rni   bo’lishi   uchun   asoslar   mavjud.   Bu   manzil   VII-VIII
asrlarda   vujudga   kelgan.   X-XI   asrlarda   gullab   yashnagan,   XII   asrlarda   esa   o’z
mavqeini yo’qota boshlagan 1
. 
Navqad - Quraysh shahri Chim qishlog’i yaqinidagi Qamaytepa, ikkinchi bu
fikr   bo’yicha   esa   Qorabog’,   qishlog’i   yaqinidagi   Oltintepa   yodgorligi   bilan
solishtiriladi 2
. 
Akademik   K.Shoniyozovning   yozishicha,   Navqad-Quraysh   Kesh   bilan
Nasaf   oralig’idagi   shahar   hisoblanib,   VIII   asrning   birinchi   yarmida   arablarning
Quraysh qabilasi guruhlari Navqadga kelib o’rnashishgan 3
. 
Muarrix   Muqaddisiy   bu   qishloqni   Keshga   qarashli   qishloqlardan   deb
ta’riflaydi. Uning ma’nosi “Quraysh(iy)larning yangi qishlog’I” demakdir. Navqad
Quraysh   qishlog’ining   qadimiy   o’rni   hozirgi   Qamashi   tumanidagi   Qorabog’
qishlog’iga   to’g’ri   keladi.   Bu   joydagi   Oltintepa   qadimiy   Navqad   -   Qurayshning
o’rni hisoblanadi 4
. 
Arab muarrixi Abdulkarim as-Sam’oniy (XII asr) Nasafda 2 oy, Keshda 12
kun yashab voha aholisi, qishloq shaharlari, ulamo fuzalolari haqida o’zining “Al-
Ansob” (“Nasabnoma”) kitobida yozib qoldirgan. Quyida As-Sam’oniyning Xuzor
nohiyasidan   chiqqan   allomalar   haqidagi   ma’lumotlar   keltiriladi.   Xuzor   (hozirda
G’uzor) - Nasafga yaqin nohiya. Bu yerdan ko’p olimlar chiqqanlar.
Abu   Xorun   Muso   ibn   Ja’far   al-Xuzoriy   al-Keshiy   Xuzor   ahlidan   ish
o’rganish   maqsadida   Iroq,  Hijozda   bo’lib,   keyinchalik  Xurosonga   qaytib,   Ahmad
ibn   Solix   al-Makkiy   va   Muhammad   ibn   Zanbur   al-Makkiydan   ta’lim   olganlar.
O’zlaridan   esa   Hammad   Shokir   an-Nasafiy   va   Muhammad   ibn   Zakariyo   an-
Nasafiy hadis rivoyat qilganlar.
Abu Ajabar Hojiym ibn Shohid Ibr Borida al-G’uzoriy - solih odam bo’lgan.
1
 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B.222.
2
  Kesh-Shahrisabz tarixidan lavxalar. T., 1998. B.34-35.
3
  Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001. B. 22.
4
  Rajabov R. O‘rta Osiyo etnomadaniy jarayonlarida arablar. T., 2011. B. 33.
32 U ulamolardan, ulamolar esa undan hadis rivoyat qilganlar.
Subax   Nasafdan   6   farsax   uzoqlikdagi   Hiror   qishloqlaridan   Ali   as-Subaxiy
ismli   shayx   shu   qishloqlik   bo’lgan.   Bu   shayx   Abu   Bakr   al-Baladiydan   Imom   al -
Bujayriyning “Al- Jomi” kitobidan ta’lim olganlar.
Imom   Muhammad   ibn   Ali   as-Subaxiy   al-Keshiy   -   Keshda   yashaganlar.
Keshdagi   madrasada   dars   berganlar.   Bu   kishidan   ta’lim   olish   uchun   Farg’ona   va
Movarounnahrdan   kelganlar.   Bu   kishi   qozi   Abu   Ali   Husayn   ibn   Xizr   an-
Nasafiyning   shogirdlaridan   bo’lib,   shu   zotdan   ta’lim   olganlar.   Imom   Abdulxoliq
ibn   Muhammad   ash-Shikoniy   bu   kishidan   hadis   rivoyat   qilganlar.   Samarqandda
vafot   etib,   Chokardiza   qabristonining   “Bob   al-Mashhur”   degan   joyida   dafn
qilinganlar.  Qabrlari   tabarruk  ziyoratgohdir.  Uni  ziyorat  qilganlar   shifo  topadi.  U
zot haqida: “U kishining og’izlarida payg’ambar alayhissalomning sochlari bor”, -
deb aytilgan.   
Faqix   Abu   Bakr   Muhammad   ibn   Ahmad   as-Subaxiy   ham   shu   qishloqdan
bo’lib,   “Al-lu’lu’iy"   (Gavharcha)   nomi   bilan   tanilgan   edilar.   Gavhar   sotib   tijorat
qilib  yurganlari   uchun  shu   nisbat  berilgan.  Abu  Bakr  Muhammad   ibn  Ahmad  al-
Baladiydan   hadis   ilmidan   ta’lim   olganlar.   Keyinchalik   Buxoroda   yashaganlar.
Hovlilari “Tijoratchilar to’planadigan joy” (“Majmua at-tujjor”) edi.
Buxoroda   Al-Lu’luyidan   hadis   ilmidan   ta’lim   olganman   va   u   kishidan   bu
nisbat   haqida   so’raganimda:   “Bizning   ota-bobolarimiz   gavhar   sotadilar”,   -   deb
aytdilar.   Hijriy   553/   milodiy   1159/   yoki   554   (milodiy   1160)   yili   Buxoroda   vafot
etganlar.
Muhammad   ibn   Haydar   as-Subaxiy   al-Kashfiy-faqih,   imom   va   zoxid
bo’lgan. Movarounnahr  shaharlarini  kezgan. Qozi  Abu Ali  al-Hasan ibn al-Hazor
an- Nasafiyning   shogirdi   bo’lgan.   U   ulamolardan,   undan   esa   boshqalar   rivoyat
qilganlar 1
.
Abul Fozil Abdulqodir ibn Abdulxoliq an-Novqadiy bu nisbat bilan mashhur
bo’lib,   fozil   imom   edilar.   Buxoroda   Abu   Bakr   Muhammad   ibn   Ali   al-Ja’fariy   va
Makkada   Abu   Abdullox   Husayn   ibn   Ali   Tabariydan   ta’lim   olganlar.   Hijriy   450
1
  Abulkarim as-Sam‘oniy. Nasabnoma (Al-Ansob) Buxoro, 2003. B. 218-219, 232.
33 (milodiy   1059)   yilning   barot   kechasida   tavallud   topib,   hijriy   527   (milodiy   1134)
yilda vafot etganlar.
Muhammad   ibn   Mansur   an   Novqadiy   imom,   zohid,   doimo   ro’zador,
mudarris va Samarqand muftisi edilar. Qozi Abul Yusr Muhammad ibn Husayn al-
Bazdaviydan   hadis   rivoyat   qilganlar.   Hijriy   535   (milodiy   1141)   yilning   ramazon
oyida Samarqandda vafot etganlar.
Abu   Bakr   Muhammad   ibn   Sulaymon   an-Novqadiy   Nasaf   nohiyasining
Novqad   Xurdoxun   qishlog’idan.   Kuchli   va   ishonchli   muhaddislardan   edilar.   Abu
Iso at-Termiziyning “Al-Jomi” kitoblarini Muhammad ibn Mahmud ibn Anbardan
rivoyat   qilganlar.   Hijriy   407   (milodiy   1017)   yilning   jumadul   avval   oyida   vafot
etgandar 1
. 
G’uzor yaqinidagi Termiz yo’li atrofida katta bozor joylashgandi 2
. G’uzorda
katta qoramol bozori ham mavjud edi. Xaftaning juma va shanba kunlari bozorlar
faoliyat yuritgan. 
Shuningdek vohada hunarmandchilikning xumdonsozlar, tandirsozlar, g’isht
pishiruvchilar,   aravasozlar,   beshiksozlar,   bo’yrachilar,   savat   to’quvchilar,
novvoylik,   duradgorlik,   nosvoylik   va   boshqa   turlari   ham   rivojlangan   edi.
Qishloqlarda   uy   (xonaki)   hunarmandchiligi,   ziroatchilik   xomashyolarni   qayta
ishlash bilan bog’liq kasb kir tarmoqlari ham mavjud edi.
G’uzor   tumani   Eskibog’   qishlog’ining   yarim   aholisi   uy-ro’zg’or   ehtiyojlari
uchun zarur temnr buyumlar yasash bilan mashg’ul bo’lishgan. Bu temir buyumlar
amirlikda   Qorategin   pichoqlari   singari   nom   qozonmagan   bo’lsada,   ichki   ehtiyoj
uchun yaxshi xizmat qilgan.
G’uzor   bekligida   Eskibog’   qishlog’i   temir   buyumlar   ishlab   chiqaruvchi
yagona qishloq hisoblanib, boshqa qo’shni qishloqlar aholisi uchun temirchilikning
taqachilik turi eng asosiy mashg’ulot hisoblangan.
Beklikda   hunarmandchilik   turlari   orasida   tegirmonsozlik   ham   keng
tarqalgan.   Bu   soha   bilan   maxsus   ustalar   shug’ullanishgan.   G’uzorda   20   ga   yaqin
suv, 40 ta un va 15 ta sholi tegirmonlari ishlab turgan.
1
  Abulkarim as-Sam‘oniy.  Nasabnoma (Al-Ansob) Buxoro, 2003. B. 256-257.
2
  Kesh-Shaxrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998. B. 43-44.
34 Shuningdek,   G’uzorda   dehqonchilik,   hunarmandchilik,   kiyim-kechak,
bazzozlik, sandiqchilik, beda, somon, o’tin, baqqoklik, kashtachilik, chopon tikish,
zargarlik,   novvoylik,   maxsido’zlik   va   etikdo’zlik,   qandolatchilik,   parrandachilik
bozorchalari ham mavjud bo’lgan. Bozorlarda qoshg’arliklar, afg’onlar, eroniylar,
hindlar,   turklar   xam   savdo-sotiq   bilan   shug’ullanishgan   va   ular   shahardagi
karvonsaroylarda yashashgan. G’uzorda 20 dan ziyod choyxona va oshxona ishlab
turgan.
G’uzor   vohasi   savdo   yo’llariga   to’xtaladigan   bo’lsak,   qadimgi   davrda
(eneolit   va   bronza   davrida   -   miloddan   avvalgi   II   ming   yillik   o’rtalarida)
Qashqadaryo vohasy - Zarafshon vodiysi - Shimoliy Tojikiston – Farg’ona vodiysi
bo’ylab aloqa yo’llarinyng ahamixti ortib borgan 1
. 
Ilk antik davrda Baqtriya poytaxtini Sug’diyona bilan bog’lovchi yo’llardan
biri   O’radaryo   va   G’uzordaryo   bo’ylab   o’tib,   quyi   Qashqadaryoga   o’tgan.
Milodning   boshlarida   Yerqo’rg’ondan   Qashqadaryoning   o’ng   qirg’ogi   bo’ylab
ko’plab   manzilgohlar   (Boshtepa,   O’ratepa,   Qo’ziboytepa,   Qorabayirtepa,
Payshanbatepa)   orqali   Nasaf   (Shulluktepa),   Kofirtepa,   Qal’ai   Zahokki   Maron
orqali G’uzor vohasiga yo’llar joylashgan.
Ilk   o’rta   asrlarda,   xususan   janubiy   Sug’dning   nufuzi   oshgan   va   Naxshab
shahri   Eftaliylar   qarorgohiga   aylangan.   Kesh   shahri   ma’lum   muddat
Sug’diyonaning   poytaxti   hisoblangan.   Bu   davrda   Samarqand   va   Buxorodan
keluvchi   yo’llar   Naxshabda   tutashib,   bu   yerdan   Amudaryoning   o’rta   oqimidagi
kechuvlarga   (Kelif,   Kerki   -   Burdalik),   yoki   Subax   -   Xuzor   -   Temir   Darvoza   -
Termizga   olib   chiqqan.   Shuningdek,   Samarqand   -   Kesh-   Subax   hamda   Buxoro
Naxshab  - Subax-  Oqrabot  - Temir  Darvoza -  Termiz yo’lida xam  Xuzor  muhim
rol o’ynagan.
Arxeologik   izlanishlar   olib   borilgan   Yalpoqtepa   G’uzordaryoning   o’ng
qirg’ogida,   Qashqadaryoga   quyilish   joyidan   7-8   km   uzoqlikda   bo’lib,
Sug’diyoning   muhim   savdo   yo’llari   chorrahasida   Keshdan   Samarqand   hamda
Buxoro   -   Naxshab   -   Oqrabod   -   Temir   Darvoza   orqali   chiqishib   Baqtriyaga   olib
1
  Mavlonov U. Markaziy Osiyoning qadimgi yo‘llari. T.,: 2008. B. 48-49.
35 keluvchi yo’llar chorraxasida joylashgan edi.
Sharqiy   Buxoro   bekliklarining   Buxoro   shahri   bilan   olib   borilgan   savdo
aloqalari   asosan   Qarshi   shahri   orqali   amalga   oshirilgan.   Malumotlarga   ko’ra,
Qarshi, G’uzor shaharlariga sharqiy Buxorodan yiliga 7-8 mingdan ortiq tuyalarda
qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   olib   kelingan.   Savdo-sotiq   qilish   uchun   yuklar,
asosan tuyalarda va qisman aravalarda tashilgan. Jumladan, G’uzorgacha bir tuyani
1-1 rubl 20 kopeykgacha yollash mumkin bo’lgan.
G’uzor   bekligi   ham   o’zining   savdo   markazi   sifatidan   aholisi   bilan   ajralib
turgan.   Buxoro   va   Qarshini   hamda   Samarqand   va   Shahrisabzni   Surxon   vohasi
bilan   bog’lovchi   eng   yaqin   va   qulay   tog’   yo’li   boshlanadigan   joyda   yuqoridagi
savdo   yo’llari   kesishadigan   chorrahada   joylashgan   tog’   va   tog’   oldi   qishloqlari
uchun G’uzorning savdo shahri va chorvachilik mahsulotlari, turli quruq mevalarni
G’uzor bozorida sotishgan.
Bu   yerdan,   o’z   navbatida,   vohada   hamda   xonlikdagi   boshqa   shaharlarda
yetishtirilgan   va   ishlab   chiqarilgan   hamda   chet   ellardan   keltirilgan   turli-tuman
mahsulotlar   xarid   qilingan.   G’uzorning   savdo   markazi   sifatidagi   ahamiyati,
ayniqsa,   uning   chorvachilik   mahsulotlari   va   chorva   mollari   savdosida   ko’rinadi.
Har   xafta   bu   yerda   bo’ladigan   katta   mol   bozoriga   Hisor,   Kulob   va   hatto
Afg’onistondan   ham   chorva   mollari,   jumladan   qo’ylar   olib   kelingan.   G’uzor
bozorida   4000   tagacha   qo’ylar   sotilgan.   Bu   yerga   Buxoro,   Samarqanddan   ham
savdogarlar qo’y sotib olish uchun maxsus kelishgan.
Savdo   karvonlari   tuyalar   va   eshaklarda   G’uzor   orqali   Tangixaram   va
Darbandgacha,   bu   yerdan   ikkiga   bo’lingan   holda,   bir   qismi   Boysun   shahri   orqali
sharqiy   bekliklarga,   boshqa   bir   qismi   esa   o’z   harakatini   davom   ettirib,   Sherobod
shahrigacha   va   u   yerdan   Amudaryo   qirg’oqlarigacha   borganlar.   G’uzor   bekligi
Buxoro   amirligining   sharqiy   bekliklari,   Afg’oniston   va   Hindiston   bilan   savdo
aloqalarida to’g’ridan-to’g’ri ishtirok etmagan 1
. 
Miloddan avvalgi I asr - milodiy VIII asrlarda Subax rustog’i yirik ma’muriy
va savdo markazi bo’lib, Sug’diyonaning ichki savdo va iqtisodiy aloqalarida katta
1
  Polk. Fedorov‘. Ko‘rsatilgan asar. B . 171.
36 o’rin tutgan.
Rivojlangan   o’rta   asrlarda   Buxoro   -   Balx   muhim   tarmoq   hisoblanib,
Nasafdan Balxga ikki yo’l bilan: Nasaf - Subax - Kindik qishlog’i - Temir Darvoza
- Termiz - Balx yoki Nasaf - Kelif - Balx yo’nalishlari orqali o’tgan 1
. 
Bu   davrda   Samarqand   Buxorodan   kelgan   savdo   yo’llari   Nasafda   tutashgan
va   tarmoqlanib,   Subax,   Kindik   qishlog’i,   Temir   Darvoza   orqali   Termizgacha
o’tgan 2
. 
Samarqanddan,   shuningdek   Jom   yo’li   -   Chiroqchi   -   Xuzor   (G’uzor)
yo’nalishi orqali Temir Darvozaga va Chag’aniyonga (Surxon vohasiga) chiquvchi
yo’l ham mavjud bo’lgan.
Buxoro   amirligidagi   Ziyovuddin,   Xatirchi,   Kelif,   Chorjo’y   viloyatlari   kabi
G’uzor   viloyati   ham   amlokliklarga   bo’lingan   edi 3
.   Amlokliklarga   bir   qancha
qishloqlar   kirib,   bek   (hokim)   tomonidan   tayinlangan   amlokdorlar   boshqarishgan.
Qishloqlarga esa aholi  saylaydigan oqsoqollar rahbarlik qilishgan. 
2 .2. Tuman ziyoratgohlari va qadamjolari
Bugungi   kunda   G’uzor   tumani   hududida   olib   borilayotgan   arxeologik
1
 Лунина С.Б. Города Южного Согда  VIII - XII  вв. Т., 1984. –С.77.
2
  V . V . Bartold   Ko ‘ rsatilgan   asar .  B . 19
3
  Населенные пункты Бухарского эмирата конец ХIX - нач ХХ вв. Т., 2002. С. 5.
37 qidiruv   ishlari   natijasida,   bu   vohadan   yuzdan   ortiq   tarixiy   yodgorliklar   ro’yxatga
olindi. 
Tuman   hududining   Batosh   qishlog’ida   olib   borilgan   ar xeologik   qazilma
ishlari   natijasida   aniqlangan   Qo’rg’on chada   ellinizm   davriga   (eramizdan   avvalgi
IV-III   asrlar)   oid   qadimgi   qishloq   va   shahriston   xarobalari   o’rganildi.   Qadimgi
yunon tarixchisi Kurtsiy Rufning yozishicha, Is kandar eramizdan avvalgi 327 yilda
Nautakaga yurish qil ran. Nautakaga borish uchun esa  G’uzor  va Dehqonoboddan
o’tiladi. G’uzor  vohasi  3000 yillik tarixga  ega bo’lgan   “ Avesto ”   kitobida Gazaba
sifatida   tilga   olinganiga   e’ti bor   qaratadigan   bo’lsak,   bu   zaminning   milliy
tariximizdagi qanchalik o’rni borligini bilib olgan bo’lamiz.
“ G’ uzor   qadim   Turonning  obod  manzillaridan  biridir ” ,  deb  yozadi  Herman
Vamberi.   XVIII   asrning   oxiriga   kelib,   mam lakatda   osoyishtalikka   erishilgani
tufayli,  qisman  iqti sodiy  siljishlarga  erishildi.  Sug’orish  ishlari,  ilm-ma’ rifat  rivoj
topdi.   Masjid   va   madrasalarda   hayot   tik landi.   Bir   necha   karvonsaroylar   qurildi.
Ayniqsa,   G’u zorning   ko’rki   bo’lgan   “Oqsaroy”   deb   atalgan   karvonsa roy   ikki
qavatli   aylanma   imorat,   pishiq   va   mustahkam   qilib   ishlangan   darvozasi   bo’lib,   u
qal’aning shimoliy darvozasi yonida joylashgan edi. G’uzorda o’ndan ortiq mas jid
qurilgan,   qal’a   baland   devor   bilan   o’ralgandi.   Atro fidagi   handaq   suv   bilan
to’ldirilgan.   Qal’aning   to’rtta   dar vozasi   bo’lib,   ko’priklardan   ichkariga   kirilgan.
Hozirgi Pachkamar suv havzasidan yer osti quvuri orqali o’z bosimi bilan qal’aga
suv keltirilgan.
Qashqadaryo   viloyati   qadimdan   aziz-avliyolar,   olimu-ulamolar   maskani.   Bu
yerda   qanchadan-qancha   ulug’larimizning   ruhi-xoki   qo’nim   topib,   xalqimizning
muqaddas   qadamjolariga   aylangan.   Ana   shu   yurtning   bir   bo’lagi   hisoblanmish
G’uzorda   ham   bunday   muqaddas   ziyoratgohlar,   qadimiy   qabristonlar   talaygina.
G’uzor Buyuk Ipak yo’lining chorrahasida joylashgan. Bu yerdan Osiyoning turli
mamlakatlariga   olib   boruvchi   karvon   yo’li   o’tgan   bo’lib,   G’uzorda   qanchadan-
qancha savdo karvonlari, harbiy qo’shinlar to’xtab o’tishgan. Ular orasida ko’plab
olimlar,   ulamolar,   tarixchi-yu,   shoirlar,   davlat   arboblari   bo’lishib,   ana   shu   buyuk
zotlar   bu   ko’hna   yurtda   biroz   dam   olishgan,   mehmon   bo’lishgan,   non-tuz
38 yeyishgan. Ularning ayrimlariga G’uzorning tabiiy sharoiti, ob-havosi, xalqi yoqib
qolib   bir   umr   shu   yerda   o’troqlashib   qolishgan.   O’zlarining   eng   yaxshi   amallari,
ishlari, pand-o’gitlari bilan elni to’g’ri yo’lga boshqarishgan, yurtda obodonchilik,
farovonlik ishiga hissa qo’shganlar. Vaqt soati yetib umr manzili oxirlaganida ham
omonatlarini   Haqqa   shu   yerda   topshirishib,   G’uzor   tuprog’ida   mangu   qo’nim
topganlar.   Ularning   jismlari   abadiy   uyquga   ketgan   bo’lsada   ammo   ruhlari   xalqni
doimo quvvatlab turgan. Shu tufayli ham bunday ulamo va avliyolarning qabrlari
xalqning   eng   aziz   joylariga   aylangan.   El   bunday   joylarni   ziyoratgohga   aylantirib
hokipoylariga   doimo  hurmat   bilan   qaragan,  ruhiy  ozuqa   olgan.   Tumanning   Amir
Temur   MFY   hududida   joylashgan   “Musofir   ota”   ziyoratgohi   ham   ana   shunday
muqaddas joylardan sanaladi. Bu yerda shu nom bilan ataluvchi qadamiy qabriston
va ziyoratgoh mavjud. Maskanda Abdulla Xo’ja ibn Muhammad ismli zotning va
u kishining singillari Xadicha bibining ruhlari mangu qo’nim topib, el orasida bu
zot   “Musofir   ota”   nomi   bilan   mashhur   bo’lgan.   Shu   tufayli   ziyoratgoh   ham,
qabriston ham “Musofir ota” nomi bilan ataladi. Qabriston hududida 1 ta maqbara,
4 ta sag’ana bor. (2 ta sag’ana deyarli ko’milib qolgan) 1
.
“Ushbu   ziyoratgohda   1965-1972   yillarda   bobomiz   Qahhor   bobo   mujovirlik
qilib,   qadamjoni   qo’lidan   kelganicha   tartibga   keltirib   turgan.   Keyinchalik,   ya'ni
1972   yildan   boshlab   otam   Zoyir   bobo   bu   yerda   qorovullik,   bog’bonlik   qilib
obodonlashtirish   ishlarini   bajargan,   ziyoratchilarga   qulaylik   yaratishni
tashkillashtirigan”,   deydi   “Musofir   ota”   jome'   masjidi   imom   xatibi   Tilov
Qahhorov.
Avloddan-avlodga o’tgan og’zaki  manbalarga qaraganda  Abdulla xo’ja asli
Xorazm tomonlardan bo’lib, taqdir taqozasi bilan bu yerga kelib, G’uzorda muqim
yashab qolgan. Vaqt soati yetgach uning mayiti shu yerga qo’yilgan. Xalqning bu
mo’tabar zotga ixlosi nihoyatda baland bo’lgani uchun u kishining qabrlari ustida
hijriy 533 (melodiy 1130) yilda maqbara bunyod etilgan. Ko’plab yurtdoshlarimiz
u zotning ruhlariga ixlos qilib, ma’naviy, ruhiy ozuqa olib kelgan. O’z navbatida ul
zotning   ruhi   o’tgan   davrlarda   elni   qancha   balo-qazodan   asragan,   degan   qarashlar
1
 Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B58.
39 ham bor. Shu tufayli har bir asrda ul zotga ixlos qiluvchilar soni ortib, uning qabri
muqaddas   ziyoratgohlardan   biriga   aylangan.   Xalq   kuchi   bilan   ziyoratgoh
obodonlashtirilgan.   Abdulla   xo’ja   qabrining   atrofiga   o’tgan   asrlar   davomida
ko’plab   elning   fozil,   obro’li,   kayvoni   insonlarining   xoklari   qo’yilgan.   Buni
qabristondagi ko’plab qadimiy, qimmatli qabr toshlari ham ko’rsatib turibdi.
Mustabid tuzum davrida milliy qadriyatlarimiz, diniy rasm-rusumlarimiz, urf-
odatlarimiz   ancha   toptaldi.   Kishilarga   ma'naviy   ozuqa   berib   turgan,   insonlarni
to’g’rilikka, halollikka undovchi odatlar bir muncha chegaralab qo’yildi. Masjidu
ziyoratgohlar   eshiklari   xalq   uchun   yopib   qo’yilgani   ham   bor   gap.   Muqaddas
joylarga   ziyorat   uchun   keluvchilarga   har   xil   sun'iy   to’siqlar   qo’yilib,   ular   tazyiq
ostiga olindi.
Bu kabi tazyiqlar  “ Musofir ota ”  ziyoratgohini ham chetlab o’tmadi. Ziyoratga
keluvchilarni   qadamjo   eshigidan   kiritmaslik,   bu   yerga   kelganlarga   avliyolarga
ixlos qilishni eskilik sarqiti deb tushuntirish holatlari yuz berganini keksa va o’rta
avlod vakillari yaxshi bilishadi.
Mamlakatimiz   mustaqillikka   erishgach   muhtaram   Prezidentimiz   tashabbusi
bilan   aziz-avliyolar   qo’nim   topgan   maskanlarni   keng   xalq   ommasi   ixtiyoriga
topshirib   qo’yishga,   masjidu   madrasalarni,   ulug’lar   qadamjolarini   obod   etishga,
ularni   zamonaviy   usulda   ta'mirlashga   katta   e'tibor   berilmoqda.   Yurtboshimiz
boshlab   bergan   ma'naviy   ko’mak   “ Musofir   ota ”   ziyoratgohiga   bo’lgan   sovuq
munosabatlarni   ham   o’z   harorati   bilan   eritib   yubordi.   Mustaqillikdan   so’ng   bu
ulug’ manzilgoh eshiklari ziyoratchilar uchun keng ochib qo’yildi. Bu qulaylikdan
kishilarimiz   nihoyatda   xursand   bo’lishib,   Prezidentimiz   sha'niga,
mustaqilligimizga ming bor rahmatlar aytishib, duo qilishmoqda. Ziyoratga kelgan
qariyu-yoshning dili poklanib, aziz-avliyolar ruhlaridan madad olishayotir.
Mustaqillikdan   keyin   “ Musofir   ota ”   ziyoratgohi   va   qabristoni   ham   butunlay
o’zgacha chiroy ochdi. Ilgari qarovsiz holga tashlab qo’yilgan, haroba holga tushib
qolgan   bu   muqaddas   joy   zamonaviy   holda   ta'mirlanib,   kishilarning   sevimli
qadamjosiga   aylantirildi.   Ziyoratga   keluvchilarning   bu   yerdan   bahri-dili   ochilib
ketadi.
40 Ilgari   ziyoratgoh   va   qabriston   atrofi   temir   panjaralar   bilan   o’ralgan   bo’lib,
ta'mir   talab   bo’lib   qolgandi.   Hatto   atrofdagi   xonadonlarning   mollari   ziyoratgoh
hovlisiga kirib bu yerni payhon etardi. Buning ustiga xom g’isht va pasxa loydan
bunyod   etilgan   maqbara   va   gumbazi   nuray   deb   qolgandi.   Mamlakatimiz
mustaqillikka   erishgach   fuqarolarimizga   ko’plab   erkinliklar   xususan,   vijdon
erkinligi,   diniy   rasm-rusumlarni,   urf-odatlarni   emin-erkin   ado   etish   imkoniyati
yaratildi.   Bundan   iymoni   butun,   diyonatli,   qalb   ko’zi   sof   fuqarolar   behad
ruhlanishib,   “ Musofir ota ”   ziyoratgohini ta'mirlashga, unga chiroy ato etishga bel
bog’lashib, sahovat ko’rsatishdi.
1994-1995   yillarda   ziyoratgohda   hashar   yo’li   bilan   mukammal   ta'mirlash
ishlari   amalga   oshirildi.   Ta'mirlash   ishlariga   Shahrisabz   shahridan   tarixiy
yodgorliklarni   ta'mirlash   ustaxonasidan   tajribali   mutaxassislar   taklif   etildi.
Shuningdek,   xorazmlik   naqqosh   ustalar   ham   ziyoratgohni   qayta   jamol   ochishiga
o’z   xissalarni   qo’shishdi.   Maqbara   va   uning   gumbazi   pishiq   g’ishtdan   qayta
bunyod etildi. Ziyoratgoh va qabriston atrofi g’ishtin devorlar bilan o’raldi. Unga
chiroyli  darvozalar  o’rnatildi. Yo’llarga beton  va asfalt  yotqizildi, ariqlar  qazilib,
manzarali   daraxt   va   gul   ko’chatlari   o’tqazildi.   1996-1998   yillarda   esa   ziyoratgoh
yonida   hashar   yo’li   bilan   “ Musofir   ota ”   jom'e   masjidi   qurib   bitkazildi.
Ta'mirlash ishlarida Amir Temur, Paxtazor, Baxmal, Tinchlik, Chanoq mahallalari
va   qishloqlari   aholisi   faol   ishtirok   etishdi.   Shuningdek,   ko’pgina   sahovatpesha
insonlar,   rahbarlar   bu   ishga   ham   ma'naviy,   ham   moddiy   ko’mak   ko’rsatishdi.
Sobiq tuman hokimi Yarash Nurillaev,  “ Sho’rtanneftgaz ”  UShKning sobiq rahbari
Abdulla   Abdinazarov,   mehnat   faxriylari   Xaydar   Daminov,   Burxon   Mavlonov
tadbirkorlar   Ali   Xoldarbekov,   Ziyod   Norsaidov,   To’xta   Abdiyev,   Ramazon
To’xtayev,   Usmon   Xoliyorovlar 1
ning   tashkilotchiliklari   tufayli   mukammal
ta'mirlash ishlari ko’ngildagidek nihoyasiga yetkazildi.
Ayni   paytda   qadamjo   ziyoratchilar   bilan   gavjum.   Xaftaning   har   chorshanba
kuni   bu   yerga   ko’plab   mahallalardan   ziyoratchilar   kelib,   Musofir   otaning   va   u
1
 H.Nuriddinov.  G‘uzornoma. T., 2011. B 114.
41 kishining   singillari   Xadicha   bibining   qabrlarini   ziyorat   etishadi.   Ishlarini,
mushkullarini oson etishlarini so’rab iltijolar qilishadi.
Qolaversa,   ziyoratgoh   yonida   jom'e   masjidining   bunyod   etilishi   ko’plab
mo’min-musulmonlarning   dilini   xushnud   etdi.   Ular   mustaqillik   tufayli   yaratilgan
bu   imkoniyatga   shukronalar   bildirishmoqda.   Masjid   eshigi   barcha   fuqarolarimiz
uchun   doimo   ochiq.   Juma   kunlari   bu   yerga   jamoa   bo’lib   namoz   o’qish   uchun
atrofdagi   mahallalardan   yuzlab   kishilarning   kelishining   o’ziyoq   mamlakatimizda
fuqarolarga   islom   amallarini   ado   etishlariga   barcha   imkoniyat   yaratib
berilayotganidan  darak  berib turibdi. Hayit  kunlarida esa  namoz  o’quvchilar  soni
bir necha barobar ortadi.
Bir so’z bilan aytganda,  “ Musofir ota ”  ziyoratgohi mamlakatimizda qadrlanib,
ulug’lanib   kelinayotgan   yuzlab   muqaddas   ziyoratgohlardan   biri.   Bu
ziyoratgohlarda   yotgan   aziz-avliyolar   ruhlari   mamlakatimiz   istiqbolini,
fuqarolarini   doimo   har   xil   balo-qazolardan   asrab   kelgan   va   bundan   keyin   ham
asraydi.   Bizning   burchimiz   esa   muhtaram   Prezidentimiz   I.A.Karimov   boshlagan
hayrli   ishlardan  ulgu olib, mo’tabar  zotlar  ruhiga  hurmat   ko’rsatib   “ Musofir  ota ”
singari qadamjolarni obod etish. 
Rivoyatlarga   qaraganda   buyuk   sarkarda   Amir   Temur   hazratlari   ham   harbiy
yurishlar   davrida   bu   yerda   to’xtab,   Musofir   ota   ruhlaridan   madad   so’rarkan.
Sohibqironning   da’vatlari   bilan   o’z   vaqtida   bu   yer   ancha   obod   etilgan   ekan.
Albatta,   “ Musofir   ota ”   ziyoratgohi   G’uzor   tumanining   muhim   tarixiy
maskanlaridan   biri.   Qolaversa,   bu   joy   arxeologik   ahamiyati   bilan   ham
zamondoshlarimiz va kelajak avlod uchun qadrlidir. 
Miri   Janda   ziyoratgohi   haqida.   Ko’hna   va   ibratlarga   boy   tarix,   xilma-xil
milliy   va   diniy   qadriyatlarga   ega   yurtimizning   turli   go’shalarida   saqlanib   qolgan,
istiqlolimiz   sharofati   tufayli   xalqimizning   ma’naviy   boyligi   bo’lgan   bu   tarixiy
obida va yodgorliklarni ta’mirlash, ularni muhtasham va betakror ziyoratgohlarga
aylantirish   yo’lida   ko’plab   ishlar   qilinmoqda.   Qashqa   vohasining   qadimiy
shaharlaridan   biri   bo’lgan   G’uzor   tumani   hududida   ham   talay   tariziy   maskanlar
mavjud.   Mana   shunday   qadamjolardan   biri   tuman   markaziga   yaqin   hududda
42 joylashgan Miri Janda ziyoratgohidir. Tumandagi diniy arboblar, fidoiy oqsoqollar
va   tadbirkor   rahbarlar   sa’y-harakatlari   tufayli   zamonlar   o’tishi   bilan   ta’mirtalab
holga kelib qolgan bu maskanni batamom qaytadan ta’mirlab zamonaviy, ko’rkam
ziyoratgohga aylantirish boshlanib, shu kungacha talay ishlar amalga oshirildi. Bu
xayrli   va   savob   ishlar   Muhtaram   Predizentimiz   Islom   Karimovning   “ Buyuk
ajdodlarimizning  bebaho merosini tiklash, qadr-qimmatini joyiga qo’yish, ularning
qadamjo   va   ziyoratgohlarini   obod   qilishdek   baxt   siz   bilan   bizga   nasib   etganidan
har birimiz haqli ravishda faxrlanamiz ”  degan ko’rsatmalarining amaliy ifodasidir.
Miri Janda ziyoratgohi, xususan, undagi azaldan tabarruk qadamjolardan biri
sifatida   musulmonlar   hurmati   va   ehtiromida   bo’lib   kelgan   maqbara   haqida   keng
xalq   ommasi   orasida   ham   shuningdek,   u   haqda   yozgan   barcha   olimlarning
tadqiqotlarida   ham   uni   aslida   buyuk   mutasavvuf,   Suhravardiyya   tasavvufiy
tariqatining asoschisi Shayx Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy nomi bilan
bog’lab kelganlar. Binobarin, Islom dinida, xususan, tasavvufda yuksak maqomga
ega bo’lib mustaqil tariqatga (suhravardiyyaga) asos solgan bu shaxsning hayoti va
faoliyati haqida ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir.
Manbalarda keltirilishicha, Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy hijriy
539   (milodiy   1144)   yilda   Xurosonning   Suhravard   degan   shahrida   tavallud   topib,
632   hijriy   (milodiy   1234)   yilda,   ulug’   90   yoshda   vafot   etgan.   U   yoshligidan
Bag’dodda   yashab   bu   shahardagi   mashhur   Nozomiyya   madrasasida   o’z
zamonasining taniqli olimlaridan ta’lim olgan. U diniy va dunyoviy ilmlarni puxta
egallab, ulug’ so’fiy, faqih, usulchi olim sifatida shuhrat qozongan, ilm olish bilan
bir qatorda o’rta asrning ko’plab allomalari singari biror kasb va hunarni egallash
maqsadida   tijorat   ishlari   bilan   ham   shug’ullanadi.   U   asos   solgan   suhravardiyya
tasavvufiy   ta’limotining   asosiy   g’oyasi   odamlarning   ruhi   va   qalbini   poklashga
qaratilgan bolib, boshqacha ibora bilan aytganda tasavvufiy ta’limot va tarbiyaning
ustozi   (shayx   at-ta’lim   vat-tarbiya)   degan   sharafli   laqab   bilan   atalgan.   O’zining
yuksak   ilmiy   salohiyati   va   chuqur   bilimi   tufayli   u   deyarli   qirq   besh   yil   saltanat
yuritgan   mashhur   abbosiy   xalifa   an-Nosir   li-Din   Ollohning   (1180-1225   yillar)
hurmati va e’tiborini qozonib, xalifaga yaqin olimlardan sanalgan. Xalifa an-Nosir
43 hukmronligi   davrida   hunarmandlar   va   allomalar   tariqati   bo’lgan   futuvvat
(javonmardlik) harakati rivoj topgan bo’lib, futuvvatga kirish maxsus libos kiyish
marosimi bilan amalga oshirilgan. Xalifa tavsiya qilgan shaxslarga bu xos libosni,
odatda   uning   ishonchli   kishisi   bo’lgan   Shayx   Shahobuddin   Umar   Suhravardiy
kiydirar   edi.   Xalifaning   mana   shu   e’tibori   natijasida   u   Bag’dodda   uning   uchun
maxsus   barpo   etilgan   Marzbaniya   nomli   rabotda   (Majmua,   kompleks   ma’nosida)
mudarrislik faoliyati bilan ham shug’ullanib, ma’ruzalar o’qigan. U ta’lim bergan
madrasada musulmon olamining turli tomonlaridan kelgan tolibi ilmlar tahsil olib,
ular jumlasidan mashhur shoir Sa’diy Sheroziy (1208-1292) ham bo’lib,u o’zining
"Bo’ston" nomli asarida Shahobuddin Umar Suhravardiyni o’z ustozi sifatida zikr
qilgan.   Uning   Bag’dodda   Xalifa   an-Nosir   li-Din   Olloh   huzuridagi   faoliyati   shu
qadar   keng   ko’lamli   va   samarali   bo’lganki,   hatto   xalifa   uni   “ Shayx   ash-shuyux ”
( “ Barcha   ustozlarning   ustozi ” )   degan   o’ta   sharafli   unvon   bilan   taqdirlagan.   Bu
degani   Shahobuddin   Umar   Suhravardiy   Bag’doddagi   barcha   shayx   (ustoz)larning
rasmiy   rahbari   sifatida   faoliyat   ko’rsatgan.   Ba’zi   manbalarda   yozilishcha,
Shahobuddin   Umar   Suhravardiy   xalifa   an-Nosir   li-Din   Ollohning   aqidaviy
masalalari   bo’yicha   maslahatchisi   lavo zimida   ham   ishlagan.   Ilmiy   va   pedagogik
ishlar   bilan   bir   qatorda   Shahobuddin   Umar   Suhravardiy   diplomat   sifatida   ham
samarali   faoliyat   ko’rsatgan.   Chunonchi,   u   Xalifa   an-Nosirning   topshi rig’iga
binoan   bir   necha   marta   Saljuqiylar   sultonligining   Koneyadagi   (Turkiya)   hokimi
Qayqubod   (1219-1236   yillar   hukmronlik   qilgan),   Ayubiylarning   Qohiradagi
hokimial-Molik   al-Odil   1200-1218   yillar),   shuningdek   Buxoroga   -   Xorazmshoh
Alouddin   Muhammad   (1200-1226   yillar   sal tanat   yuritgan)   huzuriga   diplomatik
missiyalar   bilan   tashrif   buyurib,   bu   mamlakatlar   bilan   do’s tona   aloqalar
o’rnatishda salmoqli hissasini qo’shgan.
Shahobuddin   Umar   Suhravardiyning   ilmiy-ma’naviy   merosi   u   asos   solgan
tasavvufiy   ta’limotning   butun   mazmun-mohiyatini   o’zida   mujassam   qiladi.
Manbalarga   ko’ra   uning   qalamiga   mansub   “ Avorif   al-maorif ”   ( “ Ma’rifat
tuhfalari ” )   asari   bo’lib,   arab   tilida   yozilgan   bu   muhim   asar   tarkibiy   jihatdan
oltmish uch bobdan tashkil toptan. Mazkur asar Suhravardiya ta’limotining nazariy
44 va   amaliy   jihatlari,   inson   adob-axloqi   va   sog’lom   turmush   tarziga   doir   asosiy
masalalar   batafsll   bayon   qilinganligi   bois   o’ziga   xos   dasturiy   qo’llanma   sifatida
azaldan barcha so’fiylar tomonidan chuqur o’rganilgan. Shuningdek, ushbu asarda
tasavvufning   tartib-qoidalari   hamda   isloln   dinining   aksar   aqidaviy   jihatlari   ham
ilmiy   asosda   sharhlangan.   Nodir   manba   sifatida   unga   Sohibqiron   Amir   Temur
saroyida faoliyat ko’rsatgan mashxur olim Sayyid Sharif Ali ibn-Jurjoniy (u 1413
yilda Samarqandda vafot etgan) tomonidan qimmatli sharh yozilgan. Dastlab olim
al-Orifiy tomonidan turk tiliga va Zahirridin Abduraxmon ibn Ali ash-Sheroziy va
shayx   Iziddin   Mahmud   ibn   Ali   al-Koshiy   an-Naztariy   tomonidan   ikki   marta   fors
tiliga   ham   tarjima   qilingan.   Keyingi   asarlarda   “ Avorif   al-maorif ”   ning   nemis   va
ingliz   tillariga   ham   tarjima   qilinganligi   haqida   ma’lumotlar   bor.   Bundan   tashqari
Shahobuddin   Umar   Suhravardiyning   “ A’lom   al-xudo   va   aqiydat   arbob   at-takiy ”
( “ Hidoyat alomatlari va taqvodorlar aqidasi ” ) nomli boshqa bir asari ham, nomidan
ko’rinib   turganidek,   odamlarni   to’g’ri,   hidoyat   yo’liga   boshlab,   ularni   sog’lom
aqida   ruhida   tarbiyalashga   qaratilgan.   Kalomiy   (aqidaviy,   e’tiqodiy)   masalalarga
bag’ishlangan ushbu asar o’nta bo’limdan iborat bo’lib, turk olimi Hoji Xalifaning
yozishicha, asar muallif tomonidan Makkai Mukarramada yaratilgan. Shuningdek,
ba’zi   ada biyotlarda   Shahobuddin   Umar   Suhravardiy   qalamiga   mansub   boshqa
ba’zi   asarlar   haqida   ham   zikr   etilgan   bo’lsa-da,   lekin   yozma   manbalardan   ular
haqida   aniq   ma’lumotlar   uchratmaganligimiz   uchun   hozircha   bu   asarlar   xususida
to’xtalmadik.
Shahobuddin   Umar   Suhravardiyning   ko’plab   shogirdlari,   izdoshlari   bo’lib,
ular   orasida   Nizomiddin   (u   1257   yilda   vafot   etgan)   yana   bir   o’g’li   Muhammad
otasi   asos   solgan   tariqatning   davomchisi   sifatida   faoliyat   ko’rsatgani   haqida
manbalarda   zikr   etilgan.   Allomaning   to’ng’ich   o’g’li   Shayx   Zayniddin   (1164-
1259) diniy va jamoat arbobi sifatida Toshkentga kelganligi bir qancha manbalarda
qayd etilgan. U Toshkent shahrining obodonchiligi, ravnaqi yo’lida ko’plab xayrli
ishlarni   amalga   oshirgan.   Shayx   Zayniddin   uzoq   yillar   Toshkentda   yashab,   shu
joyda   95   yoshida   vafot   etgan.   U   abadiy   qo’nim   topgan   Toshkentning   hozirgi
Ko’kcha dahasida joylashgan maqbarasi azaldan xalqimizning aziz qadamjolaridan
45 biri sifatida yuksak qadrlanib keladi.
Bir qancha manbalarda Shahobuddin Umar Suhravardiyni Bag’dodda vafot
etgan   deb   yozil sada,   Qashqadaryo   viloyatining   G’uzor   tumanida   uning   azaldan
xalqimiz   tomonidan   alohida   e’zozlanadigan   ziyoratgohi   mavjud.   Bu   joy   hozirda
Miri Janda nomi bilan mashhur.   “ Janda ”   so’zi tariqatga kirgan so’fiylar kiyadigan
arabcha "hirqa"ning xalq orasida ishlatiladigan atamasi bo’lib, odatda u juldur, eski
va   quroq   ma’nolarini   bildirib,   junli   matodan   tikilgan   ustki   libos.   Bu
libosni   asosan   so’fiylar   kiyganligi   bois   pirdan   shogirdga   o’tgan,   shuning   uchun
uzoq vaqt kiyilgan va aksar holda ohori uchgan libosga aylanib qolgan. Yuqorida
aytilganidek, shayx Shahobuddin Umar Suhravardiy xalifa an-Nosir saroyida hirqa
libosini   kiygizuvchi   mutasaddi   bo’lgan.   Binobarin,   u   “ Sohibi-l-hirqa ” ,   “ Sohibi
Janda ” ,   “ Amiri-l-hirqa ” .   “ Amiri   Janda ”   faxriy   unvon   bilan   atalganligi   haqiqatga
to’g’ri   keladi.   Arab   tilidagi   “ Amiri   Janda ”   turkiy   xalqlar   tilida   “ Miri   Janda ”
shaklida   talaffuz   qilinadi.   Shahobuddin   Umar   Suhravardiy   umrining   oxirlarida
Movaraunnahrda   uzoq   yillar   yashaganligini   e’tiborga   olsak,   uning   vafoti   shu
mintaqada sodir bo’lib, G’uzor tumani hududida hozirgi Miri Janda G’uzor tumani
hududida   hozirgi   Miri   Janda   jome’   masjidi   yonida   joylashgan   maqbara   aynan
Shahobuddin   Umar   Suhravardiyga   mansubligi   ehtimoldan   holi   emas.   Albatta,
kelgusida  olib boriladigai  ilmiy  tadqiqotlar   va yo’nalishlar   bu fikrimizni  aniqlash
imkonini beradi. Uzoq asrlardan buyon Miri Janda masjid va maqbara xalqiminnag
tabarruk qadamjolaridan biri sifatida e’zozlanib kelganligi bejiz emas. Mustaqillik
yillarida   mamlakatimizning   barcha   shahar   va   viloyatlaridagi   kabi   Qashqadaryo
viloyatida   ham   ko’hna   tarixiy   yodgorliklar   va   obidalarni   ta’mirlab,   mustahkam
ziyoratgohlarga   aylantirish   borasida   talay   ishlar   amalga   oshirildi.   G’uzor   tumani
oqsoqollari   va   diniy   arboblarning   tashabbusi   bilan   Miri   Janda   jome’   masjidi
hududida   joylashga   Shahobuddin   Umar   Suhravardiy   maqbarasi   va   ziyoratgoh
atrofining batamom qaytadan ta’mirlanishi ham mustaqillik sharofati bilan amalga
oshirilgan xayrli va savob ishlardan bir namunadir. 
2.3. Tuman me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining viloyat tarixini
o’rganishdagi ahamiyati
46 G’uzorda tarixiy jihatdan katta ahamiyatga molik bo'lgan ko'plab arxeologik
tadqiq   etiladigan   maskanlar   mavjud.   Ularning   ba’zilari   hozirgi   kunda
obodonlashtirilmoqda,   ayrimlarida   esa   olimlar   tomonidan   tadqiqot   ishlari   olib
borilmoqda.   Ta’kidlash   joizki,   G'uzor   shahri   va   tumanini   qadimdan   rivojlanib,
o'tmish voqealariga guvoh bo'lgan o'lkalar qatoriga qo'shish mumkin. 
G’uzor   shahri   shahar   nomi   bilan   ataluvchi   daryo   -   G’uzordaryo   sohilida
tepalik bo’lib, uning asosiy qismi daryoning o’ng tomonida joylashgan. Daryoning
shundaygina   q irg’og’iga   kelib   tutashuvchi   te palikni   Qo’rg’on,   deb   atashadi.
Aytishlaricha,   bu   tepalik   G’uzor   to’rasining   Qarorgohi   bo’lib,   1920   yil   2
sentabrida Saidakromxon to’ra Buxoro amiri Said Olimxon bilan birgalikda o’z va -
tanlarini   tark   etganda   o’t   qo’yib,   yoqib   yuborilgan   va   shundan   buyon   6   gektar
maydonni   egallagan   bu   joy   tepalikka   aylanib   qolgan 1
.   Keksalarning   hikoyalariga
ko’ra,   qo’rg’onda   boshqaruv   idoralari,   to’raning   yashash   joyi,   uning   harami,
zindon   va   boshqa   davlat   ishlari   uchun   zarur   bo’lgan   muassasalar   joylashgan.
Kultepadan   boy lik   qidirib   uni   kovlagan   kishilar   qo’rg’onning   qoldiqlarini   ham
butunlay vayron qilishib, tuproq uyumiga aylantirishgan.
Qo’rg’on vayronalarining G’uzordaryo qirg’oqlariga tutashgan joyida g’orga
o’xshash,   balandligi   2   metrlar   chamasidagi   ichkariga   kirib   boradigan   chuqurlik
bor. El orasida bu g’or mahfiy yero sti yo’li bo’lib, shahar atrofidagi tepaliklar bilan
tutashgan,   degan   gaplar   yuradi.   Balki,   haqiqatan   qam,   bu   tepaliklar   harbiy
ahamiyatga ega bo’lib, atrofni kuzatish va himoya vositasida xiz mat qilgan bo’lishi
mumkin.   Vayrona   qoldiqlarining   nuragan   joylarida   g’isht   devorlar   ochilib
qolganligi   qo’rg’onning   atrofi   g’ishtin   devorlar   bilan   o’rab   olinganligidan   barak
beradi.
Daryo   sohili   bo’ylab   quyiroqda   Oqsaroy   qurilgan   bo’lib,   bu   imorat   ikki
qavatli,   keng   hovlisining   to’rt   tarafi   aylanasiga   ayvonli   bo’lgan.   O’z   davrining
salobatli,   ko’rkam   binolaridan   bo’lgan   Oqsaroyda   to’ra   zamonasida   barcha
amaldorlar   yashaganlar   va   shu   joyda   ishlaganlar.   Sho’ro   davriga   kelib
1
 H.Nuriddinov.  G‘uzornoma. T., 2011. B 24-25.
47 Oqsaroyning old tomonidagi (ko’cha tarafdagi) xonalarni davlat idoralari egal ladi,
daryo tomonidagi hovlining to’ridagi xonalarda esa boshqa shahar va viloyatlardan
kelib   ishlovchilar   istiqomat   qilishgan.   Oqsaroyning   hovlisiga   kiraverishda   katta
darvozasi   bo’lib,   yog’ochdan   o’ymakorlik   usulida   chiroyli   naqshlar   bilan
bezatilgan edi.
Tarixiy   yodgorliklar   sirasiga   kiritish   mumkin   bo’lgan   Oqsaroy   1972   yilga
kelib   G’uzor   tuman   ijroiya   qo’mitasining   qaroriga   asosan   buzib   tashlandi.   O’sha
davrda   tarixiy   yodgorliklarni   saqlash,   avaylab-asrash   hamda   ta’mirlashga   e’tibor
berilmaganligi tufayli ellik yildan ko’proq vaqt ta’mirsiz foydalanilgan Oqsaroy bu
vaqtga   kelib   eskira   boshladi.   O’zlari   uchun   yangi   bino   qurib   olib   ko’chib
chiqayotgan davlat idoralari esa o’zlari foydalangan xonalarni kelajak avlod uchun
yodgorlik sifatida ta’mirlab, yaxshi holatda birovga topshirib ketish imko nini topa
olmadilar.   Ko’rimsiz   holga   kelib   qolgan   ajoyib   binoning   mahalliy   hokimiyat
birdaniga bahridan o’tib qo’ya qolgan 1
.
Qo’rg’on va Oqsaroy ro’parasida bitta mezana hamda gumbaz tomli g’ishtin
imorat   (hozirda  savdo  do’koni)  saqlanib   qolgan. Ay tishlaricha,  bu binolar  yonida
katta   masjid   bo’lgan,   u   sobiq   sovet   tuzumi   dav rida   buzilib   ketgan.   Qo’rg’onning
daryo   bo’ylab   yuqori   sohilida   ikki   qavatli   madrasa   binosi   va   uning   yonida   bir
qavatli   g’ishtin   imorat   bor.   Mamat   Saidovning   "G’uzor   -   tarix   sarkadlarida"
kitobida qayd qilinishicha, bu madrasa XIX asrning birinchi yar mida qurilgan.
Hozirgi kunda G’uzordaryoning chap sohilida katta bozor joy lashgan bo’lib
ilgari   bu   bozorning   o’rtasidan   yo’l   o’tar   edi.   Yo’lning   chap   tomoni   bozor,   o’ng
tomoni   esa   karvonsaroy   bo’lgan.   O’tgan   asrning   85-yillari   bozor   va   karvonsaroy
qo’shilib   rekon struktsiya   qilingan,   yo’l   esa   bozorni   aylanib   o’tadiran   bo’ldi.   Al -
batta, bozordagi qurilish va ta’mirlash ishlaridan so’ng sharoit ancha yaxshilandi,
lekin   yo’l   masalasi   qiyin   bo’lib   qoldi.   Shuni   hisobga   olib,   daryo   ustidan   yangi
ko’prik qurildi va qatnov ancha yaxshilandi. 
Bozor orqali janubga qarab o’tadigan yo’lning ikki tomonida Miri Janda va
G’ulom   Naqshband   mozorlari   joylashran.   Miri   Janda   mozorining   o’rtasida
1
 H.Nuriddinov.  G‘uzornoma. T., 2011. B 26.
48 Shahobuddin   Umar   hazratlarining   maqbaralari   va   Miri   Janda   masjidi   joylashgan.
Bu tarixiy ar xeologik qurilish bo’lgan masjid binosi to’ralikning qo’rg’oniga yaqin
bo’lib,   to’ra   va   uning   amaldorlari   ham   shu   maskanda   namoz   o’qiran   bo’lishlari
mumkin.
G’uzor   shahri   sharq   tomondan   Avg’onbog’,   Oqbo’yin,   Baxmal   qishloqlari
bilan,   shimoldan   Batosh,   Mirishkor   va   Qo’rg’ontepa   qishloqlari,   g’arb   tomondan
G’armiston,   Cho’nag’ar   qishloqlari   va,   nihoyat,   janubdan   Gulshan,   Martepa
qishloqlariga tutashadi.
G’uzor   tumanidagi   Zangibobo   qishlog’i   tuman   markazidan   15   chaqirim
shimolda   joylashgan   bo’lib,   bu   qishloqdagi   ziyoratgohni   ham   mahalliy   aholi
Toshkent viloyati, Zangiota tumanida dafn qilingan av liyoga bog’laydilar. Tarixda
o’tgan   ulug’   insonlarning   bir   necha   joyda   qabrlari   borligi   haqidagi   afsonalarning
qay   biri   to’g’riligini   aniqlash   qiyin,   ammo   shunday   bo’lsa-da,   bu   rivoyat lar
haqiqatda bor gap.
Mustaqillik   yillarida   Zangibobo   qishlog’i   mozorida   avliyoning   qabri
obodonlashtirilib, 2009 yilda tadbirkor Jo’rayeva tomo nidan sag’ana barpo qilindi 1
.
Unda   saqlanayotgan   bir   gazcha   kela digan   tayoq   aynan   Zangiboboning   tayog’i
sifatida avaylab-asrab kelinmoqda.
G’uzor  shahridan  shimoli-g’arb tomonga  yo’l  olgan kishi  Keray it, Sovbog’
qishloqlaridan o’tsa, 20 chaqirimga yaqin yo’l bosib Qumcho’p qishlog’iga boradi.
Qishloqning   kunbotar   tomonida   uncha   baland   bo’lmagan   tepalik   mavjud   bo’lib,
shu   atrofdagi   aholi   uni   Qumcho’pota   deb   ulug’lashadi.   Ushbu   tepalikning
quyoshga  qaragan  tomoni   yumshoq  qum  bilan  qoplangan bo’lib, yoz  oylari  oyoq
va   bel,   boshqa   tayanch-harakat   a’zolari   og’rigan   bemorlar   peshinda,   ayni   kum
qizigan paytida  unga  kiradilar.  Bu davolash   usuli   xalq tabobatining  bir   ko’rinishi
bo’lishi  mumkin va aynan qizigan qum  inson tanasini  darddan forig’  qilsa  kerak.
Atrofda bunday qumli joylar ko’p bo’la turib, odamlar aynan shu joyga kelish lari
balki   tepalikning   quyoshga   nisbatan   joylashishi   bo’lishi   mumkin.   Nomi
Qumchp’pota bo’lganligi uchun sovetlar davrida bu maskan ham ateistlar nazorati
1
 H.Nuriddinov.  G‘uzornoma. T., 2011. B 31.
49 ostiga tushib qolgan edi, dardga chalingan odamlar shifo izlab qumga kirish uchun
kelganla rida   mafkuraviy   kurash   faollari   ularni   bu   joydan   ketkazish   bilan   ovora
bo’lardilar. 
Chugurtma   qishlog’ida   joylashgan   katta   mozor   Xo’jabosh   ota   nomi   biln
ataladi.   Xalq   orasidagi   rivoyatlarda   aytilishi cha,   mahalliy   xo’ja   avlodlarining
boshlig’i bo’lgan Abulayz shu atrofdagi  qishloqlarni suv bilan ta’minlashga  katta
xissa   qo’shgan.   G’uzordaryoning   yuqori   qismidan   ariq   qazdirib,   dalalar da
dehqonchilik   va   chorvachilikni   yo’lga   qo’yishga   asos   solgan   bu   tabarruk   zotning
qabrini  el Xo’jabosh ota deb e’zozlab keladi. U kishi  bunyod etgan ariq Abulayz
arig’i deb atalib, asrlar davo mida dalalarga hayot ato etdi.
Chovka qishlog’ini ba’zi keksalar Qo’rg’oshim  qishlog’i deb ham atashadi.
Bu   qishloq   janubida   joylashgan   tepalik   qabristonga   aylantirilgan   bo’lib,
Qo’rg’oshimtepa qabristoni nomi bi lan yuritiladi. Aytishlaricha, bu tepalik, aslida,
Muqanna   barpo   qilgan   qo’rg’on   bo’lgan   va   Qo’rg’oni   Hoshim   nomi   bora-bo ra
Qo’rg’oshim tepa atalib ketgan. Chunki o’z yurtining ozodligi yo’lida kurash olib
borgan   Muqannaning   ismi   Hoshim   bo’lganligi   bunga   dalil   qilib   ko’rsatiladi.
Mahalliy   aholi   shu   tepalikka   yaqin   joylashgan   Oqto’nli   qishlog’ining   barpo
etilishini ham  yaynan Muqanna nomi  bilan bog’lashadi, chunki ularning fikricha,
Muqannaning qo’shinlari oq kiyim kiyishib yurishgan.
Yalpoqtepa   hozirgi   G ’ uzor   tumanidagi   Qo ’ shtepa   qishlog ’ idan   2   km
shimolda   va   Yorg ’ unchi   qishlog ’ idan   2.5   km   janubda   hamda   hozirgi   G ’ uzor
shahridan   8-9   km   shimolda   joylashgan .   Bu   manzilgohdan   topilgan   kulolchilik
ashyolari   miloddan   avvalgi   II - I   milodiy   VIII   asrlarga   oidligi   aniqlandi 1
.
Dunyo   tamaddunida   Buyuk   Ipak   yo ' lining   ahamiyati   qanchalik   kata
bo ' lganligi   haqida   juda   ko’p   manbalar   mavjud .   Osiyo  va  Yevropani  bir-biri   bilan
bog'lagan, iqtisodiy va madaniy aloqalarni har tomonlama rivojlantirishda muhim
omil   bo'lgan   Buyuk   Ipak   yo'lida   alohida   o'rin   tutadigan   manzillar   ko'p   bo'lgan.
G'uzor   tumani   ham   anna   shunday   manzillardan   biri   sifatida   e’tirof   etib   kelinadi.
1
  Раимкуло в   А.,   Чешмели   И.,   Эгамбердиев   Ф.   Распоки   городишща   Ялпактепа   в   Гузарском   районе
Кашкадарбинской области (2006-2008) – Археологическая  исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Т .,
2009.  С .174-185.
50 Ayniqsa,   Qo'shtepa   qishlog'idagi   Yalpoqtepa   yodgorligi   so'nggi   yillarda   nafaqat
Vatanimizdagi,   hatto   xorijiy   qadimshunos   olimlarning   ham   e’tiborini   tortib
kelmoqda.   Bugungi   kunda   anna   shu   yodgorlik   G'uzorning   qadimgi   o'rni   sifatida
e’tirof etilmoqda. Ularning fikriga ko'ra, G'uzorning Buyuk Ipak yo'lidagi roli hali
juda ko'p tadqiqotlarni talab qiladi. 
G’uzor   shahri   yaqinidagi   Yalpoqtepada   arxeologik   tadqiqotlar   olib   borgan
qadimshunos   olimlar   fikrlariga   ko’ra,   miloddan   avvalgi   IV   asrda,   ya’ni
Makedoniyalik   Iskandar   bosqini   davrida   bu   tepalikda   joylashgan   qal’a   va   shahar
G’uzorning markazi bo’lgan. Yalpoqtepa mahobatli mudofaa devorlari bilan o’rab
olingan 6 ga maydonga ega bo’lgan kvadrat shaklidagi shahar-qal’a qoldiqlaridir.
250x250   m   o’lchamdagi   bu   yodgorlik   relyefidan   ham   mudofaa   tizimi   murakkab
tarx asosida ishlab chiqilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.
Qal ’ aning   janubiy   devorining   sharqiy   va   g ’ arbiy   qismlarida   ikkita   darvoza
qurilgan ,   janubiy   tomoni   uning   ikki   burchagida   oldinga   turtib   chiqqan   ikkita
mudofaa   burjlari ,   ya ’ ni   minoralar   bilan   mudofaa   qilingan .   Qal’aning ichida, uning
shimoliy-g’arbiy   burchagida   tomonlarining   uzunligy   70x70   metr,   hozirgi   kunda
ham baliandligi 13-14 metr bo’lgan ulkan arkning qoldiqlari mavjud. Qadimshunos
olim   A.Rayimqulovning   fikricha,   Yalpoqtepadan   olingan   bu   ma’lumotlar
G’uzorning uzoq o’tmishi haqida juda boy manba bo’la oladi.
XULOSA
G’uzor   tumani   me’moriy   yodgorliklari,   ziyoratgohlari   va   ularning   voha
51 tarixini   o’rganishdagi   ahamiyati   mavzusini   o’rganish   quyidagi   xulosalarga   kelish
imkonini beradi:
  O ’ rta   asrlarda   Qashqadaryo   vohasining   eng   salohiyatli   viloyatlaridan   biri
Xuzor   ( G ’ uzor )   viloyati   ( bekligi )   bo ’ lib ,   markazi   -   Xuzor   shahri   hisoblangan .
Mazkur   viloyat   tog ’   va   dasht   hududlaridan   iborat   bo ’ lib ,   G ’ uzor   shahri   Buxoro -
Nasaf  ( Qarshi ) -  Termiz   magistral  ( bosh )  savdo   yo ’ lida   joylashgan .
Bu   davrda   Qashqadaryo   vohasi   ikki   yirik   viloyatdan   iborat   bo’lgan:   Kesh
(Shahrisabz) viloyati va Naxshab (Nasaf, Qarshi) viloyati. Bu ikkala viloyat Sug’d
konfederatsiyasi   (ittifoqi)   tarkibiga   kirib,   hududlari   Janubiy   Sug’d   (Qashqadaryo
Sug’di)   deyilgan.   Ana   shu   janubiy   Sug’dning   Kesh   viloyatidagi   salohiyatli
manzillardan   biri   Xuzor   manbalarda   rustoq,   tuman,   shahar,   viloyat   sifatida   tilga
olingan.
Qarshidan   45   verst   (1verst   -   1,06   km)   janubiy   sharqda   G’uzor   bekligining
markazi   G’uzor   shahri   joylashgan   bo’lib,   uning   geografik   o’rni   Hisor   tog’
tizmasining   g’arbiy   yon   bag’ridagi   adirlarga   to’g’ri   keladi 1
.   G’uzor   bekligi
shimoldan   Katta   O’radaryoning   yuqori   oqimi,   sharqdan   Katta   O’radaryo   va
Qirshaktog’ning   sharqiy   qismi   bilan   hamda   g’arbdan   35-40   kenglikda
chegaralangan.
  XX   asrning   birinchi   choragidagi   statistik   ma’lumotlarga   ko’ra   1924   yilda
Qashqadaryo   oblastida   3   ta   viloyat   tuzilgan:   G'uzor,   Qarshi,   Shahrisabz.   G'uzor
viloyatining maydoni 4978 kv.km, aholisi 37405 kishi bo’lib, 1 kv.kmga 7,5 kishi
to’g’ri   kelgan.   G’uzor   viloyatiga   G’uzor,   Tangixaram   (Dehqonobod),   Yangikent
tumanlari kirgan. Viloyat qishloqlarida 36555 kishi ( 97,7 %), G’uzor shahrida esa
850 kishi (2,31) yashagan. Xo’jaliklarning soni esa 5913 kishini tashkil etgan.
XX   asrning   20   -   yillari   boshlarida,   xususan   1924-1926   yillarda   kelib
ma’muriy- hududiy islohotlar o’tkazilganligi sababli ma’muriy chegaralar o’zgarib
turgan.   Shu   boisdan   ham   mavjud   statistik   ma’lumotlarda   ham   farqlar   va   ba’zan
noaniqliklar uchraydi. Lekin shunga qaramasdan bu joyda mazkur ma’lumotlar asl
holicha keltirilmoqda.
1
  Семёнов   –   Тянь-Шанский   В.П.   Россия:   Полное   географическое   описание   Туркестанский   край.   изд-во
А.Н.Девриена. СПб., 1913. Т.19. – С.663.
52 G'uzor   vohasi   aholisining   aksariyat   qismi   o’zbeklar   bo’lib,   qishloqlarda   97
foizdan  ziyod  aholi  yashagan.   Qo’ng’irotlar   Qirshak  tumanida  7125 kishi,  yuqori
Kichik   va   Katta   O’radaryolar   bo’ylarida   -   8875   kishi,   G’uzordaryo   vodiysida   -
4570 kishi istiqomat qilishgan.
Rossiya zobiti kapitan Arxipov ma’lumotlariga ko’ra, G'uzor bekligi aholisi
40.000 ga yaqin hovli va o’tovlarda istiqomat qilib, bir qismi ko’chmanchi qirg’iz -
qo’ng’irotlar, bir qismi esa o’troq, o’zbek-qovchin, sart, xo’ja va tojiklardan iborat
bo’lgan.   Manbalarda   G’'uzor   shahrining   o’zida   20.000   ga   yaqin   aholi   istiqomat
qilishi   qayd   etilgan.   G’uzorda   razvedka   ishlarini   olib   borgan   polkovnik   Fedorov
kapitan   Arxipovning   ma’lumotlarini   tasdiqlagan   holda,   beklikda   katta   yoshdagi
aholi soni 25.000 kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 25.000
kishi,   kichik   yoshdagilar   bilan   birgalikda   jami   aholi   soni   50.000   kishidan   ortiq
bo’lganligi haqida ma’lumot bergan. Shundan 20.000 atrofida, ya’ni jami aholining
80 foizga  yaqini  o’zbeklar, 5000  atrofida,  yohud 20  foizga  yaqin qismini  tojiklar
tashkil   qilgan.   Bundan   tashqari   G’uzor   shahrida   bir   necha   yahudiy   oilalari;   50
nafarga yaqin hindlar, 5 nafar afg’on va 50 nafar lo’lilar istiqomat qilishgan.
G’uzor   bekligi   aholisini   turmush   tarziga   ko’ra   o’troq   va   ko’chmanchi
chorvador   aholi   guruhlariga   ajratish   mumkin.   Beklik   aholisining   15000   ga   yaqin
(60   foizi)   o’troq   aholi,   10.000   ga   yaqini   (40   foizi)   ko’chmanchilardan   iborat.
bo’lgan.   O’troq   va   ko’chmanchi   aholi   o’rtasida   aniq   chegara   belgilanmagan.
Chunki ko’chmanchilarining o’ziga to’q oilalari va oqsoqollari qishda shaharlarda
va   yirik   bozorlari   mavjud   qishloqlarda   yashashga   harakat   qilishib,   yoz   oylarida
ko’chmanchi   hayot   tarzini   yanada   davom   ettirganlar.   Chorvasi   qamroq   bo’lgan
kambag’al   ko’chmanchilar   o’z   qishloqlari   yaqinidagi   lalmi   yerlarga   boshoqli
ekinlar   ekishib,   chorvaga   qishlash   uchun   qo’ton   va   o’zlariga   o’tov   tikishib,
ko’chmanchi hayot tarzini deyarli yo’qotmagan holda yashaganlar.
G’uzor bekligida 6 ta amloklik bo’lib, 20.000 hovli va aholisi 60.000 ga ega
bo’lgan qung’irotlar va quramalar istiqomat qilganlar.
Qo’ng’irotlar   G’uzor   volostida   1   625   kishi,   Tangiharam   volostida   1645
kishi,   Yangikent   volostida   20   615   kishi   yashashgan.   Taniqli   elshunos   olima
53 B.X.Karmishevaning   yozishicha,   qo’ng’irotlarning   qoraqalpoq   guruhi   ajdodlari
Orol va Sirdaryo bo’ylarida yashashgan. Ularning ozroq qismi Qo’qonga, ko’proq
qismi   esa   Zarafshon   vodiysiga   (Jomboyga)   joylashishgan.   Ularning   ajdodlari
Shayboniyxon   qo’shinlari   bilan   kelib   qolgan   bo’lishlari   kerak.   Bundan   250   yillar
burun Zarafshon vodiysi qoraqalpoqlaridan Oltinbosh 3 (ayrim manbalarda 6) kishi
bilan   G’uzor   cho’lining   Pachkamar   hududiga   kelgan.   G'uzor   begi   ularga   yer-suv
bergan,   chorvachilik   bilan   shug’ullanishlari   uchun   imkoniyatlar   yaratgan.   XVIII
asr oxirlarida qoraqalpoqlar Surxon vohasi tomoniga, ya’ni Xomkon va Qirshoqqa
ko’chib o’tishgan.
      Tumanning Amir  Temur MFY hududida joylashgan “Musofir  ota” ziyoratgohi
ham ana shunday muqaddas joylardan sanaladi. Bu yerda shu nom bilan ataluvchi
qadamiy   qabriston   va   ziyoratgoh   mavjud.   Maskanda   Abdulla   Xo’ja   ibn
Muhammad ismli zotning va u kishining singillari Xadicha bibining ruhlari mangu
qo’nim   topib,   el   orasida   bu   zot   “Musofir   ota”   nomi   bilan   mashhur   bo’lgan.   Shu
tufayli ziyoratgoh ham, qabriston ham “Musofir ota” nomi bilan ataladi. Qabriston
hududida 1 ta maqbara, 4 ta sag’ana bor. (2 ta sag’ana deyarli ko’milib qolgan) 1
.
“Ushbu   ziyoratgohda   1965-1972   yillarda   bobomiz   Qahhor   bobo   mujovirlik
qilib,   qadamjoni   qo’lidan   kelganicha   tartibga   keltirib   turgan.   Keyinchalik,   ya'ni
1972   yildan   boshlab   otam   Zoyir   bobo   bu   yerda   qorovullik,   bog’bonlik   qilib
obodonlashtirish   ishlarini   bajargan,   ziyoratchilarga   qulaylik   yaratishni
tashkillashtirigan”,   deydi   “Musofir   ota”   jome'   masjidi   imom   xatibi   Tilov
Qahhorov.  
Miri   Janda   ziyoratgohi   haqida.   Ko’hna   va   ibratlarga   boy   tarix,   xilma-xil
milliy   va   diniy   qadriyatlarga   ega   yurtimizning   turli   go’shalarida   saqlanib   qolgan,
istiqlolimiz   sharofati   tufayli   xalqimizning   ma’naviy   boyligi   bo’lgan   bu   tarixiy
obida va yodgorliklarni ta’mirlash, ularni muhtasham va betakror ziyoratgohlarga
aylantirish   yo’lida   ko’plab   ishlar   qilinmoqda.   Qashqa   vohasining   qadimiy
shaharlaridan   biri   bo’lgan   G’uzor   tumani   hududida   ham   talay   tariziy   maskanlar
mavjud.   Mana   shunday   qadamjolardan   biri   tuman   markaziga   yaqin   hududda
1
 Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B58.
54 joylashgan Miri Janda ziyoratgohidir. Tumandagi diniy arboblar, fidoiy oqsoqollar
va   tadbirkor   rahbarlar   sa’y-harakatlari   tufayli   zamonlar   o’tishi   bilan   ta’mirtalab
holga kelib qolgan bu maskanni batamom qaytadan ta’mirlab zamonaviy, ko’rkam
ziyoratgohga aylantirish boshlanib, shu kungacha talay ishlar amalga oshirildi. Bu
xayrli   va   savob   ishlar   Muhtaram   Predizentimiz   Islom   Karimovning   “ Buyuk
ajdodlarimizning  bebaho merosini tiklash, qadr-qimmatini joyiga qo’yish, ularning
qadamjo   va   ziyoratgohlarini   obod   qilishdek   baxt   siz   bilan   bizga   nasib   etganidan
har birimiz haqli ravishda faxrlanamiz ”  degan ko’rsatmalarining amaliy ifodasidir.
Miri Janda ziyoratgohi, xususan, undagi azaldan tabarruk qadamjolardan biri
sifatida   musulmonlar   hurmati   va   ehtiromida   bo’lib   kelgan   maqbara   haqida   keng
xalq   ommasi   orasida   ham   shuningdek,   u   haqda   yozgan   barcha   olimlarning
tadqiqotlarida   ham   uni   aslida   buyuk   mutasavvuf,   Suhravardiyya   tasavvufiy
tariqatining asoschisi Shayx Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy nomi bilan
bog’lab kelganlar. Binobarin, Islom dinida, xususan, tasavvufda yuksak maqomga
ega bo’lib mustaqil tariqatga (suhravardiyyaga) asos solgan bu shaxsning hayoti va
faoliyati haqida ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir.
  Shahobuddin  Umar   Suhravardiyning  ilmiy-ma’naviy   merosi   u   asos   solgan
tasavvufiy   ta’limotning   butun   mazmun-mohiyatini   o’zida   mujassam   qiladi.
Manbalarga   ko’ra   uning   qalamiga   mansub   “ Avorif   al-maorif ”   ( “ Ma’rifat
tuhfalari ” )   asari   bo’lib,   arab   tilida   yozilgan   bu   muhim   asar   tarkibiy   jihatdan
oltmish uch bobdan tashkil toptan. Mazkur asar Suhravardiya ta’limotining nazariy
va   amaliy   jihatlari,   inson   adob-axloqi   va   sog’lom   turmush   tarziga   doir   asosiy
masalalar   batafsll   bayon   qilinganligi   bois   o’ziga   xos   dasturiy   qo’llanma   sifatida
azaldan barcha so’fiylar tomonidan chuqur o’rganilgan. Shuningdek, ushbu asarda
tasavvufning   tartib-qoidalari   hamda   isloln   dinining   aksar   aqidaviy   jihatlari   ham
ilmiy   asosda   sharhlangan.   Nodir   manba   sifatida   unga   Sohibqiron   Amir   Temur
saroyida faoliyat ko’rsatgan mashxur olim Sayyid Sharif Ali ibn-Jurjoniy (u 1413
yilda Samarqandda vafot etgan) tomonidan qimmatli sharh yozilgan. Dastlab olim
al-Orifiy tomonidan turk tiliga va Zahirridin Abduraxmon ibn Ali ash-Sheroziy va
shayx   Iziddin   Mahmud   ibn   Ali   al-Koshiy   an-Naztariy   tomonidan   ikki   marta   fors
55 tiliga   ham   tarjima   qilingan.   Keyingi   asarlarda   “ Avorif   al-maorif ”   ning   nemis   va
ingliz   tillariga   ham   tarjima   qilinganligi   haqida   ma’lumotlar   bor.   Bundan   tashqari
Shahobuddin   Umar   Suhravardiyning   “ A’lom   al-xudo   va   aqiydat   arbob   at-takiy ”
( “ Hidoyat alomatlari va taqvodorlar aqidasi ” ) nomli boshqa bir asari ham, nomidan
ko’rinib   turganidek,   odamlarni   to’g’ri,   hidoyat   yo’liga   boshlab,   ularni   sog’lom
aqida ruhida tarbiyalashga qaratilgan. 
Bir qancha manbalarda Shahobuddin Umar Suhravardiyni Bag’dodda vafot
etgan   deb   yozil sada,   Qashqadaryo   viloyatining   G’uzor   tumanida   uning   azaldan
xalqimiz   tomonidan   alohida   e’zozlanadigan   ziyoratgohi   mavjud.   Bu   joy   hozirda
Miri Janda nomi bilan mashhur.   “ Janda ”   so’zi tariqatga kirgan so’fiylar kiyadigan
arabcha "hirqa"ning xalq orasida ishlatiladigan atamasi bo’lib, odatda u juldur, eski
va   quroq   ma’nolarini   bildirib,   junli   matodan   tikilgan   ustki   libos.   Bu
libosni   asosan   so’fiylar   kiyganligi   bois   pirdan   shogirdga   o’tgan,   shuning   uchun
uzoq vaqt kiyilgan va aksar holda ohori uchgan libosga aylanib qolgan. Yuqorida
aytilganidek, shayx Shahobuddin Umar Suhravardiy xalifa an-Nosir saroyida hirqa
libosini kiygizuvchi mutasaddi bo’lgan. 
  Dunyo   tamaddunida   Buyuk   Ipak   yo'lining   ahamiyati   qanchalik   kata
bo'lganligi   haqida  juda   ko’p   manbalar   mavjud.  Osiyo  va  Yevropani  bir-biri   bilan
bog'lagan, iqtisodiy va madaniy aloqalarni har tomonlama rivojlantirishda muhim
omil   bo'lgan   Buyuk   Ipak   yo'lida   alohida   o'rin   tutadigan   manzillar   ko'p   bo'lgan.
G'uzor   tumani   ham   anna   shunday   manzillardan   biri   sifatida   e’tirof   etib   kelinadi.
Ayniqsa,   Qo'shtepa   qishlog'idagi   Yalpoqtepa   yodgorligi   so'nggi   yillarda   nafaqat
Vatanimizdagi,   hatto   xorijiy   qadimshunos   olimlarning   ham   e’tiborini   tortib
kelmoqda.   Bugungi   kunda   anna   shu   yodgorlik   G'uzorning   qadimgi   o'rni   sifatida
e’tirof etilmoqda. Ularning fikriga ko'ra, G'uzorning Buyuk Ipak yo'lidagi roli hali
juda ko'p tadqiqotlarni talab qiladi. 
G’uzor   shahri   yaqinidagi   Yalpoqtepada   arxeologik   tadqiqotlar   olib   borgan
qadimshunos   olimlar   fikrlariga   ko’ra,   miloddan   avvalgi   IV   asrda,   ya’ni
Makedoniyalik   Iskandar   bosqini   davrida   bu   tepalikda   joylashgan   qal’a   va   shahar
G’uzorning markazi bo’lgan. Yalpoqtepa mahobatli mudofaa devorlari bilan o’rab
56 olingan 6 ga maydonga ega bo’lgan kvadrat shaklidagi shahar-qal’a qoldiqlaridir.
250x250   m   o’lchamdagi   bu   yodgorlik   relyefidan   ham   mudofaa   tizimi   murakkab
tarx asosida ishlab chiqilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.
Qal’aning   janubiy   devorining   sharqiy   va   g’arbiy   qismlarida   ikkita   darvoza
qurilgan,   janubiy   tomoni   uning   ikki   burchagida   oldinga   turtib   chiqqan   ikkita
mudofaa burjlari, ya’ni minoralar bilan mudofaa qilingan. Qal’aning ichida, uning
shimoliy-g’arbiy   burchagida   tomonlarining   uzunligy   70x70   metr,   hozirgi   kunda
ham baliandligi 13-14 metr bo’lgan ulkan arkning qoldiqlari mavjud. Qadimshunos
olim   A.Rayimqulovning   fikricha,   Yalpoqtepadan   olingan   bu   ma’lumotlar
G’uzorning uzoq o’tmishi haqida juda boy manba bo’la oladi.
1   Tumanda mavjud va bizning davrimizgacha yetib kelgan yuksak madaniy
meros   obidalarining   ma’naviyatimizdagi   o`rnini   ochib   berish;
Yalpoqtepaning o’rnida katta shahar mavjud bo’lganini tasdiqlaydi.
G’uzor   tumani   me’moriy   yodgorliklari,   ziyoratgohlari   va   ularning   voha
tarixini   o’rganishdagi   ahamiyati   mavzusini   o’rganish   quyidagi   xulosalarga   kelish
imkonini beradi:  
2   G’uzor   tumanining   geografik   o’rni   va   aholi   joylashuvi   tarixiy   asoslari
tadqiq etildi;  
  3   G’uzor   tumani   me’moriy   yodgorliklari,   ularning   qurilishi   va   tarixiy
ahamiyatini ilmiy manbalarda gi yoritilishini tahlil qilindi; 
4   G’uzor   tumanida   mavjud   ziyoratgohlar,   muqaddas   qadamjolar   tarixini
yoriti ldi ;  
5   Qashqadaryo   vohasi   tarixini   o’rganishda   G’uzor   tumani   me’moriy
yodgorliklarining muhim omil ekanligi tadqiq etildi; 
57 Tavsiyalar:
-   Sharq   va   g’arb   olamida   muhim   o’rinda   turgan   Buyuk   Ipak   yo’li
chorrahasida   joylashgan   Xuzor   –   G’uzor   shahri   va   viloyatining   qadimdan   to   XX
asr boshlarigacha bo’lgan davri tarix-etnografiya ma’lumotlarini o’rganish;
-   O’zbekiston   tarixida   salmoqli   o’rinda   turgan   bu   voha   tarixi   yuzasidan
yanada teranroq, keng qamrovli ilmiy izlanishlarni tashkillashtirish;
- Yangi qo’lga kiritilgan ma’lumotlarni OAV larda e’lon qilib borish.
58 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Karimov   I.A.   Karimov   I.A.   Yuksak   ma’naviyat-yengilmas   kuch.   T.:
Ma’naviyat, 2008.
2. Karimov   I.A.   O’zbekiston   mustaqillikka   erishish   ostonasida.      T.:
O’zbekiston, 2011.
3. Karimov   I.A.   Ona   yurtimiz   baxtu   iqboli   va   buyuk   kelajagi   yo’lida   xizmat
qilish – eng oliy saoatdir. Toshkent, “O’zbekiston”, 2015.
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q, T.: O’zbekiston, 1998. 
5. Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy. Buxoro   tarixi ,  T ., 1966. 
6. Choriev Z., Jo’rayev A. G’uzor tarixidan lavhalar. T., 1997.
7. Eshov B. Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi. T ., 2006. 
8. H.Nuriddinov. G’uzornoma. T., 2011. 
9. Hasanov   A.   M.   XVI-XIX   asrlarda   shaharsozlik   va   me’morchilik.
(Qashqadaryo vohasi misolida). Nomzodlik diss. avtoreferati. T., 2008.
10. Hofiz Tanish al-Buxoriy. Abdullanoma ("Sharafnomayi shohiy") 1-kitob. T .,
1999.
11. Hudud ul-olam .  T., 2008. 
12. Karimov   I.A.   Karimov   I.A.   Yuksak   ma’naviyat-yengilmas   kuch.   T.:
Ma’naviyat, 2008.
13. Karimov   I.A.   O’zbekiston   mustaqillikka   erishish   ostonasida.      T.:
O’zbekiston, 2011.
59 14. Karimov   I.A.   Ona   yurtimiz   baxtu   iqboli   va   buyuk   kelajagi   yo’lida   xizmat
qilish – eng oliy saoatdir. Toshkent, “O’zbekiston”, 2015.
15. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q, T.: O’zbekiston, 1998. 
16. Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998.
17. Mahmud Qoshg’ariy. Devonu lug’otit turk. ("Turkiy so’zlar devoni") I-tom.
T ., 1960. 
18. Muhammad Solih. Shayboniynoma. T.; 1989. 
19. Nafasov T. O’zbek toponimlarining izohli lug’ati. T., 1998.
20. Nafasov T. Qashqadaryo qishloqnomasi. T., 2009. 
21. Nasriddinov K. Qarshi qal’asi. Q., 2006.
22. O ’ zbekiston   Milliy   ensiklopediyasi , 10- jild .  T ., 2005. – B .622.
23. Rajabov   R .  O ’ rta   Osiyo   etnomadaniy   jarayonlarida   arablar .  T., 2011.
24. Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995.
25. Shahrisabz: Ming yillar merosi. T., 2002. 
26. Sharofuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. T.,  1996.  B .29-52..
27. Shoniyozov K. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. - T., 2001.
28. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. T., 1989.
29. Бартольд   В.В.   Туркестан   в   эпохи   монголского   нашествия   –   Слч.,   в   9
томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков Н. Описание Бухарского ханства.
СПб., 1843. 
30. Бартольд   В.В.   Туркестан   в   эпохи   монголского   нашествия   –   Слч.,   в   9
томах. М., 1963. Т.1.
31. Кармышева   Б.Х.   Очерки   этнической   истории   южных   районов
Таджикистана и Узбекистана. –М., 1976.
32. Лунина С.Б. Города Южного Согда VIII-XII вв. Т., 1984. 
33. Массон   М.Е.   Столичныегорода   в   области   низовьев   Кашкадарьи   с
древнейших времен. Т., 1973.
34. Мурзаев Э.М. Средняя Азия. Физико географический очерк. М., 1957. 
35. Полк. Галкин. Краткий военный-статистический очерк района полевой
поездки   офицеров   Генерального   Штаба   Туркестанского   военного
60 округа в 1889 году Бухарском ханстве и в южной части Самаркандской
области.  Сб.   геогр.   .топограф.  и  стат.   мат.ов  по  Азии.  СПб.,   1894.  Вп.
57.
36. Полк.   Федоров.   Статистический   очерк   Гузарского   и   Куйтангского
амлякдарств   Келифского   бекства   //   Сборник   географических,
топографических   и   статистических   материалов   по   Азии.   –   СПб.,
Военная типография, 1894. –Вып.57. 
37. Раимкуло в   А.,   Чешмели   И.,   Эгамбердиев   Ф.   Распоки   городишща
Ялпактепа в Гузарском районе Кашкадарбинской области (2006-2008) –
Археологическая исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Т., 2009.
38. Семёнов   –   Тянь-Шанский   В.П.   Россия:   Полное   географическое
описание  Туркестанский  край.  изд-во  А.Н.Девриена.  СПб.,  1913.  Т.19.
– С.663.
39. Советник Петров Рекогносцировка Бухарских владений Петрова 1884 и
1885 гг.// Сборник географических, топографических и статистических
материалов по Азии. СПб., 1886. Вып.21.
40. Сулейманов Р.Х. Древний Нахщаб. Т-С., 2000.
41. Туркестанский сборник. Т., 288. –СПб., 1882. –С.34. 
42. Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. 
Internet ma’lumotlari
1. www    .   ziyonet    .   uz   
2. www.wikipedia.ru     
3. www.histori.uz   
4. www.denemtr.com     
61 ILOVALAR
G’uzor tumani Miri Janda masjidi
62 Masjidning ichki ko’rinishi
G’uzor tumani Miri Janda masjidi (ichki ko’rinish)
63  “Musofir ota” ziyoratgohi
64 65