Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	306.3KB
Покупки	6
Дата загрузки	28 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Gabsburglar monarxiyasi XVIII asrda

Gabsburglar 1090-yildan boshlab graflar unvonida edi, Yuqori Reyn va
Markaziy Shveytsariyadagi 1135 ta qabrlar aynan Gabsburglar sulolasi vakillariga
tegishli edi. 1273-yilda bu oilaning vakili shahzoda Rudolf I birinchi marta
Muqaddas Rim imperiyasining imperatori etib saylandi. Shunday qilib,
Yevropaning eng muhim va mashhur monarxiya sulolalaridan biri tug ildi. Buʻ
O rta asrlar va Yangi asrdagi Yevropadagi eng kuchli qirollik sulolalaridan biri.
ʻ
Sulola vakillari keyinchalik Yevropaning yetakchi kuchlaridan biri bo lgan ko p
ʻ ʻ
millatli Avstriya va Avstriya-Vengriya imperiyalariga aylangan Avstriya
hukmdorlari, shuningdek, taxtini Gabsburglar egallab turgan Muqaddas Rim
imperiyasining imperatorlari sifatida tanilgan. Bu imperiya 1438-yildan 1806-
yilgacha hukm surgan.
Gabsburglar - Muqaddas Rim imperiyasining nemis qirollari va imperatorlari,
Avstriya qirollari:
Rudolf I (1273-1291), Albrext I (1298-1308), Fridrix Avstriya (1314-1330),
Albrext II (1438-1439), Frederik III (1440-1493), Maksimilian I (1493-1519),
Karl. V (1519-1556).
Ispaniya qirollari: Karl I (1516-1556), Filipp II (1556-1598), Filipp III (1598-
1621), Filipp IV (1621-1665), Karl II (1665-1700).
Avstriya qirollari : Ferdinand I (1556-1664), Maksimilian II (1564-1576),
Rudolf II (1576-1612), Matias (1612-1619), Ferdinand II (1619-1637), Ferdinand
III (1637-1657), Leopold I ( 1658-1705), Iosif I (1705-1711), Karl VI (1711-1740),
Mariya Tereza, Avstriya imperatori (1740-1780), Lotaringiyalik Frans Stefan
(1737-1765) va imperator (1745-175) bilan turmush qurgan. )
1765-yildan boshlab Gabsburg-Lotaringiya hududi paydo bo ldi: Iosif II
ʻ
(1765-1790), Leopold II (1790-1792), Frans II (1792-1806, 1804-1835 yillarda
Avstriya imperatori), Ferdinand I (1835-1848), Frans Iosif I (1848-1916), Karl
1916-1918). Rudolf I (1273-1291) Avstriya va Shtiriya gersogliklarini
Gabsburglarga topshirdi. Oilaning mulki Karitiya, Krayna, Tirol yerlari hisobiga
kengaydi. XV asr Gabsburglar allaqachon eng nufuzli sulolalardan biri bo lib,
ʻ
ularning vakillari doimiy ravishda Muqaddas Rim Imperiyasining imperatorlari
18

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.
ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Семёнов И . С . Европейские династии . 2006.
2. Evans, Robert J. W. The Making of the Habsburg Monarchy, 1550-1700:
An Interpretation . Clarendon Press , 1979.
3. Форстен Г. В. Габсбурги // Энциклопедический словарь Брокгауза и
Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). - СПб. 1890-1907
4. Shuhrat Ergashev – Jahon tarixi . 2014
5. Егер О. Всемирная история (том 3. Новая история). Книга шестая. Век
Фридриха Великого. Глава первая .
6. Parker, Geoffrey . The General Crisis of the Seventeenth Century.:
Routledge, 1997.
7. Агамов А. М. Династии Европы 400-2016:
8. Шимов Я. Австро-Венгерская империя. - М. : Изд-во Эксмо, 2003. -
608 с.
Qo shimcha va internet manbaalari:
ʻ
1. www.Fayllar.org
2. www.Hozir.org
3.www.Ziyonet.uz
4.www.History.ru
5.www.Atayli.net
6.www.Hrono.ru
26

asrdagi Yevropadagi eng kuchli qirollik sulolalaridan biri hisoblanadi.
Gabsburglarning ajdodi graf Guntram boy bo lib, uning mulki Shimoliyʻ
Shveytsariya va Elzasda bo lgan. Uning nabirasi Radbot Are daryosi yaqinida
ʻ
Gabsburg qal’asini qurdi va bu sulolaga o z nomini berdi. Qal’aning nomi,
ʻ
afsonaga ko ra, dastlab Habichtsburg (
ʻ Habichtsburg ), “Qal’aning qal’asi”,
qal’aning yangi qurilgan devorlariga qo ngan qirg iy sharafiga nomlandi. (XV
ʻ ʻ
asrda qal’a Gabsburglar tomonidan yo qolgan; u joylashgan hudud Shveytsariya
ʻ
Konfederatsiyasi tarkibiga kiradi). Radbotning avlodlari Elzas (Sundgau) va
shimoliy Shveytsariyaning ko p qismidagi bir qancha mulklarni o z mulklariga
ʻ ʻ
qo shib oldilar va XIII asr o rtalarida Germaniyaning janubi-g arbiy
ʻ ʻ ʻ
chekkalaridagi eng yirik feodal oilalaridan biriga aylandilar. Oilaning birinchi irsiy
unvoni Gabsburg grafi unvoni edi. Albrecht IV va Rudolf III (oltinchi avloddagi
Radbotning avlodlari) merosxo rlarni bo lishdi: birinchisi g arbiy qismni, shu
ʻ ʻ ʻ
jumladan Aargau va Sundgauni, ikkinchisi esa Sharqiy Shveytsariyani oldi.
Albrext IV avlodlari asosiy yo nalish hisoblangan va Rudolf III ning merosxo rlari
ʻ ʻ
Gabsburg-Laufenburg grafi unvoni deb atala boshlandi. Laufenburg chizig i
ʻ
vakillari nemis siyosatida muhim rol o ynamadilar va boshqa ko plab nemis
ʻ ʻ
aristokratik oilalari singari, mintaqaviy feodal xonadoni bo lib qoldilar. Ularning
ʻ
mulki Aargau, Turgau, Klettgau, Kiburgning sharqiy qismini va Burgundiyadagi
bir qator fiflarni o z ichiga olgan. Bu chegaralar 1460 yilda tugadi.
ʻ
Gabsburglarning Yevropa arenasiga chiqishi graf Albrext IV (1218-1291)
o g lining nomi bilan bog liq. U ulkan Kiburg knyazligini gabsburglar mulkiga
ʻ ʻ ʻ
qo shib oldi va 1273-yilda nemis knyazlari tomonidan nomi bilan Germaniya
ʻ
qirolligiga saylandi. Qirol bo lib, u Muqaddas Rim imperiyasida markaziy
ʻ
hokimiyatni mustahkamlashga harakat qildi, ammo uning asosiy muvaffaqiyati
1278 yilda Chexiya qiroli ustidan qozonilgan g alaba edi, buning natijasida
ʻ
Avstriya va Shtiriya gersogliklari nazorat ostida edi. 1282 yilda qirol bu mulklarni
o z farzandlariga topshirdi va Shunday qilib, Gabsburglar Shveytsariya, Svabiya va
ʻ
Elzasdagi ota-bobolarining mulklariga tezda soya soladigan keng va boy Dunay
16

tugatdi. Tez orada Frans Jozefning yana bir avlodi, valiahd shahzoda Rudolf
dunyoga ketdi: u o z joniga qasd qildi. Keyin, sirli sharoitda, hukmdorning xotiniʻ
o ldiriladi. Taxt vorisi, Gabsburg Ferdinand 1914-yilda Saraevoda rafiqasi bilan
ʻ
birga otib o ldirilgan, bu Birinchi jahon urushining boshlanishi uchun o ziga xos
ʻ ʻ
bahona bo lgan. Xo sh, oxirgi marta, Gabsburglar oilasiga og irlik qilgan la’nat
ʻ ʻ ʻ
Saraevodagi voqealardan 15 yil o tgach ma’lum bo ldi. 1929-yil aprel oyida Vena
ʻ ʻ
politsiyasi xonadon eshigini sindirishga majbur bo ldi, undan yorug lik gazining
ʻ ʻ
achchiq hidi keldi. Xonada uchta jasad topildi, unda soqchilar hukmdor Frans
Jozefning nevarasi, uning onasi Lena Resh va buvisini aniqladilar. Tergov
ma’lumotlariga ko ra, uchtasi ham o z joniga qasd qilishgan. Ma’lumki,
ʻ ʻ
Gabsburglar Yevropaning aksariyat davlatlarini besh yuz yildan ko proq vaqt
ʻ
davomida boshqargan va shu vaqt ichida Avstriya, Belgiya, Vengriya, Germaniya
va Gollandiyaga egalik qilgan. 16 avlod davomida oila 3 ming kishiga etdi.
Keyinchalik, XVIII-asrda u yo qola boshladi. Santyago de Kompostello instituti
ʻ
doktori Gonsalo Alvaresning so zlariga ko ra, Gabsburglar qashshoqlikning barcha
ʻ ʻ
qiyinchiliklaridan ozod bo lgan va doimiy shifokor nazorati ostida bo lganiga
ʻ ʻ
qaramay, go daklar o limi yuqori bo lgan. Gabsburglar haqiqatan ham la’natdan
ʻ ʻ ʻ
azob chekishdi. Ma’lumki, ko pchilik qirollik oilalarining la’nati qarindoshlar
ʻ
o rtasidagi nikohdir. Shunday qilib, gemofiliya (qonning ivish qobiliyati) hozirgi
ʻ
kunga qadar, to g ri yoki noto g ri, qarindoshlar o rtasidagi nasl-nasabdan kelib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqqan “qirollik kasalligi” hisoblanadi, deb xabar beradi News portali. Doktor
Gonsalo Alvaresning ta kidlashicha, Yevropada qarindosh-urug lardan eng ko p
ʻ ʻ ʻ
zarar ko rgan sulola bu Gabsburglar sulolasi. Degradatsiyaning toji Ispaniya
ʻ
hukmdori Karlos II bo lib, doktor Alvares o z e’tiborini unga qaratadi. 4-chi
ʻ ʻ
Filippning avlodi, shuningdek, juda kasal odam, u xunuk edi, aqliy zaiflikdan
aziyat chekdi va shuning uchun tojni meros qilib olish imkoniyati yo q edi, lekin
ʻ
uning akasi Baltazar Karlos 16 yoshida vafot etdi. Karlos 2-chi, bu oilaning
aksariyat vakillariga mos keladigan “Gamburg labi” bilan ajralib turardi, bu holat
hozir tibbiyotda “mandibulyar prognatizm” deb ataladi, iyagi juda uzun, tili juda
katta, u qiyinchilik bilan gapirardi. U 4 yoshiga qadar gapira olmadi, 8 yoshiga
13

Imperator Karl IV “Privilegium Maius”ning haqiqiyligini tan olmadi va
Rudolf IV ni “A rchduke ” unvonidan foydalanishdan voz kechishga majbur qildi.
Xuddi shu siyosatni uning vorislari 1453-yilgacha davom ettirdilar. Avstriya
gertsogi Albrecht V 1438-yilda Germaniya qiroli va Muqaddas Rim imperiyasi
imperatori etib saylandi. Uning hukmronligi davridan to imperiya mavjudligining
oxirigacha gabsburglar doimiy ravishda imperator taxtini egallab turdilar. Avstriya
gersogligi eng qudratli va nufuzli nemis davlatiga aylandi va Vena endi
Germaniyaning poytaxtiga aylangan edi. Fridrix III Gabsburg imperiyasi taxtiga
o tirganidan keyin Imperatorning ukasi Albrext VI dan boshlab Avstriyaʻ
hukmdorlari bu unvonni oldilar. Tez orada Gabsburglar sulolasi tan olindi.
Avstriya “A rchduke ” maqomiga ega bo lgan yagona davlat edi. O sha vaqtdan
ʻ ʻ
boshlab Gabsburglar sulolasi Muqaddas Rim imperiyasida yetakchi o rinni
ʻ
egalladi. Imperator Frederik III ramziy iborani aytdi “ Avstriya dunyoni boshqarishi
kerak ”. U Gabsburglarning yana bir mashhur shioriga ham ega. “ Boshqalar urush
qilsin, siz esa, Avstriyada, baxtli turmushga chiqing! ” Fridrix III Istriyaning bir
qismini va Riyeka portini qo shib olib (1471) o z mulkini kengaytirdi, garchi uning
ʻ ʻ
hukmronligi cheksiz urushlar va isyonlar bilan kechgan. Xususan 1469-yildan
boshlab Avstriya hududiga turk reydlari boshlandi. Gertsogning kuchi juda
zaiflashdi. Fridrix III o g li
ʻ ʻ Maksimiliani (1459-1519) Burgundiya Merining
merosxo r qiziga uylantirdi. U boy Burgundiya gersogligini Gabsburglarga sep
ʻ
sifatida olib kelgan. Shunday qilib, Gabsburglar Gollandiyani va hozirgi Fransiya
hududidagi yerlarni qo lga kiritdilar. Bu vaqtda Avstriya gabsburglari va fransuz
ʻ
qirolligi o rtasidagi raqobat boshlandi, bu XVIII asrgacha davom etdi. Gabsburglik
ʻ
Maksimilianning Burgundiya merosiga juda tez orada Fransiya qiroli Lui XI
tomonidan e tiroz bildirila boshlandi, u bilan Maksimilian o rtasida urush
ʻ ʻ
boshlandi, unda Avstriya monarxi g alaba qozondi. Ammo xotinning merosi bilan
ʻ
bog liq muammolar shu bilan tugamadi. Burgundiyaning Meri keyinchalik
ʻ
Maksimilian va Maryamning yagona o g li yosh Filippga Burgundiya ustidan
ʻ ʻ
hokimiyatni vasiyat qilib, vafot etdi. Maksimilian faqat vasiy va regent sifatida
tayinlangan edi. Flandriyaning umumiy shtatlari darhol ko tarilib, Burgundiya
ʻ
6

bog liqligi va tojga deyarli uzluksiz egalik qilish yordam berdi. Muqaddas Rimʻ
imperiyasining. Gabsburglar davlati qudrati o sishining muhim bosqichi
ʻ O ttiz ʻ
yillik urush bo ldi. Bu urush natijasida gabsburglarning Germaniyadagi mavqei
ʻ
zaiflashdi. O ttiz yillik urush davrida Avstriyaning aksariyat hududlari Germaniya
ʻ
va Chexiyaning boshiga tushgan vayronagarchilikka duchor bo lmadi. O ttiz yillik
ʻ ʻ
urush Avstriya xalqining etnik o ziga xosligi evolyutsiyasida muhim bosqich
ʻ
bo ldi. Avstriya tarixida deyarli birinchi marta “vatan” tushunchalari nafaqat
ʻ
alohida viloyatlarga (Yuqori va Qhudud Gabsburglar o zlarining asosiy raqibi
ʻ
Fransiyani mag lub eta olmadilar va Germaniyada nafratlangan protestantizmni
ʻ
yo q qila olmadilar. Ko proq g ayrat bilan qarama-qarshi islohotlarb asosan
ʻ ʻ ʻ
Gabsburglarning o z mulklarida amalga oshirildi. Hatto XVIII asrning boshlarida,
ʻ
aksil-islohotning g alabasidan yuz yil o tgach, protestant Avstriyada davlat
ʻ ʻ
jinoyatchisi hisoblangan va unga savdoni ochish uchun imperatorning ruxsati
kerak edi. 1
"Haqiqiy e’tiqod"ga o tishni istamagan dehqonlar va hunarmandlar
ʻ
Avstriyadan quvib chiqarildi yoki askarlarga topshirildi.
Gabsburg monarxiyasi aholisining katta qismi (80% dan ortig i) dehqonlar
ʻ
edi. XVII asr o rtalarida g alaba feodal-katolik reaksiyasi feodal munosabatlarining
ʻ ʻ
saqlanishiga yordam berdi. Ichki bozorning torligi, bojxona chegaralarining,
ustaxonalarning mavjudligi, qishloqda feodal munosabatlarining kuchayishi
hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishini to sib qo ydi va iqtisodiyotda
ʻ ʻ
kapitalistik tuzilmaning rivojlanishini sekinlashtirdi. Gabsburg monarxiyasining
iqtisodiy qoloqligining belgilari nafaqat Gollandiya va Angliyada, balki Fransiya
va Ba’zi Germaniya shtatlarida ham XVII asrning ikkinchi yarmida paydo bo ldi.
ʻ
Aksil islohot bilan kechgan shafqatsiz diniy ta qiblar o n minglab hunarmand va
ʻ ʻ
dehqonlarni mamlakatni tark etishga majbur qildi. Metallurgiya Gabsburglar
mulkida asosiy sanoat bo lib qoldi. Temir va po lat butun Yevropada mashhur edi,
ʻ ʻ
uning xom ashyosi Karintiya va Shtiriya konlarida qazib olinardi. Gabsburg
monarxiyasida ishlab chiqarilgan pichoqlar, o roqlar, o roqlar, o qlar va boshqa
ʻ ʻ ʻ
mahsulotlar Rossiya, Polsha, Germaniya, hatto Angliya va Gollandiyada ham
1
Шимов Я. Австро-Венгерская империя. — М. : Изд-во Эксмо, 2003. — 608 с.
9

I BOB. GABSBURGLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
SHAKLLANISHI
1282-yilda Rudolf I Avstriyani Shtiriya bilan birga o g illari Albrext I vaʻ ʻ
Rudolf II ga topshirdi. O sha paytdan boshlab va olti yuz yildan ortiq (1918-
ʻ
yilgacha), Gabsburglar sulolasi hukmronlik davri hisoblanadi. Allaqachon
Gabsburg xonadonidagi birinchi gersoglar markaziy hokimiyatni mustahkamlash
va tarqoq yerlarni yagona monarxiya doirasida birlashtirish siyosatini yurita
boshladilar. Avstriyalik Gabsburglar Muqaddas Rim imperiyasining toji uchun
kurash va oilaviy nizolarga qaramay, o z mulklari chegaralarini faol ravishda
ʻ
kengaytirdilar. 1335-yilda Karintiya, 1363-yilda Tirol, 1375-yilda Vorarlberg
hududining katta qismi, 1382-yilda Trieste Gabsburglar mulkiga o tdi. Bu yerlar
ʻ
Gabsburglarning meros mulkining o zagini tashkil qilgan bo lsa, sulolaning
ʻ ʻ
avvalgi Elzas, Svabiya va Shveytsariyadagi ajdodlar mulki tezda o z ahamiyatini
ʻ
yo qotdi.
ʻ Gertsog Rudolf IV (1358-1365) Vena universitetiga asos solgan (1365),
Sankt-Peterburg soborini kengaytirishni moliyalashtirgan. U Savdo va
hunarmandchilikni qo llab-quvvatladi. Gertsog Rudolf IV Vengriya va Bogemiya
ʻ
qirolliklarini o z mulkiga qo shib olish rejalarini tuzdi va Muqaddas Rim
ʻ ʻ
imperiyasidan to liq mustaqillikka erishish uchun choralar ko rdi. U barcha
ʻ ʻ
mamlakatlarni bir bayroq ostida birlashtirishga intilib, Rim imperatorlarining
ramziyligiga taqlid qilib, beshta burgut tasvirini kiritdi. 1
1359-yilda Rudolf IV
“ Privilegium Maius ”, to plamini tuzdi. Bu to plam Muqaddas Rim imperiyasi
ʻ ʻ
imperatorlarining soxta farmonlarini o z ichiga olgan. Bu dekretlar Avstriya
ʻ
gersoglariga shunday keng imtiyoz va huquqlar berdiki, qaram mamlakatlar
imperatordan deyarli mustaqillik oldi. Avstriya monarxlari, “ Privilegium Maius ”,
orqali “Archduke” unvonini oldi va bu ularni feodallar, qirollar va saylovchilar va
Germaniyaning qolgan knyazlaridan ustun qo ydi.
ʻ 2
“Privilegium Maius”da
Avstriya hukmdorlarini imperiyaning boshqa gersoglaridan ustun qo yuvchi
ʻ
“Archduke” unvoni imperator tomonidan kiritilganligi aytilgan.
1
Beham, Markus Peter (2013). Transgressing Boundaries . LIT Verlag Münster. p. 254.
2
Encyclopædia Britannica online article Austria Hungary.
5

ILOVALAR
1-ilova.

Gabsburglar sulolasining hozirgi vakillari.
27

bajonidil sotib olindi. Gabsburg davlati o sha paytda Yevropadagi eng yirik temirʻ
va temir mahsulotlari ishlab chiqaruvchisi edi. XVII asrning 60-yillaridan boshlab
Gabsburglar uzoq vaqt urushlar olib borishga majbur bo ldilar.
ʻ Asosan Usmonli
imperiyasi va Fransiya, ya’ni 1663-yilda Usmonli qo shini Venaga tahdid soldi.
ʻ
1664-yilning yozida Saksoniya, Brandenburg, boshqa nemis shtatlari qo shinlari va
ʻ
Fransuzlarning 5000 kishilik otryadini o z ichiga olgan imperator qo shini
ʻ ʻ
Usmonlilarni mag lub etdi.
ʻ Shunga qaramay, Leopold I xorlovchi tinchlik
shartnomasini imzoladi va Yevropani hayratda qoldirdi va Portga “sovg a”
ʻ
shaklida 200 000 taler to lashga va da berdi. Gabsburglar uchun asosiy vazifa
ʻ ʻ
Yevropa gegemonligi uchun kurash, Germaniya va Ispaniyada ta sir o tkazish
ʻ ʻ
uchun Fransiya bilan raqobat edi, lekin Bolqon yarim orolining nasroniy xalqlarini
turk bo yinturug idan butunlay ozod qilish emas edi.
ʻ ʻ Vazir Kara Mustafoning 100
ming kishilik qo shini 1683-yil iyulida Vena shahrini qamal qildi. Agar Polsha
ʻ
qiroli Yan Sobieski armiyasi va Bavariya va boshqa nemis shtatlaridan kelgan
otryadlar yordami bo lmaganida, shahar bosib olingan bo lar edi. O z vaqtida yetib
ʻ ʻ ʻ
kelgan qo shin imperator qo shinlari bilan birgalikda turk qo shinini butunlay
ʻ ʻ ʻ
mag lub etdi. Shunday qilib, Usmonlilar tomonidan Yevropani qul qilish xavfi
ʻ
nihoyat bartaraf etildi. Bolqondagi urushning yangi bosqichida Vengriya
qirolligining deyarli butun hududi Usmonli bo yinturug idan tozalandi. XVII
ʻ ʻ
asrning eng yirik qo mondonlaridan biri, Savoy knyazi Yevgeniy boshchiligidagi
ʻ
imperator qo shinlari 1690-yilda Belgradni egallab, Bolgariya, Serbiya va
ʻ
Albaniya hududiga harbiy harakatlarni boshladilar.
II BOB. GABSBURGLAR XVIII ASRDA. DAVLATINING
YUKSALISHI VA TARAQQIYOTI
1701-yilda Gabsburglar yangi Yevropa urushiga qo shilishdi. 1714-yilda
ʻ
Rastatt tinchligi shartlariga ko ra, Gabsburg monarxiyasi Milan, Neapol, Janubiy
ʻ
Niderlandiya (Belgiya), Sardiniyani oldi. Ikki yil o tgach, Venetsiya bilan ittifoq
ʻ
10

merosini fransuzlar bilan bo lish to g risida shartnoma tuzdilar - Gollandiyaʻ ʻ ʻ
Gabsburglar qo lida qoldi, Burgundiyaning o zi esa Fransiyaga o tdi. Maksimilian
ʻ ʻ ʻ
qurol yordamida hujumlarning keyingi urinishlarini to xtatdi, Gabsburglar
ʻ
o zlarining qaysarligi va qat’iyatliligi uchun Yevropada juda muhim, iqtisodiy
ʻ
jihatdan eng rivojlangan Gollandiya davlatin yerlarini o z oilasiga biriktirgandi.
ʻ
Imperator harbiy sohadagi yangiliklarni rag batlantirdi, bu esa jangchi ritsarlarning
ʻ
harbiy aristokratiyasi o rniga doimiy muntazam armiyaning yaratilishiga olib
ʻ
keldi. 1
U odatiy Uyg onish davri hukmdori edi, u ta lim va adabiyotga homiylik
ʻ ʻ
qildi, nemis rassomi Albrext Dyurer kabi olimlar va san at odamlarini qo llab-
ʻ ʻ
quvvatladi. Qiziqki, imperator Dyurer tomonidan yozilgan kitoblarda tasvirlangan.
Maksimiliandan keyin Gabsburglar oilasining boshqa hukmdorlari, shuningdek,
zodagonlar tasviriy san atni rag batlantirdilar va keyinchalik Avstriyaning faxriga
ʻ ʻ
aylangan rang tasvir va haykallarning boy kolleksiyalarini to pladilar. Maksimilian
ʻ
I ba’zan Gabsburg mulklarining “ikkinchi yig uvchisi” deb ataladi. 1515-yilda u
ʻ
Chexiya-Vengriya qiroli bilan Vladislav II o z merosxo rini qoldirmasdan vafot
ʻ ʻ
etgan taqdirda Chexiya-Vengriya tojini Maksimilianga topshirish to g risida
ʻ ʻ
shartnoma tuzdi. 1519-yilda imperator Maksimilian vafotidan so ng Vengriya
ʻ
qiroli Layosh II 1526-yilda Turkiyaning Sulton Sulaymon bilan Mohach jangida
fojiali ravishda halok bo ldi va 1515-yilgi kelishuvga binoan Vengriya Qirolligi
ʻ
mulklari bilan birlashdi. Maksimilian o g li Filippni ulkan imperiyaga ega
ʻ ʻ
Ispaniyaning merosxo ri Xuanga uylantirdidi. 1520-yilda Gabsburglar sulolasining
ʻ
ulkan mulklari ikki teng bo lmagan qismga bo lingan. Imperiya ichida rivojlangan
ʻ ʻ
Gabsburglarning mahalliy mulklari kichikroq bo lib chiqdi va
ʻ eng
ko p
ʻ mustamlakalarga ega Ispaniya va Gollandiya edi. Shunday qilib, sulolaning
ikkita eng mashhur shoxlari: avstriyalik va ispan Gabsburglari shakllandi.
Imperator Maksimilian 1519-yilda vafot etganidan so ng, o z nevarasi Karl V ga
ʻ ʻ
barcha sotib olingan mulklarni vasiyat qilib, o g li Filippdan uzoqroq yashadi.
ʻ ʻ
Charlz V ning e’tibori fransuz va ispan ishlari bilan qarama-qarshilikka qaratildi va
1
Black, Jeremy . The Cambridge Illustrated Atlas of Warfare: Renaissance to Revolution. Cambridge University
Press, 1996.
7

Gabsburglar oilasining yosh vakili Formula poygasi g olibi.ʻ
29

o rniga uni qo shma Moliya vazirligi boshqargan. ʻ ʻ Avstriya-Vengriyaning
parchalanishi davrida birinchi jahon urushidagi mag lubiyati bilan birinchi o ringa
ʻ ʻ
chiqqan turli etnik mustaqillik harakatlari ta sirida xalq qulab tushdi. U tarqatib
ʻ
yuborilganidan keyin Avstriyaning yangi respublikalari vujudga keldi va Birinchi
Vengriya Respublikasi tuzildi. Keyinchalik tinchlik o rnatishda muhim
ʻ
hududlar Ruminiya va Italiyaga berildi va monarxiya hududining qolgan
qismi Polsha , Serblar Qirolligi, Xorvatlar va Slovenlar keyinchalik Yugoslaviya
va Chexoslovakiyaning yangi davlatlari o rtasida taqsimlandi. Xulosa qilib
ʻ
aytadigan bo lsak, bu davrda Gabsburglar sulolasi ulkan bir sulola sifatida
ʻ
maydonga chiqdi va o zidan ulkan bir davlat yarata oldi. Biroq aynan boshqa
ʻ
tomondan aynan mana shu sulola ko plab xalqlarni uzoq yillar mobaynida katta
ʻ
zahmatda ushlab turdi. Shuningdek birinchi jahon urushining aosiy
sabablchilaridan biriga aylandi. Biroq shunga qaramasdan aytish joizki bu sulola
o zidan keyin juda katta tarix qoldira oldi.
ʻ
25

qozondi. 1555-yilda Karl V imperator toji va ispan taxtidan voz kechdi, bu ulkan
ko pmillatli imperiyaning bardavomligidan dalolat beradi, Gabsburglarningʻ
avstriyalik merosxo r yerlari Karl V ning ukasi Ferdinand I ga o tkazildi; Ispaniya
ʻ ʻ
va uning mulki taxtdan voz kechilgan imperator Filipp II ning (1555-1598)
o g liga o tdi. Sog lig i yomon, ma’yus va o ziga xos Filipp Gabsburglarning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o ziga xos xususiyatlarini meros qilib oldi - chiqadigan uzun iyagi va pastki labi
ʻ
chiqib ketgan yarim ochiq og iz, bu uning og rig i va ifodasini kuchaytirdi. U
ʻ ʻ ʻ
xuddi shunday g ayrat bilan katoliklikni himoya qilgan va "bid’atchilarni" ta qib
ʻ ʻ
qilgan bo lsa-da, otasi kabi jangchi emas edi. Filipp II Gollandiyani Gabsburglar
ʻ
hukmronligi ostida ushlab turishni asosiy siyosiy vazifa deb hisobladi. Itoatsiz
Gollandiyani tinchlantirish uchun Filipp II Alba gertsogini yubordi.
Qo zg olonning boshini kesishga qaror qilib, uning rahbarlari, Egmont va Xorn
ʻ ʻ
graflarini sudga tortdi. Alba Qon Kengashi deb nomlangan Qo zg olonlar
ʻ ʻ
kengashini tuzdi va uning raisligida 8000 kishini o limga hukm qildi. Biroq,
ʻ
gersogning shafqatsizligi Gollandiyada chet elliklarga nisbatan nafratni va ularni
Gabsburglar hukmronligidan ozod qilish istagini uyg otdi.
ʻ
Gollandiya har doim o z tojida marvarid bo lib kelgan: Meuse, Sheldt va
ʻ ʻ
Reyn daryolarining hudud oqimida joylashgan, Bu yer Yevropaning eng zich
joylashgan va gullab-yashnagan mintaqalaridan biri. Aynan shu yerlar Gabsburglar
imperiyasi xazinasiga eng katta daromad keltirgan. Karl V u yerdan yiliga 2
million gulden olgan bo lsa, Ispaniyaniki esa 500 mingdan ko p bo lmagan, ammo
ʻ ʻ ʻ
XVI asr o rtalariga kelib bu hududning shimoli-g arbiy chekkalari Charlzni
ʻ ʻ
tashvishga sola boshladi. Filipp II otasidan faqat Ispaniya taxtini meros qilib oldi. 1
Avstriya yerlari Karl V ning ukasi Ferdinand I ga berildi. Gabsburglarning ispan va
avstriyalik bo limlari shunday vujudga keldi.
ʻ Lyuteranlik, keyinchalik kalvinizm
Niderlandiyada yashirincha tarqaldi. Filipp II tobora kuchayib borayotgan “bid’at”
ni yo q qilishga harakat qildi. U Niderlandiyada inkvizitsiyani o rnatdi va maxsus
ʻ ʻ
qonunlar chiqardi - bid’atchilarga qarshi plakatlar. Protestantlar ovlanib, sudga
tortilib, qiynoqqa solingan, mol-mulki musodara qilingan. 1566-yilda uzoq
1
Егер О. Всемирная история (том 3. Новая история). Книга шестая. Век Фридриха Великого. Глава первая.
21

monarxiyasidagi xalqlarni zo rlik bilan nemislashtirishga harakat qildi. 1784-yildaʻ
barcha muassasalarda ish yuritish faqat nemis tilida olib borilishi belgilandi. 1781-
yilda dehqonlarning shaxsiy qaramligini bekor qiluvchi patent (farmon) chiqarildi.
(1785-yilda u Vengriyaga ham kiritildi). 1775-yilgi bojxona nizomi
Gabsburglarning meros yerlari hududidagi ichki majburiyatlarni bekor qildi. Iosif
II Avstriya yerlarida katolik cherkovining mustaqilligini cheklab qo ydi, cherkov
ʻ
yerlari egaligini qisman sekulyarizatsiya qildi. Cherkov va maktab davlatga
bo ysundi, ammo katolik cherkovi yagona davlat dini bo lib qoldi. 1781-yilda
ʻ ʻ
diniy e’tiqod erkinligini qisman ta minlovchi bag rikenglik patenti berildi.
ʻ ʻ 1
Shu
maqsadda yaqinda tugatilgan Jezuit ordenining mulki, shuningdek, ko plab yopiq
ʻ
monastirlar ishlatilgan. O rta asrlarda va Yangi asrda Gabsburglar, mubolag asiz,
ʻ ʻ
eng kuchli qirollik hudud edi. Shveytsariya shimolidagi va Elzasdagi qal’alarning
kamtarona egalaridan Gabsburglar XVII-asr oxiriga kelib Avstriya hukmdorlariga
aylanishdi. Afsonaga ko ra, la’natning aybdori graf Verner fon Xabsburg bo lib, u
ʻ ʻ
XI asrda oddiy hunarmandning qizini vasvasaga solgan. Keyin bechora
ayol homilador bo ldi va vaziyat janjal bilan tugaydigan bo ldi, graf,
ʻ ʻ
ikkilanmasdan, uni Yer osti qamoqxonasida, devorga zanjirlangan holda va
ochlikdan o ldirishni buyurdi.
ʻ 2
Chaqaloq tug ib, u bilan birga zindonda vafot etgan ʻ
ayol o z qotilini va uning butun oilasini la’natladi va odamlar uni baxtsizliklar
ʻ
sababchisi sifatida doimo eslab qolishlarini istadi. Tez orada la’nat amalga oshdi.
Yosh rafiqasi bilan cho chqa ovida qatnashgan graf Verner yovvoyi cho chqa
ʻ ʻ
tomonidan jarohat oldi. O shandan beri Gabsburg la’natining kuchi bir muncha
ʻ
vaqt susaydi, keyin yana o zini ko rsatdi. XIX asrda so nggi Gabsburglardan biri,
ʻ ʻ ʻ
Avstriya-Vengriya hukmdori Frans Jozefning ukasi Maksimilian 1864-yilda
Mexikoga eng yangi Gabsburg imperiya chizig ining asoschisi sifatida keldi, u
ʻ
bor-yo g i uch yil hukmronlik qildi, shundan keyin meksikaliklar isyon ko tardi.
ʻ ʻ ʻ
Maksimilian harbiy sud oldida turib, otib tashlandi. Uning rafiqasi, Belgiya
qirolining qizi Karlota aqlini yo qotdi va ruhiy kasalliklar shifoxonasida kunlarini
ʻ
1
Sochidialog . ru
2
Семёнов И. С. Европейские династии. 2006.
12

boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi tarixidagi Gabsburglar davlati davri
ham. Bu davlat haqida ham izlanishlar olib borildi. Lekin afsuski bu davlat va
sulolaning jahon tarixidagi o rni tog risida ma’lumotlar kam uchraydi. ʻ ʻ Gabsburglar
davlati va sulolasi bosqinchilik yurishlari ko plab hududlarni egallashga muvaffaq
ʻ
bo ldilar va bu bilan ko plab xalqlarni va ularning tarixini bevosita o zaro
ʻ ʻ ʻ
daxldorligiga kata hissa qo shdilar. Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan
ʻ
xalqlar hayotida katta o zgarishlarga olib keldi desak mubolag a bo lmaydi.
ʻ ʻ ʻ
Gabsburglar davlati va sulolasi hamda ular qoldirgan moddiy va madaniy boyliklar
va yodgorliklar tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi qimmatli arxeologik va
etnologik kuzatuvlar uchun kata imkoniyatlar yaratmoqda. Gabsburglar davlati va
sulolasi jahon tarixida chuqur iz qoldirgan davlatlardan biridir.
Mavzuning dolzarbligi: Gabsburglar davlati va sulolasi qadimgi jahon
davlatchiligi tarixida chuqur iz qoldirgan davlatdir. Bu davlat katta hududlarni
egallagan. Gabsburglar davlati va sulolasi jahon davlatchiligi va tarixida katta o rin
ʻ
tutganiga hech qanday shak-shubha yo q. Biroq Gabsburglar davlati va sulolasi
ʻ
haqida yangi ma’lumotlar deyarli yo q hisobi. Bugungi kunda ham bu tarixiy
ʻ
davlatga hali ham jiddiy etibor berilmayapti. Natijada esa Gabsburglar davlati va
sulolasi haqida ma’lumotlar o ta darajada kam.
ʻ Bu mavzu bugungi kunda ilmiy
tadqiq qilish kerak bo lgan mavzulardan biridir.
ʻ Gabsburglar davlati va sulolasi
yanada chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning
dolzarbligini tushunish mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi va vazifasi : Ushbu kurs ishining maqsadi
Gabsburglar davlati va sulolasi jahon tarixidagi o rnini yanada kengroq ochib
ʻ
berish. Bu davlat haqida ma’lumotlar juda kam, shu tufayli Gabsburglar davlati va
sulolasiga doir ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan
o rganib mohiyatini yanada oydinlashtirish. Bu mavzuga oid mavjud
ʻ
ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish.
3

munozara boshlash uchun Vittenberg qal’asi cherkovining eshigiga
“indulgensiyaga qarshi 95 tezis” ni mixladi. Titian tomonidan Charlz V ning eng
yaxshi portretlaridan biri. Imperator bu erda haqiqatga mos keladigan dahshatli
jangchi sifatida namoyon bo ladi. O zining ongli hayoti davomida Karl doimoʻ ʻ
kimdir bilan urushda edi. Tezislarda aytilishicha, papa Purgatoriyada ruhlar ustidan
hokimiyatga ega emas, indulgentsiya berishga haqli emas, chunki ruhdagi haqiqiy
imon va tavba ruhoniydan olingan gunohlarning rasmiy kechirilishidan ko ra
ʻ
muhimroqdir. Rim buni papaning obro siga hujum sifatida ko rdi va ilohiyotchini
ʻ ʻ
chetlatish bilan tahdid qildi. Biroq Lyuter o zi ishongan haqiqatdan voz kechmadi.
ʻ
1520-yilda u “bid’at” dan voz kechishni talab qilib, buqaning nusxalaridan birini
ommaviy ravishda yoqib yubordi. Shunday qilib, uning Rim bilan uzoq davom
etgan qarama-qarshiligi Germaniyada islohotga olib keldi. 1521-yil mart oyida
knyazlar, zodagonlar va shaharlar vakillari Reyxstag uchun Vormsda yig ilishdi. U
ʻ
Charlz V tomonidan taqdim etilgan bo lib, u davlat tinchligiga tahdid soladigan
ʻ
e’tiqodga oid bahslarga chek qo yishni maqsad qilgan. U Lyuterni Reyxstagga
ʻ
chaqirib, o z xavfsizligini kafolatlab, o jar ilohiyotchi imperatorning obro siga
ʻ ʻ ʻ
ta zim qildi. Ta sirchan yig ilish Lyuterni xijolat bo lishiga olib keldi, lekin u
ʻ ʻ ʻ ʻ
bosimga bo ysunmadi. “Men bu borada qa tiy turibman va boshqacha qila
ʻ ʻ
olmayman”, dedi u Charlz V ning nafratini uyg otib. Lyuter g oyalari tezda butun
ʻ ʻ
nemis yerlari va qo shni mamlakatlarga tarqaldi. Uning qarashlarini nafaqat
ʻ
burgerlar va dehqonlar, balki zodagonlar, knyazlar va monarxlar ham qo llab-
ʻ
quvvatlagan. Imperator Charlz V Germaniyada knyazlar katoliklikdan voz kechib,
lyuteranizmni joriy qilganliklarini qabul qila olmadi. 1529-yilda u ularning
hukmronliklarini to xtatishga harakat qildi. Bunga javoban bir qator knyazlar va
ʻ
shaharlar norozilik bildirishdi (shu sababli “protestantlar” atamasi avval
Germaniyada, keyin esa butun Yevropada islohot tarafdorlari deb atala boshlandi).
Nemis katoliklari va protestantlari o rtasidagi qarama-qarshilik Augsburg
ʻ
tinchligi (1555) bilan yakunlangan ikkita Shmalkald urushi (1546-1548; 1552-
1555) bilan yakunlandi. Unga ko ra, imperator knyazlarning o z fuqarolari uchun
ʻ ʻ
e’tiqod tanlash huquqini tan olgan. “Kimning kuchi, bu imon” tamoyili g alaba
ʻ
20

qadar yurmadi, 30 yoshida u keksa odamga o xshardi va 39 yoshida u bepushtʻ
bo lgani uchun merosxo r qoldirmasdan vafot etdi.
ʻ ʻ 1
Bundan tashqari, u
konvulsiyalar va boshqa kasalliklardan aziyat chekdi. Tarixda u jodugar Karlos
nomi bilan tanilgan, shundan beri faqat sehrgarlar shunga o xshash holatni
ʻ
keltirishi mumkinligiga ishonishgan.
Gabsburglar sulolasi XIII asrdan beri ma’lum bo lib, uning vakillari
ʻ
Avstriyaga egalik qilgan. Va XV asrning o rtalaridan XIX asr boshlarigacha ular
ʻ
qit’aning eng kuchli monarxlari bo lgan Muqaddas Rim imperiyasining
ʻ
imperatorlari unvonini to liq saqlab qolishdi. Gabsburglar oilasining asoschisi X
ʻ
asrda yashagan. Bugungi kunda u haqida deyarli hech qanday ma’lumot yo q.
ʻ
Ma’lumki, uning avlodi graf Rudolf XIII asrning o rtalarida Avstriyada Yer sotib
ʻ
olgan. Aslida, janubiy Svabiya ularning vatani bo ladi, u yerda sulolaning
ʻ
dastlabki vakillari oilaviy qal’aga ega edilar. Qal’aning nomi - Habischtsburg
(nemis tilidan – “qal’a qal’asi”) va unga sulola nomini berdi. 1273-yilda nemislar
qiroli Rudolf Muqaddas Rim imperatori etib saylandi. 2
U Chexiya qiroli Premysl
Otakardan Avstriya va Shtiriyani bosib oldi va uning o g illari Rudolf va Albrext
ʻ ʻ
Avstriyada hukmronlik qilgan birinchi Gabsburglar bo ldi. 1298-yilda Albrext
ʻ
otasidan imperator va nemis qiroli unvonini meros qilib oladi. Keyinchalik bu
taxtga uning o g li saylandi. Biroq, XIV asr davomida Muqaddas Rim imperiyasi
ʻ ʻ
imperatori va nemislar qiroli unvoni hali ham nemis knyazlari orasida saylangan
bo lib, u har doim ham sulola vakillariga berilmagan. Faqat 1438-yilda, Albrext II
ʻ
imperator bo lganida, Gabsburglar bu unvonni o zlariga moslashtirdilar.
ʻ ʻ
Keyinchalik, XVIII asrning o rtalarida Bavariya saylovchisi qirollikka zo rlik bilan
ʻ ʻ
erishganida, faqat bitta istisno mavjud edi. Shu davrdan boshlab, Gabsburglar
sulolasi tobora kuchayib, yorqin cho qqilarga erishmoqda. Ularning
ʻ
muvaffaqiyatlari XV asr oxiri – XVI asr boshlarida hukmronlik qilgan imperator
Maksimilian I ning muvaffaqiyatli siyosati bilan asos solingan. Aslida, uning
1
Evans, Robert J. W. The Making of the Habsburg Monarchy, 1550—1700: An Interpretation . Clarendon Press,
1979.
2
Wikipediya.en
14

XULOSA
Gabsburglar asosan Avstriyada hukmronlik qilgan sulola sifatida tarixda
qoldilar. Ular 1282-yildan gersog 1453-yildan ersgersog, 1804-yildan Avstriya
imperatorlari sifatida faoliyat yuririb keldiliar. 1526-yil Chexiya va Vengriyani va
boshqa hududlarni qo shib olib ko p millatli ulkan davlatni ya ni 1867-1918-ʻ ʻ ʻ
yillarda Avstriya-Vengriya deb nomlangan imperiyani yuzaga keltirdilar va shu
davlatning monarxlari sifatida boshqarib keldilar. Gabsburglar shuningdek 1438-
1806 yillarda doimiy ravishda, “Muqaddas Rim imperiyasi” imperatorlari
shuningdek Ispaniya qirollari ham edilar. Gabsburglarning asosiy vakillari: Karl V,
Filipp II (Ispaniyada), Mariya Tereziya, Iosif II, Frans Iosif I edi. Gabsburglar
ijtimoiy taraqqiyot dushmanlari, Yevropa xalqlarining milliy ozodlik harakatlarini
bo g uvchilar sifatida tarixda nom qoldirdilar. Avstriya-Vengriya imperiyasi
ʻ ʻ
tarkibiga kirgan o lkalarda mustamlakachilik siyosatini yuritib keldilar.
ʻ Ilk
zamonaviy Gabsburg monarxiyasida har bir tashkilot o ziga xos odatlarga ko ra
ʻ ʻ
boshqarilar edi. Oilaning kichik a zolari ko pincha irsiy yerlarning bir qismini
ʼ ʻ
xususiy uylar sifatida boshqargan. Markazlashtirishga jiddiy urinishlar Mariya
Tereza va ayniqsa uning o g li
ʻ ʻ Iosif II davrida XVIII asrning o rtalari va oxirlarida ʻ
boshlangan edi, biroq ularning ko pchiligi Jozefning yanada radikal islohot
ʻ
urinishlariga keng ko lamli qarshilik ko rsatganidan so ng tark etildi, garchi
ʻ ʻ ʻ
inqilobiy davrda markazlashtirishning ehtiyotkor siyosati davom etgan bo lsada.
ʻ
Markazlashtirishning yana bir urinishi 1848-yilgi turli inqiloblar bostirilishi
ortidan 1849-yilda boshlandi. Vazirlar birinchi marta monarxiyani Venadan
boshqariladigan markazlashgan byurokratik davlatga aylantirishga harakat
qildilar. Vengriya Qirolligi harbiy holatga o rnatildi, bir qator harbiy okruglarga
ʻ
bo lindi, markazlashtirilgan neobsolutizm Vengriya konstitutsiyasi va dietasini
ʻ
bekor qilishga harakat qildi. Urushlarda Gabsburglar mag lubiyatga uchragach, bu
ʻ
siyosatdan bosqichma-bosqich voz kechildi. Bu tizimda Vengriya Qirolligi faqat
shaxsiy ittifoq va uni boshqa Gabsburg yerlari bilan bog laydigan qo shma tashqi
ʻ ʻ
va harbiy siyosat bilan teng huquqli suveren edi. Bosniya va Gertsegovina
anneksiya qilinganida u monarxiyaning yarmiga ham qo shilmagan.
ʻ Buning
24

2-ilova.

Gabsburglar sulolasi vakili Frans Ferdinad.
3-ilova.
28

Mavzuning obyekti: Gabsburglar davlati va sulolasi haqida to liqroqʻ
ma’lumotlar yig ish va ularning ijtimoiy hamda madaniy hayotini o rganish orqali
ʻ ʻ
ularning dunyo va davlatlar tarixchiligidagi ro lini kengroq hamda batafsilroq
ʻ
yoritish va o rganish.
ʻ
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi XIII
birinchi choragi - XIX boshlarida Gabsburglar davlati va sulolasining rivojlanishi
va ularning iktimoiy –iqtisodiy, madaniy hayotini o rganib tahlil qilishdan iborat.
ʻ
Kurs ishi ning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro yxati
ʻ va ilovadan iborat.
4

Avstriya manfaatlari Mohach jangidan so ng Usmonli turklarga qarshi kurashgaʻ
katta e’tibor qaratishni talab qildi. Birlashgan Vengriya-Chexiya-Xorvatiya
armiyasi zamonaviy Vengriya hududini egallab, shimoli-g arbiy Vena tomon
ʻ
harakat qildi. Shuning uchun, 1522-yildagi Bryussel kelishuviga binoan, Karl V
Gabsburglarning merosxo r (Avstriya) yerlarini o zining kichik ukasi Ferdinandga
ʻ ʻ
berdi, u o z o limidan keyin Karlning o rniga imperator taxtiga o tirdi. 1526-yilda
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ferdinand Maksimilian tomonidan tuzilgan 1515-yil kelishuvi tufayli u Bogemiya
va Vengriya qiroli bo ladi.
ʻ 1
Bir vaqtning o zida ikkita yangi ulkan mulkning ʻ
hukmdori bo lib, u o zini Yevropaning eng nufuzli monarxlari qatoriga kiritdi.
ʻ ʻ
Keyingi yili Avstriya hukmdori ham Xorvatiya qiroli etib saylandi. 1556-yildan
beri avstriyalik gabsburglar Muqaddas Rim imperatori taxtini deyarli o zgarmagan
ʻ
holda egallab kelmoqdalar.
Gabsburg monarxiyasi Yevropaning eng yirik davlatlaridan biri edi. Uning
asosiy o zagi Gabsburglarning merosxo r yerlari - Yuqori Avstriya, Sloveniya
ʻ ʻ
Shtiriya, Karintiya va Kraina, Tirol, shuningdek Istriya va Triest edi. Bundan
tashqari, Gabsburglar Vengriya tojining yerlariga egalik qilishgan - Vengriya
(Slovakiya va Zakarpatiya ham kirgan), Xorvatiya, Chexiya toji - Bogemiya,
Moraviya va Sileziya. Germaniyada Gabsburglar Frayburg, Konstans, Passau
shaharlari va Elzasdagi boshqa hududlar, shuningdek, Reyn va Nekkar daryolarida
joylashgan edi. Bu hududlarning har biri o z feodal tabaqasi tomonidan va o z
ʻ ʻ
qonunlari asosida boshqarilgan. Til, madaniyat, urf-odatlari jihatidan har xil
bo lgan monarxiyalar uzoq vaqt davomida faqat sulolaning umumiyligi bilan
ʻ
bog langan. Chexiya va Vengriyada Gabsburglar ushbu mamlakatlarning mulklari
ʻ
qirollari etib saylangan. Feodallar sinfi kuchli edi, sulolaning kuchi hatto nemis
millatining Muqaddas Rim imperiyasining bir qismi bo lgan merosxo r yerlarda
ʻ ʻ
ham zaif va nominal edi. 2
Avstriya hududning yuksalishiga, shuningdek,
avstriyalik Gabsburglarning ispanlar bilan ittifoqi, Chexiya va Vengriyaning
zaiflashishi, Gabsburglarning merosxo r erlarining Germaniya bilan chambarchas
ʻ
1
Parker, Geoffrey . The General Crisis of the Seventeenth Century.: Routledge, 1997.
2
Агамов А. М. Династии Европы 400—2016:
8

KIRISH
O zbekiston mustaqillikka erishgach, o zbek davlatchiligi tarixiga kattaʻ ʻ
e’tibor qaratila boshlandi. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
ʻ
1998-yil 27-iyuldagi “O zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
ʻ
faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi qarori o zbek davlatchiligi tarixida
ʻ ʻ ʻ
muhim iz qoldirdi. O zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.Karimovning
ʻ
bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida bildirgan fikrlari
o zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining yaratilishiga g oyaviy
ʻ ʻ
asos bo lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga tayangan davlatchilik tarixini
ʻ
yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan. O zbekiston Respublikasining
ʻ
birinchi Prezidenti I.Karimov “o zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot
ʻ
talab bo lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko tarilishi zarur. Tarixni
ʻ ʻ
yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga yo l qo ymaslik zarur, faqat bahs,
ʻ ʻ
munozara, tahlil m е vasi bo lgan xulosalargina bizga to g ri yo l ko rsatadi”
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 1
, - deb
takidlaydi. O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Respublikamiz
ʻ
mustaqil taraqqiyot yo lining ijodkori va rahnamosi sifatida tarix fani, uning
ʻ
bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil etib, bu yo nalishda tarixchi olimlar
ʻ
oldiga qator vazifalarni qo ydilar. Ushbu vazifalardan eng muhimi yangi
ʻ
jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va
ta minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan yoshlami
ʻ
tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va yurtparvarlik
g oyalarini yanada chuqurroq singdirish va teran anglatishdan iboratdir.
ʻ Olimlar
e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va rang-barangdir. Har bir
hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi o choqlaridan biri
ʻ
hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy xalqlarga xos tarixiy-
madaniy jarayonlar bo lib o tgan. Har bir davlatchilik hududlaridan dunyo
ʻ ʻ
sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o chmas iz qoldirgan olimu fuzalolar, davlat
ʻ
arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, bugungi xalqlar ular bilan xaqli
ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi bilan tarixn chuqur o rganila
ʻ
1
Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B.136
ʼ ʼ
2

tuzib, ular Usmonli imperiyasiga qarshi urush boshladilar va uni 1718-yilda
Pozharevatskiy tinchligini imzolashga majbur qildilar, unga ko ra ular Shimoliyʻ
Serbiyani Belgrad, Banat, Srem va Olteniya bilan qabul qildilar. Gabsburglar
XVIII asrning birinchi o n yilliklarida tashqi kuchlarining cho qqisiga chiqdilar.
ʻ ʻ
Ularning mulklarini uchta dengiz - O rta yer dengizi, Adriatik va Shimol suvlari
ʻ
yuvdi. Erkak avlodi bo lmagan Karl VI uchun taxtning ayol avlodi orqali
ʻ
vorisligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega edi. Taxtning qiziga o tkazilishini
ʻ
qonuniy ta’minlash uchun Charlz Pragmatik sanktsiyani (Gabsburg mulkining
bo linmasligi va ularning merosxo rligi to g risidagi qonun) rasmiy ravishda qabul
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilinishiga erishdi. Ammo Charlz VI vafotidan keyin urushning Hali ham oldini
olish mumkin emas edi. Bu 1740-yilda, uning qizi Mariya Tereza taxtga o tirishi
ʻ
bilanoq boshlandi. 1
Fransiya va Bavariya qo shinlari Chexiyani, Tirol va Yuqori
ʻ
Avstriyani, Prussiya Sileziyani egallab oldi. Empress Vengriya mulklaridan
yordam so radi va uni oldi. Natijada Mariya Tereza taxtni saqlab qoldi, ammo
ʻ
Gabsburglar Italiyada Sileziya, Parma va Piatsensadan ayrilib qoldi.
Gabsburg monarxiyasi eng boy va yuqori darajada rivojlangan Sileziya
viloyatini yo qotishni og riqli boshdan kechirdi.
ʻ ʻ Mariya Tereza (1740-1780) va
uning o g li
ʻ ʻ Iosif II (1780-1790)ning davri odatda “ma’rifiy absolyutizm” davri
deb ataladi. Bu o n yilliklar davomida jamiyat moddiy va ma naviy hayotining
ʻ ʼ
deyarli barcha sohalariga: hunarmandchilik, savdo-sotiq, agrar munosabatlar,
sanoat, cherkov, maktabga ta sir ko rsatadigan islohotlar amalga oshirildi. Bu
ʼ ʻ
islohotlarning maqsadi Gabsburglar imperiyasini markazlashgan iqtisodiyoti,
yaxshi yo lga qo yilgan boshqaruvi va armiyasi bo lgan markazlashgan davlatga
ʻ ʻ ʻ
aylantirish edi. O z monarxiyasining viloyatlari va yerlarini birlashtirish uchun
ʻ
Mariya Tereza va Iosif II mulkni soliqlarni tasdiqlash, taqsimlash va yig ish
ʻ
huquqlaridan mahrum qildilar, dvoryanlarga soliq solinib, joylarda ijro etuvchi
hokimiyatni amalga oshirishni o z yurisdiktsiyasidan olib tashladilar. Xuddi shu
ʻ
maqsadda markaziy hokimiyatning maxsus institutlari (Davlat kengashi, sud
idoralari va palatalari va boshqalar) tashkil etilgan. Shu bilan birga, Iosif II o z
ʻ
1
Fayllar . org
11

asosiy muvaffaqiyatlari siri muvaffaqiyatli nikohlarda edi: natijada Gabsburglar
sulolasi Ispaniyani egallab oldi. Maksimilianning nabirasi Charlz V haqida, uning
mulkiga quyosh hech qachon botmasligi haqida aytilgan va - uning kuchi juda
keng edi. U Germaniya, Gollandiya, Ispaniya va Italiyaning bir qismiga,
shuningdek, Yangi boshqa Ba’zi mulklarga ega edi. Gabsburglar sulolasi o ziningʻ
qudrati cho qqisida edi. Biroq, bu monarxning hayoti davomida ham ulkan davlat
ʻ
qismlarga bo lingan. Va uning o limidan keyin u butunlay parchalanib ketdi,
ʻ ʻ
shundan so ng sulola vakillari o z mulklarini o zaro bo lishdi. Ferdinand I
ʻ ʻ ʻ ʻ
Avstriya va Germaniyani, Filipp II - Ispaniya va Italiyani oldi. Kelajakda sulolasi
ikki tarmoqqa bo lingan Gabsburglar endi yagona birlik emas edi. Ba’zi davrlarda
ʻ
qarindoshlar bir-biriga ochiqchasiga qarshilik ko rsatishdi. Xuddi shunday,
ʻ
masalan, O ttiz yillik urush paytida. Unda islohotchilarning g alabasi ikkala
ʻ ʻ
tarmoqning kuchiga qattiq zarba berdi. 1
Shunday qilib, Muqaddas Rim
imperiyasining imperatori hech qachon Yevropada dunyoviy davlatlarning
shakllanishi bilan bog liq bo lgan avvalgi ta siriga ega bo lmadi. Va ispan
ʻ ʻ ʻ ʻ
gabsburglari ham taxtlarini butunlay yo qotib, uni Burbonlarga topshirdilar. XVIII
ʻ
asr o rtalarida Avstriya hukmdorlari Iosif II va Leopold II ma lum muddat
ʻ ʼ
sulolaning obro -e tibori va qudratini yana bir bor ko tarishga muvaffaq bo ldilar.
ʻ ʼ ʻ ʻ
Gabsburglar Yevropada yana ta sirga ega bo lgan bu ikkinchi gullash davri
ʻ ʻ
taxminan bir asr davom etdi. Biroq, 1848-yilgi inqilobdan keyin sulola hatto o z
ʻ
imperiyasida ham hokimiyat monopoliyasini yo qotadi. Avstriya ikki tomonlama
ʻ
monarxiyaga aylanadi. Keyinchalik - allaqachon qaytarib bo lmaydigan -
ʻ
parchalanish jarayoni faqat davlatning so nggi haqiqiy hukmdoriga aylangan Frans
ʻ
Jozef hukmronligining xarizmasi va donoligi tufayli kechiktirildi. Birinchi jahon
urushidagi mag lubiyatdan so ng, Gabsburglar sulolasi mamlakatdan butunlay
ʻ ʻ
chiqarib yuborildi va 1919-yilda imperiya xarobalarida bir qator milliy mustaqil
davlatlar paydo bo ldi.
ʻ
Gabsburg graflarining gerbi ham o zgachadir. Oltin dalada, qurollangan va
ʻ
jozibali toj kiygan qip-qizil sher tasvirlangan. Gabsburglar O rta asrlar va Yangi
ʻ
1
www.booksite.ru
15

bo lishadi. Maksimilian I Burgundiyalik Meri bilan juda foydali nikohga kirib,ʻ
Gollandiyani o z hududga qo shib oladi. Karl V davrida Gabsburglar imperiyasi
ʻ ʻ
ulkan miqyosga yetdi. Uning hukmronligi ostida Germaniya, Avstriya, Chexiya,
Vengriyaning bir qismi, Niderlandiya, Italiyaning bir qismi, Ispaniya va uning
Amerikadagi mustamlakalari bor edi. Charlz V (1500-1558) Gabsburglik chiroyli
Filipp va ispaniyalik Joannaning o g li edi. Shunday qilib, u ota-onasidan Avstriya
ʻ ʻ
va ispan mulklarini meros qilib oldi. 1519-yilda u Muqaddas Rim imperiyasining
imperatori etib saylandi. O rta asrlar sulolasi tamoyili asosida vujudga kelgan
ʻ
hokimiyat Yevropaning turli qismlarida joylashgan, ba’zan manfaatlari bir-biriga
zid bo lgan mamlakatlarni birlashtirdi. “Kofirlar” – turklar va “bid’atchilar” bilan
ʻ
doimiy urushda bo lgan imperator alohida o lkalarning ishlari bilan
ʻ ʻ
shug ullanishga ulgurmadi. Kompaniyalar katta xarajatlarni talab qildi va keng
ʻ
tarqalgan norozilikka sabab bo ldi. U “dunyoning hukmdori” sifatida tasvirlangan.
ʻ
Darhaqiqat, Charlz V davrida Gabsburglar imperiyasi juda katta edi, ammo tarix
ko rsatganidek, hayotiy emas edi. Ispaniya fuqarolari qirolning doimiy
ʻ
yo qligidan, o z manfaatlarini e’tiborsiz qoldirishidan, haddan tashqari soliqlar
ʻ ʻ
tufayli iqtisodiyotning tanazzulga uchrashidan, shuningdek, Niderlandiya savdoda
barcha afzalliklarga ega ekanligidan shikoyat qildilar. Ikkinchisi, o z navbatida,
ʻ
mamlakatdan barcha pul Ispaniyaga oqib ketayotganidan shikoyat qildi. Har ikki
davlat zodagonlari gubernatorlar va tashqi ishlar vazirlari boshqaruvidan norozilik
bildirdilar. Charlz V hukmronligi bir qator qo zg olonlar bilan o tdi
ʻ ʻ ʻ turli xususan:
1520-yilda Ispaniya shaharlari va zodagonlari unga qarshi chiqdilar (komunerlar
qo zg oloni), ayni paytda Germaniyada reformatsiya boshlandi.
ʻ ʻ 1
Umumjahon
“butun nasroniy” imperiyasini yaratishni orzu qilgan Charlz V yangi bid’atning
faol raqibi sifatida harakat qildi. 1517-yilda Rim papasining elchisi Iogan Tetsel
Germaniyaga ko plab indulgentsiyalar bilan keldi va ularni cherkovlarda sota
ʻ
boshladi. Bu Vittenberg kampusidagi ilohiyot fanlari doktori Martin Lyuterni
g azablantirdi. An anaga ko ra, 1517-yil 31-dekabrda u ilohiyotshunoslar va
ʻ ʻ ʻ
universitet o qituvchilari o rtasida odat bo lganidek, bu mavzu bo yicha ilmiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
1
Shuhrat Ergashev – Jahon tarixi. 2014
19

davlatining hukmdorlariga aylandilar. 1
Yangi monarx protestantlar bilan til topisha
olmadi, ularning qo zg oloni natijasida Yevropadagi kuchlar muvozanatini tubdanʻ ʻ
o zgartirgan O ttiz yillik urush boshlandi.
ʻ ʻ 1659-yilda Fransuz qiroli Gabsburglar
obro siga yangi zarba berdi – Ispaniya va Gollandiyasining g arbiy qismini, shu
ʻ ʻ
jumladan Artua okrugini fransuzlarga qoldirdi. Bu vaqtga kelib, ular Yevropada
ustunlik uchun Gabsburglar bilan to qnashuvda g alaba qozonishganligi ma’lum
ʻ ʻ
bo ldi. XIX asrda Gabsburg-Lotaringiya mulki qhududdagi hududlarga bo lindi:
ʻ ʻ
Imperator - u birinchi Avstriya imperatorining barcha avlodlarini o z ichiga oladi.
ʻ
Ikkinchi Jahon urushidan keyin uning vakillari “fon” olijanob prefiksidan voz
kechib, qaytib kelishdi. 2
Bu hududga hozir Avstriyaning oxirgi imperatorining
nabirasi Gabsburg-Lotaringiyalik Karl boshchilik qiladi. Toskana - yo qolgan
ʻ
Lotaringiya evaziga Toskanani olgan avlodlar. Risorgimentodan keyin Toskana
Gabsburglari Venaga qaytishdi. Endi bu Gabsburglarning eng ko p hududlari edi.
ʻ
Va Teshenskaya ning kenja ukasi Karl Lyudvigning avlodlari. Endi bu hudud bir
nechta chiziqlar bilan ifodalanadi. Ular - imperatorning oltinchi o g li Ferdinand
ʻ ʻ
Karlning avlodlari. Bu hudud 1876-yilda tugatildi. 1875-yilda Este gersogi unvoni
Frans Ferdinandga, 1914 yilda Sarayevoda o ldirilganidan keyin - ikkinchi o g li
ʻ ʻ ʻ
Robertga va ona tomondan - Modena Estening avlodiga berdilar. Ushbu
yo nalishning hozirgi rahbari Karl Otto Lorenz Belgiya malikasi Astrid bilan
ʻ
turmush qurgan va Belgiyada yashaydi. Beshta asosiy hududdan tashqari,
Gabsburglarning ikkita morganatik hududlari mavjud: Hohenbergs - Archduke
Frans Ferdinandning Sofiya Chotek bilan nikohining avlodlari. Gohenberglar, ular
tirik Gabsburglar orasida eng yoshi katta bo lsalar ham, sulolada ustunlikka da vo
ʻ ʻ
qilmaydilar. Hozir bu hududga “Oltin jun” ordeni ritsari, Avstriyaning Vatikandagi
sobiq elchisi Georg Xohenberg boshchilik qilmoqda. Qolganlar esa Merani - kenja
o g li Iogann Baptistning pochta boshlig ining qizi Anna Plechl bilan nikohidan
ʻ ʻ ʻ
bo lgan avlodlar.
ʻ
1
Форстен Г . В . Габсбурги // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4
доп.). — СПб. 1890—1907
2
Hrono.ru
17

vaqtdan beri davom etayotgan diniy mojaro avj oldi. Kalvinist pastorlarning
va zlaridan g azablangan fuqarolar, oddiy odamlar va dehqonlar katolikʻ ʻ
cherkovlarini talon-taroj qila boshladilar, ikonalar va boshqa “papa axlatlarini”
yo q qila boshladilar.
ʻ Karl V o g li Filippga ispan gabsburglari uchun panteon ʻ ʻ
qurishni vasiyat qildi. Ular Escorialning ulug vor saroy-maqbarasiga aylandi.
ʻ
Monastir, saroy va Ispaniya qiroli Filipp II qarorgohi Madriddan bir soatlik
masofada Syerra de Guadarrama etagida joylashgan. 1
Escorial me moriy majmuasi
ʻ
turli xil tuyg ularni uyg otadi: uni “dunyoning sakkizinchi mo jizasi” deb atashadi
ʻ ʻ ʻ
va “toshdagi monoton simfoniya” va “arxitektura kabusu” va boshqalar.
Shaharlarda cherkov pullari bilan otryadlar o zlarini ispanlardan himoya qilish
ʻ
uchun qurollangan. Mamlakatda partizanlar urushi boshlandi, bu urushni o rmon
ʻ
va dengiz gezlari olib bordi. Dehqonlar, dengizchilar, baliqchilar, hunarmandlar
bizning otryadlarimizga borishdi. 1572-yilda milliy ozodlik qo zg oloni yangi
ʻ ʻ
bosqichga kirdi. Dengiz gazlari kemalari Gollandiyaning Bril portini egallab oldi.
Ispanlarni hamma joydan haydab chiqarishdi. Katta qiyinchilik bilan ispan
armiyasi janubiy Gollandiyani itoatkorlikda ushlab turdi. 1579-yilda
Gollandiyaning shimoliy provinsiyalari, shuningdek, markaziy Flandriya va
Brabant Utrext shahrida Ispaniyadan to liq ajralib chiqish uchun kurashni davom
ʻ
ettirish to g risida shartnoma (Utrext ittifoqi) imzoladilar. 1581 yilda ular Filipp II
ʻ ʻ
ni taxtdan ag darishdi. Ispaniya qiroli Angliyani o z ta sirida ushlab tura olmadi
ʻ ʻ ʻ
(garchi u Meri Tudorga uylangan bo lsa ham).
ʻ To ʻ liq muvaffaqiyatsizlik Buyuk
Armada tomonidan Britaniya orollarini bosib olishga urinishni tugatdi . Filipp II
o ʻ z flotining halok bo ʻ lganini bilib , indamay o ʻ zi tomonidan qurilgan ulug ʻ vor
saroy qabri bo ʻ lgan Escorial ibodatxonasiga yo ʻ l oldi . Xudoning o zi "shohlarning
ʻ
eng katta kuchli katoliklaridan" yuz o girgandek tuyuldi. Gabsburglar Yevropadagi
ʻ
eng kuchli sulola edilar. Gabsburglar sulolasi XIII asrdan beri ma’lum bo lib,
ʻ
uning vakillari Avstriyaga egalik qilgan. Va XV asrning o rtalaridan XIX asr
ʻ
boshlarigacha ular qit’aning eng kuchli monarxlari bo lgan Muqaddas Rim
ʻ
imperiyasining imperatorlari unvonini to liq saqlab qolishdi.
ʻ
1
Bigenc.ru
22

Gabsburglar monarxiyasi XVIII asrda
MUNDARIJA:
Kirish ……………………………...………………………………….………….……………………………...……………………….. 2-4
Asosiy qism ……………………………...………………………………….………….……………………………...…………… 5-23
I bob. Gabsburglar davlatining tashkil topishi va shakllanishi ……………………..... 5-10
II bob. Gabsburglar XVIII asrda. Davlatining yuksalishi va taraqqiyoti .... 11-23
Xulosa ………………………………………...………….…………………....……………………………...………………………. 24-25
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatiʻ …………………….………...………………………… 26
Ilovalar ………………………………………..…………………………….……………………………...……………………...… 27-29

1

Gabsburglar monarxiyasi XVIII asrda

Купить