Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	133.9KB
Покупки	5
Дата загрузки	22 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	История

Gardiziyning Zayn al-axbor asari manba sifatida

o’g’li Nasrni saylashga bir ovozdan kelishib oldilar. . U vafot etgach, uning
qoshida ishlarni tuzatuvchi maslahatchi va dabirlardan hech kim qolmadi va
qo’shini parchalanib ketdi
NASR O’G’LI MUHAMMAD
Ulug’vor amir uch yuz o’ttiz birinchi yilning sha’bon oyida Xuroson
viloyatiga hokimlik qilib o’tirdi. U o’n ikki yilu uch oy podshohlik qildi va uch
yuz qirq uchinchi yilning rabiul-axir oyida vafot etdi. U hokimlikka o tirgach,ʻ
boshqaruvchi lavozimini Ahmad al-Hakimning o g li Abu-l-Fazl Muhammadga
ʻ ʻ
topshirdi., u Buyuk Hakim deb atalardi. Saroy a’zolariga (Abu Muhammad Nuh)
maoshni qo’lda taqsimladilar. Abu-l-Fazl (Muhammad) yaxshi qoidalar va
odatlarni o’rnatgan. Abu-l-Abbos Ahmad Hamaviya o’g’li
u shonli amirdan
qo’rqardi, chunki baxtiyor amir hayot chog’ida Nasrning o’g’li Ismoilni taxtga
vorisi qilib qo’ydi, Hamaviyya o’g’li Ahmad esa uning yonida vaqtinchalik
hukmdor edi. 9
. Dushmanlar Nasr o’g’illari Ismoil bilan Nuh o’rtalariga nifoq
soldilar. Ismoil Nuh alayhissalomdan oldin vafot etdi va bu g’azab Ulug’ zotning
qalbida qoldi. Hamoviya o’g’li Ahmad qo’rqib ketdi va Baxtli amir unga: “Agar
menga biror narsa bo’lsa, Nuh sen bilan til topishmaydi”, dedi. Shonli amir
hukmronlikka o’tirgach, Hamaviya o’g’li Ahmad Jayhunni kechib, Amuiyga kelib
yashirinibdi. Bir yildan so’ng hisob-kitob qilishdi – Hakim saroy a’yonlariga
oltmish toq marta ming ming diram berdi, lekin hech kim qanoat qilmadi va
xazinalar bo’sh bo’lib chiqdi; arboblar shikoyat qildilar.
Hakimning ojizligi, zaif tushunchasi oshkor bo’ldi. Uch yuz o’ttiz birinchi
yilning Zulhijja oyida Nasa tumanida zilzila bo’lib, ko’plab qishloqlar vayron
bo’ldi. Vayronalar ostida besh mingdan ortiq odam halok bo’ldi. Shonli Amirga
Tagi al-Madjetning o’g’li Muhammadning taqiqlangan nutqlari haqida gapirib
berdi. Amir uni va o’g’lini o’ldirishni buyurdi. Amir Nuh uch yuz o’ttiz uchinchi
yili Marvga kelganida, Hamaviyya o’g’li Ahmadga [bu haqda] xabar berilmadi. U
bexosdan uydan chiqib ketdi, uni ushlab, Nuhning yuziga olib kelishdi. Nuh uni
9
Abu Muhammad Nuh b. Nasr - Somoniylar, 331/943 yilda taxtga o'tirgan, 343/954 yilgacha hukmronlik qilgan
(Bosvort. Muslim Dynasties, 145-bet
30

hollarda Gardizi tilga olgan shaharlarning nomlarini Tumanskiy qo’lyozmasida
ham uchratamiz, lekin faqat Gardisi biz hech bo’lmaganda taxminan shaharlarning
joylashishini aniqlashimiz mumkin bo’lgan yo’nalishlarni beradi. Gardiziy
tomonidan aytilgan turkiy qabilalar haqidagi xabar XII asrning noma’lum muallifi
tomonidan “Solnomalar kodeksi” (“Mujmal at-tavarix”) da qisman takrorlangan.
Muhammad al-Avfiy 12 (XIII asr) ning “Latifalar va yorqin hikoyalar to’plamida
Sharqiy Yevropa xalqlariga kelsak, Gardiziyning asosiy manbasi, aftidan, Ibn
Ruste bo lgan, ammo u hech qayerga murojaat qilmaydi. Ibn Ruste va Gardiziy Ibnʻ
Xordodbeh asaridan teng foydalangan bo’lishlari mumkin, ayniqsa Gardiziy
keltirgan ba’zi ma’lumotlarni arab muallifidan uchratmaymiz. Gardizi uslubi juda
sodda va bu borada hech qanday qiyinchilik tug’dirmaydi. Asosiy qiyinchiliklar
qo’lyozmada kech kelib chiqishiga qaramay saqlanib qolgan ko’p sonli arxaik so’z
va shakllardadir (bu zul-hijja 1196/1782 yil noyabrga tegishli. Kotib ba’zi so’z va
shakllarni tushunmagani aniq, tegishli joylarda matn tanib bo’lmas darajada
buzilgan. Matnni yaratishda men Tumanskiy qo lyozmasi (T), “Solnomalar
ʻ
kodeksi” (M) qo lyozmasi, de Gue 13 (IR) nashridagi Ibn Ruste asari va Ravertiy
ʻ
keltirgan Ibn Xordodbehdan parchadan foydalandim. (R). Tuzatishlar va
taxminlarning muhim qismi K. G. Zalemanga tegishli bo’lib, u hali ham
qo’lyozmada bo’lganida men bilan butun matnni o’qishga rozi bo’ldi
17

etib Kobulni oldi. 4
Basraga borib, Basra aholisiga soliq slogan.Ammo U Basra
aholisidan g’azablandi, chunki ular u ustidan g’alaba qozonishdi. U yerdan
Seyistonga qaytib keldi. 257-yilda Yoqub Hirot va Karruhga boradi xorijiy
Abdarrahmonni qamal qildi. Abdarrahmon o’sha qamalda mag’lubiyatga
uchragach, Muhsin o’g’li Mahdiy, Navla o’g’li Muhammad, Mujib o’g’li Ahmad,
Mujib o’g’li Tohir kabi bir qancha boshliqlar bilan rahm so’rash uchun chiqdi. U
yerdan Pushengga borib, u yerda Husayn o’g’li Tohir o’g’li Tohirni tutib, yana u
yerdan Seyistonga qaytib keldi. Abdulloh, Solih Sag’zi o’g’li va uning ikki ukasi
Fazl Laysning o’g’li Yoqub bilan janjal bo’ldi. Abdulloh Yoqubni qilich bilan
urib, yarador qildi. Shu sababdan uch aka-uka ham Seyistonni tark etib, Tohir
o’g’li Muhammaddan panoh so’rab Nishopurga kelishdi. Yoqub xat yozib, ularni
ekstraditsiya qilishni talab qildi, lekin Tohirning o’g’li Muhammad buni
bajarmadi. Yoqubning o’zi ular uchun Xurosonga kelib, Tohir o’g’li Muhammadga
elchi yubordi. Yoqubning elchisi paydo bo’lib, ekstraditsiya qilishni talab qila
boshlaganida, Muhammadning hojisi: “Qabul yo’q, chunki amir uxlab yotibdi”,
dedi. Yoqub akalari bilan Gurganjga jo’nab Nishopur va Abdulloh Sakziyga hujum
qildi. Yoqub Nishopurdan uch yurish yo’lida Farhadonga yetib borgach, Ahmad
o’g’li Ibrohimdan boshqa hamma sarxonlar va Muhammadning jiyanlari unga
ta’zim qilishdi. Yoqub ular bilan Nishopurga yetib bordi va Tohir o’g’li
Muhammad Yoqub huzuriga Solih Marveziy o’g’li Ibrohimni elchi qilib yuborib:
“Agar mo’minlar hukmdorining buyrug’i bilan kelgan bo’lsang, nizomni taqdim et
xalifaning farmoni bo’ldiki, viloyatni senga o’tkazaman, bo’lmasa, ketgin”.
Yoqub namozxon gilam ostidan qilich chiqarib, dedi: “Mana mening nizom
va bayrog’im”. Yoqub Nishopurga yetib kelib, Shodyaxgajoylashdi .
Muhammadni
ushladi, oldiga olib keldi, qattiq tanbeh berdi va barcha xazinalarini tortib oldi.
Muhammadning qo’lga olinishi 259-yil shavvol oyining ikkinchi kuni sodir bo’ldi.
Tohiriylar mulkini olib, Seyistonga qaytib keldi. Tohirning o g li Muhammadʻ ʻ
yetmish kishi bilan ushlandi. Muhammad xalifa Muvaffaq davrigacha asirlikda
qoldi Dayr al-Aqulda Yoqubni yenga olmadi ikki yuz oltmish uchinchi yilning
4
Piruz (Firuz), al-Husayn ibnning mijozi. Abdulloh al-Anbariy asli zodagon forslardan. U Hajjoj bilan jang qildi,
favqulodda jasorat ko‘rsatdi, bu kurash epizodlari “Ta’rih-i Siston”da (61-bet; 393, 58-band) berilgan
22

II Bob. Zayn al axbor asarida Movarounnahr va Xurosondagi
hukmdorlar tarixi.
2.1 Zayn al axbor asarida Tohiriylar va Safforiylar davlati
hukmdorlari haqida ma’lumot
Asarning ushbu bobida to’liqligicha xurosonda hokimlik qilgan arab
hukmdorlari, safforiylar xonadoniga tegishli hukmdorlar, tohiriylar sulolasi,
somoniylar va g’aznaviylar davlati hukmdorlari haqida ma’lumot beriladi. Ushbu
hududlarda faoliyat ko’rsatgan har bir davlat hukmdorlari nomma nom tartib bilan
sanab o’tilgan. Ular davlatda yuritgan siyosati, harbiy yurishlari va aka ukalar
o’rtasidagi taxt talashuvlari masalalariga qisqacha to’xtalib o’tiladi. Men esa kurs
ishining ushbu qismida aynan tohiriylar va somoniylar davlatidagi hukmdorlarga
to’xtalib o’tmoqchiman. IX- XIII asrlar - rivojlangan o’rta asrlar bo’lib, o’zbek
xalqi davlatchiligi tarixida turli sulolalarning boshqaruv usullari va ma’muriy
tizimiga xos qonuniyatlar hamda xususiyatlar rivoj topgan. Arab xalifaligi
hududida mahalliy xalqning hukmron ma’murlar zulmiga qarshi qo’zg’olonlari avj
olgach, xalifalik o’zlariga sodiq mahalliy zodagonlarni tobe yerlarni boshqarishga
jalb qila boshladilar. Shu munosabat bilan Xurosondagi Tohiriylar xonadoni
kuchayadi. Sijiston (Seiston) hokimi Abdumuhammad Talxa ibn Abdulloh qo`lida
Husayn va Tohir degan farzandlari Hirot viloyatidagi Bushanj shahrini
boshqarishgan. Ma`lumki, Xorun ar-Rashid (786-809) vafotidan keyin uning
o`rniga katta o`g’li Amin xalifa bo`ldi. Xuroson noibi bo`lib turgan uning kichik
o`g’li Abdulla (keyin Ma`mun laqabini olgan) hokimiyat uchun kurashda Tohir
yordamidan foydalanadi. So’ngra Ma’mun Xurosonni ikki yuz beshinchi yil
shavvol oyida Mus’ab o’g’li Husayn o’g’li Tohirga berdi. Tohir qo`mondonligida
qo`shinlar Amin lashkarini tor-mor keltiradi. 813 - yili Ma`mun Bag’dodni
egallagach, Tohirni sipahsolor etib iayinlaydi. 821- yilda esa Tohir Xuroson
viloyatiga noib bo`ladi. 822 - yili Tohir o`ldirilgach, uning o`g’li Talxa 2
(822-828)
2
Talha. Tohirning Xurosondagi vorisi Tohir 213/828 yilda vafot etdi (Ta'rih-i Siston, 186-bet
va keyingi; Bartold, Tohiridlar, 508-bet).
18

Abdullohning o’g’li Tohir uchun mo’ljallangan edi. So’ng Mo’’tazid
Mug’alafirning o’g’li Amr Ja’farga hojib yubordi. Ja’farning hadyalar ro’yxatini
Amr yetkazdi. Lays o’g’li Amr o’sha ro’yxatni o’qiganida, barcha sovg’alar ichida
unga eng ko’p Moverannahr mukofoti yoqdi. Ja’far Muktafi Ali huzurlariga
borgach
xalifa Mo’’tazidning o’g’li, Sulaymon o’g’li Ubaydallohga, va Badr al-
Kabiru
va o tirdi. Va ular Reyda edilar. Ular darrov Moverannahrga maqtovʻ
yorlig’i yozib, Abu Sajning g’ulomi bo’lgan Nasr Muxtariy hamrohligida unga
jo’natdilar. Ja’far esa maqtov yorlig’i va bayrog’i bilan Amrning huzuriga bordilar.
Sovg’alar orasida ettita libos va bitta kesilgan bizna bor edi. marvaridlar bilan
tikilgan va qimmatbaho toshlar bilan qadalgan mato, yahontlar va qimmatbaho
toshlar bilan bezatilgan toj; o’n bitta ot, ulardan o’ntasi zarhal egar va ot kiyimli,
biri oltin egar, jilovli va yakhontlar va ot liboslari bilan. marvaridlar. Egar va egar
kishanining hammasi ham marvaridlar bilan bezatilgan, otning to rt oyog iga oltin
ʻ ʻ
taqa kiygan; va ko’proq ko’p sandiqlar. Keyin bu sovg’alarning hammasi Ja’far
Amrga hadya qilindi va sandiqlar Amrning saroyiga yig’ilib qo’yildi. Ja’far o’sha
choponlarni birin-ketin Amrga kiydi. Birini kiyib, Amr ikki rakat namoz o’qib,
shukr qildilar. Keyin Ja’far unga Moverannahrning nizomini qo’ydi. Amr: «Bu
haqda nima qilaman? Axir, bu egalikdan tortib bo’lmaydi. Ahmad o’g’li
Ismoilning qo’llari faqat mingta silagan qilich yordamida».
“Sen shuni xohlading, – javob qildi Ja’far, – endi o’zing yaxshi bilasan. Amr
maqtov maktubini olib, o’pib, peshonasiga qo’yib, oldiga qo’ydi. Ja’far ketdi.
Keyin Lays o’g’li Amr ilg’or polkga Bashar o’g’li Muhammad, Sharvin o’g’li Ali
va Uzun Ahmadni yubordi. Ahmad o’g’li Ismoilga. Ahmad o’g’li Ismoil Zemmga
ketayotganda daryodan o’tib, ularning oldiga borib, jangga qo’shildi. Lenki Ahmad
Ahmadning o’g’li Ismoil shafqatiga taslim bo’ldi, Bashar o’g’li Muhammad
qochib ketdi, qo’shin uni izlashga ketdi va bu mag’lubiyatda yetti ming kishi bilan
halok bo’ldi, Ali Sharvinning o’g’li qo’lga olindi. Ikki yuz sakson oltinchi yil
shavvol oyining o’n sakkizinchi kuni dushanba edi.
Sharvin o g li Ali asirga olinganda, Ahmad cho qqi uni o ldirmaslikni
ʻ ʻ ʻ ʻ
so rab, o limgacha Buxoro zindonida saqlaydi. Ahmad o’g’li Ismoil Buxoroga
ʻ ʻ
25

qo’yilmagan. Ushbu asarning ham hozirga qadar o’zbek tilidagi nashri
yaratilmagan, ammo shu paytgacha rus ingliz va boshqa tillardagi nusxalari
bizgacha yetib kelgan. Asarni o’rganish asosan XVII-XIX asrlar davomida olib
borilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish,ikki bob, to’rtta bo’lim va
xulosadan iborat.
4

Xulosa.
Kitob haqida umumiy xulosa beradigan bo’lsam ushbu asar o’rta asrlar
xususan XI asrga tegishli o’rta osiyodagi davlatlar haqida qimmatli ma’lumotlarni
beruvchi manbalardan biri hisoblanadi. Ammo fors tilida yaratilganligi sababidan
bizga faqatgina rus tilidagi tarjimalari yetib kelgan va shu davrga yetib kelgunga
qadar ushbu asarni tarjima qilish uchun turli davlat olimlari ter to’kkanlar. Ushbu
kurs ishi esa tarixchi eronshunos olim K. Andersning 1965-yilda nashr qilingan
tarjimasi asosida yozildi. Ushbu asar tarjimasining bizgacha yetib kelishida
olimning shogirdi, institut katta ilmiy xodimi, filolog L. M. Epifanovaning ham
xizmati katta. Barcha qo’shimcha ishlar u tomonidan amalga oshirilgan.
A.K.Andersning tarjimaga so’zlagan so’zboshisi to’liq emasligini hisobga olib L
Epifanova unga o’zining muqaddimasini qo’shib unda muallif va uning ijodi
haqidagi ma’lumotlarni tizimlashtirgan.Ammo bu tarjima to’liq bo’lmay asarning
faqatgina beshinchi qismi haqida ma’lumotlar keltirilgan.Aslida zayn al axbor
ya’ni xabarlar ziynati asarining to’liq variant besh qismdan iborat bo’lib uning 1-
qismi Eronning afsonaviy pishdat va kayoniylar sulolasi tarixi haqida,2-qismi
sosoniylar sulolasi tarixi haqida 3-qismi Muhammad payg’ambar tarisi haqida 4-
qism Xalifalar tarixi va so’nggi kurs ishida yoritib o’tilgan 5-qism Xuroson arab
hokimlari Tohiriylar Safforiylar Somoniylar va G’aznaviylar tarixiga
bag’ishlangan.Bu ma’lumotlarni o’rganish har bir o’zbek insonning burchi deb
bilaman axir o’zi yashab turgan makonda qanday insonlar istiqomat qilib
kelganini,biz uchun nimalar qoldirganiyu bizgacha yetib kelolmagan narsalarning
sababinin bilish,hozirgi sharoitga yetib kelgunga qadar o’lkada nimalar sodir
bo’lganiyu qay tarzda boshqarilganini bilish bizda o’zligimizni angash uchun
yordam bo’ladi degan umiddaman.
36

bayroq yetib kelgach, Ahmad o’g’li Ismoil Horun o’g’li Muhammadni yubordi.
Shunday qilib, u Gurganj va Tabaristonni egallaydi. Zayd o’g’li Muhammadni
tutdi, va Ismoilga yubordilar. Ismoil Gurgon va Tabaristonni Horun o’g’li
Muhammadga berdi. Oradan qisqa vaqt o’tgach, Horunning o’g’li Muhammad
isyon ko’tardi va Ismoil u bilan muomala qilishga qaror qildi va Rayga ko’chib
o’tdi.
Horun o’g’li Muhammad ikki o’g’li bilan asirga olingan. Bu g’alaba ikki
yuz sakson to’qqizinchi yili rajab oyining o’n yettinchi kuni bo’ldi. Ismoil ortiga
qaytib, Nishopurga keldi va Sahl o’g’li Ahmadni o’sh hududda qoldirdi. Bu vaqtda
Mo’’tazid vafot etdi va Muktafiy xalifa bo’lib o’tirdi. Xuroson Ismoilga, undan
keyin o’g’li Ahmadga maqtov maktubi yo’lladi U Xurosonga maqtov yorlig’i va
bayroqni Abdassamad o’g’li Muhammad hamrohligida Qazvinning Ray shahriga
maqtov yorlig’i yubordi. Zengan uni Xuroson mulkiga qo’shib qo’ydi.
Abdassamadning o’g’li Muhammad Nishopurga yetib kelganida, Ismoil uni
hurmat qilib, uch yuz ming direm bilan mukofotlab, ko’plab sovg’alar bilan
qaytarib yubordi. Keyin Ismoil Ray ustidan hukmron hokimiyatni Ishoq o’g’li Abu
Solih 6
Mansurga topshirdi., Mansur esa Sahl o g li Ahmadga sarhanglik lavoziminiʻ ʻ
berib, uni qo riqchi boshlig i etib tayinladi va Mansurning boshi og rimasligi
ʻ ʻ ʻ
uchun butun qo shinni o z zimmasiga olishni buyurdi. Ismoil Gurganni o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ahmadga, Tabaristonni Muhammadning o g li Abu-l-Abbos Abdullohga berdi.
ʻ ʻ va
o’g’liga hamma ishda Abdulloh bilan yarashishni va hech narsada unga qarshilik
qilmaslikni buyurdi. Keyin Ibn Jaston bilan urushmagani uchun o’g’lini
Gurgandan chetga qo’ydi. Ibn Jaston Nuh o’g’lidan mag’lub bo’ldi .
Katta Pars
o’g’li Ahmadga berdi. Ahmad o’g’li Ismoil ikki yuz to’qson beshinchi yil safar
oyining o’n to’rtinchi kuni chorshanbaga o’tar kechasi vafot etdi. Unga "Marhum"
faxriy unvoni berildi. 7
6
Abu Solih Mansur Ishoq Ismoil ibnning jiyani. Ahmad Ismoilning vorisi Ahmad b.
Ismoilo 299/911 yilda Sistonda hokimlikni qabul qildi. (Ta’rih-i Siston. S. 282, 284 va
davomi).
7
Abu-l-Abbos Ahmad b. Hamaviya - 335/946 yilda vazir Nuh Abu-l-Fazl Muhammad qurboni bo'lgan harbiy
partiya rahbari (Bartold. Turkiston. B. 307)
28

Gardiziyning Zayn al-axbor asari manba sifatida
Reja:
Kirish
I Bob. Muallif hamda asar haqida umumiy ma’lumot.
1.1 Abu Said Abdulhay Gardiziy haqida qisqacha ma’lumot
1.2 “Zayn al axbor asarining yaratilish va bizgacha yetib kelish tarixi
II Bob. Zayn al axbor asarida Movarounnahr va Xurosondagi
hukmdorlar tarixi.
2 .1 Zayn al axbor asarida Tohiriylar va Safforiylar davlati hukmdorlari
haqida ma’lumot
2.2 Somoniylar va G’aznaviylar davlati hukmdorlarining Zayn al axbor
asarida yoritilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlarbetlar
2

uslub va tilda, hatto mafkuraviy mazmunda ham turli o’zgarishlar kirituvchi
voqealar ta’sir etmay qolmas edi. Muallif matni va mavjud ro’yxatlarni o’rganish
asarning yozilish tarixi va hayotini o’rnatish bilan to’xtamaydi, matndagi barcha
o’zgarishlar tushuntirilishi kerak. Yarim asr avval mavjud bo’lgan amaliyotdan
farqli o’laroq, avvalo qadimiy qo’lyozmani bosma shaklda nashr etish, so’ngra uni
tadqiq qilish va o’rganish, bizning zamonamizda boshqa usulga amal qilish kerak.
Birinchi navbatda, qo’lyozma asar har tomonlama o’rganilishi kerak, so’ngra
“Zayn al-axbor” ning nashr qilingan qismlarida yo’l qo’yilgan kamchiliklar
ma’lum qoidalarga lozim darajada rioya qilinmaganligi bilan bog’liq. Bu kitobda
Gardiziy asarining faqat beshinchi, asosiy qismining rus tiliga tarjimasi, fors tilini
yaxshi bilmaydigan tarixchilar uchun o rta asrlar Markaziy Osiyo, xususan,ʻ
Movarounnahr va Xuroson haqidagi ma lumotlarni kengaytirish maqsadida o rin
ʼ ʻ
olgan. Arab hokimlari hukmronligi davrida hozirgi Afg onistonning shimoliy
ʻ
qismi asosiy Balx shahri, shuningdek, Marv viloyatini o z ichiga olgan. “Zayn al-
ʻ
axbor” kompozitsiyasi (“Yangiliklar ziynati”) Abu Said Abdalhayy az-Zahhoq
Mahmud Gardiziy tomonidan 1050-1052 yillarda Xurosonda fors tilida yozilgan.
Bu juda katta hajmli qo lyozma turli mazmundagi ko plab boblarni o z ichiga
ʻ ʻ ʻ
oladi, jumladan, Fors shohlarining islomgacha bo lgan tarixi, Muhammad
ʻ
alayhissalom va xalifalar tarixi 423/1032 yilgacha, Xurosonning arablar istilosidan
to 432 yilgacha bo lgan batafsil tarixi, yunon fani, xronologiyasi va turli
ʻ
xalqlarning diniy bayramlariga oid alohida boblar, turklar (O rta Osiyoda),
ʻ
Hindiston va boshqalar haqidagi tarixiy-geografik mazmundagi boblar. Gardiziy
o z asarini G aznaviylar Zayn al-Milla Abdarrashid Sulton Mahmud (440/1049 -
ʻ ʻ
444/1053), uning nomi Gardiziy o’z asarida bir necha bor tilga olinib, unga duo
qo’shgan: ***” saltanatini uzaytirsin” Shunga asoslanib, yozilish vaqti 1050-1052
yillarda "Zayn al-axbor" ham tashkil etilgan. (Abdarrashid 1053 yilda Sulton
Mahmudning g’ulomi To’g’rul qo’lidan vafot etgan. G’azna davlatida u 57 kun
hukmronlik qilgan ammo Gardiziy hech qayerda na To’g’rul, na uning qo’zg’oloni
haqida gapirmaydi va shuning uchun u o’z asarini 1053 yilgacha yozgan va uni
Abdarrashid taxtga o’tirgan yili 1049 yildan oldin boshlagan). Gardizi ham o’z
14

rajab oyida Muhammad ozodlikka erishdi. Keyin Yoqub Forsga qarab yo’l oldi,
Fors va Ahvozni egalladi
va Bag’dodga yurish qildi. U Bag’dodga borib,
Mo’tamidni xalifalikdan chetlatib, Muvaffakni qamoqqa tashlamoqchi edi. Ammo
bu haqda Muvaffak Ya’qub Muvaffakga yashirincha xat yozadi, Muvaffak esa
o’sha maktublarni Mo’tamidga topshirdi, to Ya’qub Bag’dod yaqinidagi Dayr ul-
Akulga, Furot daryosining bir kanaliga yetib, u yerda qo’shin joylashtirdi.
Muvaffak Dajla suvini uning ustiga ochishni buyurdi va Ya’qub lashkarining
ko’pchiligi halok bo’ldi. U muvaffaqiyatsizlikka uchradi va orqaga qaytdi. Uning
kasali uni sharmandalikdan asrab qoldi, Jundishopurga yetganda
diareyadan vafot
etgan. U hech qachon dushmanlardan mag’lubiyatga uchramagan va unga nisbatan
hech kimning hiylasi o’tmagan edi. Uning vafoti ikki yuz oltmish beshinchi yil
shavvol oyining o’n to’rtinchi kuni, shanba kuni sodir bo’ldi.
Keyin Mo’tamid va Muvaffaq Xuroson, Siston va Forsni Lays o’g’li Amrga
berdilar, Jundishopurlik Amr Forsga va u yerdan Hirotga ketdilar. Lays o’g’li Amr,
eng yaxshi va mukammal tarzda Xuroson boshqaruvini o’z qo’liga oldi va hech
kim ilgari bunday yo’lni o’z zimmasiga olmaganidek, qoida bo’yicha saroy
qatag’onini amalga oshirdi. Va ular aytadilarki, Lays o’g’li Amrning to’rtta
xazinasi bor edi: bitta qurol xazinasi va uchta pul xazinasi doimo u bilan birga
bo’lgan.
Bir diniy sadaqa, yillik so’rov va shunga o’xshashlardan yig’ilgan pul
xazinasi, armiya uchun maosh sifatida sarflangan, ikkinchisi g alla ekinlari va yer-ʻ
mulklardan yig ilgan va hovli, oshxona va shunga o xshash narsalarga sarflangan
ʻ ʻ
o z pullari xazinasi, uchinchisi, tasodifan va dushmanlar tomoniga suyangan saroy
ʻ
amaldorlarining qimmatbaho buyumlarini tortib olishdan daromad olganlar
xazinasi. U saroy amaldorlari, xabarchilar, elchilar va shunga o’xshashlarga
mukofot sifatida sarflangan. Amr, Laysning o’g’li, saroy zodagonlari va
qo’shinlari ishlarida juda tirishqoq edi va har uch oyda ularni mukofotlashga qaror
qildi. U nihoyatda ehtiyotkor edi va qimmatbaho narsalarni olib qo’yganida,
birovning mulkini tortib olgani uchun kechirim so’radi. Aytishlaricha, bir kuni
Amr huzuriga Basharning o’g’li Muhammad keldi.
Mukofotlar xazinasida pul
23

1782 yil noyabr oxirida amalga oshirildi. Ushbu ro’yxatlar ustida ishlagan olimlar
Bodleian ro’yxati Qirol kolleji kutubxonasi ro’yxatining nusxasi degan xulosaga
kelishdi. Ikkala qo’lyozmadagi matn holati haqida biroz keyinroq to’xtalib
o’tamiz.
1 Eron afsonaviy pishdat va Kayoniylar sulolalari tarixi
2 Sosoniylar sulolasi tarixi
3 Muhammad payg’ambar tarixi
4 Halifalar tarixi
5 Xuroson arab hokimlari, shuningdek, Tohiriylar, Safforiylar,
Somoniylar va G’aznaviylar tarixi (1042 yilgacha)
Gardiziy asarida yuqorida tilga olingan besh qismdan tashqari turkiy
qabilalar va Hindistonga oid yana ikkita alohida bob, zardushtiylarning diniy
bayramlari haqidagi boblar mavjud.
O’tgan asrning saksoninchi yillarida Gardiziy kitobidan ilmiy foydalanishga
asos solgan yevropalik sharqshunos olimlardan birinchisi ingliz mayori Raverti
bo’lib, u o’sha davrda Umar Minhod-Jaddin Juzjoniyning “Tabaqat” asarini
tarjima qilish ustida ishlayotgan edi. Bibliotheca Indica uchun. Ushbu tarjimani
eslatmalar bilan ta’minlash uchun unga "Zayn al-axbor" kerak edi. Raverty bu
qo’lyozmada qanday qo’lyozma ishlatganligi noma’lumligicha qolmoqda. Ushbu
kitobning nashri va tarjimasining o’zini qoniqarli deb bo’lmaydi.
V.V. Bartold o’zining mashhur “Turkiston mo’g’ullar istilosi davrida”
asarida Gardiziyning “Zayn al-axbor” asarini manbalar qatoriga kiritgan.
Qo’lyozmani ko’zdan kechirgandan so’ng, Bartold darhol yangi fors tilidagi
qadimiy yodgorlik bilan shug’ullanayotganini aniqladi, biroq u muallifning
shaxsiyati va hayoti haqidagi tafsilotlarni aniqlay olmadi. Muallifning ismi-sharifi,
uning asari 1050-1052 yillarda yozilgani va Gardizi uni Sulton Abdarrashid
M as’ud o’g’li Maudud vafotidan keyin taxtga o’tirgan Mahmud G’azn av iy.V.V.
Bartold keyingi tadqiqotlarda o’zini kuchli qo’llab-quvvatlash uchun, birinchi
navbatda, “Zayn al-axbor”ni yaratishda muallif qanday manbalardan
foydalanganligini aniqlashi kerak edi. Ma lum bo lishicha, Gardiziy matni ba ziʼ ʻ ʼ
9

ko’rib, undan voz kechmadi, faqat yaxshi so’zlarni aytdi, yaxshi umidlar qildi,
sog’lig’ini so’radi va unga oylik nafaqa tayinlashni buyurdi, chunki u amaliy odam
edi. Keyin marvlik amir Ahmad 333-yilning rajab oyida Nishopurga borib, ellik
kun yashadi. U zotning huzuriga bir olomon raiyat kelib, Abu Ali (Ahmad)ning
yomonligidan va hokimlarining zulmidan shikoyat qildilar. Shuning uchun
ulug’vor amir uni o’z lavozimidan ozod qildi. Bir necha yildan so’ng amir
kasalikka chalinadi va uch yuz qirq uchinchi yilning rabiul-axir oyida o’sha
kasallikdan vafot etdi.
Nasr o’g’li Nuhning to’rt o’g’li bor edi: Abdulmalik, Ahmad, Nasr va
Abdulaziz. Ularga birin-ketin bay’at qilishlarini buyurdi. Eng kattasi Abdulmalik
bo’lib, uch yuz qirq uchinchi yilning rabi’ul-axira oyida hukmronlikka o’tirdi va
Uzayr o’g’li Abu Mansur Muhammadni vazir qilib tayinladi. Bu to’rt aka uka
sulola boshqaruvidagi so’nggi hukmdorlar hisoblanishadi.
G’aznaviylar sulolasi
Bu davlatning qamal toshini Alptakin qo’ydi. Sabuqtakin davrida g’aznalilar
quyoshi chiqqan bo`lsa, Mahmud G’aznaviy podsholigi yillarida eng porloq va
qudratli kunlarni o’z boshidan kechidi. X asrga kelib G’azna shaxrining mavq е i
har tomonlama ortdi va turkiy sarkardalarning diqqatini o`ziga torta boshladi.
G’azna mamuriy-siyosiy jihatdan somoniylarga qaram edi. Biroq G’azna
hukmdorlari aloxida mustaqil davlat bo`lib ajralib chiqish ishtiyoqi bilan
yashaganlar. Bu ishga birinchi marta astoydil kirishgan shaxs somoniylar
lashkarboshisi turk g’ulomlaridan bo`lgan Alptakindir. U 962 yilda mahalliy
hokimni ag’darib tashlab G’az-nada o`z hukmronligini o’rnatdi. G’aznada,
hokimiyatni qo’lga olib mustaqil davlat barpo etishga ikkinchi marta urinish 977
yilda g`oyatda qobiliyatli va idrokli xukmdor Sabuqtakin tomonidan amalga
oshirildi. Sabuqtakin Alptakinning g’ulomi bo’lib, uni Alptakin Nishopur shaxrida
qul bozoridan sotib olganligi ta’kidlanadi.
Mahmud G’aznaviy va uning o’g’li Masud d е vonxonasida xizmat qilgan
tarixchi olim Abul Fazl Bayhaqiy «Masud tarixi» kitobida qiziq bir voq е ani
k е ltiradi. Uning yozishicha, bu xikoyani hijriy 450 (milodiy 1057) yilning yoz
31

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. O’zbekiston o’rta osiyo davlatlari ichida
o’zining boy va qadimiy tarixiga ega bo’lgan davlatlardan biri. Osiyodagi
insoniyat paydo bo’lgan ilk hududlardan biri hisoblanadi. O’zbek xalqi o’z tarixi
bilan qancha faxrlansa arziydi.Bundan tashqari shu yurtda yashayotgan har bir
inson o’z tarixini yashab turgan vatanida qadimda qanday aholi yashaganligi
kimlarning avlodi ekanligini bilishi burchi deb o’ylayman.Mustaqillik esa har bir
vatandoshimizga mana shu burchini bajarishi o’zining haqiqiy tarixidan voqif
bo’lish,dunyoda hech bir xalqdan kam emasligini anglash imkonini berdi
Yurtimizda yashagan har bir bobokalonimiz tarixiga qiziqish bilan qaraymiz.
Ayniqsa o’rta osiyo tarixida ilk uyg’onish davrini boshlab bergan IX-XII asrlarda
yashab ijod etgan allomalarimizning hayot yo’li, asarlarini o’rganish har bir
tarixchi uchun qiziqarli deb bilaman. Kurs ishining dolzarbligi ham aynan bu
asarning ilk o’rta asrlar tarixiga bag’ishlanganligi va shu paytgacha hali o’zbek
tiliga tarjima qilinib o’quvchiga tadim qilinmaganligidir. Shu sababdan ham asar
ichidagi voqea hodisalarni o’quvchiga tushunarli tarzda yetqizib berish muhimdir.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining bosh maqsadi o’rta
osiyo xususan Movarounnahr va Xurosonda XI XIV asrlarda mavjud bo’lgan
davlatlar va ularda hukmronlik qilgan sulolalar tarixini aniq va tushunarli tarzda
yoritish,o’sha davr siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan sulola va undagi
hukmdorlar haqida atroflicha ma’lumot berish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti bu zayn ul axbor
asarining beshinchi bo’limi ya’ni Xurosondagi arab hokimlari, shuningdek,
Tohiriylar davlati, Safforiylar davlati, somoniylar davlati va G’aznaviylar
davlatining 1042-yilgacha bo’lgan tarixi hamda ushbu asarning yaratilib bizgacha
yetib kelishi uchun qilingan ishlar.
Mavzuni o’rganilganlik darajasi. O’rta asrlar tarixining turli davrlariga oid
hozirgi zamon tadqiqotchilarining ko’pgina ilmiy va ilmiy ommabop adabiyotlari
mavjud. Ushbu ilmiy tadqiqot ishlariga asos bo’lgan manbalarni o’quvchilar
ommasiga tushunarli tarzda nashr qilib yetkazish ishlari yaxshi yo’lga
3

jo’nadi va Siston qo’shini mag’lub bo’lib, Amrga qaytib, Nishopurga keldi. Uni
ko’rgan Amr vahimaga tushdi va juda xafa bo’ldi. Ular: “Ey amir, bundan ham
zo’r taom tayyorlandi. biz hozirgacha faqat bitta piyola yedik, shuning uchun siz
aytasiz: kim jangchi bo’lsa, qolganini borib ye! Amr oyat. So’ngra Lays o’g’li Amr
qo’shin tuzib, qurol-yarog’ tarqatib, ko’plab texnika bilan Nishopurdan
Moverannahrga yo’l oldi. Balxga yetib kelib, Ahmad o’g’li Ismoil bilan uchrashdi.
Ular jang qildilar va ko’p vaqt o’tmay, Lays o’g’li Amr mag’lub bo’ldi va Amr
qo’shini qochib ketdi. Lays o g li Amrning parvozi chog ida, asirga olinib, Ahmadʻ ʻ ʻ
o’g’li Ismoilning huzuriga olib kelindi. Amrning bu mag’lubiyati 287-yilning
rabiul-avval oyining seshanba kuni sodir bo’ldi. Ismoil uni darrov Samarqandga
jo’natadi. [Bu haqda] xabar Mo’’tazidga yetib borgach, u juda xursand bo’lib,
Fatoh o’g’li Abdullohni Xurosonga jo’natdi. 288-yilda Samarqanddagi Ismoilaga
Xuroson uchun maqtov yorlig’i, bayroq, toj va ko’plab liboslar yuboradi. U
Ashnasni ham yubordi 288-yilda Samarqandga Ismoilaga bayroq, toj va ko’p
chopon yuboradi. U Ashnasni ham yubordi 288-yilda Samarqandga Ismoilaga
bayroq, toj va ko’p chopon yuboradi. U Ashnasni ham yubordi
Toki Ismoil Amrni
u bilan birga yuborsin. Amrni Bag’dodga kuzatib qo’yib, Mo’’tazodning huzurida
turganlarida, Mo’tazod: “Allohga hamdlar bo’lsinki, sizlar yomonlik jazosini
oldilar va qalblar amallar bilan tinchlandi sizniki. Va uni o’limgacha qamoqda
saqlashni buyurdi. Amr ikki yuz sakson to’qqizinchi yili vafot etdi.
2.2. Somoniylar
Somoniylar xonadoni hokimiyatining boshlanishi Xamitanning o’g’li
Saman-Xudat deb atalgan edi. U ruhoniy bo lib, zardushtiylik e tiqodiga e tiqod
ʻ ʼ ʼ
qilgan. Nasabnomasi: Saman-Xudat, Xamitan o g li, Nush o g li, Tamgasp o g li,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Shoul o g li, Bahrom Chubin o g li, Bahrom o g li, Kuzek o g li, Anfian o g li,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Kardor o g li, Dirkar o’g’li, Jom o’g’li, Chor o’g’li, Bestor o’g’li, Hadad o’g’li,
ʻ ʻ
Renjaxon o’g’li, Fir o’g’li, Feraul o’g’li, Som o’g’li, Baxrom o’g’li, Shasp o’g’li,
Kuzek o’g’li Jerdod, Sefrasp o’g’li, Kergin o’g’li, Milad o’g’li, Milad o’g’li
Meres, Merzvan o’g’li, Mihran o’g’li, Fadan o’g’li, Keshrad o’g’li, Sadsad o’g’li,
Beshdod o’g’li, Ixshin o’g’li, Fervin o’g’li, Vemam o’g’li, Arsatin o’g’li, Doser
26

Muhammad qo lida bo lib turgan paytda Tabariston va Gurganj isyon ko targan.ʻ ʻ ʻ
Muhammadning amakisining o’g’illari Tohir o’g’li Muhammadga hasad qila
boshlaydilar, Lays o’g’li Ya’qub bilan do’stlashib, uni Xurosonga hujum qilishga,
Muhammadni egallab olishga va o’zi Xurosonda o’tirishga undaydilar. Natijada
ikki orada jang kelibchiqadi, tabiiyki bu urushda Tohir o’g’li Muhammad
yengiladi va endi xurosonda hukmronlik qilish boshqa sulola vakillari qo’liga o’tib
ketadi.
Safforiylar davlati hukmdorlari
Endi esa Xurosonda hukmronlik qilgan keyingi sulola vakili haqida
ma’lumot bermoqchiman. Muaddal o’ g’li Lays o’g’li Yoqub noma’lum odam edi.
u Karnin qishlog’idan kelgan, Shaharga kelib, misgarlik hunarini tanladi, o qishga
ʻ
kirishdi va oyiga o n besh dirhamga yollanma ishchi bo lib ishladi. Uning hayot
ʻ ʻ
yo li to g ri edi, chunki u nimaga ega bo lmasin, u har doim saxiy bo’lib qolgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
odamlar bilan til topishdi va bundan tashqari, ehtiyotkor va jasur edi. Barcha
qarindoshlari uni hurmat qilishardi, u qanday ish bilan shug’ullanmasin, o’rtoqlari
orasida yetakchi edi. Misgarlik hunaridan so’ng u sargardonlikka ketdi, keyin esa
yo’llarda o’g’irlik va talonchilik qilishni boshladi. Keyin sarhang bo’lib, o’ziga
otryad topib, bora-bora amirlik darajasiga yetdi. Avval Solihning o’g’li Nasrdan
oldi. Basrada sarhanglik lavozimini egallab, Seyistonda amirlikni oldi. Seyiston
o’ziniki bo’lgach, yana joyida tinchlanmadi: “Tinchlansam, qo’limni bo’sh
qo’ymaydilar” der edi u. Basraga borib, Basrani qo’lga kiritdi. U yerdan om
Panjvay va Teginobodga ketdi
rootbil bilan jangda qatnashib, harbiy hiyla ishlatib,
rootbilni o’ldirdi va Panjwai Ruhadni oldi. U yerdan G’aznaga yo’l oldi,
Zobulistonni egalladi va Shahristonni vayron qildi
U Gardizga keldi, Gardiz amiri
bo lgan Xoqon o g li Muhammadning o g li Abu Mansur Afloq bilan urushib,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko p qotilliklar sodir etgan, toki odamlar aralashib qolgan. Abu Mansur garovga
ʻ
berib, Seyistonga har yili o’n ming dirham o’lpon jo’natishni o’z zimmasiga oldi.
U yerdan orqaga burilib, Balxga yo’l oldi. 256-yilda Bomiyonni egalladi va Balx
Naushadni vayron qildi Va Abbos o’g’li Dovud, Hoshim o’g’li, Baynjur o’g’li
qurgan binolarni vayron qildi. U yerdan qaytib, Kobulga yo’l oldi, Piruzni mag’lub
21

tomonidan amalga oshirilgan Gardiziy asari matnining to’liq tanqidiy nashri
keyinroq, 1968 yilda paydo bo’lgan va u tomonidan foydalanilmagan, shuning
uchun “Zayn al-axbor” tarjimasini nashrga tayyorlashda, tarjimani Habibiy nashri
bilan uzluksiz tekshirish amalga oshirildi. Barcha qo’shimcha ishlarni uning
shogirdi, institut katta ilmiy xodimi, t.f.n. filol. Fanlar L. M. Epifanova amalga
oshirgan. A. K. Arendsning tarjimaga so zlagan so zboshi to liq bo lmaganliginiʻ ʻ ʻ ʻ
hisobga olib, L.M.Epifanova unga o zining muqaddimasini qo shib, unda muallif
ʻ ʻ
va uning ijodi haqidagi barcha ma lumotlarni tizimlashtirgan.
ʼ
A. K. Arendsning so’zboshisi nashrda o’zi yozgan shaklda, hech qanday
tuzatish va o’zgartirishlarsiz saqlanib qolingan. To liq bo lmaganiga qaramay,
ʻ ʻ
unda o tgan asrlar qo lyozmalarini o rganish va nashr etish bo yicha A. K. Arende
ʻ ʻ ʻ ʻ
kabi tajribali eronshunosning qimmatli uslubiy ko rsatmalari mavjud. Atoqli rus
ʻ
sharqshunosi V. V. Bartold yangi fors tilida yozilgan yodgorliklarni o rganishni
ʻ
eng qadimgi davrlardan boshlagan. Bu yodgorliklarning aksariyati 11-asrga
tegishli. Hozirda sharqshunoslarda mavjud bo’lgan avvalgi yodgorliklar soni juda
oz bo’lib, asosan turli xil hujjatlarni ifodalaydi.
Bizning davrimizgacha yetib kelgan qo’lyozma yodgorliklar tarixiy asarlar
yoki badiiy asarlar yoki ilmiy asarlardir. Ularni o’rganib, V.V.Bartold shunday
xulosaga keldiki, bugungi kungacha saqlanib qolgan va ko’rsatilgan asr davomida
yo’qolgan barcha asarlarni hisobga olsak, XI asrni “fors adabiyotining oltin davri”
deb atash mumkin.Bu asrning fors shoirlari va olimlari galaktikasi orasida V.V.
Zahhok Gardiziy, qimmatli tarixiy asar muallifi “Zayn al-axbar” hisoblanadi.
Nemis sharqshunosi Markvartning yozishicha, Oksforddagi Bodleyan
kutubxonasining sharq qo’lyozmalarini kataloglash bilan shug’ullangan Edvard
Zaxau ilk bor bu ish bilan qiziqqan. Uning vafotidan keyin bu ishni G. Ete davom
ettirib, Zayn al-axborga batafsil tavsif bergan. Bodleian ro’yxatidan tashqari yana
bir ro’yxat Kembrijdagi King’s College kutubxonasida topilgan. Ushbu
ro’yxatning birinchi sahifasida uni Hindiston imperatori Muhammad Shoh
1158/1745 yillarda sotib olganligini ko’rsatadi. Ro’yxatdan tashqari yaxshi
saqlangan, namlikdan qattiq ta’sirlangan. Bodleian ro’yxatiga kelsak, u 1196 yil /
8

rivoyatlar va ilgari noma’lum bo’lgan ko’plab geografik joylar haqida ma’lumotlar
mavjud. 1
Bir necha yil o’tgach, Oksford qo’lyozmasi asosidagi o’sha bob to’rt yil
davomida vengriyalik olim Geza Kuh tomonidan nashr etilgan va sharhlar bilan
venger tiliga tarjima qilingan.
Shu asrning 20-yillarida hind olimi Muhammad Nozim Gardizi asarlarining
Kembrijdagi Qirollik kolleji kutubxonasida saqlanayotgan eski ro’yxatining
qismlarini nashr etishga tayyorgarlik ko’ra boshladi. Avvalo, uning ijrosi uchun
to’g’ri sana – hijriy 1093 yilni belgiladi. /1682 yil V. V. Bartold xato bilan 930
soat / 1523 g deb o’qigan.
Muhammad Nozim Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar va G’aznaviylar
tarixini o’z ichiga olgan bo’limlarni nashr etdi. Ingliz tiliga tarjima qilish ishi
mashaqqatli bo’lib chiqdi, garchi bu sulolalar tarixi 112 sahifadan ko’p bo’lmagan
bo’lsada .
M.Nozim tanlagan qo’lyozma hech qanday so’zboshisiz, Pishdodlar
sulolasidan bo’lgan Tahmuras haqidagi hikoyadan boshlanadi. Matnni o’qishda
ayniqsa qiyinchilik bo’ldi, unda ko’plab bo’shliqlar mavjud va ba’zi sahifalar
singan bo’lib chiqdi, ehtimol hatto Kembrij nusxasi yaratilgan asl nusxada ham.
Bundan tashqari, ushbu ro’yxatni ko’chiruvchi ko’pincha asl nusxadagi ba’zi so’z
va iboralarni tushunmaydi va ularni o’z ro’yxatiga shunday buzuq shaklda
o’tkazganki, ularni o’qish mumkin emas edi. M.Nozim oddiyroq xatolarni o’zi
tuzatgan, shubhali va muhim holatlarda esa buning uchun Bodleyan
qo’lyozmasidan foydalangan holda nomuvofiqliklarni solishtirgan. G aznaviylarʻ
haqidagi bo limda ularning Hindistonga qilgan yurishlari ta riflarida ko pgina hind
ʻ ʼ ʻ
qabilalari va geografik nomlari ham ulamolar tomonidan buzib ko rsatilgan va M.
ʻ
Nozim ularni aniq takrorlay olmagan. Qiyin holatlarda u odamni yarashtirishning
odatiy usullari boshqa manbalardan olingan so’zlar va iboralarga murojaat qildi
M.Nozim o’z asarini 1928 yilda Londonda nashr ettiradi. Taxminan 10 yil o’tgach,
1
Abu Abdulloh Muhammad b. Ahmad Jayhoniy — Somoniylar vaziri, Nasr ibnning go daklik davrida davlatni
ʻ
boshqargan. Ahmad va muallif, xususan, “Kitob al-masalik va-l-mamalik” an’anaviy sarlavhali mashhur geografik
asar (Bartold. Turkiston. 57-bet va davomi).
11

faslida unga alloma Abul Muzaffar Alani aytib bergan. Bu hikoyatga ko`ra,” amir
Voziy uning bobosiga xiroj solig’ini kamaytirib, imtiyoz bergan ekan. Bobosi amir
Sabuqtakin boshchiligidagi ko’shinda xizmat qilar ekan. Bobosi amir Sabuqtakinni
ist е ’dodli sarkarda, somoniylarga Hindistonni zabt etib bergan fotih, oqko’ngil va
odil inson” 10
d е b ta’riflaydi. Abul Muzaffar bobosinyng bunday hikoyasini
k е ltiradi: «Hirotda janglarni tugallab, Nishopurga yo`l olganimizda oda’tga ko`ra
har kuni somoniylarning va xurosonliklarning amirlari namozdan so`ng adolatli
(amirsipohsolor) Sabuqtakin saropardasi (chodiri) yaqiniga k е lib, uning tashqariga
chiqishini otda utirgancha kutib turishardi. Amir Sabuq takin chodiridan chiqishi
bilan (uning hurmatiga) barchamiz otdan tushardik va u o`z otiga minganidan
so`nggina biz ham yana otlanar edik. So`ng yana yo`limizda davom etar edik
Xokistar d е gan joyga е tganimizda amir Sa buqtakin to’xtam qilib, arzgo’ylarni
qabul qildi va kambagallarga sovg’alar ulashdi. Shom nomozidan so`ng amir va
hamroxlari yana yo`lga otlandik. Qirli, adirli bir joyga е tganimizda amir
Sabuqtakip ot choptirib, aylanib, nimanidir qidira boshladi, bir payt Topdim! d е b
hayqirdi. So`ng yomnidagi besh-olti nafar g’ulomga «Mana shu yer ni kavlanglar,
d е b amr qildi. G’ulomlar birmuncha kovlashgach, zang bosib k е tgan bir t е mir
qoziqni topishdi. A’yonlari amr Sabuqtakindan: «Bu nimaq N е bo`lyapti o`zi q »
d е b so’radilar. Amir ularga qullik chog’larida boshidan o’tgan qizik bir voqeani
gapirib b erd i. Aytishicha, ularning turkistonlik xo’jayini Sabuqtakinni va yana u
uchta qulni sotish uchun Jayxundan o’tib, Shopurgon va G’uzg’onon tarafga
xaydab boribdi. G’uzgonon amiri quvvat qullardan е ttitasini sotib olibdi.
Sabuqtakin va yana olti qulga haridor chiqmaydi. Xoja qullarni boshqa shaharga
xaydab boribdi. Xo’jayin Marvarrud va Saraxs bozorlarida yana to’rtta qulini
sotibdi. Sa buqtakin bilan ikkita qulga bu bozorda ham haridor chiqmaydi.
Xoistaraga е tgunlaricha Sabuqtakin mingan otlardan uchtasi mayib bo’libdi.
Xo’jayin achchiqlanib, otlarning egarlarini Sabuqtakinning е lkasiga ortibdi.
Nishopurgacha yayov yurgizaman, d е b do’q uribdi. Sabuqtakin o`zini hech kim
10
(Abu-l-Fazl Bayhakiy. Tarixi Mas'ud. S. 851, eslatma 125).
32

1.2“Zayn al axbor” asarining yaratilish va bizgacha yetib kelish
tarixi .
Gardiziyning “Zayn al-axbor” (“Xabar bezaklari”) asari ilk o rta asrlar (XIʻ
asr)ning eng qimmatli tarixiy yodgorliklaridan biri bo lib, unda Yaqin va O rta
ʻ ʻ
Sharq xalqlari tarixiga oid ma lumotlar, shuningdek. O’sha davrdagi O’rta Osiyo
ʼ
xalqlari tarixiga oid bir qancha ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Ko’pgina olimlar
o’zlarining tarixiy tadqiqotlarida ushbu asarga murojaat qilishadi, natijada hozirgi
vaqtda ushbu asar matnining bir qator nashrlari, shuningdek, rus va G’arbiy Evropa
tillariga tarjima qilingan parchalari mavjud. Mazkur nashrda Gardiziyning Xuroson
arab hokimlari, shuningdek, Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar va G’aznaviylar
davlatlari tarixi yoritilgan asarining manbalar va muallifning shaxsiy kuzatishlari
asosida yozilgan bir qismi tarjimasi taqdim etilgan.
Nashr qilingan tarjimani mashhur sovet sharqshunosi professor Alfred
Karlovich Arends eronshunoslikka oid ko plab qimmatli asarlar, jumladan,
ʻ
mahalliy va xorijiy sharqshunoslarning yuksak bahosiga sazovor bo lgan yangi
ʻ
fors tilidagi ilk tarixiy yodgorliklarni o rganish muallifi. A.K.Arendsning “Zayn al-
ʻ
axbor” asari tarjimasi 1965-yilda tugallandi, biroq nashr etilmay qoldi.Bu orada u
Abu-l-Fazl Bayhakiyning (“Mas’ud tarixi”) keng qamrovli asarini nashr etishga
tayyorgarlik ko’rishga kirishdi. "Zayn al-axbar" asari tarjimasini sharhlar va ishchi
apparat bilan ta’minlashga hamulgurmadi.A. K. Arends vafotidan keyin (1976 yil
22 iyun) "Zayn al-axbor" tarjimasining 164 sahifadan iborat bo’lgan mashinkada
yozilgan matni va unga tugallanmagan qo’lyozma so’zboshisi topildi.
A.K.Arendsning “Zayn al-axbor” asarini tarjimasi, Abu-l-Fazl Bayhakiyning
“Tarixi Mas’ud”asari tarjimasi bilan bir xil fazilatlarga ega. O’zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi sharqshunoslik fakulteti xodimlari tarjimani
yetishmayotgan tadqiqot qismlari va ishchi apparatlari bilan to’ldirgan holda nashr
etishga qaror qildilar. A.K.Arends “Zayn al-axbor” asarining tarjimasi o sha
ʻ
paytdagi ikkita tanqidiy nashri: Muhammad Nozim (London, 1928) va S. Nafisiy
(Tehron, 1954) bo yicha qilingan. Taniqli afg’on olimi Abdalxay Habibiy
ʻ
7

“Takvim al-buldan” (“Shaharlarni ajratish”) kabi
1895 yilning yozida xorijda xizmat safari chog’ida o’rganib chiqqan Sharq
qo’lyozmalaridan 2 tasi Abu Said Abdulxay tomonidan G aznaviylar sultoni Abdʻ
ar-Rashidning qisqa hukmronligi davrida (1050-1053) yozilgan Zahhok Gardiziy
“Xabar bezaklari” (Zayn al-axbor). Ushbu asarning yagona ma’lum qo’lyozmasi
Oksford Bodleian kutubxonasida (Ouseley 240) mavjud va Ete 3 katalogida
tasvirlangan, u yerda batafsil tarkib berilgan. Ushbu mundarijadan, katalog
muallifining adolatli fikriga ko’ra, qo’lyozmaning ahamiyati haqida tasavvur hosil
qilish mumkin va uni keyingi o’rganish bizning umidlarimizni to’liq oqladi.
Arablar istilosining boshlanishidan Sulton Maudud taxtga o tirishgacha bo lgan
ʻ ʻ
davrda (1041) musulmon dunyosining sharqiy qismi tarixi uchun Gardiziyning
asari eng muhim manbalardan biri bo lib, hozirgacha deyarli hech kimda mavjud
ʻ
bo lmagan ma’lumotlardan foydalanilgan. Biz qo’lyozmaning bu qismi haqida
ʻ
boshqa joyda, undan keng ko’chirmalar joylashtiriladigan joyda batafsil to’xtalib
o’tishga to’g’ri keladi. Bu yerda biz faqat turkiy xalqlar haqidagi bobga
to’xtalamiz, unda juda ko’p mutlaqo yangi geografik ma’lumotlar va turli
qabilalarning kelib chiqishi haqidagi bir qancha qiziqarli rivoyatlar mavjud bo’lib,
mashhur tarjimon Ibn Mukaffning (VIII asr) noma’lum asari.
Fors shohlari haqidagi kitob (Siyar al-muluk), hind ertaklari ("Kalila va
Dimna") va Arastuning ba’zi asarlari, "Yer olamining ahamiyatsizligi" (Tavaddu’
ad-dunya) haqidagi ba’zi mutlaqo noma’lum asar va “Yangiliklar kitobi” (Kitob-i
axbar) Ibn Xordodbeh (IX asr). Ikkinchisiga ko’ra, bu yozuvchining yo’qolgan
tarixiy asarini tushunish kerak, uning to’liq nomi Forslar va ularning
koloniyalarining nasabnomalari to plami” (Kitob Jamharat ansab al-furs va-n-
ʻ
navakil). Ibn Xordodbehning de Gu tomonidan nashr etilgan geografik asarida
muallifimiz ishora qilgan joy yo’q. Janob Raverti Ibn Xordodbeh asarining ba’zi
forscha qo’lyozmalariga ishora qiladi (uning tarixiy yoki geografik ekanligi
noma’lum) va undan, darvoqe, Barsxondan biz topgan Tug’uzg’uz mamlakatiga
boradigan yo’lni keltiradi. faqat Gardizi shahrida. Biz hozirda Ibn Xordodbehning
bunday asari borligi haqida boshqa ma’lumotlarga duch kelmadik. Aksariyat
16

Nafisiy nashrida ham ko’p xatolar borligini o’quvchilar e’tiborga olishlari kerak.
Ushbu xatolarning sabablari quyida muhokama qilinadi. Sayyid Nafisiyning asari
1333/1954 yil Shahrivar oyida Tehronda 200 risolada nashr etilgan. Kembrij va
Oksford qo’lyozmalari topilgan paytdan boshlab Gardiziy Zayn al-Axborning
taqdiri qariyb bir asr davomida qayg’uli bo’lib qoldi. Bu qimmatli tarixiy
obidaning butun matnini nashrga tayyorlaydigan birorta ham tajribali eronlik
sharqshunos yo’q edi. Zayn al-Axborni o’rganganlarning barchasi o’z ishlarini
asarning faqat alohida bo’limlarini nashr etish bilan cheklaganlar. Buning sababi
butun matnni nashr etishga harakat qiladigan har qanday odamni kutayotgan bu
ortiqcha ish edi.
V.V. Bartoldning Gardizi bayon qilish uslubi juda sodda, lekin ko pginaʻ
arxaik so z va shakllar uni o qishda qiyinchilik tug diradi, degan fikrga qo shila
ʻ ʻ ʻ ʻ
olmaymiz, ularni tushunish ulamolarning o zlari barcha so zlarni tushunmaganligi
ʻ ʻ
va shuning uchun ham juda murakkablashadi. Ularni butunlay tanib bo’lmaydigan
darajada buzib ko’rsatdi. Unda topilgan bo’shliqlar matnni o’qish va tushunish
qiyinligini yanada oshirdi. O’quvchi buni yuqorida ijodi haqida so’z yuritilgan M.
Nozim va Sayyid Nafisiylarning so’zlaridan qisman anglab yetgan. Biroq, bu
faktlar nafaqat matnni o’qishga salbiy ta’sir ko’rsatdi, balki uslubning soddaligiga
qaramay, tarjimon ishini murakkablashtirmadi. Masalan, Minorskiyning fikricha,
Gardizi bir oz rangga bo’yalgan fors tilini, uning fikricha, mahalliy an’anaga ko’ra,
faqat Hudud al-Alem tili bilan solishtirish mumkin, ammo qo’lyozmalardagi
bo’shliqlar va noaniq joylar uning ishini ancha murakkablashtiradi . Biroq Gardiziy
asarining bizgacha yetib kelgan matni ma’lum darajada qayta tiklangan bo’lishi
mumkin Gardizi ijodining alohida bob va bo’limlarini nashrga tayyorlashda
ishlaganlarning hech biri zamonaviy matn tanqidiga jiddiy tayanmaganligi va
shuning uchun ularning nashrlari Gardiziy ijodining yaratilish va mavjud bo’lish
tarixiga ta’sir ko’rsatmasligi ma’lum darajada hayratlanarli. Matn tarixi bizga faqat
ba’zi adabiy asarlarni to’liq ochib beradi. 1050-1052 yillarda “Zayn al-axbor”
yozilgan kundan boshlab qariyb yetti asr o’tdi. 1745-yilda undan ro’yxat amalga
oshirilgunga qadar, hozirda Kembrijda saqlanayotgan asar matniga yuz bergan,
13

qolmadi, saroy zodagonlariga mukofot berish muddati yaqinlashib qoldi va Amrga
pul kerak edi. Amr Basharning o’g’li Muhammadga yuzlanib, uni ta’na qila
boshladi va dedi: "Mening o’rnimda nima qilishingni bilasanmi? Sen falon
qilarding”, deb har xil gaplarni gapirardi. Muhammad Amrning maqsadini
tushundi va dedi:
“Olloh amirga yordam bersin! Mening barcha boyligim, xoh u yaxshi otlar,
xoh qullar, xoh u soqov mollar bo’lsin, – mening ellikdan ortiq badra direm bor –
bu boylikni vositachisiz mendan olib, meni bu jazo va tahdidlardan xalos qilgin.
Amr: «Men bundan aqlli odamni ko’rmaganman», dedi va Muhammadga: «Bor,
bu mulkni xazinaga topshir, senga hech qanday taqiq yo’q», dedi. Bashar o’g’li
Muhammad esa bu mulkni xazinaga topshirdi, o’zini ko’p balolardan omonat qildi
va do’stlarining minnatdorchiligini ta’minladi. Yil oxiri kelganda Amr bu odatga
amal qildi: ikkita nog’ora bor edi, biri “muborak”, ikkinchisi esa “muborak” edi.
Mukofot kuni kelganini butun qo’shin bilishi uchun ikkala nog’orani ham urishni
buyurdi. Keyin Ariz o’tirdi Hamdon o’g’li Sahl va uning oldiga bir dasta diram
to’kdi, yordamchisi oldiga daftar tutdi. Birinchi ism Laysning o’g’li Amr edi. Lays
o’g’li Amr oldinga chiqdi, ariz unga qaradi, hamma narsani kiyimini, otini va
qurolini tekshirib ko’rdi, narsalarini yaxshilab ko’zdan kechirdi, maqtab,
ma’qulladi. Keyin u uch yuz direm tortdi, mushukchaga quydi
va unga berdi. Amr
uni olib, etigining tepasiga qo’ydi va: "Allohga hamdlar bo’lsinki, Alloh taolo
meni mo’minlar hukmdoriga itoat qilish bilan ajralib turdi va uni yordam bilan
ulug’ladi", dedi va orqaga qaytdi. Keyin u baland joyga ko’tarilib, o’tirdi va arizga
qaradi, xuddi shu tarzda butun qo’shinni, har birini yakka tartibda surishtirdi,
hamma narsani sinchkovlik bilan ko’zdan kechirdi: ot, egar, chavandozning
jabduqlari va jihozlari. piyoda askar va har bir ish haqini odamga mutanosib
ravishda berdi. Amr har doim har bir maosh, sarhang va mikhtorda xabarchilarga
ega bo’lib, ularning hayot sharoitlaridan xabardor bo’lib turardi. U juda aqlli,
mohir, yorug’ aql egasi edi. Uning qudratini yo’qotishining sababi quyidagicha. U
yuborganida Rafining boshi
Mu’tazidga ikki yuz sakson ikkinchi yili /118-yilda u
xalifaga Moverannahr uchun nizom yuborishni so’radi, bu odatga ko’ra,
24

jashak va boshqalar. Ikkala podshoh ham tinch, yaxshi va mamnun holda bir-
biridan ajralishdi. Ali-tegin bundan xabar topgach, qochib, sahroga ketdi. Amir
Mahmud Ali-tegin haqida xabarchilar tayinladi. Isroilga xabar yetkazdi, bir joyga
yashirindi. Davlatning o’ng qo’li uni u erdan olib tashlash uchun odamlarni
yubordi. Uni G’aznaga olib ketdi va u yerdan Hindistonga surgun qildi. U erda u
asrning oxirigacha qoldi. Shunda Ali-teginning oilasi uning ortidan sahroga
ketmoqchi ekani xabar qilindi. Amir Mahmud, Alloh rahimahulloh, uning
orqasidan Hojib Bilga-teginni yubordi. U borib, Ali-teginning xotini, qizlari va
yuklarini tortib olish uchun hiyla ishlatib, [ularni] amir Mahmud huzuriga olib
keladi. Bu to’rt yuz o’n oltinchi yilda sodir bo’ldi. G aznaviylar hukmdorlariʻ
quyidagilardan iborat bo lgan:
ʻ
Alptegin (962-963) Ishoq (963-966) Bilgategin (966—972) Piritegin (972-
977) Sabuktegin (977—997 Ismoil (997-998), Mahmud G aznaviy (998-1030),
ʻ
Muhammad (1030), Mas ud G aznaviy
ʼ ʻ (1030-41), Mavdud (1041-48), Mas ud II ʼ
(1048), Ali Abul Hasan (1048-49), Abdur Rashid (104953). To g rul
ʻ ʻ
(1053), Farruxzod (1053-59), Ibrohim (1059-99), Mas ud III (10991114), Sherzod
ʼ
(1114-15), Arslon (111518), Bahromshoh (1118-52), Xusravshoh (1152—60),
Xusrav Malik (1160—86).
35

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abu Abdulloh Muhammad b. Ahmad Jayhoniy — Somoniylar vaziri, Nasr
ibnning go daklik davrida davlatni boshqargan. Ahmad va muallif, xususan,ʻ
“Kitob al-masalik va-l-mamalik” an’anaviy sarlavhali mashhur geografik asar
(Bartold. Turkiston. 57-bet va davomi).
2. Piruz (Firuz), al-Husayn ibnning mijozi. Abdulloh al-Anbariy asli zodagon
forslardan. U Hajjoj bilan jang qildi, favqulodda jasorat ko’rsatdi, bu kurash
epizodlari “Ta’rih-i Sistonda (61-bet; 393, 58-band) berilgan
3. Nasr b. Solih - boshqa manbalarda: Solih b. Nasr. Solih b. Nasr va uning
Ya’qub b. Laysom qarang: Ta’rih-i Siston. S. 39 va boshqalar; Bartold. Safforiylar
tarixi haqida. S. 342 va boshqalar
4. Abu-l-Abbos Ahmad b. Hamaviya - 335/946 yilda vazir Nuh Abu-l-Fazl
Muhammad qurboni bo’lgan harbiy partiya rahbari (Bartold. Turkiston. B. 307)
5. Abu-l-Abbos al-Ma’mun - 399/1009 - 407 - 403/1017 yillarda Xorazm
hukmdori (Bosvort. Muslim Dynasties. B. 152)
6. Abu Muhammad Nuh b. Nasr - Somoniylar, 331/943 yilda taxtga o’tirgan,
343/954 yilgacha hukmronlik qilgan (Bosvort. Muslim Dynasties, 145-bet
7. (Abu-l-Fazl Bayhakiy. Tarixi Mas’ud. S. 851, eslatma 125).
8. Abu Solih Mansur Ishoq Ismoil ibnning jiyani. Ahmad Ismoilning vorisi
Ahmad b. Ismoilo 299/911 yilda Sistonda hokimlikni qabul qildi. (Ta’rih-i Siston.
S. 282, 284 va davomi).
9. Mo tasim — 218/833 yildan 227/842 yilgacha Abbosiy xalifasi, (Bosvort.
ʻ
Muslim sulolalari, 32-bet).
10. Talha. Tohirning Xurosondagi vorisi Tohir 213/828 yilda vafot etdi (Ta’rih-i
Siston, 186-bet va keyingi; Bartold, Tohiridlar, 508-bet).
37

bu asarning forscha matni unda qolgan barcha xatolar bilan Muhammadxon
Qazviniy tomonidan Tehronda nashr etilgan. Farverdin 1325/1947 yilda jurnalning
birinchi sonida “Suhon” Sodiq Kiyo “Zain al-axbar” Gardiziyning XXI bobidan
zardushtiylarning bayram va marosimlari haqidagi parchalar matnini chop etdi.
O’z mutaxassisligi bo’yicha katta tajribaga ega bo’lgan taniqli eronlik
filolog va adib Said Nafisiy G’aznaviylar tarixidan tashqari Gardiziy asarining
beshinchi, asosiy qismini Tehronda nashrga tayyorlashga kirishdi, chunki u
Muhammad Nozim tomonidan ilgari nashr etilgan. S.Nafisiy nashri kichik (4 bet)
so’zboshi bilan birga bo’lib, unda Gardiziy ijodi haqidagi ma’lumotlar juda
qisqacha bayon etilgan. S.Nafisiy “Zayn al-axbor” asarida V.V.Bartold kitobidan
boshlab, yetarlicha ko p miqdorda yordamchi adabiyotlardan foydalangan.ʻ
“Turkiston mo g ullar istilosi davrida” va o rta asr tarixchilarining bir
ʻ ʻ ʻ
qancha eski nashrlari o z davrida Misr, Eron va Yevropada nashr etilgan. Sayyid
ʻ
Nafisiy o z muammosini hal qilish uchun Kembrij qo lyozmasidan foydalangan,
ʻ ʻ
chunki u Bodley qo lyozmasini birinchisining nusxasi deb hisoblagan va unga
ʻ
murojaat qilishning hojati yo q edi. Sayyid Nafisiy qo’lyozma yozilgan
ʻ
qo’lyozmaning grafikasini yaxshi deb hisoblaydi, matnni o’qishni
qiyinlashtirmaydi. Biroq, butun matn turli xil yozuv xatolariga shunchalik
to’yinganki, har bir xatoni alohida tuzatish juda qiyin edi va u matni boshqa
o’quvchilarga ochiq bo’lishi uchun deyarli butun qo’lyozmani qayta yozishga
majbur bo’ldi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, S.Nafisiy ba’zan o’z xohishiga
ko’ra, boshqa manbalar bilan solishtirmay, tuzatishlar kiritgan. Shu bilan birga,
S.Nafisiyga xos bo’lgan ayrim xatolarni ham qayd etmaslik mumkin emas. Demak,
matnning hindlarning bayram va marosimlari bayon qilingan qismida Gardiziy bu
ma’lumotni Abu Rayhon Beruniydan eshitganligini aytadi, Sayyid Nafisiy esa ular
G’aznada uchrashgan deb hisoblaydi, lekin buni hech qanday tarzda qo’llab-
quvvatlamaydi. Sayyid Nafisiy ham Gardiziy Abu Rayhon Beruniyning shogirdi
bo’lganligini e’tirof etadi, lekin yana o’zidan oldin M.Nozim aytganidek, uning
taxminini qo’llab-quvvatlamaydi. Darvoqe, Sayyid Nafisiyning fikricha, M.Nozim
nashr etgan matn qo’pol xatolarga to’la. Bu bilan bahslasha olmaysiz, lekin Sayyid
12

Ismoil vafot etgach, uning o’g’li Ahmad otasining tayinlashi bilan Xuroson
taxtining vorisi bo’lib qoldi. Tohir Buxoroga kelgach, Ismoilning o’g’li Ahmad uni
yaxshi joylashtirdi, yaxshilik qildi, Shuningdek, u Xurosondagi hukmron
hokimiyatni Ismoilning o’g’li Ahmad uchun saqlab qoldi. Ahmad Buxorodagi
ishni tugatib, Rayga borib, o’sha mulkni o’z qo’liga olib, u yerda ishlarni tartibga
solmoqchi bo’ldi.
Aytishlaricha, Ismoilning o’g’li Ahmad ovni ishtiyoq bilan yaxshi ko’rardi.
Bir kuni u Karorga bordi ovlamoq. Buxoro bilan gaplashib, harbiy qarorgohni
yoqib yuborishni buyurdi. Yo’lda Tabariston hukmdori Abu-l-Abbos Suluqdan
maktub keldiki, Husayn, Ali o’g’li, Amr o’g’li, Husayn o’g’li, Ali o’g’li, Abu
Tolib o’g’li. , Husayn Utrush deb atalgan barchalaridan Alloh rozi bo lsin, isyonʻ
ko tardi. Ismoil o’g’li Ahmad maktubni o’qib, sarosimaga tushib, juda g’amgin
ʻ
bo’ldi. So’ng boshini osmonga ko’tarib: “Ey Rabbim, agar sening hukming va
samoviy inoyating shunday bo’lsaki, bu saltanat meni tark etsa, jonimni ol”, dedi
va u yerdan harbiy lagerga keldi. , qaysi yondirilgan. Bu yomon belgi edi. Har
kecha Ismoil o’g’li Ahmadning eshigi oldida bir sher bor edi, hech kim o’tishga
jur’at etmasin. O’sha kechada sher keltirilmadi, Ahmadning hamrohlarining
odamlari ham eshik yonida uxlamadilar. Uning bir qancha g’ulomlari kirib,
tomog’ini kesdilar. Bu voqea uch yuz birinchi yil Jumada-l-axira oyining yigirma
birinchi kuni payshanba kuni sodir bo’ldi. Uning jasadi u yerdan Buxoroga olib
ketilgan va dafn etilgan. Ular odamlarni o’sha arvohlarning orqasidan yuborishdi.
Ulardan ba’zilari qo’lga olinib o’ldirilgan. 8
NASR, AHMADNING O’G’LI
So’ngra Ahmad o’g’li Nasr muborak uch yuz birinchi yil Jumada Ahira
oyining yigirma birinchi kunida Xuroson viloyati ustidan hukmronlik qilib o’tirdi.
U sakkiz yoshda edi O’ttiz yilu uch oy Xuroson amiri bo’ldi. Amir Ahmad jonidan
mahrum bo’lgach, shayxlar va qo’shin Buxoroda to’planib, uning o’g’li Ahmad
8
Abu-l-Abbos al-Ma'mun - 399/1009 - 407 - 403/1017 yillarda Xorazm hukmdori (Bosvort. Muslim Dynasties. B.
152)
29

rahimahulloh tilla to’qilgan shoyidan katta chodir tikib, noz-ne’mat tayyorlashni
buyurdi. U elchi jo’natib, Qodirxonni ziyoratga taklif qildi
Qodirxon yetib kelgach, amir Mahmud dasturxonni iloji boricha chiroyli
qilib qo’yishni buyuradi va amir Mahmud rahimahulloh u bilan bir dasturxonda
ovqatlanadilar. Ichimlikni tugatib, ko’ngilochar uchrashuvga o’tishdi. Uchrashuv
juda ajoyib bo’ldi. Ular xushbo’y o’tlar, g’ayrioddiy va mazali mevalar,
qimmatbaho toshlar, oltin va billur kosalar, chiroyli oynalar va nodir narsalarni
qo’ydilar, Qodirxon bundan hayratda qoldi. Biz bir oz o’tirdik. Qodirxon sharob
ichmagan, chunki Moveronnahr hukmdorlari, ayniqsa, turkiy hukmdorlar orasida
sharob ichish odat emas. Biz musiqa tingladik va o’rnimizdan turdik. Shunda amir
Mahmud rahimahulloh sovg’a-salomlarni yetkazishni buyurgan bo’lishi kerak:
oltin va kumush idishlar, qimmatbaho yarim qimmatbaho toshlar, Bag’dodning
qiziqishlari, yaxshi matolar, qimmatbaho qurollar, zarhal egarli qimmatbaho otlar
va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan tayoq, zarhal liboslarda o’nta fil,
qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan tayoq. , egar tuyalar jabduqli, oltin sharlar
bilan bezatilgan va kamarli tuya palanquins va oltin va kumush oylar va
qo’ng’iroqlar, oltin bilan to’qilgan ipakdan qilingan o’rindiqlar; matolar,
qimmatbaho arman maxfuri gilamlari, bo’ri terilari, choyshablar, bukalmuun,
kashta ro’mol va pushti bo’yoqqa bo’yalgan markali tabariston matolari, hind
pichoqlari, kamar aloe, sariq sandal daraxti, kulrang anbergris, yovvoyi eshaklar,
Bsrber leopardlarining terilari, ovchi itlar, kalxatlar va burgutlar turnalar, bug’ular
va yovvoyi hayvonlarda o’rgatilgan juda ko’p yoqimli narsalar olib keldi va
kechirim so’radi. Qodirxon o z harbiy qarorgohiga kelib, o sha nodir buyumlar,ʻ ʻ
qurol-yarog va qimmatbaho buyumlarni ko zdan kechirar ekan, hayratda qoldi va
ʻ ʻ
bularning haqini qanday qaytarishni bilmay qoldi. U xazinachiga xazina eshigini
ochishni buyurib, ko’plab qimmatbaho narsalarni olib chiqib, amir Mahmudga
Turkiston mashhur bo’lgan buyumlarni, masalan: tilla jabduqli yaxshi otlar, tilla
kamar va qaltirashli turkiy gulamlar, lochin va g’irtloqlar bilan jo’natadi. , sansar
terilari, sincap terilari, ermin va kumush tulkilar, hutu shoxli ikki qo’chqorning
junidan tayyorlangan vino terilari, qiziquvchanliklar, xitoy ipaklari, Xitoy sovg’asi
34

joylarda XIII asr tarixchisi Ibn al-Asirning “Ta rih al-Komil” asari bilan mosʼ
keladi.
Bunday tasodifni ikkala tarixchi ham bir manbadan – X asrdagi arab
tarixchisining asaridan foydalanganligi bilan izohlash mumkin edi. Bu Abu-l-
Husayn Ali Sellamiy "Ta’rih fi axbar vulat Xuroson" ("Xuroson hukmdorlari
tarixi") asari edi. Gardiziy o’z kitobida o’zi jalb qilgan asarlarni ham nomlaydi. Ibn
Xordodbeh (IX-X asrlar) va vazir Abu Abdulloh Jayhoniyning asarlari shular
jumlasidandir. Taxmin qilish mumkinki, Gardizi Abu Abdulloh Muhammad
Beyiyning Nishopur shahri musulmon olimlari haqidagi asariga ham murojaat
qilib, u yerda o ziga kerakli ko plab tarixiy ma lumotlarni topa oldi. Gardiziy
ʻ ʻ ʼ
G’aznaviylar davri ta’rifiga kelganida, o’zini qiziqtirgan faktlarni yozma
manbalardan emas, balki o’zi bilgan, tayanishi mumkin bo’lgan yoki faqat o’z
bilimi bilan chegaralangan kishilarning og’zidan bilib oldi.Sellamiyning “Ta’rih fi
axbar vulat Xuroson”i va boshqa bir qancha tarixiy asarlar yo’qolganligi sababli
Gardiziyning asari qisqacha, unda alohida e’tiborga loyiq bo’lgan narsalarnigina
qayd etgan. Birinchi nashrni tugatgandan so’ng, u uni qisqartirishga majbur boldi.
Yana bir jihati shundaki, Gardiziy Sulton Mahmudning eng muhim ishlari haqida
o’quvchiga batafsil ma’lumot bermaydi, kutilmaganda matnga o’quvchiga
noma’lum shaxslarni kiritadi va har qanday tanqiddan chetlanadi. Lekin, shu bilan
birga, Gardiziy ko’plab tarixshunos olimlardan farqli o’laroq, u hikoya qilgan
voqea-hodisalar sanasi chiroyli tarzda yozilganligini ham ta’kidlamaslikning iloji
yo’q. Yuqori bahoga qaramay, V. V. Bartold, "Zayn al-axbor" asari, ehtimol,
unchalik katta e’tiborni uyg’otmagan, degan fikrni shakllantirdi, bu XVII asrgacha
bo’lganligidan dalolat beradi. birovning kitobida qisqacha ham aytilmagan. 1898
yilda V. V. Bartold Gardizi asarining alohida qismlarini o’z kitobida nashr etdi.
“Turkiston” va ayniqsa turkiylar haqidagi bobning matni va to liq tarjimasi 1893-
ʻ
yilda O rtaOsiyoga ilmiy safari chog ida kashf etilgan. Bu bob katta qiziqish
ʻ ʻ
uyg’otadi, chunki unda turkiy qabilalarning kelib chiqishi haqidagi noma’lum
10

I Bob Muallif hamda asar haqida umumiy ma’lumot.
1.1Abu Said Abdulhay haqida qisqacha ma’lumot
Gardiziy Abu Said Abdulhay XI asr fors tarixchisi.Uning hayoti haqida hech
narsa ma’lum emas. Uning nisbasidan ko’rinib turibdiki, u Gardez shahridan
bo’lib, G’aznadan Hindiston yo’lida bir kunlik yo’l hisoblanadi.Uning «Zayn al-
axbor» («Xabar ziynati») asari G’aznaviy Abd ar-Rashid (1049-1053) davrida
yozilgan.Unda u o’z davri uchun juda ajoyib bo’lgan tarixning ochiq ko’rinishini
taqdim etdi.Ushbu asar 1050-1052-yillarda yozilgan.Unda 1032-yilgacha bo lganʻ
fors shohlari, Muhammad va xalifalar tarixi hamda Xurosonning arablar istilosidan
to 1041 yilgacha bo lgan tarixi batafsil yoritilgan.
ʻ Bu yerda, shuningdek, yunon
ilmiga oid risolalar ("Dar maorif-i rumiyon"), turli xalqlarning xronologiyasi va
diniy bayramlariga oid risolalar kiritilgan. Oxirgi boblar nasl-nasab ("Ansob") va
ilmga ("Maorif") bag’ishlangan ular orasida O rta Osiyo geografiyasi uchun ham
ʻ
juda muhim bo lgan turkiylar haqidagi bob va Hindiston haqidagi bob mavjud.
ʻ
Gardi ziy tarixiy manbalarni keltirmaydi. Turkiylar bobida Ibn Xordodbeh,
Jayhoniy va Ibn al-Mukaffaga ishora qiladi. Hind bayramlari haqidagi xabarlarni
Gardiziyning so zlariga ko ra, u al-Beruniydan eshitgan, natijada u
ʻ ʻ Beruniyning
shogirdi hisoblanadi. Gardiziy Sharqdagi tarixiy an’anaga kam ta’sir ko’rsatgan va
kamdan-kam tilga olinadi. “Zayn al-axbor” muallifi Abu Said Abdalhay Gardizi
hayoti haqida juda kam ma’lumotlar mavjud. Nisba Gardizi o zining G ardizdan
ʻ ʻ
kelganligini ko rsatadi, u o sha paytda G aznadan Hindistonga borish yo lida bir
ʻ ʻ ʻ ʻ
kunlik yurish masofasida. G azna, hozirgi G aznadan 25 verst shimolda Sulton
ʻ ʻ
Mahmud boshqaruvidagi ulkan G aznaviylar davlatining poytaxti. Aftidan, G’azna
ʻ
Gardiziyning doimiy qarorgohi bo’lgan, chunki u kitobining ba’zi joylarida uni
faqat u yerda yashovchi odam qila oladigan tarzda tasvirlagan. Gardizi ijodiga
qaraganda, o z davrining yuksak ma lumotli shaxsi bo lgan, u o zining
ʻ ʼ ʻ ʻ
zamondoshi va o tgan asrlardagi Sharq mualliflarining tarixiy-geografik
ʻ
adabiyotidan yaxshi xabardor bo lgan, “Zayn al-axbor” asarini yozishda undan
ʻ
5

Manuchihr o’g’li, Kuzek o’g’li , Irej o’g’li, Afridun o’g’li; Asqad o’g’li, Xushenga
o’g’li, Fervak o’g’li, Menishi o’g’li, er yuzidagi birinchi shoh Gayumars o’g’li.
Muhammad al-Amin Bag’dodda xalifa, Ma’mun Marvda bo’lgan davrda Xuroson
unga berilgan edi. Bu somon-xudot Ma mun huzuriga kelib, uning qo li bilanʼ ʻ
musulmon bo ldi. Uning Asad ismli o’g’li bor edi, Ma’mun Asadni juda yaxshi
ʻ
ko’rardi. Uning to’rt o’g’li bor edi: Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyos. Ma’mun [ham]
ularni yaxshi ko’rardi va u zotga yaqin edilar, chunki ular asl zotlardan edilar.
Ma mun Bag dodga borib, xalifa bo lib o tirgach, Xurosonni Ibod o g li Gassonga
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
berib, o z qaramog iga topshirdi.
ʻ ʻ Ustrushon Asad o’g’li Yahyoga, Hirot Asad
o’g’li Ilyosga.
Tohir Xurosonda Hasan o’rniga kelganida, ularni o’sha hokimliklarda saqlab
qoldi. Barcha o’g’illardan Ahmad eng qobiliyatlisi edi. U vafot etgach, ikki o’g’il
qoldi: Nasr va Ismoil. Tohiriylar davrida ular Samarqand va Buxoroni, Nasr
Samarqandni, Ismoil esa Buxoroni egallab turganlar. Tuhmatchilar ularni bir-
birlariga qarama-qarshi qo’yib, begonalashtirmaguncha, ular bir-birlari bilan
yaxshi edilar. Ular begonalashuvning kuchayib, moddiy shaklga ega bo’lishiga
hissa qo’shdilar, shuning uchun ularning ishlari urushga olib keldi. Ular
qo’shinlarga boshchilik qilib, 275-yilda bir-birlari bilan jang qilishdi. Ismoil Nasr
ustidan g’alaba qozondi. Nasrni qo’lga olib, Ismoilning huzuriga olib kelishdi.
Ismoil alayhissalomning nigohi unga tushgach, otdan tushib, yoniga borib, qo’lini
o’pib, kechirim so’radi. Chiroyli tarzda, mulozimlari va xizmatkorlari bilan uni
Samarqandga qaytarib yubordi. Shunda Ismoil Nasrni butun Movaronaxrga hokim
qilib qo’ydi va ishlar yaxshi bo’ldi. Lays o’g’li Amr Mo’tazid Moverannahrdan
so’rab roziligini olgach, Ismoilning huzuriga boradi. Ismoil lashkarga boshchilik
qilib, Amrning huzurlariga kelib, uning haqini qaytardi va Amrni Bag’dodga
jo’natdi. 5
Ismoil somoniy
Xuroson hukmdori hokimiyati Ismoilga o’tib, Mo’’taziddan nizom va
5
Nasr b. Solih - boshqa manbalarda: Solih b. Nasr. Solih b. Nasr va uning Ya'qub b. Laysom qarang: Ta'rih-i Siston.
S. 39 va boshqalar; Bartold. Safforiylar tarixi haqida. S. 342 va boshqalar
27

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON
MILLIY UNIVERSITETI
__________________________________ fakulteti
_______________________________________yo’nalishi
____ -bosqich talabasi
___________________________________________________
___________________________________________ fanidan
KURS ISHI
Qabul qildi: ___________________
Toshkent

keng foydalangan. U o’z asarida o’zi ishlatgan asarlarni nomlaydi. Bu, birinchi
navbatda, 8-asrning mashhur muallifining ishi. Ibn Mukaffa (721-757) - to’liq ismi
Abdulloh ibn al-Mukaffa - "Rub’al-dunya" ("Tauzi al-dunya") - "Dunyoning aholi
punkti" ("Dunyo bo’linishi") Keyin arab IX asr geografining qimmatli asari Ibn
Xordodbeha (taxminan hijriy 205/802 yilda tug’ilgan – taxminan hijriy 300/912
yilda vafot etgan) - "Kitob al-masalik va-l-mamalik" ("Sayohatlar va davlatlar
kitobi"). Ushbu asarning birinchi nashri hijriy 232/milodiy 846 atrofidagi davrga
tegishli, ikkinchisi -hijriy 272/milodiy 885 dan oldin emas.
6

hokim bo`ldi. Tohir vafot etgach, uning o’g’li Talha Xurosonda hukmronlik qilib
o’tirdi. Talha bilan xorijiy Hamza o’rtasida ko’p urushlar bo’lgan Undan keyin
Tohirning ikkinchi o`g’li Abdulloh (824-844) taxtga o`tirdi. Ma mun Talhaningʼ
o limi xabarini eshitgach, Xurosonni Tohir o g li Abdullohga berdi. Tohir o’g’li
ʻ ʻ ʻ
Abdulloh Alini Xurosonga noib qilib yubordi. Abdulloh Dinaverda qolib, Bobek
Xurramdin bilan urushga qo’shin yubordi va o’zi ham jangga borishi kerak edi.
Lekin bu paytda Xorijiylar Nishopur qishloqlaridan biriga hujum qilib, ko’p
odamlarni o’ldirishdi. Bu xabar Ma munga yetib, Tohir o’g’li Abdullohga
ʼ
Nishopurga borib, vaziyatni to g rilashni buyurdi va Abdulloh o’zining o rniga Ali
ʻ ʻ ʻ
o g li Hoshimni Dinaverga yubordi. Ikki yuz beshinchi yilning rajab oyida
ʻ ʻ
Abdulloh Nishopurga yetib keldi va Xurosonda xorijiylar tomonidanbo’lgan
tartibsizliklarni bartaraf etdi. Abdulloh Xurosonni xorijiylardan tozalash uchun
Nuh o’g’li Azizni o’zining avangard polki bilan o’n ming kishi bilan jo’natdi va
ularning ko’pini o’ldirdi.
Abdullohning Nishopurdagi hokimi Muhammadning o g li edi U Ko’p
ʻ ʻ
zo’ravonlik qildi, ko’chaning bir qismini to’sib, molxonasi tagiga olib ketdi.
Abdulloh Nishopurga kelganlarida, u bu haqda so’radi. Tasdiqlovchi guvoh
bo’lgan Ahmad hoji shunday javob berdi: u ko’chaning bir qismini shiypon uchun
ajratib oldi, Tohir o’g’li Abdulloh uni vazifasidan bo’shatib, devorni musulmonlar
yo’lidan olib tashlashni buyurdi. Ma’mun 833-yili vafot etdi va Mo’tasim 3
xalifalikka o’tirdi. Mo’tasim Abdullohni yomon ko’rar edi. Sababi Abdulloh hojib
bo’lgan bir paytda Mo tasim bir kuni olomon g ulomlari bilan noto g ri vaqtda
ʼ ʻ ʻ ʻ
Ma mun huzuriga keldi. Abdulloh: «Endi sizlar uchun bunchalik ko’p g’ulomlar
ʼ
bilan salomlashish vaqti emas», dedi. Mo’tasim unga javob berdi: "To’rt yuz
g’ulom bilan sayohat qilishing to’g’ridir, lekin menga shuncha odam bilan birga
borish yaramaydimi? Abdulloh e’tiroz bildirdi: "Agar men to’rt ming g’ulom bilan
ketsam ham, men bu ishda siz to’rtta g’ulom bilan bo’lganingizdek behudalikni
ko’rsatmayman". Mo’tasim ortiga o’girilib, o’zini tutdi. Bu gapni eshitgan
3
Moʻtasim — 218/833 yildan 227/842 yilgacha Abbosiy xalifasi, (Bosvort. Muslim
sulolalari, 32-bet).
19

Ma mun Abdullohni umuman qoralamadi va Mo’tasim Abdullohga tahdid qilaʼ
boshladi. Ma mun bundan xabar topgach, ikkalasini ham huzuriga chaqirib,
ʼ
yarashtirib qo’ygan. 214-yilda Farg’onada zilzila bo’lib, ko’plab uylar vayron
bo’lgan. Nishopur va Xuroson aholisi doimo Abdulloh huzuriga kelib, kariza
haqida tortishib turardi va fiqh kitoblarida va Rasululloh sallallohu alayhi va
sallam haqidagi rivoyatlarda kariz va retsept ma’nosida hech narsa topilmagan.
Shuning uchun Abdulloh Xuroson va Eronning ba’zi faqihlarini to’plab, kariza
hukmlari kitobini tuzdi. Bu kitob"Suv quvurlari kitobi" deb nomlangan shuning
uchun bu ma’noda qabul qilingan qarorlar unga muvofiq qabul qilinadi. Abdulloh
ham Vasik xalifaligi davrida vafot etadi. Undan so’ng taxtga o’gli Tohir II o’tiradi.
Keyin Vosik Abdullohning o’g’li Tohirga kunyani berdi .
U Tohir Abu Tayyib edi.
Abu Tayyib bu vaqtda Tabaristonda edi. Nishopurga qaytib, Abdullohning o’g’li
Mus’abni hokim qilib qo’ydi. Vosik 232-yilning zulhijja oyida vafot etdi.
Mutavakkil xalifalikka o’tirdi va Tohirga Xuroson uchun maqtov maktubi yubordi.
Qisqa vaqtdan keyin Mutavakkil ham o’ldirildi. Muntasir xalifa bo’ldi
va Tohirga
Xurosonga maqtov maktubi yubordi. Tohir uncha ko’p vaqt Xurosonni
boshqarmagan Muntasir vafot etganida, Xuroson hududini Tohirga qoldirib ketadi.
Tohir ikki yuz qirq sakkizinchi yili boshqa olamga ketish amrini oldi. Tohiriylar
sulolasining eng oxirgi vakili Tohir II ning o’g’li Muhammad bo’ldi. U
kaltafahmligi va o’yin kulgi, sharobga berilib ketganligi uchun ham bu sulolaning
tugashiga sababchi bo’ldi. Tohir vafot etgandan so’ng xalifa Musta’in Xurosonni
Tahir o’g’li Muhammadga berdi, Muhammad Tohir o’g’li esa beparvo bo’ldi. U
boshi bilan sharob ichishga sho’ng’ib, o’yin-kulguga berilib ketdi, toki Tabariston
uning beparvoligi tufayli isyon ko’tarib, ikki yuz ellik birinchi yilda Zayd Alaviy
o’g’li Hasan oldinga qadam tashladi. Tohir o’g’li Abdulloh o’g’li Sulaymon
Tabariston amiri edi. Zayd o’g’li Hasan u bilan jang qildi, Sulaymon yengildi,
Hasan Tabaristonni egalladi.
Musta’in taxtdan ag’darildi, undan keyin Muhtadiy xalifalikka o’tirdi Xalifat
esa o’n besh oyu o’n olti kun o’tgach, taxtdan ag’darildi. Keyin Mo’tamid
xalifalikka o’tirdi
ikki yuz ellik oltinchi yilning rajab oyida. Xuroson Tohir o g li
ʻ ʻ
20

asariga, aftidan, Sulton Abdarrashidning lakabiga ko’ra - "Zayn al-Milla" nomini
bergan.
Gardizi Abu Rayxon Beruniyning (973-1048) zamondoshi bo’lgan shekilli,
u bilan muloqotda bo’lgan, chunki u o’zining “Hindu bayramlari tavsifi” bobidagi
inshosida shunday yozadi: “Ushbu kitobning tuzuvchisi Abu Said Abdalhay az-
Zahhok Xoja Abu-l-Rayxon Muhammad. Ahmad al-Beruniy rahimahulloh, dedi...”
Gardiziy “Zaynul-axborda Beruniy kitoblaridan foydalangan, “Musulmon
bayramlari” bobida ularni asosiy manba sifatida qayd etgan. Gardiziy shunday
yozadi: “Musulmon bayramlari haqida topganlarimni asosan Xoja Abu Rayhon
kitoblaridan oldim” Zayn al-axbor ning to’liq matnini nashr etuvchi Abdalhay
Xabibiy bilvosita Gardiziyning tavallud yilini – taxminan 400/1008-1009 yillarni
quyidagi dalillar asosida belgilaydi. Gardiziy “Xuroson amirlarining xabarlari”
asarining yettinchi bobi oxirida Sulton Mahmud (998-1030) ning Hindiston,
Nimruz, Xorazm va Iroqqa qilgan yurishlariga guvoh bo’lganligini yozadi va agar
“Zayn al-Axbor” muallifi o’sha paytda 20 yoshda edi, keyin u taxminan 400/1008-
1009 yillarda tug’ilgan va o’z kitobini qirq yoshdan oshganida yozgan.
Zayn al-axbor da 10-asr boshlaridagi geografning asari keng qo llaniladi.ʻ
Ibn Ruste (to liq ism-sharifi — Abu Ali Ahmad Umar Ruste Isfahoniy) “Al-alak
ʻ
an-nafisa” (“Nafis javohirlar”) nomi bilan. Gardiziy Xuroson hukmdorlari haqidagi
bobga Abu-l-Husayn ibn. Ahmad as-Sellamiy (vafoti 300/912-913) “Tarih fi axbar
vulat Xuroson” (“Xuroson hukmdorlari tarixi”) asaridan foydalangan. V.V. Bartold
bu asarni yuksak baholagan. Uning yozishicha, “Egarlar” kitobi Xuroson va
Moverannahr tarixiga oid eng batafsil ma’lumotlarga ega bo’lgan mualliflar,
xususan Gardiziy va Ibn al-Asir (XIII asr) uchun asosiy manba bo’lib xizmat
qilgani shubhasiz. Zayn al-axbor” da taniqli olim, asli Balxlik Abu Zayd Ahmad
ibnning geografik tarkibidan ham foydalanilgan. Sahlo al-Balxiy (vaf. 934) «Suvar
al-akalim» («Iqlim xaritalari») nomi bilan, asosan, muallif tuzgan geografik
xaritalarga sharh bo’lgan. «Suvar al-akalim» 308-309/920-921 yillar atrofida
yozilgan va boshqa nomlar bilan ham tanilgan:
“Ashkal al-bilad” (“Mamlakatlar manzarasi”)
15

sotib olmagani uchun qayg’urib, tol е i pastligidan o’kinibdi. Shu kuni k е chasi
Sabuq takin tushida Hizr alayxissalomni ko’ribdi. Hazrati Hizr undan hol-axvol
so’rab: «Qayg’urma, yadin orada qullikdan qutulasan, ulug` va mashxur odam
bo’lib k е tasan, vaqti k е lib, yana shu yerlardan o`tayotganingda katta man-sabdorlar
ham s е nga xizmatda bo`lishadi, ammo yuksak martabalarga erishganingda
odamlarga faqat yaxshilik qilgin, ana shunda umring uzoq va kuch-qudrating
ziyoda bo`ladi» d е b, duo qilibdi. Sabuqtakin yarim k е chasi uyg’onib k е tib, ko`rgan
tushidan ta’sirlanib, taxorat oladi va xudoga shukronalar aytib tonggacha ellik
rakaat nomoz o’qib, yiglaydi. Shunda vujudi kuch-quvvatga to’ladi. So`ng karomat
mo’jiza yuz bergan joyni eslab qolish uchun otning qozig’ini adirlar orasiga qoqib
k е ladi. Ertalab, hamma uyg’onganida, otning qozig’ini yuqotgani uchun xo’jayini
Sabuqtakinni kaltaklaydi va bu noshud qulni endi duch k е lgan odamga so’ragan
baxosiga bervoraman, d е b tantanavor qasam ichadi. Xo’jayin Nisho purgacha ikki
qulini otliq Sabuqtakinni piyoda xaydaydi. Nishopurda bu uchchala qulni
somoniylar xukmdori Nuxning sipoxsolori amir Alptakin sotib oladi. Shundan
so’ng Sabuqtakin jangu jadallarda va tinch paytlarda shijoati, xalolligi, adolatli ish
tutishi tufayli navkarlikdan bosh qo’mondonlik — sipohsolorlik darajasigacha
etadi. Butun Turkiston va uning buyuk xoni bo’lgan Qodirxon Qudrat qo’lining
Jayhun orqali o’tganligi haqidagi xabarni eshitgach, amir Mahmud bilan
uchrashish, uni ko’rish va yangilash niyatida Qashqardan yo’lga chiqdi. U
Qoshg’ardan chiqib, Samarqandga yetib keldi va u yerdan amir Mahmud
qo’shinidan bir farsang nariga yetguncha tinchlik va do’stlik yo’lidan yurdi. O’sha
yerda to’xtab, sarapardani sindirishni buyurdi va amir Mahmud rahimahullohning
kelishi va uni ko’rishga bo’lgan ishtiyoqi haqida xabar berish uchun elchilar
yubordi. Amir Mahmud ham mehr bilan javob berib, uchrashadigan joyni nomladi.
Shunda amir Mahmud rahimahulloh bir qancha otliqlari bilan Qodirxon bir necha
otliqlari bilan yetib kelishdi o’sha joyga. Bir-birini ko’rib, ikkalasi ham otdan
tushdilar. Amir Mahmud, Ollohning rahmati bo’lsin, xazinachiga oldindan bitta
qimmatbaho tosh va bir salla berib, ularni Qodirxonga topshirishni buyurdi.
Qodirxon qimmatbaho toshni xuddi shunday olib keldi. Ertasi kuni amir Mahmud
33

Gardiziyning Zayn al-axbor asari manba sifatida

Купить