Gardiziyning Zayn al-axbor asari manba sifatida
![jo’nadi va Siston qo’shini mag’lub bo’lib, Amrga qaytib, Nishopurga keldi. Uni
ko’rgan Amr vahimaga tushdi va juda xafa bo’ldi. Ular: “Ey amir, bundan ham
zo’r taom tayyorlandi. biz hozirgacha faqat bitta piyola yedik, shuning uchun siz
aytasiz: kim jangchi bo’lsa, qolganini borib ye! Amr oyat. So’ngra Lays o’g’li Amr
qo’shin tuzib, qurol-yarog’ tarqatib, ko’plab texnika bilan Nishopurdan
Moverannahrga yo’l oldi. Balxga yetib kelib, Ahmad o’g’li Ismoil bilan uchrashdi.
Ular jang qildilar va ko’p vaqt o’tmay, Lays o’g’li Amr mag’lub bo’ldi va Amr
qo’shini qochib ketdi. Lays o g li Amrning parvozi chog ida, asirga olinib, Ahmadʻ ʻ ʻ
o’g’li Ismoilning huzuriga olib kelindi. Amrning bu mag’lubiyati 287-yilning
rabiul-avval oyining seshanba kuni sodir bo’ldi. Ismoil uni darrov Samarqandga
jo’natadi. [Bu haqda] xabar Mo’’tazidga yetib borgach, u juda xursand bo’lib,
Fatoh o’g’li Abdullohni Xurosonga jo’natdi. 288-yilda Samarqanddagi Ismoilaga
Xuroson uchun maqtov yorlig’i, bayroq, toj va ko’plab liboslar yuboradi. U
Ashnasni ham yubordi 288-yilda Samarqandga Ismoilaga bayroq, toj va ko’p
chopon yuboradi. U Ashnasni ham yubordi 288-yilda Samarqandga Ismoilaga
bayroq, toj va ko’p chopon yuboradi. U Ashnasni ham yubordi
Toki Ismoil Amrni
u bilan birga yuborsin. Amrni Bag’dodga kuzatib qo’yib, Mo’’tazodning huzurida
turganlarida, Mo’tazod: “Allohga hamdlar bo’lsinki, sizlar yomonlik jazosini
oldilar va qalblar amallar bilan tinchlandi sizniki. Va uni o’limgacha qamoqda
saqlashni buyurdi. Amr ikki yuz sakson to’qqizinchi yili vafot etdi.
2.2. Somoniylar
Somoniylar xonadoni hokimiyatining boshlanishi Xamitanning o’g’li
Saman-Xudat deb atalgan edi. U ruhoniy bo lib, zardushtiylik e tiqodiga e tiqod
ʻ ʼ ʼ
qilgan. Nasabnomasi: Saman-Xudat, Xamitan o g li, Nush o g li, Tamgasp o g li,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Shoul o g li, Bahrom Chubin o g li, Bahrom o g li, Kuzek o g li, Anfian o g li,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Kardor o g li, Dirkar o’g’li, Jom o’g’li, Chor o’g’li, Bestor o’g’li, Hadad o’g’li,
ʻ ʻ
Renjaxon o’g’li, Fir o’g’li, Feraul o’g’li, Som o’g’li, Baxrom o’g’li, Shasp o’g’li,
Kuzek o’g’li Jerdod, Sefrasp o’g’li, Kergin o’g’li, Milad o’g’li, Milad o’g’li
Meres, Merzvan o’g’li, Mihran o’g’li, Fadan o’g’li, Keshrad o’g’li, Sadsad o’g’li,
Beshdod o’g’li, Ixshin o’g’li, Fervin o’g’li, Vemam o’g’li, Arsatin o’g’li, Doser
26](https://docx.uz/documents/25114999-dd69-472b-a31c-ee2a60a6b0ed/page_26.png?v=1)
![Manuchihr o’g’li, Kuzek o’g’li , Irej o’g’li, Afridun o’g’li; Asqad o’g’li, Xushenga
o’g’li, Fervak o’g’li, Menishi o’g’li, er yuzidagi birinchi shoh Gayumars o’g’li.
Muhammad al-Amin Bag’dodda xalifa, Ma’mun Marvda bo’lgan davrda Xuroson
unga berilgan edi. Bu somon-xudot Ma mun huzuriga kelib, uning qo li bilanʼ ʻ
musulmon bo ldi. Uning Asad ismli o’g’li bor edi, Ma’mun Asadni juda yaxshi
ʻ
ko’rardi. Uning to’rt o’g’li bor edi: Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyos. Ma’mun [ham]
ularni yaxshi ko’rardi va u zotga yaqin edilar, chunki ular asl zotlardan edilar.
Ma mun Bag dodga borib, xalifa bo lib o tirgach, Xurosonni Ibod o g li Gassonga
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
berib, o z qaramog iga topshirdi.
ʻ ʻ Ustrushon Asad o’g’li Yahyoga, Hirot Asad
o’g’li Ilyosga.
Tohir Xurosonda Hasan o’rniga kelganida, ularni o’sha hokimliklarda saqlab
qoldi. Barcha o’g’illardan Ahmad eng qobiliyatlisi edi. U vafot etgach, ikki o’g’il
qoldi: Nasr va Ismoil. Tohiriylar davrida ular Samarqand va Buxoroni, Nasr
Samarqandni, Ismoil esa Buxoroni egallab turganlar. Tuhmatchilar ularni bir-
birlariga qarama-qarshi qo’yib, begonalashtirmaguncha, ular bir-birlari bilan
yaxshi edilar. Ular begonalashuvning kuchayib, moddiy shaklga ega bo’lishiga
hissa qo’shdilar, shuning uchun ularning ishlari urushga olib keldi. Ular
qo’shinlarga boshchilik qilib, 275-yilda bir-birlari bilan jang qilishdi. Ismoil Nasr
ustidan g’alaba qozondi. Nasrni qo’lga olib, Ismoilning huzuriga olib kelishdi.
Ismoil alayhissalomning nigohi unga tushgach, otdan tushib, yoniga borib, qo’lini
o’pib, kechirim so’radi. Chiroyli tarzda, mulozimlari va xizmatkorlari bilan uni
Samarqandga qaytarib yubordi. Shunda Ismoil Nasrni butun Movaronaxrga hokim
qilib qo’ydi va ishlar yaxshi bo’ldi. Lays o’g’li Amr Mo’tazid Moverannahrdan
so’rab roziligini olgach, Ismoilning huzuriga boradi. Ismoil lashkarga boshchilik
qilib, Amrning huzurlariga kelib, uning haqini qaytardi va Amrni Bag’dodga
jo’natdi. 5
Ismoil somoniy
Xuroson hukmdori hokimiyati Ismoilga o’tib, Mo’’taziddan nizom va
5
Nasr b. Solih - boshqa manbalarda: Solih b. Nasr. Solih b. Nasr va uning Ya'qub b. Laysom qarang: Ta'rih-i Siston.
S. 39 va boshqalar; Bartold. Safforiylar tarixi haqida. S. 342 va boshqalar
27](https://docx.uz/documents/25114999-dd69-472b-a31c-ee2a60a6b0ed/page_27.png?v=1)
![o’g’li Nasrni saylashga bir ovozdan kelishib oldilar. . U vafot etgach, uning
qoshida ishlarni tuzatuvchi maslahatchi va dabirlardan hech kim qolmadi va
qo’shini parchalanib ketdi
NASR O’G’LI MUHAMMAD
Ulug’vor amir uch yuz o’ttiz birinchi yilning sha’bon oyida Xuroson
viloyatiga hokimlik qilib o’tirdi. U o’n ikki yilu uch oy podshohlik qildi va uch
yuz qirq uchinchi yilning rabiul-axir oyida vafot etdi. U hokimlikka o tirgach,ʻ
boshqaruvchi lavozimini Ahmad al-Hakimning o g li Abu-l-Fazl Muhammadga
ʻ ʻ
topshirdi., u Buyuk Hakim deb atalardi. Saroy a’zolariga (Abu Muhammad Nuh)
maoshni qo’lda taqsimladilar. Abu-l-Fazl (Muhammad) yaxshi qoidalar va
odatlarni o’rnatgan. Abu-l-Abbos Ahmad Hamaviya o’g’li
u shonli amirdan
qo’rqardi, chunki baxtiyor amir hayot chog’ida Nasrning o’g’li Ismoilni taxtga
vorisi qilib qo’ydi, Hamaviyya o’g’li Ahmad esa uning yonida vaqtinchalik
hukmdor edi. 9
. Dushmanlar Nasr o’g’illari Ismoil bilan Nuh o’rtalariga nifoq
soldilar. Ismoil Nuh alayhissalomdan oldin vafot etdi va bu g’azab Ulug’ zotning
qalbida qoldi. Hamoviya o’g’li Ahmad qo’rqib ketdi va Baxtli amir unga: “Agar
menga biror narsa bo’lsa, Nuh sen bilan til topishmaydi”, dedi. Shonli amir
hukmronlikka o’tirgach, Hamaviya o’g’li Ahmad Jayhunni kechib, Amuiyga kelib
yashirinibdi. Bir yildan so’ng hisob-kitob qilishdi – Hakim saroy a’yonlariga
oltmish toq marta ming ming diram berdi, lekin hech kim qanoat qilmadi va
xazinalar bo’sh bo’lib chiqdi; arboblar shikoyat qildilar.
Hakimning ojizligi, zaif tushunchasi oshkor bo’ldi. Uch yuz o’ttiz birinchi
yilning Zulhijja oyida Nasa tumanida zilzila bo’lib, ko’plab qishloqlar vayron
bo’ldi. Vayronalar ostida besh mingdan ortiq odam halok bo’ldi. Shonli Amirga
Tagi al-Madjetning o’g’li Muhammadning taqiqlangan nutqlari haqida gapirib
berdi. Amir uni va o’g’lini o’ldirishni buyurdi. Amir Nuh uch yuz o’ttiz uchinchi
yili Marvga kelganida, Hamaviyya o’g’li Ahmadga [bu haqda] xabar berilmadi. U
bexosdan uydan chiqib ketdi, uni ushlab, Nuhning yuziga olib kelishdi. Nuh uni
9
Abu Muhammad Nuh b. Nasr - Somoniylar, 331/943 yilda taxtga o'tirgan, 343/954 yilgacha hukmronlik qilgan
(Bosvort. Muslim Dynasties, 145-bet
30](https://docx.uz/documents/25114999-dd69-472b-a31c-ee2a60a6b0ed/page_30.png?v=1)
![jashak va boshqalar. Ikkala podshoh ham tinch, yaxshi va mamnun holda bir-
biridan ajralishdi. Ali-tegin bundan xabar topgach, qochib, sahroga ketdi. Amir
Mahmud Ali-tegin haqida xabarchilar tayinladi. Isroilga xabar yetkazdi, bir joyga
yashirindi. Davlatning o’ng qo’li uni u erdan olib tashlash uchun odamlarni
yubordi. Uni G’aznaga olib ketdi va u yerdan Hindistonga surgun qildi. U erda u
asrning oxirigacha qoldi. Shunda Ali-teginning oilasi uning ortidan sahroga
ketmoqchi ekani xabar qilindi. Amir Mahmud, Alloh rahimahulloh, uning
orqasidan Hojib Bilga-teginni yubordi. U borib, Ali-teginning xotini, qizlari va
yuklarini tortib olish uchun hiyla ishlatib, [ularni] amir Mahmud huzuriga olib
keladi. Bu to’rt yuz o’n oltinchi yilda sodir bo’ldi. G aznaviylar hukmdorlariʻ
quyidagilardan iborat bo lgan:
ʻ
Alptegin (962-963) Ishoq (963-966) Bilgategin (966—972) Piritegin (972-
977) Sabuktegin (977—997 Ismoil (997-998), Mahmud G aznaviy (998-1030),
ʻ
Muhammad (1030), Mas ud G aznaviy
ʼ ʻ (1030-41), Mavdud (1041-48), Mas ud II ʼ
(1048), Ali Abul Hasan (1048-49), Abdur Rashid (104953). To g rul
ʻ ʻ
(1053), Farruxzod (1053-59), Ibrohim (1059-99), Mas ud III (10991114), Sherzod
ʼ
(1114-15), Arslon (111518), Bahromshoh (1118-52), Xusravshoh (1152—60),
Xusrav Malik (1160—86).
35](https://docx.uz/documents/25114999-dd69-472b-a31c-ee2a60a6b0ed/page_35.png?v=1)
Gardiziyning Zayn al-axbor asari manba sifatida