Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 38.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

xusniddin qayumov

Дата регистрации 19 Октябрь 2024

0 Продаж

Gapning uyushiq boʻlaklari

Купить
  O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O ZBEK TILI VAʻ
ADABIYOTI UNIVERSITETI
O ZBEK TILI VA ADABIYOTI TA’LIM FAKULTETI	
ʻ
“Tasdiqlayman”
 O zbek tili va adabiyoti ta’lim fakulteti	
ʻ
dekani            M. Abdullayeva 
                                                                                          “ ”         2024-yil
60111400 – O‘zbek tili va adabiyoti bakalavr yo‘nalishi  II- kurs 202-guruh
talabasi Umirzoqova Ruxshonaning
 Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanidan “ Gapning uyushiq bo laklari	
ʻ ;uyushishning
ifoda vositalari;sanash ohangi va teng bog lovchilar .uyushiq bo lakli gaplarda	
ʻ ʻ
umumiy va umumlashtiruvchi birliklarning qo llanilishi” mavzusida yozgan	
ʻ
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
            M.Oripova 
O‘zbek tili va adabiyoti 
kafedrasi o‘qituvchisi
“Himoyaga tavsiya etilsin”
O‘zbek tili va adabiyoti ta’limi kafedrasi
 mudiri: professor Q. Yo‘ldoshev 
“ ”  2024-yil
Toshkent-2024
1 MUNDARIJA
KIRISH....................................................................................................................3
I.BOB. AJRATILGAN BÒLAKLAR HAQIDA UMUMIY MA‘LUMOT . 
1.1. Ajratilgan bòlaklar va ularning òrganilishi........................................................6
1. 2. Ajratilgan bòlaklar sodda gaplarni kengaytiruvchi birliklarida biridir.............8
II. BOB. AJRATILGAN BÒLAKLARNING TURLARI
2.1. Izohlash orqali bòlaklarga ajratish...................................................................13
2.2. Tartibni òzgartirish orqali bòlaklarga ajratish..................................................21
XULOSA................................................................................................................24
FYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................................................25
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi .   So‘z-gaplar   yuzasidan   o‘rta   umumiy   ta'limda   olgan
bilimlarni   mustahkamlash   va   uni   amaliyotga   tadbiq   qilish,   nazariy   bilimlarni
kerakli   o‘rinlarda   metod,   o‘yin-topshiriq   va   usullardan   foydalangan   holda
amaliyotda   qo‘   llay   olishni   o‘quvchilarga   o‘rgatish,   shu   orqali   ma’   lumotlarni
xotiraga   muhrlashdir.   ajratilgan   bòlaklar   gaplardan   nutqda   o‘   rinli   foydalanish
ko‘nikmasini   hosil   qilish,   yozma   nutqda   foydalanayotganda   imloviy   va
punktuatsion belgilarga alohida e’ tibor berish lozim.
Mavzuni   o‘rganilganlik   darajasi .   Mamlakatimiz   o‘z   mustaqilligini   qo‘lga
kiritgandan   keyin   milliy   qadriyatlarimizni,   jumladan,   uning   eng   muhim   tarkibiy
qismi   bo‘lgan   ona   tilimizni   o‘rganish,   ilmiy-nazariy   va   amaliy   tomondan   tadqiq
etishga bo’lgan e'tibor kuchayib bormoqda. Ona tili darslarini samarali tashkil etish
masalasi   har   doim   ham   yuksak   ahamiyat   kasb   etgan   va   hozirgi   kunda   ham   o‘z
ahamiyatini   yo‘qotgani   yo‘q.   Ona   tili   darslarining   samaradorligi   masalasi   tadqiq
etilgan   ilmiy   Kurs   ishilardan   biri   bu   –   Sh.Yusupovaning   “   Ona   tili   ta’limi
samaradorligini   oshirishda   ilg‘or   pedagogik   texnologiyalarni   joriy   etish   (noan’
anaviy   usullar   va   kompyuterdan   foydalanish)”   nomli   nomzodlik   dissertatsiyasi
hisoblanadi.   Ishda   “   Aqliy   hujum”   metodidan,   shuningdek,   axborot
texnologiyalaridan   foydalanib   o‘   tilgan   darslardan   namunalar   va   ularni   tashkil
qilish   yo‘   l-yo‘riqlari   bayon   qilingan.   Shuningdek,   ishda   “   Bu   bizniki”   usulidan
foydalanish   yo‘llari   ko‘   rsatilgan.Sh.Yusupovaning   “   Hozirgi   o‘   zbek   adabiy   tili
darslarida   o‘   quvchilar   tafakkurini   o‘stirishning   ilmiy-metodik   asoslari”   nomli
doktorlik   dissertatsiyasida   ham   dars   samaradorligini   oshirish   masalasiga   e’tibor
qaratilgan bo‘lib, unda zamonaviy pedagogik texnologiyaning mazmuni yoshlarni
falsafiy fikrlashga o‘rgatish, dolzarb vazifa ekanligini ta’kidlaydi. 
Kurs   ishining   maqsadi.   Kurs   ishining   maqsadi   umumta’lim   maktablarining
Ona   tili   va   akademik   litseylarning   Hozirgi   o‘   zbek   adabiy   tili   darslarida
Morfologiya   bo‘-   limining   alohida   olingan   so‘z   turkumlari   mavzularini
o‘qitishning     mazmuni     shakli,   vositalari       va   metodlarini,       shu       jarayonda
3 o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga va ularda nutq madaniyatini
shakllantirishga qaratilgan mashq va topshiriqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari . Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’ lim bosqichlari
ona   tili   ta’   limi   jarayonida   morfologiya   bo‘   limi   mavzularini   o‘   qitish
metodikasining   o‘   ziga   xos   xususiyatlarini   tadqiq   qilish   masalasi   belgilandi.
Shunga ko‘ ra Kurs ishini yoritish davomida:
 Ta’lim   bosqichlarida   morfologiya   bo‘limining   alohida   olingan   so‘zlar
mavzularini o‘qitishga doir turli xil qarashlarni o‘rganish, uni o‘qitish bilan bog‘liq
ilmiy-nazariy   va   metodik   adabiyotlarni   tahlil   qilish,   mavzuning   yoritilganlik
darajasini va mavjud muammolarni aniqlash;
 “Ona tili” o‘quv dasturi  va darsliklarining morfologiya bo‘limining alohida
olingan so‘zlar mavzularini o‘tish jarayonida innovatsion texnologiyalarni qo‘llash
imkoniyatlarini o‘rganish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish;
 ta’lim   bosqichlarida  o‘qituvchilar  faoliyatida innovatsion  texnologiyalardan
foydalana olishining hozirgi holatini yoritish va tegishli xulosalar chiqarish. 
Kurs   ishi   obyekti .   Ishda   O‘zbekiston   Respublikasining   Birinchi   Prezidenti
I.A.Karimovning   va   Prezident    Sh.M.Mirziyoyevning   nutqlari   va    asarlari,
O‘zbekiston   Respublikasining   “   Davlat   tili   haqida”   ,   “   Ta’lim   to‘g‘risida”   gi
Qonunlari,   o‘zbek   maktablarida   ona   tili   ta’   limi   Konsepsiyasi,   taniqli   psixolog,
filolog, pedagog va metodist olimlarning ona tili ta’limining mazmunini yangilash,
uni   o‘qitishning   samaradorligini   oshirish   to‘g‘risidagi   ilmiy-metodik   asarlari
metodologik asos bo‘lib xizmat qildi.
Kurs   ishi   predmeti.   Ta’lim   bosqichlari   ona   tili   darslarining   undov   va   taqlid,
modal   so‘zlarini   o‘qitish   jarayoni,   shu   jarayonga   xos   ta’lim   shakli,   vositalari,
mazmuni va metodlarining talqini.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati . Kurs ishining ilmiy ahamiyati ta’lim
bosqichlari   ona   tili   ta’limida   ajratilgan   bòlaklarni   o‘rganish   holatini   aniqlash
hamda uni o‘ qitishning qulayroq shakl va usullarini tavsiya etishda namoyon bo‘
4 ladi.   Shuningdek,   Kurs   ishining   xulosalari   va   tahlil   materiallari   undov   va   taqlid,
modal   so‘zlarni   o‘qitish   masalalariga   oydinlik   kiritadi,   uni   o‘rganishda   .tili
ta’limida   undov,   taqlid   va   modal   so‘zlarni   o‘qitishda   ishlab   chiqilgan   mashqlar
tizimi amaliy material bo‘ lib xizmat qiladi
Kurs   ishi   obyekti.   Ishda   O‘zbekiston   Respublikasining   Birinchi   Prezidenti
I.A.Karimovning   va   Prezident    Sh.M.Mirziyoyevning   nutqlari   va    asarlari,
O‘   zbekiston   Respublikasining   “   Davlat   tili   haqida”   ,   “   Ta’lim   tog‘risida”   gi
Qonunlari,   o‘zbek   maktablarida   ona   tili   ta’limi   Konsepsiyasi,   taniqli   psixolog,
filolog,   pedagog   va   metodist   olimlarning   ona   tili   ta’   limining   mazmunini
yangilash,   uni   o‘qitishning   samaradorligini   oshirish   to‘g‘risidagi   ilmiy-metodik
asarlari metodologik asos bo‘lib xizmat qildi.
Kurs   ishi   predmeti .   Ta’lim   bosqichlari   ona   tili   darslarining   undov   va   taqlid,
modal   so‘zlarini   o‘qitish   jarayoni,   shu   jarayonga   xos   ta’lim   shakli,   vositalari,
mazmuni va metodlarining talqini.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati.  Kurs ishining ilmiy ahamiyati ta’lim
bosqichlari   ona   tili   ta’   limida   ajratilgan   bòlaklar   gaplarni   o‘rganish   holatini
aniqlash   hamda   uni   o‘   qitishning   qulayroq   shakl   va   usullarini   tavsiya   etishda
namoyon   bo‘   ladi.   Shuningdek,   Kurs   ishining   xulosalari   va   tahlil   materiallari
undov   va   taqlid,   modal   so‘zlarni   o‘qitish   masalalariga   oydinlik   kiritadi,   uni
o‘rganishda   .tili   ta’limida   undov,   taqlid   va   modal   so‘zlarni   o‘qitishda   ishlab
chiqilgan mashqlar tizimi amaliy material bo‘ lib xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish,  2 ta bob va 4 ta paragrfdan va xulosa
foydalanilgan adabiyotlar ro‘ yxatidan iborat.
5 I.BOB. AJRATILGAN BÒLAKLAR HAQIDA UMUMIY MA‘LUMOT.
1.1. Ajratilgan bòlaklar va ularning òrganilishi
Gapning   ajratilgan   bo‘laklari   o‘zlari   aloqada   bo‘lgan   bo‘laklarning
ma’nosinita’kidlab, bo‘rttirib yoki izohlab, aniqlashtirib(konkretlashtirib) keladi.
Ajratilgan bo‘laklaryuqoridagi vazifalarga muvofiq ikki xil yo‘l bilan ajraladi:
1) tartibni o‘zgartirish; 
2) bir nomni boshqacha nomlash.Sifatlovchi aniqlovchi, odatda, aniqlanmishdan
oldin keladi. 
Ba’zan   tinglovchining   diqqati   sifatlovchiga   tortilganda,   so‘zlovchi   uning
odatdagi   tartibini   o‘zgartirib,   sifatlanmishdan   keyin   keltiradi   Natijada   sifatlovchi
gapning   boshqa   bo‘laklaridan   boshqacha   ohang   bilan   ajralib   qoladi.
Sifatlovchining ma’nosi odatdagi tartib bo‘yicha qo‘llangan sifatlovchiga nisbatan
bo‘rttiriladi, alohida ta’kidlanadi. Gapdagi eng ahamiyatli, yangi axborot tashuvchi
qismga   aylanadi.Tartibi   o‘zgartirilgan,   lekin   sifatlovchilik   xususiyatini   saqlab
qolgan   sifatlovchi   aniqlovchilar   ajratilgan   bo‘lakka   aylanadi:   Bu   o‘zbek   yigiti   –
tanti, mehribon.
Rangi o‘chgan, Umri kechgan kuz guli, Bir yoli pastroq egil gapida sifatlovchi
aniqlovchilar   odatdagi   tartibda   qo‘llangan.   –   Kuz   guli   –   Rangi   o‘chgan,   Umri
kechgan   gapida   esa   ularning   tartibi   o‘zgartirilgan   va   ajratilgan   bo‘lakka
aylangan.Ajratilgan  sifatlovchi   aniqlovchilar   yozuvda   boshqa   bo‘laklardan  doimo
vergul   bilan,   agar   sifatlovchi   aniqlovchilarni   o‘zi   uyushgan   bo‘lib,   ichida   vergul
bilan   ajratilgan   bo‘lsa,   ajratilgan   bo‘lak   boshqa   bo‘laklardan   tire   bilan
ajratiladi.Nutq   jarayonida   ko‘pchilikka   noma’lum   bo‘lgan   so‘zni   tinglovchiga
tushunarli bo‘lish uchun uning yoniga ma’lum bo‘lgan so‘zni qo‘yib bayon qilish
mumkin.   Bu   esa   bir   nomni   boshqacha   nomlash   sanaladi:Julqunboy   –   Abdulla
Qodiriy   mening   eng   sevimli   adibim.   Lingvistika   –   tilshunoslik   mening   sevgan
fanim   bo‘ladi.Ba’zan   ma’nosi   umumiyroq   bo‘lgan   so‘zning   ma’nosini
6 aniqlashtirish   uchun   uning   yoniga   konkretroq,   aniqroq   ma’no   bildiruvchi   so‘z
keltiriladi:   Bog‘chadagi   do‘stimni   –Qodirni   ko‘rib   qoldim.Ayrim   hollarda   esa
ma’lum bir narsa boshqa narsaga o‘xshatilib, ularning nomi yonma-yon ishlatiladi:
Shu   farzandimni   –   ko‘zim   qorasini   –elning   ardog‘ida   bo‘lishini
xohlayman.Natijada   bir   tushunchaning   ikkita   nomi   vujudga   keladi.   Ikkita   nom
bo‘lishi, har ikki nomning bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi, har ikkisining ham bir xil
grammatik shaklda bo‘lishi bilan bunday ajratilgan bo‘laklar uyushgan bo‘laklarga
o‘xshaydi.Solishtiring:   Unda,   Halimning   ukasida,   qiziqarli   kitoblar   ko‘p.   Bu
gapdagi  unda,  Halimning  ukasida   bo‘laklariikki   kishini  bildirsa  va  sanash   ohangi
bilan talaffuz qilinsa, uyushgan bo‘lak, bir kishini bildirib, ikkinchisi birinchisidan
biroz   to‘xtamdan   so‘ng   pastroq   ohang   bilan   talaffuz   qilinsa,   ajratilgan   bo‘lak
bo‘ladi.Gapning   hamma   bo‘laklari   ajratilishi   mumkin.   Qaysi   gap   bo‘lagining
so‘rog‘iga   javob   bo‘lsa,   ajratilgan   bo‘lak   o‘sha   gap   bo‘lagining   nomi   bilan
yuritiladi.Ular   boshqa   bo‘laklardan   maxsus   to‘xtam   bilan   ajralib,   gap   urg‘u
(mantiqiy   urg‘u)sini   oladi:Tursunali   akaga,   shunday   katta   olimga,   kuyov   bo‘lish
hazil   gap   emas.   (Bu   gapda   birinchi   axborot   Tursunali   akaga   kuyov   bo‘lish   hazil
gap   emasligi   gapning   asosiy   qismi   orqali,   ikkinchi   axborot   esa   Tursunali
akaningkatta   olimligi   ajratilgan   bo‘lak   orqali   ifodalangan).   Soraxon   shuncha
kundan   beri   yetolmagan   niyatga   –Roziyani   avvalgiday   go‘zal,   shod   ko‘rish
niyatiga–   Sattor   bir   lahzada   yetdi.Sizga,   o‘rta   bo‘yli   qizga,   atlas   juda
yarashibdi.Ajratilgan bo‘laklar tuzilishiga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi: a) bir bo‘lak
holida: Boyagi  yigitning, Avazning, qo‘li gul ekan.b) birikmali bo‘lak holida:Shu
kuni   kechqurun,   daladan   qaytishda,   qori   Siddiqjonga   hamroh   bo‘lib
qoldi.Ajratilgan   bo‘lak   o‘zi   izohlayotgan   bo‘lakdan   doimo   keyin   keladi   va
yozuvda   vergul,   tire   va   ba’zan   qavs   bilan   ajratiladi.Ajratilgan   bo‘laklar,   gapdagi
qaysi   bo‘lakka   oid   ekanligiga   ko‘ra,   quyidagi   turlarga   bo‘linadi:   ajratilgan   hol,
ajratilgan aniqlovchi, ajratilgan izohlovchi (ega), ajratilgan to‘ldiruvchi, ajratilgan
kesim.Ajratilgan   holo‘zidan   oldin   kelgan   holning   ma’nosiga   aniqlik   kiritadi,
izohlaydi Ajratilgan bo‘lak vazifasida ko‘pincha o‘rin, payt hollari keladi: Hu ana
7 shu   joyda,   taxta   ko‘prikning   ostida,   kichik   bir   buloq   bor.   Bundan   o‘n   yil   oldin,
1988-yilda, o‘qishni tamomlagan edim.
Ajratilgan   to‘ldiruvchio‘zidan   oldin   kelgan   to‘ldiruvchining   ma’nosini
izohlaydi,   unga   aniqlik   kiritadi.   Vositasiz   to‘ldiruvchi   ham,   vositali   to‘ldiruvchi
ham ajratilgan bo‘lak sifatida qo‘llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so‘zini,
esingda   tut   (vositasiz   to‘ldiruvchi).Xatni   uning   o‘ziga,   Muqaddasga,   bering
(vositali to‘ldiruvchi).
Ajratilgan   aniqlovchishaxs   yoki   narsaning   belgisini,   kimga   yoki   nimaga
qarashliligini   ta’kidlab,   ayirib   ko‘rsatish   uchun   qo‘llanadi:   Qobil   bobo,
yalangbosh,   yalangoyoq,   eshik   yonida   dag‘-dag‘   qaltirardi.   Bizning,   o‘quvchi
yoshlarning,o‘zimizga yarasha or-nomusimiz bor.Ajratilgan izohlovchilar, asosan,
izohlanmishdan   keyin   keladi   va   o‘ziga   xos   ohang   bilan   aytiladi.Ajratilgan
izohlovchilar ko‘pincha egaga taalluqli bo‘ladi: O‘g‘lim, qo‘zichog‘im, orom olib
uxlayapti,   –   dedi   ona.   Birozdan   so‘ng   Hasan   aka,fizika   o‘qituvchisi,   kirib
keldi.Ajratilgan kesim: Uyda ko‘p ish qildi – supurdi, kir yuvdi, tozaladi.
1.2. Ajratilgan bo’laklar sodda gaplarni kengaytiruvchi birliklarida biridir
Gap   bo‘laklarining   ajratilishida   gapda   so‘z   tartibining   o‘zgarishi,   gap
bo‘laklarining   kengayishi,   bir   bo‘lakning   o‘zidan   oldingi   bo‘lakni   izohlashi   bir
bo‘lakni boshqalaridan ajratib bo‘rttirib ko‘rsatish zaruriyati kabilar sabab bo‘lishi
mumkin. M: Ko‘chada borar, g‘amgin va o‘ychan. Ukasi, ko‘zlari chaqnagan, unga
g‘azab   bilan   qaradi.   Oldinda,   muyulishda,   bir   qora   ko‘rindi.   U   har   kuni
quyoshtikka kelganda, shaharga tushadi.
Ko‘pincha   ravishdosh   va   sifatdosh   bilan   ifodalangan   hollar   ham   kengaygan
holda ajratilishi mumkin:O‘zidan-o‘zi hadiksirab, atrofga ola-zarak boqadi. Otasi,
ikki qo‘ltig‘ida narsa ko‘targan holda yo‘lga tushdi.
Quyidagi gap bo‘laklari ajratiladi:
8 Ajratilgan   izoh   hol   gapda   o‘zidan   oldingi   holni   izohlab   keladi.   Quyidagi   hol
turlari   ajratiladi:   1)   O‘rin:   Uning   qo‘lidan   ushlab   ichkariga,   mehmonxonaga
boshladi.   2)   Payt:   Anjuman   bugun,   soat   beshda   boshlanadi.   3)   Ravish   (vaziyat):
Qo‘llar ishlar tez – mo‘jizakor. 4) Maqsad:  Shaharga borish uchun, ya’ni o‘g’lini
ko‘rish   uchun,   ulov   qidirdi.   5)   Miqdor-daraja:   Bugun   sizni   yana,   ikkinchi   marta
kechirishdi.
Ajratilgan   izoh   aniqlovchi   o‘z   navbatida   quyidagi   turlarga   bo‘linadi:ajratilgan
izoh   qaratqich-aniqlovchi   o‘zidan   oldingi   qaratqich-aniqlovchini   izohlaydi:   Bir
necha   kishilarning,   ayol   va   erkaklarning   qorasi   ko‘rindi;ajratilgan   sifatlovchi-
aniqlovchi   sifatlanmishdan   keyin   kelib   uni   izohlaydi   (ba’zi   darsliklarda   bu   ters
sifatlovchi-aniqlovchi deb ataladi): Gullar terdim, chiroyli.
Ajratilgan   izoh   to‘ldiruvchi   o‘zidan   oldingi   to‘ldiruvchini   izohlab   keladi:
Menga, ya’ni universitet talabasiga, shunday ishonch bildirishyaptimi, demak, men
bor   kuchimni   ishga   solishim   kerak.   To‘ldiruvchi   tashqari,   boshqa,   o‘rniga,   bilan,
birga kabi so‘zli birikmalar bilan ifodalanganda ham ajratiladi: Mendan tashqari, u
ham bor.
Ajratilgan kesim o‘zidan oldin kelgan kesimni izohlaydi: 1) fe’l-kesim: Men uni
ko‘ndirishga harakat qildim, yalindim, yolvordim, hatto tiz cho‘kdim. 2) ot-kesim:
U shoir – inson ruhining bilimdoni.
Ajratilgan ega o‘zakdan oldin kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so‘zlar  bilan
ifodalanib   kelgan   egani   izohlaydi:   Biz,   yoshlar,   buni   esdan   chiqarmasligimiz
kerak.
Ajratilgan izoh bo‘laklarda tinish belgilarining ishlatilishi
Yozma nutqda izoh bo‘laklar ko‘pincha vergul va tire bilan ajratiladi:
1) Izoh bo‘laklarning o‘z ichida vergul bo‘lsa, ikki tomoniga tire qo‘yiladi: Endi
odamlar –otliq, piyoda, yosh-qari – uchray boshladi.
9 2)   Ajratilgan   bo‘lak   kengayib,   uyushib,   gap   oxirida   kelsa,   undan   oldin   tire
qo‘yiladi: Mening o‘z muhabbatim bor – toza va musaffo!
3) Bosh kelishikdagi kishilik olmoshini izohlagan bo‘laklardan avval tire, keyin
vergul qo‘yiladi: Men – Fozilova Fotima, VII sinfda o‘qiyman.
4) Yozma nutqdagi: Otam – Ilyos Tohirov, zavodda ishlaydi, kabi gaplarda ham
shunday.
Gapning ikkinchi darajali bo’laklari fikrni odat-dagiga qaraganda kuchli, ifodali,
ta’sirli   qilib   berish,   bu   bo’-lakni   mazmun   jihatidan   kuchaytirish,   grammatik
jihatdan   mus-taqil   holga   qo’yish   (nisbiy   mustaqillik)   uchun   maxsus   intonatsiya
bilan, pauzalar bilan ajratiladi. Masalan: Onam, mehribonim, keldi.
Bu misoldagi mehribonim bo’lagi onam bo’lagining aniqlovchi-sidir: mehribon
onam.  Bu   aniqlovchini   aniqlanmishdan   keyin   keltirib,  uni   ikki   tomondan   maxsus
pauza   bilan,   maxsus   intonatsiya   orqali   ajratib   aytish   natijasida   shunday
o’zgarishlar hosil bo’ldi:
Bu bo’lakning mazmun ahamiyati avvalgiga nisbatan kuchay-di: uning mazmuni
ta’kid bilan berildi, unga diqqat kuchayii-rildi.
Buning   natijasida   u   bo’lak   avvalgi   holatdagiga   nisbatan   (mehribon   ona)
kuchaygan  ayrimlik  va  mustaqillikka  (nisbiy  mustaqillikka)  ega  bo’ldi:   mehribon
ona birikmasida birinchi so’z ikkinchi (bosh — hokim) so’zga tobe, qaram, u bilan
zich   bog’-langan:   onam,   mehribonim   konstruktsiyasida   esa   keyingi   so’zning   o’zi
ayrim tasdiqni bildirish darajasiga borib qolgan. CHog’ish-tiring: Mehribon onam
keldi   —   Onam,   mehribonim,   keldi.—   Onam   keldi,   u   mehribon.   Demak,   bu
aniqlovchi predikativlik elementi-ga — yarim predikativlikka ega.
Aniqlovchining   ajratilishy   fikrni   emoshyunallik   bilan,   ifodali,   ta’sirli   qilib
berishga xizmat qiladi.
10 Yuqoridagi   tipda   ayrimlikka   ega   bo’lgan   ikkinchi   darajali   bo’laklar   gapning
ajratilgan   bo’laklari   sanaladi.Anglashiladiki,   biror   bo’lakni   ajratish   hodisasi
mazmun, grammatik (sintaktik) va intonatsion jihatdan o’zgarish hosil qilish bilan
bog’langan.   Demak,   bunday   vaqtlarda   gapning   struk-turasida   ham   o’zgarish
bo’ladi.
Yana quyidagi misollarni chog’ishtiraylik: Erkin ukam inje-ner bo’ldi.— Erkin,
ukam, injener bo’ldi. Birinchi gapda Erkin so’zi ukam so’ziga odatdagi aniqlovchi
(keng ma’noda) bo’lib kelgan: q a y s i ukam?— Erkin ukam (So’zlovchining bir
necha ukasi bor bo’lib, shulardan Erkin ismli ukasi...). Ikkinchi gapda ukam so’zi
maxsus   intonatsiya   bilan   ajratilgan,   qo’shimcha   ottenkaga   ega   bo’lgan:   Erkin
bulagining   ma’nosini   aniqlab,   konkretlashtirib,   ta’kidlab,   izohlab   kelgan.   Yana
chog’ishtiring: Ukam, Erkin, in-jener bo’ldi
Yuqoridagi   chog’ishtirishlardan   yana   shu   narsa   ko’rinadiki,   bi-,-rinchi   holatda
(onam,   mehribonim...)   ajratish   ham   intonatsiya,   ham   inversiya   yordami   bilan,
ikkinchi misolda esa faqat into-natsiya vositasi bilan bo’lgan.
Yuqoridagi   chog’ishtirishlardan   yana   shu   narsa   ko’rinadiki,   bi-,-rinchi   holatda
(onam,   mehribonim...)   ajratish   ham   intonatsiya,   ham   inversiya   yordami   bilan,
ikkinchi misolda esa faqat into-natsiya vositasi bilan bo’lgan.
Yuqoridagi misollarga qarab, ikkinchi darajali bo’lak ishti-rok qilgan har qanday
konstruktsiyada ikki holat (ajratilgan-lik va ajratilmaganlik) bo’ladi, degan xulosa
chiqarish   kerak   emas:   shunday   ajratish   hollari   ham   borki,   ularni   ajratilmagan
bo’lak   holatiga   o’tkazib   bo’lmaydi.   Masalan:   Uni,   onangni   ham,   .xatga   solgan
ekansan. Demak, aniqlovchi-izohlovchi gapning kishi-lik olmosh bilan ifodalangak
bo’lagiga qarashli bo’lsa, u, odat-,da, ajratilgan bo’lak bo’lib keladi.
Aniqki, ajratish hodisasi tilning eng muhim, zarur vosita-.laridan biridir. Uzbek
tilida   ajratilgan   bo’laklarning   taraq-qiyoti   rus   tilining   samarali,   progressiv   ta’siri
bilan   organik   bog’liq.   Milliy   tillarning   o’sishidagi   eng   boy   manba   —   «ulug’   va
qudratli   rus   tili»   (V.   I.   Lenin)   o’zbek   tilinint   taraqqiyotida   muhim   rolь   o’ynab
11 kelmoqda. Ajratilgan bo’laklar sohasidagi yangi yutuqlar shu progressiv ta’sirning
sintaksisdagi ko’rinish-laridan biridir.
Bob bo’yicha xulosa
Ajratilgan   to‘ldiruvchio‘zidan   oldin   kelgan   to‘ldiruvchining   ma’nosini
izohlaydi,   unga   aniqlik   kiritadi.   Vositasiz   to‘ldiruvchi   ham,   vositali   to‘ldiruvchi
ham ajratilgan bo‘lak sifatida qo‘llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so‘zini,
esingda   tut   (vositasiz   to‘ldiruvchi).Xatni   uning   o‘ziga,   Muqaddasga,   bering
(vositali to‘ldiruvchi).
Ajratilgan   aniqlovchishaxs   yoki   narsaning   belgisini,   kimga   yoki   nimaga
qarashliligini   ta’kidlab,   ayirib   ko‘rsatish   uchun   qo‘llanadi.   Ikkinchi   darajali
bo’laklarning   hamma   turi   gapda   aj-ratilishi   mumkin:   ajratilgan   izohlovchilar,
ajratilgan   qara-tuvchilar,   ajratilgan   sifatlovchi,   ajratilgan   hollar   va   ajra-tilgan
to’ldiruvchilar.   Ikkinchi   darajali   bo’laklarning   hamma   turi   gapda   aj-ratilishi
mumkin:   ajratilgan   izohlovchilar,   ajratilgan   qara-tuvchilar,   ajratilgan   sifatlovchi,
ajratilgan  hollar  va ajra-tilgan  to’ldiruvchilar.   Ma’lumki, sintaksisning  eng asosiy
va   markaziy   muammosi   gapni   tadqiq   etishdan   iboratdir.   Gap   kommunikativ
ahamiyat   kasb   etishi   bilan   birga   o‘ziga   xos   strukturaga   ham   ega.   Til   o‘zining
kommunikativ   vazifasini   faqat   gap   orqali   amalga   oshiradi.   Gapning   tabiati,
mohiyati,   uning   konstruktiv-grammatik   belgilari,   gapning   so‘z   va   so‘z
birikmalardan   farqi,   gapni   bo‘laklarga   ajratish   masalasi,   gapda   grammatik   va
semantik   aspektlarning   o‘zaro   munosabati,   gap   muammosi   bilan   bog‘liq   bo‘lgan
predikativlik va modallik kategoriyalarni o‘rganish faqatgina sintaksis uchun emas,
balki umumiy tilshunoslik uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.
12 13 II. BOB. AJRATILGAN BÒLAKLARNING TURLARI
2.1. Izohlash orqali bòlaklarga ajratish
Ajratilgan izohlovchi. Izohlovchilarda ajratilish ho-disasi aniqlovchining boshqa
tiplariga   qaraganda   ko’p   uchraydi.   Buning   ayrim   sabablari   bor:   izohlovchi-
izohlanmish   munosabati-dagi   so’zlarda   (traktorchi   Toshpo’lat)   yosh   yigit   tipidagi
sifat-lovchi-sifatlanmishga   nisbatan   ancha   tartib   erkinligi   bor   (yosh   yigit   tipidagi
birikmada   tartib   erkinligi   yo’q);   izohlovchi   aj-ratilganda   moslashish   hodisasini
ham ko’rish mumkin: Toshpo’lat-ga, traktorchiga, ...(Bu hol yosh yigit birikmasida
yo’q). Bu moslik elementlarning ayrimligini kuchaytiradi.
Ajratilgan izohlovchilarning asosiy xususiyatlari:
Ajratilgan   izohlovchi   izohlanmishdan   keyin   .   kelib,   uning   ma’nosini
konkretlashtirishga,   shunga   qo’shimcha   ma’no   —   izoh   be-rishga,   biror   xarakterli
tomonini   ko’rsatishga   xizmat   qiladi.   Masalan:   Bolalar   bugungi   yig’ilishda
Alvkseevga, konstruktorga, minnatdorchilik bildirdilar. («L. u.»)
Ajratilgan   izohlovchi   izohlanmish   bilan   son   va   kelishik   formalari   jihatidan
moslashadi: Karimni, akamni,...; Karimga, akamga,..; ularga, bolalarga,..; sizlarga,
akalarimga,...
Kishilik olmoshining aniqlovchisi bo’lib qo’llangan izohlovchi ajratilgan bo’ladi
(Bu   olmoshlar   bevosita   odatdagi   aniq-lovchilar   bilan   qo’llanmaydi):   Biz,
terimchilar, va’damizning-ustidan chiqamiz! («S. Uzb.»)
Kishilik olmoshining aniqlovchisi bo’lib qo’llangan izohlovchi ajratilgan bo’ladi
(Bu   olmoshlar   bevosita   odatdagi   aniq-lovchilar   bilan   qo’llanmaydi):   Biz,
terimchilar, va’damizning-ustidan chiqamiz! («S. Uzb.»)
Ajratilgan   izohlovchi   maxsus   yordamchi   (ya’ni   so’zi)   bilan   qo’llanishi   ham
mumkin:   Difterit,   bo’g’ma   (difterit,   ya’ni   bo’g’ma),.   bolalarda   ko’p   uchraydigan
kasallikdir. («S. Uzb.»)
14 Ajratilgan   izohlovchi   bilan   izohlanmishning   o’zaro   sin-taktik   aloqasi
tenglanishdir   (Bular   shu   tomoni   bilan   uyushi^   bo’lakka   o’xshasa   ham,   lekin
uyushiq bo’lakdan tamoman boshqa ho-disadir, ularning o’ziga xos belgilari ko’p.
Masalan, uyushiq, bo’laklardagi sanash intonatsiyasi bularda yo’q).
Izohlovchi-ieohlanmish   munosabatining   bu   ko’rinishi   mate-rial   (qanday   so’z
bilan   ifodalanishi)   jihatidan   bir   qancha   ko’-rinishlarga   ega:   kishilik   olmoshi+ot
(turdosh   yo   atoqli   ot   yokv   otlashgan   so’z:   Ukam,   tso’zichog’im,   orom   olib
uxlayapti),   turdosh   ot+turdosh   ot   (Duradgor,   amakim,   kecha   mukofot   oldi),
turdosh   ot+atoqli   ot   (Xirurg,   Umarov,   bu   kasalning   tuzalishiga   ishon-di),   atoqli
ot+turdosh   ot   (Solovьyov,   master,   delegatlarga   har-xil   izoxlar   berib   turdi),   atoqli
ot+atoqli ot(Vasilьev, Ser-gey Ivanovich, dunyoga mashxur fiziklardan edi), atoqli
ot+ta-xallus   (yoki   aksi):   Mitingda   yozuvchilardan   Uyg’un,   Otaqo’ziev^   so’zga
chiqdi. (...Otatso’ziev, Uyg’un...)
Yoyiq   izohlovchilarda   ajralish   xususiyati   ancha   kuchli.   Masalan:   Ochilov,
zavodimizda nom chitsargan smena masteri, xamma-ga namuna bo’ldi. («S. Uzb.»)
Akang, hammaga tanilgan moxir-uchuvchi,....
Ajratilgan qaratuvchi. Qaratuvchining ot yoki ot vazi-fasidagi so’zdan bo’lishi,
odatda, ajratilgan qaratuvchisining ham shu turda bo’lishini talab qiladi: har ikkisi
qaratqich ke-lishigida bo’ladi. Asli bunda ajratilgan izohlovchining bir ko’-rinishi
kelib chiqadi: Oshpazning, Mamattsulovning, qo’li gul ekan. («S. Uzb.»)
Ajratilgan qaratuvchi. Qaratuvchining ot yoki ot vazi-fasidagi so’zdan bo’lishi,
odatda, ajratilgan qaratuvchisining ham shu turda bo’lishini talab qiladi: har ikkisi
qaratqich ke-lishigida bo’ladi. Asli bunda ajratilgan izohlovchining bir ko’-rinishi
kelib chiqadi: Oshpazning, Mamattsulovning, qo’li gul ekan. («S. Uzb.»)
Ajratilgaya sifatlovchi boshqa bo’laklarga qaraganda juda o* bo’lib, she’riyatda
(ran   bo’laklarini   odatdagidan   boshqacha   tar-tibda   joylash   natijasida)   uchraydi.
Misol:   Bir   tsiz   tug’ildig   ninni.   (0.)   CHog’ishtiring:   ninni   qiz.   Kamzul   kiydim,
tirinka^ seni sevdim surunka (Qo’shitsdan. CHog’ishtiring: tirinka kamzul).
15 Ajratilgan   hol.   Bunda   gapning   bo’lagi   ma’nosi   juda   ham   konkret   bo’lmagan,
umumiy   bo’lgan   so’z   bilan   ifodalanadi^   shu   so’zga   ajratilgan   bo’lak   keltirilib,
ma’no   avvalgiga   nisba-tan   konkretlashtiriladi:   Yezda,   tsovun   pishig’ida,   havo
kechasi xash dim bo’ladi. («L. u.»)
Ravishdosh ko’pincha maxsus bo’laklar bilan kslib, yoyiq tusga kiradi. Masalan:
Militsiya kapitani Solomonov, bu firibgar-larni tsanday tutish yo’lini o’ylab, Oloy
bozoriga   qarab   ketmoq-da   edi.   (Gazetadan.)   Ko’rinadiki,   bunday   vaqtlarda
ravishdopv   oborot   hosil   bo’ladi.   Bunday   oborotlar   ko’pincha   ajratilgan   bo’-ladi.
Ajratilishning   bu   tipi   mazmun   tomoni   va   boshqa   ayrim.   jihatlari   bilan   ergash
gaplarga yaqin turadi.
Bular asosiy harakatga qo’shimcha bo’lgan boshqa bir harakatning bajarilganli-
tini bildiradi.
Bular asosiy harakatga qo’shimcha bo’lgan boshqa bir harakatning bajarilganli-
tini bildiradi.
Ajratilgan   to’ldiruvchi:   1.   Bunday   ajratish   olmosh   bi-dan   ifodalangan
to’ldiruvchining   ma’nosini   konkretlashtirishda,   shuning   qo’shimcha   belgilarini
ko’rsatishda   uchraydi.   Masalan:   Kecha-kunduz   seni,   vafodorimni,   o’ylayman.   2.
Ajratilgan to’ldi-ruvchi ot bilan ifodalangan to’ldiruvchini ham izohlashi mumkin:
Nasixatimni, otangning so’zini, esingda tut. 3. Ajratilgan to’l-diruvchi o’z oldidagi
ajratilmagan to’ldiruvchi bilan bir xil •formada bo’ladi.
Gapning ajratilgan bo’laklarini analiz qilish yana quyidagi hollarni ko’rsatadi:
Uyushiq   bo’laklar   umumlashtiruvchi   so’zga   ega   bo’lganda,   uyushiq   bo’laklar
ajratilgan izohlovchi hisoblanadi: Ikkalamiz — To-lib va men — bugun navbatchi
bo’ldik.
U tsizinikiga, kolxozga, ketdi.— Kolxozga, kizinikiga, Ker en formasidagi tartib
o’zgarishi ajratilgan bo’lakning qaysi element ekanligini ham o’zgartiradi.
16 Ajratilgan   aniqlovchi   bilan   aniqlanmish   distant   holatda   'bo’lganda,   ularning
aloqasi   kuchsizlanib,   aniqlovchining   nisbiy   mustaqillik   holati,   predikativlikka
intilishi   kuchayadi:   Ha-ligi   yigit,   tso’lida   tuguni   bor   edi-ku,   sartarosh,   ertaga
otpuskaga chiqar ekan. Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:
1.Ajratilgan   izoh   to’ldiruvchi   o’zidan   oldingi   to’ldiruvchini   izohlab   keladi:
Oyimni, ya’ni Savriniso Madumarovani, ishga olishdi.
To’ldiruvchi   tashqari,   boshqa,   o’rniga,   bilan,   birga   kabi   so’zli   birikmalar   bilan
ifodalanganda ham ajratiladi: Mendan tashqari, u ham bor.
2.Ajratilgan izoh aniqlovchi o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi:
1)Ajratilgan   izoh   qaratqich   aniqlovchi   o’zidan   oldingi   qaratqich   aniqlovchini
izohlaydi: Bir necha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2)Ajratilgan   sifatlovchi-aniqlovchi   aifatlanmishdan   keyin   kelib   uni   izohlaydi:
G’ulomov,
yalang bosh, tollar tagida aylanib yuradi.
3)Ajratilgan   izohlovchi   kishilik   olmoshlari,   ot   va   otlashgan   so’zlar   bilan
ifodalanib,   o’zidan   oldin   kelgan   bo’lakni   izohlaydi:   Biz,   yoshlar,   buni   esdan
chiqarmasligimiz kerak.
3.Ajratilgan   izoh   hol   gapda   o’zidan   oldingi   holni   izohlab   keladi.   Quyidagi   hol
turlari ajratiladi:
1)O’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mehmonxonaga, boshldi.
2)Payt: Anjuman bugun, soat beshda, boshlanadi.
3)Ravish (vaziyat): Qo’llar ishlar tez — mo’jizakor.
4)Maqsad: Shaharga borish uchun, ya’ni o’g’limni ko’rish uchun, ulov qidirdim.
5)Miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta kechirishdi.
17 Ko’pincha   ravishdosh   va   sifatdosh   bilan   ifodalangan   hollar   ham   kengaygan
holda   ajratilishi   mumkin   (bular   ayrim   darsliklarda   ravishdosh   o’ram   va   sifatdosh
o’ram   deb   ataladi):   O’zidan   o’zi   hadiksirab,   atrofga   olazarak   boqadi.   Otasi,   ikki
qo’ltig’ida narsa ko’targan holda, yo’lga tushdi.
Ba’zan kesim ham ajratilishi mumkin:
1)Fe’l-kesim: Men unga yordamlashdim — supurdim, tozaladim
2)Ot-kesim: U shoir — inson ruhining bilimdoni.
Ajratilgan izoh bo’laklarda tinish belgilarining ishlatilishi.
Yozma nutqda izoh bo’laklar ko’pincha vergul va tire bilan ajratiladi:
1.Izoh   bo’laklar   ikki   tomonidan   vergul   bilan   ajratiladi:   Kanal   bo’yidagi
choyxonada, avtobus bekatida, A’zamjon uchradi.
2.Izoh bo’laklarning o’z ichida vergul bo’lsa, ikki tomoniga tire qo’yiladi: Endi
odamlar— otliq, piyoda, yoshqari — uchray boshladi.
3.Bosh kelishikdagi  kishilik olmoshini  izohlagan bo’laklardan avval  tire, keyin
vergul
qo’yiladi: Men — Saidova Ra’no, VII sinfda o’qiyman.
Yozma nutqdagi  Otam  — Ilyos Samadov, zavodda ishlaydi  kabi  gaplarda ham
shunday.
Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:
1. Ajratilgan ega o’zidan oldin kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so’zlar bilan
ifodalanib kеlgan egani izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan chiqarmasligimiz kеrak
2. Ajratilgan kеsim  o’zidan oldin kеlgan kеsimni izohlaydi: 1) fе'l-kеsim: Mеn
uni ko’ndirishga harakat qildim – yalindim, yolvordim, hatto tiz cho’kdim.
2) ot-kеsim: U shoir – inson ruhining bilimdoni.
18 3.   Ajratilgan   izoh   to’ldiruvchi   o’zidan   oldingi   to’ldiruvchini   izohlab   kеladi:
Menga–oddiy ishchiga shunchalik hurmat ko’rsatishdi.
To’ldiruvchi   tashqari,   boshqa,   o’rniga,   bilan,   birga   kabi   so’zli   birikmalar   bilan
ifodalanganda  ham   ajratiladi:  Mеndan  tashqari,  sinfimizdagi   barcha  o’g’il   bolalar
ishtirok   etishibdi.4.   Ajratilgan   izoh   aniqlovchi   o’z   navbatida   quyidagi   turlarga
bo’linadi:
1)   ajratilgan   izoh   qaratqich-aniqlovchi   o’zidan   oldingi   qaratqich-aniqlovchini
izohlaydi: Bir nеcha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2)   ajratilgan   sifatlovchi-aniqlovchi   sifatlanmishdan   kеyin   kеlib   uni   izohlaydi
(ba'zi darsliklarda bu tеrs sifatlovchi-aniqlovchi dеb ataladi.
5. Ajratilgan izoh hol gapda o’zidan oldingi holni izohlab kеladi. Quyidagi hol
turlari ajratiladi:
1) o’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mеhmonxonaga, boshladi.
2) payt: Anjuman bugun, soat bеshda, boshlanadi.
3) ravish(vaziyat): Qo’llar ishlar tеz – mo’'jizakor.
4) maqsad: Shaharga borish uchun, ya'ni o’g’lini ko’rish uchun, ulov qidirdi
5)   miqdor-daraja:   Bugun   sizni   yana,   ikkinchi   marta   kеchirishdi.jratilgan   izoh
bo’lakli   gaplar   O’zidan   oldingi   bo’lakni   izohlagan   bo’lak   ajratilgan   izoh   bo’lak
dеyiladi:   Mеn   ishni   mana   shundan,   ya'ni   tushuntirishdan   boshladim.Ajratilgan
bo’laklarning   uyushiq   bo’laklardan   farqi   shundaki,   ular   bir   tushunchaning   ikkita
nomidir, ya'ni bir shaxs yoki bir narsa ikki marta nomlanadi, uyushiq bo’laklar esa
bir nеcha shaxs yoki narsani ifodalaydi.
Gap bo’laklarining ajratilishida:
??????  gapda so’z tartibining o’zgarishi,
19 ?????? gap bo’laklarining kеngayishi,
?????? bir bo’lakning o’zidan oldingi bo’lakni izohlashi,
?????? bir bo’lakni boshqalaridan ajratib bo’rttirib ko’rsatish zaruriyati kabilar sabab
bo’lishi mumkin. M: 1.Ko’chada borar, g’amgin va o’ychan.
2.Ukasi, ko’zlari chaqnagan, unga g’azab bilan qaradi.
3.Oldinda, muyulishda, bir qora ko’rindi.
4.U har kuni, quyosh tikka kеlganda, shaharga tushadi.
Ajratilgan   bo‘lak   oldin,   ajratilgan   izoh   bo‘lak   esa   keyin   keladiAjratilgan   izoh
bo‘lak oldidan ‘ya‘ni‘ so‘zini qo‘yib bo‘ladi.M : Men - (ya‘ni) To‘laganov Otabek,
Sizlarga shuni ma‘lum qilaman. Ajratilgan izoh bo’lakli gap.
O’zidan  oldingi  bo’lakni   izohlagan bo’lak  ajratilgan  izoh bo’lak  deyiladi:  Men
ishni mana shundan, ya’ni tushuntirishdan boshladim.
Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:
1.Ajratilgan   izoh   to’ldiruvchi   o’zidan   oldingi   to’ldiruvchini   izohlab   keladi:
Oyimni, ya’n
Savriniso Madumarovani, ishga olishdi.
To’ldiruvchi   tashqari,   boshqa,   o’rniga,   bilan,   birga   kabi   so’zli   birikmalar   bilan
ifodalanganda ham ajratiladi: Mendan tashqari, u ham bor.
2.Ajratilgan izoh aniqlovchi o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi:
1)Ajratilgan   izoh   qaratqich   aniqlovchi   o’zidan   oldingi   qaratqich   aniqlovchini
izohlaydi: Bir necha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2)Ajratilgan   sifatlovchi-aniqlovchi   aifatlanmishdan   keyin   kelib   uni   izohlaydi:
G’ulomov yalang bosh, tollar tagida aylanib yuradi
20 3)Ajratilgan   izohlovchi   kishilik   olmoshlari,   ot   va   otlashgan   so’zlar   bilan
ifodalanib,   o’zidan   oldin   kelgan   bo’lakni   izohlaydi:   Biz,   yoshlar,   buni   esdan
chiqarmasligimiz kerak.
3.Ajratilgan   izoh   hol   gapda   o’zidan   oldingi   holni   izohlab   keladi.   Quyidagi   hol
turlari ajratiladi:
1)O’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mehmonxonaga, boshldi
2)Payt: Anjuman bugun, soat beshda, boshlanadi
3)Ravish (vaziyat): Qo’llar ishlar tez — mo’jizakor.
4)Maqsad: Shaharga borish uchun, ya’ni o’g’limni ko’rish uchun, ulov qidirdim.
5)Miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta kechirishdi.
.   Masalan,   Tursunali   akaga,   shunday   katta   olimga,   kuyov   bo   ‘lish   hazil   gap
emas. Bu gapda birinchi axborot Tursunali akaga kuyov bo‘lish hazil gap emasligi
gapning asosiy qismi orqali, ikkinchi axborot esa Tursunali akaning katta olimligi
ajralilgan bo‘lak orqali ifodalanadi.
Yuqorida bayon qilinganidek, ajratilgan bo‘laklar ikki xil vazifani bajaradi:
a) ma’lum bir bo‘lak ma’nosini ta’kidlash, bo‘rttirish;
b)   o‘zi   ifodalagan   mazmunning   m   a’nosini   izohlash,   konkretlashtirish,
tushunarsiz ma’nosini tushuntirish.
Ajratilgan   sifatlovchi   aniqlovchilar:   Borlig‘imla   farzandingman,   sodiq,
mehribon, Ozarbayjon, Ozarbayjon!
b)   ajratilgan   ravishdosh   qurilmalari:   Ey   Farg'ona!   Tushkun   kunlar   bolasini
tishida   tishlab,   yuvib,   tarab,   sevib,   о   ‘pib,   quchib,   opichlab,   ey   baxtlarni   balog
‘atga   yetkazgan   ona!   Har   ikki   holatda   ham   ajratilgan   bo‘lak   boshqa   gap
bo‘laklaridan o‘ziga xos (ko‘tariluvchi yoki pasayuvchi) ohang bilan ajralib turadi.
21 Ajratilgan   bo‘lakning   bu   ikki   xil   vazifasi   uning   ajratish   usuli   orqali   ham   bilinib
turadi. Esda saqlang.
2.2. Tartibni òzgartirish orqali bòlaklarga ajratish
Ajratilgan bo‘laklar yuqoridagi vazifaga muvofiq ikki xil yo‘l bilan ajratiladi:
a) tartibni o‘zgartirish;
b)   bir   nomni   boshqacha   nomlash.   Tartibini   o‘zgartirish   orqali   gap   bo‘laklarini
ajratish   Sifatlovchi   aniqlovchi,   odatda,   aniqlanmishdan   oldin   keladi.   Ba’zan
tinglovchining diqqati sifatlovchiga tonilganda, so‘zlovchi uning odatdagi tartibini
o‘zgartirib,   sifatlanmishdan   keyin   keltiradi.   Natijada   sifatlovchi   gapning   boshqa
bo‘laklaridan   boshqacha   ohang   bilan   ajralib   qoladi.   Sifatlovchining   m   a’nosi
odatdagi   tartib   bo‘yicha   qo‘llangan   sifatlovchiga   nisbatan   bo‘rttiriladi,   alohida   ta
’kidlanadi.   Gapdagi   eng   ahamiyatli,   yangi   axborot   tashuvchi   qismga   aylanadi.
Esda saqlang. Tartibi o‘zgartirilgan, lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab qolgan
sifatlovchi aniqlovchilar ajratilgan bo‘lakka aylanadi. Masalan, Bu о‘zbek yigiti -
tanti,   mehribon.   Ajratilgan   bo‘laklar:   a)bir   bo‘lak   holida   keladi:   Boyagi
yigitning,Avazning, qo'li gul ekan;
b)   birikmali   bo‘lak  holida keladi.  Shu kuni   kechqurun, daladan  qaytishda,  qori
Siddiqjonga hamroh bo 'lib qoldi. Ajratilgan bo‘laklar, gapdagi qaysi bo‘lakka oid
ekanligiga   ko‘ra,   quyidagi   turlarga   bo‘linadi:   ajratilgan   hollar,   ajratilgan
aniqlovchilar,   ajratilgan   izohlovchilar,   ajratilgan   to‘ldiruvchilar.   Ajratilgan   hol.
Yuqoridagi   mashqdan   ma’lum   bo‘ladiki,   hollar   ham,   to‘ldiruvchilar   ham,
aniqlovchilar   ham   ajratilgan   holda   qo‘llanishi   mumkin.   Ajratilgan   hoi   o‘zidan
oldin   kelgan   holning   ma’nosiga   aniqlik   kiritadi,   izohlaydi.   Ajratilgan   boMak
vazifasida ko‘pincha o ‘rin, payt hollari keladi
Vositasiz   to‘ldiruvchi   ham,   vositali   to‘ldiruvchi   ham   ajratilgan   bo‘lak   sifatida
qo‘llanishi   mumkin:   Nasihatimni,   otangning   so   ‘zini,   esingda   tut.   Xatni   uning   о
22 ‘ziga,   Muqaddasga,   bering.   Ajratilgan   aniqlovchi   shaxs   yoki   narsaning   belgisini,
kimga yoki nimaga qarashliligini ta’kidlab, ayirib ko‘rsatish uchun qo‘llanadi:
Qobil   bobo,   yalangbosh,   yalangoyoq,   eshikyonida   dag'-dag'   titraydi.   (A.   Q.)
Bizning,   о‘quvchi   yoshlarning,   о   ‘zimizga   yarasha   or-nomusimiz   bor.   Ajratilgan
izohlovchilar,   asosan,   izohlanmishdan   keyin   keladi   va   o‘ziga   xos   ohang   bilan
aytiladi.   Ajratilgan   izohlovchilar   ko‘pincha   egaga   taalluqli   bo‘ladi:   ‘glim,   qo
‘zichog ‘im, orom olib uxlayapti, - dedi ona. Birozdan so ‘ng Hasan aka, fizika о
‘qituvchisi   kirib   keldi.   A   jratilgan   bo‘laklarda   tinish   belgilarining   qo‘llanishi   1.
Ajratilgan   bo‘lak   ikki   tomondan   vergul   bilan   ajratiladi.   Bayroq,   havo   rang,   mag
‘rur hilpirab turar. Ajratilgan aniqlovchilar aniqlanmishidan bevosita oldin kelgani
uchun undan so‘ng to‘xtalish boim aydi, vergul qo‘yilmaydi. Fe’l bilan yonma-yon
kelgan   ravishdosh   va   ravishdosh   qurilmalardan   keyin   ham   tinish   belgisi
qo‘yilmaydi: Kechagi, ya’ni urushdan oldingi hayotning naqadar maroqli ekanini...
bilgandir.   Salim   otaning,   mashhur   dehqonning   bu   tashabbusi   keng   quloch   yoydi.
Kimdir   mehmonlarni   ancha   yergacha   kuzatib   qo   'ydi.   Ajratilgan   bo‘lak   y   a   ’ni,
masalan kabi so‘?lar bilan bog1 lanishi mumkin. Bunda vergul ana shu so‘zlardan
oldin qo‘yiladi.
2. Agar  ajratilgan bo‘lak kengayib, uyushib gap oxirida kelsa,  undan oldin tire
qo‘yiladi:   Paxtakor   о   ‘zbekman   -   zabardast,   mag   ‘rur,   Sharqning   mayog   7   deb
atalur yurtim. (G ‘.G ‘.)
3. Ajratilgan bo‘lak gap orasida kengayib yoki uyushib kelsa ham har ikki yoki
bir tomoniga tire yoki vergul va tire qo‘yiladi: Ismi barlos - sodda, dilovar - ov va
qush ilminingpiridir. (O.)
4.   Ajratilgan   sifatlovchi   aniqlovchilar   yozuvda   boshqa   bo‘laklardan   doimo
vergul   bilan,   agar   sifatlovchi   aniqlovchilarni   o‘zi   uyushgan   bo‘lib,   ichida   vergul
bilan   ajratilgan   bo‘lsa,   ajratilgan   bo‘lak   boshqa   bo‘laklardan   tire   bilan   ajratiladi.
Masalan:   Boboq   xo'roz   —   go   ‘shtdor,   kelishgan   -   xo   ‘rozlarning   eng   sarasidir,
23 Ajratilgan   bo'lak   o‘zi   izohlayotgan   bo'lakdan   doimo   keyin   keladi   va   yozuvda
vergul, tire va ba’zan qavs bilan ajratiladi.
Bob bo’yicha xulosa
Xulosa   qilib   aytganda   ajratilgan   bo’laklarning   uyushiq   bo’laklardan   farqi
shundaki, ular bir tushunchaning ikkita nomidir, ya’ni bir shaxs yoki bir narsa ikki
marta nomlanadi, uyushiq bo’laklar esa bir necha shaxs yoki narsani ifodalaydi.
Gap   tarkibidagi   ma’lum   bo‘lakning   ma’nosini   ta’kidlab,   izohlab   keluvchi,
boshqa   bo‘laklardan   to‘xtam   va   ohang   jihatidan   ajralib   turuvchi   boiaklarga
ajratilgan   bo‘laklar,   shunday   boiakli   gaplarga   esa   ajratilgan   bo‘lakli   gaplar
deyiladi. Bunday gaplar gap urg‘u (mantiqiy urg‘u)sini oladi. Ajratilgan bo‘laklar
ishtirok   etgan   gaplar   mazmunan   murakkablashadi.   Gapning   asosiy   qismi
ifodalagan   axborotga   ajratilgan   boiakdan   anglashilgan   qo‘shimcha   axborot
qo‘shiladi 
Gap   bo’laklarining   ajratilishida   gapda   so’z   tartibining   o’zgarishi,   gap
bo’laklarining   kengayishi,   bir   bo’lakning   o’zidan   oldingi   bo’lakni   izohlashi   bir
bo’lakni boshqalardan ajratib bo’rttirib ko’rsatish zaruriyati kabilar sabab bo’lishi
mumkin,   Ko’chada   borar,   g’amgin   va   o’ychan.   Ukasi,   ko’zlari   chqnagan,   unga
g’azab   bilan   qaradi.   Oldinda,   muyulishda,   bir   qora   ko’rindi.   U   har   kuni,   quyosh
tikka kelganda, shaharga tushadi.   Ma’lumki, sintaksisning eng asosiy va markaziy
muammosi   gapni   tadqiq   etishdan   iboratdir.   Gap   kommunikativ   ahamiyat   kasb
etishi   bilan   birga   o‘ziga   xos   strukturaga   ham   ega.   Til   o‘zining   kommunikativ
vazifasini   faqat   gap   orqali   amalga   oshiradi.   Gapning   tabiati,   mohiyati,   uning
konstruktiv-grammatik   belgilari,   gapning   so‘z   va   so‘z   birikmalardan   farqi,   gapni
bo‘laklarga   ajratish   masalasi,   gapda   grammatik   va   semantik   aspektlarning   o‘zaro
munosabati,   gap   muammosi   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   predikativlik   va   modallik
kategoriyalarni   o‘rganish   faqatgina   sintaksis   uchun   emas,   balki   umumiy
tilshunoslik uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.
24 UMUMIY XULOSALAR
                    O’zbek   tiliga   davlat   tili   maqomining   berilishi,   uning   hamma   sohalarda
mustaqilligining   ta‘minlanishi   bilan   o’zbek   tiliga   qiziqqan   barcha   kishilarning
tilning   ichki   tomoni   –   fonetik,   leksik,   frazeologik,   grammatik   xususiyatlarini
o’rganish   bilan   birgalikda,   uning   amaliy   tomoni,   til   birliklaridan   qanday
foydalanish   masalasini   o’rganish   ham   muhim   ahamiyatga   egaligi   o’z   isbotini
ko’rsatmoqda. Tilda so’zlovchining tinglovchiga bo’lgan ekspressiv munosabatini
ifoda etuvchi bir talay vositalar mavjud. Frazeologizmlar nominativ va qo’shimcha
(kesatish,   jirkanish,   nafrat,   so’kish,   qarg’ish   singari   salbiy;   erkalash,   hazil,
rag’batlantirish kabi ijobiy) ma‘no – munosabat aks ettiruvchi nutqiy birliklardir.
     Ushbu kurs ishini yozish jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi:
1.Grammatika   –   til   sathlari   ichida   eng   turg’un   bo’lim   hisoblanadi.   Grammatik
taraqqiyot   bu   tilning   sifatiy   rivojlanishini   aks   ettiradi,   chunki   tildagi
qatlam(math)lararo   miqdoriy   o’zgarishlar   grammatikada   umumlashadi   hamda
grammatik   kategoriyalarning,   grammatik   ma’no   ifodalovchi   vositalarning
taraqqiyotiga ichki omil bo’lib xizmat qiladi.
2.Grammatik ma’  no, grammatik shakl  va grammatik kategoriya grammatikaning
eng muhim tushunchalaridir va bular o`zaro uzviy bog`langan. Grammatik ma’no
tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi.
3.Fe’l  zamonlari  ham  grammatik ma’  no ifodalaydi. Bu  zamonlar  faqat  nutqdagi,
matndagi   so`zlarning   qaysi   zamonga   oid   ekanligini   ko`rsatish   bilan
chegaralanmay,   balki   tashqi   dunyoda   sodir   bo`ladigan   voqea   va   hodisalarning
qachon   bo`lib   o`tganini,   ya'ni   aynan   gapirilayotgan   vaqtda   yoki   gapirilayotgan
vaqtdan oldin yo keyin sodir bo`layotganligini ifodalash uchun ham xizmat qiladi.
4. Tilimizda juda ko`p holatlarda ayni bir grammatik ma’no sintetik shakl bilan
ham, analitik shakl bilan ham ifodalanishi mumkin.
5. Barcha grammatik vositalar tilning barqarorligi, ta’ sirchanligi va ohangning
to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’ minlaydi .
 
25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘ YXATI
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. ''Yuksak ma’ naviyat - yenilmas kuch''. T.: Ma’ naviyat, 2008,
87 b.
2. Karimov I.A. ''Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘ q''. T.: Sharq, 1998.
3. O‘   zbekiston   Respublikasining   “   Ta’   lim   to‘   g‘   risida”   gi   Qonun   //
''Barkamol avlod O‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori''//. Toshkent “ Sharq” 20-
29-betlar.
4. “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” . Toshkent “ Sharq” 2001 yil.
5. Umumiy   o‘   rta   ta’   limning   “   Davlat   ta’   lim   standarti   va   o‘   quv   dasturi”   .
Toshkent “ Sharq” 1999 yil 1-maxsus sahifasi.
6. ''Takomillashtirilgan   yangi   tahrirdagi   umumiy   o‘   rta   ta’   limning   Davlat   ta’
lim standarti''. Toshkent 2010 yil
II. Ilmiy adabiyotlar:
7. Abdurahmonov G‘ . ''O‘ zbek tili grammatikasi''. T.: Fan, 1996.
8. Abdurahmonov G‘ . ''Qo‘ shma gap sintaksisi asoslari''. T.: 1958
9. Boltaboyeva H. ''O‘ zbek tilida murakkablashgan sodda gaplar''. T.: 1962.
10. Mahmudov   N.,   Nurmonov   A.   ''O‘   zbek   tilining   nazariy   grammatikasi''.   T.:
1995.
11. Mahmudov N. ''Tilimizning tilla sandig‘ i'' T.: G‘ .G‘ ulom, 2012.
12. Nazarov K. ''O‘ zbek tili punktuatsiyasi''. T.: 1976.
13. Nurmonov   A.,   Mahmudov   N.,   Ahmedova   A.,   Solixo‘   jayeva   S.   ''O‘   zbek
tilining mazmuniy sintaksisi''. T.: 1992
26 14. Nurmonov A. ''Gap haqidagi sintaktik nazariyalar''. T.: 1988.
15. Omonturdiyev   J.''Hozirgi   o‘   zbek   tilida   gap   bo‘   laklari   tipalogiyasi''.T.:
1988.
16. Sayfullayeva A.R. ''Hozirgi o‘ zbek tilida gap bo‘ laklarining semantikasi va
grammatikasi''. T.: 2000.
17. Sayfullayeva A.R. ''Hozirgi o‘ zbek adabiy tilida kirish bo‘ lak''. T.: 1972.
18. Toshaliyev I. ''Kiritmalarning semantik –  stilistik funksiyalari''. T.:, 1969.
19. Toshaliyev   I.   ''Hozirgi   o‘   zbek   adabiy   tilida   kiritma   konstruksiyalar''.   T.:
Fan, 1976.
20. O‘ rinboyev B. "Hozirgi o‘ zbek adabiy tili". Samarqand, 2006.
21. O‘ rinboyev B. "Hozirgi o‘ zbek adabiy tili". Sintaksis. T.: 2001.
22. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalining keyingi o‘n yilda chiqarilgan sonlari
"O‘zbek tili grammatiksi". 2 qism. T.: Fan, 1976, 95 b.
24. G‘ulomov   A.,   Asqarova   M.   "Hozirgi   o‘zbek   adabiy   tili".   T.:   O‘qituvchi,
1965, 1978, 1987.
27

Gapning uyushiq boʻlaklari

Купить
  • Похожие документы

  • “1-2 sinfda Ot turkumini o‘rgatish metodikasi”
  • Tarbiyachining jamiyatda tutgan o'rni
  • Bоshlаng‘ich sinf о‘quvchilаridа xаlq оg‘zаki ijоdi оrqаli krеаtiv qоbiliyаtni rivоjlаntirish
  • Bolalarning mustaqil tasviriy faoliyatlari burchagining jihozlari va materiallari
  • Aplikatsiya uchun materiallar

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha