Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 589.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 26 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Металлургия

Продавец

Hojiakbar Turatov

Дата регистрации 08 Апрель 2025

1 Продаж

Gaz quduqlarini burg’ulash uchun burg'ilash eritmasini tanlash va hajmini hisoblash

Купить
“Himoyaga tavsiya etilsin” Fakultet dekani _____________________ ____ _________.2024 yil PEDAGOGIKA FAKULTETI PP-21-S-09-A-guruh talabasi GAZ QUDUQLARINI BURG ULASH UCHUNʻ BURGILASH ERITMASINI TANLASH VA HAJMINI HISOBLASH mavzusidagi KURS ISHI “Himoyaga tavsiya etilsin” “Psixologiya” kafedrasi mudiri: Ilmiy rahbar: TAFU, “Psixologiya” kafedrasi dotsenti psixologiya fanlari nomzodi ___________ Taqrizchilar: TAFU, “Psixologiya” kafedrasi dotsenti Toshkent 2025 MUNDARIJA KIRISH ……………………….…………………………………..…………. 3 I BOB. BURG ULASH ISHLARINING NAZARIY ASOSLARIʻ 1.1-§. Gaz quduqlarini burg ulash jarayonining umumiy tavsifi ...................... ʻ 5 1.2-§. Burg ilash eritmalarining vazifasi va turlari........................................... ʻ 9 1.3-§. Burg ilash eritmalarining fizik-kimyoviy xossalari................................ ʻ 13 II BOB. BURG ILASH ERITMASINI TANLASH METODIKASI ʻ 2.1-§. Burg ilash eritmasini tanlashga ta’sir qiluvchi omillar........................... ʻ 18 2.2-§. Eritma tarkibini aniqlashda qo‘llaniladigan metodlar............................. 23 2.3-§. Gaz quduqlarida samarali eritma turlarini solishtirish............................ 29 III BOB. BURG ILASH ERITMASI HAJMINI HISOBLASH ʻ USULLARI 3.1-§. Burg ilash eritmasi hajmini hisoblashning nazariy asoslari................... ʻ 35 3.2-§. Tipik parametrlar asosida eritma hajmini hisoblash (shartli misollar bilan).................................................................................................................. 41 3.3-§. Hisoblash natijalarini tahlil qilish va eritma miqdorini optimallashtirish bo‘yicha tavsiyalar............................................................................................. 46 XULOSA……………………………………………………………………... 52 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………. 54 2 KIRISH Insonning qadr-qimmati o z vazifasini ʻ a lo darajada bajarishdan iborat: ʼ shuning uchun insonning eng asosiy vazifasi va o rni mehnat bilan ʻ belgilanadi, inson o z xohishiga mehnat ʻ tufayli erishadi. Sh.M.Mirziyoyev 1 “Gaz quduqlarini burg ulash uchun burgilash eritmasini tanlash va hajmini ʻ hisoblash” mavzusidagi kurs ishi O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ʻ ʻ ta’lim vazirining 2021 yil 19 oktabrdagi 35-2021-son buyrug i bilan tasdiqlangan ʻ “Davlat ta’lim standarti”da ko zda tutilgan. Buning natijasida ushbu kurs ishida ʻ Gaz quduqlarini burg ulash uchun burgilash eritmasini tanlash va hajmini ʻ hisoblash mavzusini tavsiya etilgan adabiyotlardan va internet manzillaridan o rganib, ma’lumot to plab, to plangan ma’lumotlarni umumlashtirgan holda kurs ʻ ʻ ʻ ishida aks ettirdim. Kurs ishining dolzarbligi: Gaz quduqlarini burg ulash jarayonida samarali texnologik yechimlar ʻ qo‘llash muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki bu jarayonlar nafaqat texnik, balki iqtisodiy va ekologik jihatdan ham katta rol o‘ynaydi. Ayniqsa, burg ilash ʻ eritmasining to‘g‘ri tanlanishi va hajmining aniq hisoblanishi quduq barqarorligini ta’minlash, quduq devorlarining qulashining oldini olish, burg ilash asboblarining ʻ ishlashiga qulay sharoit yaratish hamda chiqindi massalarini samarali tashish kabi vazifalarda muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, noto‘g‘ri tanlangan yoki ortiqcha sarflangan eritma ishlab chiqarish xarajatlarini oshirib, ekologik xatarlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, zamonaviy geologik va texnologik sharoitlarda burg ilash eritmasini ilmiy asoslangan tarzda tanlash va hajmini ʻ 1 Mirziyoyev SH.M. Yuksak va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birga quramiz.:T.:”O‘zbekiston”, 2016. 3 hisoblash masalasi dolzarb bo‘lib, ishlab chiqarishda yuqori natijalarga erishishda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi – gaz quduqlarini burg ulash jarayonidaʻ ishlatiladigan burg ilash eritmasining turlari, ularning fizik-kimyoviy xossalari va ʻ qo‘llanilish shartlarini o‘rganish hamda real yoki tipik parametrlar asosida eritma hajmini hisoblash usullarini ishlab chiqish va amaliy tahlil asosida samarali echimlar taklif etishdan iborat. Kurs ishining vazifasi: - Gaz quduqlarini burg ulash jarayoni va burg ilash eritmalarining nazariy ʻ ʻ asoslarini o‘rganish. - Burg ilash eritmasini tanlash mezonlari va usullarini tahlil qilish. ʻ - Namuna sharoitlar asosida burg ilash eritmasi hajmini hisoblash va ʻ natijalarni tahlil qilish. Tatqiqot obyekti: Gaz quduqlarini burg ulash jarayonida qo‘llaniladigan texnologik vositalar ʻ va usullar. Tatqiqot predmeti: Burg ilash eritmalarining turlari, ularni tanlash mezonlari va hajmini ʻ hisoblash usullari. 4 I BOB. BURG ULASH ISHLARINING NAZARIY ASOSLARIʻ 1.1-§. Gaz quduqlarini burg ulash jarayonining umumiy tavsifi ʻ Gaz quduqlarini burg ulash — tabiiy gaz konlarigacha yetib borish, ularni ʻ ochish va sanoat miqyosida foydalanishga tayyorlash uchun bajariladigan murakkab texnologik jarayonlar majmuasidir. Bu jarayonlar geologiya, mexanika, gidravlika, kimyo va boshqa sohalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, chuqur nazariy bilim va puxta amaliy tajribani talab qiladi. Gaz quduqlarini burg ulashda asosiy ʻ maqsad – yer qa’ridagi tabiiy gaz qatlamiga yetib borish va uni xavfsiz, samarali va barqaror usulda yuzaga chiqarish uchun quduqni tayyorlashdir. Buning uchun geologik qatlamlarning tuzilishi, ularning bosim va harorat sharoitlari, mexanik mustahkamligi, shuningdek, tog jinslarining fizik-kimyoviy xossalari to‘liq ʻ o‘rganiladi. Burg ulash jarayonining muvaffaqiyatli bo‘lishi ko‘plab texnik va ʻ texnologik omillarga bog‘liq. Jumladan, burg ilash asbob-uskunalarining turi, ʻ burg ilash usuli (rotatsion, zarbli, turbinali va boshqalar), burg ilash tezligi, ʻ ʻ foydalaniladigan burg ilash eritmasining sifati, quduq dizayni (konstruksiyasi) va ʻ boshqa ko‘plab parametrlar e’tiborga olinadi. Gaz quduqlarini burg ulashda asosan ʻ rotatsion burg ilash usuli keng qo‘llaniladi. Bu usulda quduq yer yuzasida ʻ joylashgan burg ilash qurilmasi orqali aylanuvchi burg i ustuni yordamida ʻ ʻ chuqurga kirib boriladi. Jarayon davomida tog jinslari parchalab olinadi, hosil ʻ bo‘lgan chiqindilar esa burg ilash eritmasi yordamida yer yuzasiga chiqariladi. ʻ Gaz quduqlarini burg ulashda ko‘plab muhim bosqichlar mavjud bo‘lib, ʻ ularning har biri o‘ziga xos texnologik talablar va yechimlarni talab qiladi. Birinchi navbatda, burg ilash ishlari boshlanishidan avval geologik qidiruv ishlari olib ʻ boriladi. Bu ishlar orqali yer osti qatlamlarining tuzilmasi, gaz mavjudligi, bosim va harorat sharoitlari aniqlanadi. So‘ngra quduq loyihasi tuziladi, unda burg ilash ʻ chuqurligi, quduq diametri, burg ilash yo‘nalishi, foydalaniladigan materiallar va ʻ asbob-uskunalar belgilanadi. Bu bosqichdan so‘ng amaliy burg ilash ishlari ʻ boshlanadi. 5 Burg ilash jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri bu — burg ilashʻ ʻ eritmasidir. Ushbu eritma nafaqat tog jinslari parchalari (shlam)ni yuzaga ʻ chiqarish, balki quduq devorini barqarorlashtirish, bosimni muvozanatlash, burg ilash asboblarini sovitish va moylash, shuningdek, gaz yoki suyuqliklarning ʻ quduqqa kirishini oldini olish vazifalarini bajaradi. Shuning uchun burg ilash ʻ eritmasining fizik-kimyoviy tarkibi, zichligi, viskozligi, filtratsiya xossalari va boshqa parametrlari quduq sharoitiga mos holda tanlanadi. Eritma noto‘g‘ri tanlansa yoki hajmi to‘g‘ri hisoblanmasa, bu burg ilash jarayonida ko‘plab ʻ muammolar – quduq devorining qulashidan tortib, bosimni nazorat qila olmaslik, burg i ustunining qotib qolishi, asboblarning shikastlanishi kabi holatlarga olib ʻ keladi. Burg ilash jarayoni shuningdek texnik xavfsizlik va ekologik me’yorlarga ʻ qat’iy rioya qilinishini talab qiladi. Gaz konlariga yetib borilganidan so‘ng, ularning faoliyatga jalb qilinishi oldidan bosim sinovlari, muhrlash ishlari, quduq usti uskunalarini o‘rnatish, xavfli gazlarning chiqishini oldini olish uchun zarur choralar ko‘riladi. Gaz tabiatan bosimli bo‘lgani sababli, uni nazorat qilinmagan holda ochish yoki quduqdan tashqariga chiqishiga yo‘l qo‘yish katta texnogen falokatlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli quduq barpo etilishi davomida bosimni nazorat qilish uchun maxsus uskunalar – buferlar, blow-out preventer (BOP) tizimlari, bosim datchiklari o‘rnatiladi. Burg ilash jarayonida ishlatiladigan asbob-uskunalar va mexanizmlar ham ʻ muhim o‘ringa ega. Ular orasida burg ilash tornalari (rotor), burg i ustunlari, burg i ʻ ʻ ʻ kallaklari (dolotlar), nasoslar, vintli dvigatellar, uzatmalar, bloklar, vintsimon burg ilash dvigatellari va boshqa ko‘plab mexanizmlar mavjud. Ushbu uskunalar ʻ quduq chuqurligi, tog jinslarining qattiqligi, bosim va harorat kabi omillarga qarab ʻ tanlanadi. Masalan, chuqur va yuqori bosimli quduqlarni burg ulashda yuqori ʻ quvvatli nasoslar, yuqori harorat va korroziyaga chidamli asboblar qo‘llaniladi. Bundan tashqari, zamonaviy burg ilash texnologiyalarida avtomatlashtirilgan ʻ boshqaruv tizimlari, real vaqtda monitoring qilish uskunalari, geologik axborot tizimlari ham keng tatbiq etilmoqda. 6 7 1.1.1-jadval. Burg ilash eritmalarining turlari va ularning asosiy xossalariʻ Eritma turi Zichligi (g/sm³) Viskozligi (mPa·s) Asosiy vazifalari Qo‘llanilish sohalari Afzalliklari Kamchiliklari Suvli (suv asosidagi) 1.0 – 1.3 1 – 10 Burg ilash ʻ asboblarini sovutish, shlamni tashish Yumshoq va o‘rta mustahkamlikdagi jinslar Arzon, tayyorlash oson Past zichlik, qattiq jinslarda kam samarali Mineral yog‘li 1.2 – 1.5 10 – 50 Sovutish, moylash, quduq devorini mustahkamlash Yuqori harorat va qattiq jinslarda Yaxshi moylash xossasi, korroziyaga chidamli Atrof-muhitga zararli, qimmat Bentonitli (glina asosida) 1.1 – 1.4 20 – 100 Zichlikni oshirish, shlamni tashish Turli geologik sharoitlarda Yaxshi filtratsiya xossasi, quduqni barqarorlashtiradi Viskozligi yuqori, nosozliklarga olib kelishi mumkin Sintetik polimerli 1.0 – 1.4 5 – 30 Sovutish, shlamni tashish, kimyoviy barqarorlik Murakkab geologik sharoitlarda Yuqori samaradorlik, kimyoviy chidamlilik Narxi yuqori Neft asosidagi 1.3 – 1.6 30 – 100 Burg ilash jarayonida ʻ yuqori bosimni ushlab turish Qattiq jinslar, yuqori bosim sharoitlari Yaxshi bosimni ushlab turadi Atrof-muhitga zararli, yuqori xarajatlar Gaz quduqlarini burg ulash jarayonining yana bir muhim jihati – bu quduqniʻ to‘liq barpo qilishdir. Bu degani, faqat quduq qazib chiqilishi bilan ish yakunlanmaydi, balki undan gazni xavfsiz va samarali olish uchun texnologik tayyorlash ishlari ham amalga oshiriladi. Quduq barpo qilinishi davomida bir necha ustma-ust quvurlar (obsa, kolonna) o‘rnatiladi. Ular tsementlash orqali bir- biriga mustahkamlanadi. Bu konstruktsiya gazning quduq devorlari orqali sirtga chiqishining oldini oladi, ya’ni ichki bosimni ushlab turadi va xavfsizlikni ta’minlaydi. Yana bir muhim jihat – bu ekologik xavfsizlikdir. Burg ilash ishlari ʻ davomida hosil bo‘ladigan chiqindilar, ishlatilgan eritmalar, texnik suyuqliklar, neft yoki gaz chiqindilari atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi uchun maxsus tizimlar orqali to‘planadi, zararsizlantiriladi yoki qayta ishlanadi. Bu borada xalqaro ekologik me’yorlar va mahalliy qonunchilik talablariga qat’iy amal qilish zarur. Zamonaviy texnologik yutuqlar gaz quduqlarini burg ulash jarayonini ʻ yanada samarali va xavfsiz qilishga xizmat qilmoqda. Masalan, avtomatlashtirilgan burg ilash tizimlari, sun’iy intellektga asoslangan monitoring tizimlari, real vaqtda ʻ geofizik ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyatlari yordamida jarayon doimiy nazorat ostida olib boriladi. Bu esa quduq holatini real vaqtda baholash, nosozliklarni oldindan aniqlash va burg ilashni optimal rejimda olib borish ʻ imkonini beradi. Gaz quduqlarini burg ulash jarayoni ko‘p bosqichli, murakkab va muhim ʻ texnologik operatsiyalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, u bevosita mamlakatning energiya xavfsizligi, iqtisodiy barqarorligi va sanoat salohiyatiga xizmat qiladi. Bu jarayonda har bir bosqich – geologik qidiruvdan boshlab quduqni barpo etishgacha, foydalaniladigan eritmalardan tortib xavfsizlik tizimlarigacha – puxta rejalashtirilishi va sifatli bajarilishi lozim. Ayniqsa, burg ilash eritmasining roli ʻ beqiyos bo‘lib, u butun burg ilash samaradorligini belgilovchi asosiy texnologik ʻ komponentlardan biridir. Shu sababli gaz quduqlarini burg ulashda qo‘llaniladigan ʻ eritmalarni to‘g‘ri tanlash va ularning hajmini ilmiy asosda hisoblash masalasi nafaqat texnik, balki iqtisodiy va ekologik jihatdan ham muhim ahamiyatga ega. 1.2-§. Burg ilash eritmalarining vazifasi va turlariʻ Burg ilash eritmalari neft va gaz quduqlarini burg ulash jarayonida muhim ʻ ʻ rol o‘ynaydigan texnologik vositalardan biridir. Ular burg ilashning har bir ʻ bosqichida bir nechta asosiy texnologik va muhandislik funksiyalarini bajaradi. Bugungi kunda, burg ilash eritmasi — bu faqatgina burg ilash quvuridan ʻ ʻ burg ilangan tog jinslari bo‘lakchalarini olib chiqish vositasi emas, balki butun ʻ ʻ burg ilash jarayonining barqaror, xavfsiz va iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lishini ʻ ta'minlovchi murakkab kimyoviy-mexanik tizim hisoblanadi. Eng avvalo, burg ilash eritmasining asosiy vazifasi sifatida quyidagilarni ʻ ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, eritma burg ilangan jins bo‘lakchalarini ʻ (shlamni) burg ilash qudug‘idan yer yuzasiga olib chiqadi. Bu funktsiya burg ilash ʻ ʻ ishlarining uzluksiz davom etishi uchun zarurdir, chunki shlamning quduq ichida yig‘ilib qolishi quduqni tiqilib qolishiga, burg ilash quvurining harakatlanmay ʻ qolishiga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan, burg ilash eritmasi burg ilash ʻ ʻ asbobining ish yuzasini sovitadi va moylaydi, bu esa ish asbobining yeyilish tezligini kamaytiradi va ularning xizmat muddatini uzaytiradi. Uchinchidan, eritma burg ilash vaqtida hosila bo‘layotgan tog jinslari devorlarini mustahkam ushlab ʻ ʻ turadi, ya'ni quduq devorlarini barqarorlashtiradi. Bu quduq devorining qulashining oldini oladi va quduqni bexavf holatda saqlashga yordam beradi. Bundan tashqari, burg ilash eritmalari bosimni muvozanatlash vazifasini ʻ ham bajaradi. Burg ilash jarayonida quduqning pastki qismida joylashgan ʻ qatlamlarda tabiiy bosim mavjud bo‘ladi. Agar bu bosim quduq ichidagi eritma bosimidan yuqori bo‘lsa, qatlam suyuqligi yoki gazlar quduq ichiga chiqib kelishi mumkin. Bu esa favqulodda holat — ya'ni quduq “o‘tishi” yoki portlash xavfi tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. Eritma yordamida quduqdagi bosim qatlam bosimiga tenglashtiriladi yoki biroz ortiq holatda ushlab turiladi, bu esa quduq xavfsizligini ta'minlaydi. 10 Shuningdek, burg ilash eritmasi quduq ichki devorlarida ingichka vaʻ mustahkam filtratsiya qobig ini hosil qiladi. Bu qobiq eritmaning qatlamga chuqur ʻ singib ketishini oldini oladi va qatlamda bosim pasayishiga yo‘l qo‘ymaydi. Shu tariqa, burg ilash eritmasi burg ilash tezligini oshirish, quduqning barqarorligini ʻ ʻ saqlash, burg ilash quvurlarining aylanishiga qarshilikni kamaytirish va umumiy ʻ burg ilash iqtisodiyotini yaxshilashga xizmat qiladi. ʻ Burg ilash eritmalarining turlari ular tarkibiga, fizik-kimyoviy xossalariga va ʻ foydalanish sharoitlariga ko‘ra turli guruhlarga bo‘linadi. Eng asosiy tasnif bo‘yicha, burg ilash eritmalari quyidagi turlarga bo‘linadi: suv asosli eritmalar, ʻ neft (yoki gidrokarbon) asosli eritmalar, emulsiyali eritmalar, va havo yoki gaz burg ilash eritmalari. ʻ Suv asosli eritmalar eng keng tarqalgan va ekologik jihatdan nisbatan xavfsiz hisoblanadi. Bu turdagi eritmalarda asosiy dispers faza — bu suv bo‘lib, unga turli xil og irlashtiruvchi, stabilizator, reologik va kimyoviy modifikatorlar ʻ qo‘shiladi. Ular asosan sodda va arzon komponentlardan iborat bo‘lib, ularni tayyorlash oson va texnologik jarayonlarda qulay. Suv asosli eritmalarning turlari ichida eng ko‘p ishlatiladiganlari bu — loyli eritmalar (bentonit asosidagi), polimerli eritmalar va sho‘r eritmalardir. Loyli eritmalar bentonit loyidan tayyorlanadi va ularda yuqori reologik xususiyatlarga ega bo‘lgan koloid dispersiya hosil bo‘ladi. Bu eritmalar juda yaxshi filtratsiya xossasiga ega bo‘lib, quduq devorlarini ishonchli barqarorlashtiradi. Polimerli eritmalar esa sintetik yoki tabiiy polimerlar yordamida tayyorlanadi va kamroq shlam hosil qiluvchi, quduq devorini kamroq ifloslantiruvchi eritmalardir. Bu ularni yuqori sifatli qazib olishda foydali qiladi. Neft asosli eritmalar dispers fazasi sifatida neft yoki boshqa uglevodorodli suyuqliklardan foydalaniladi. Ular, asosan, kimyoviy agressiv muhitda yoki yuqori harorat va bosim ostida joylashgan qatlamlarda qo‘llanadi. Bunday eritmalarning asosiy afzalliklari shundaki, ular metall qismlarini korroziyadan himoya qiladi, suv bilan reaksiyaga kirishmaydi va quduq devorlariga kam ta'sir ko‘rsatadi. Shu sababli neft asosli eritmalar suvga sezgir qatlamlar — masalan, gilli yoki tuzli 11 qatlamlarni burg ilashda keng qo‘llaniladi. Ularning kamchiliklari esa yuqoriʻ xarajat va ekologik xavf hisoblanadi, chunki uglevodorodli eritmalarni to‘g‘ri utilizatsiya qilish talab etiladi. Emulsiyali eritmalar bu — ikki xil fazaning aralashmasidan tashkil topgan kompleks eritmalar bo‘lib, ularda suv ichida neft tomchilari (yoki aksincha — neft ichida suv tomchilari) tarqalgan bo‘ladi. Bu eritmalar “suv ichida neft” yoki “neft ichida suv” emulsiyalari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Emulsiyalar murakkab fizik-kimyoviy tuzilishga ega bo‘lib, ularni barqaror ushlab turish uchun emulgatorlar qo‘shiladi. Emulsiyali eritmalar yaxshi barqarorlik, past filtratsiya, yuqori haroratga chidamlilik va yaxshi moylash xususiyatlariga ega bo‘lib, ayniqsa chuqur va murakkab qatlamlarda foydalidir. Havo bilan burg ilash eng kam quvvat talab qiluvchi, ammo eng nozik ʻ usullardan biridir. U havoni yoki boshqa gazlarni burg ilash quvuridan yuborib, ʻ burg ilangan jins bo‘lakchalarini yuqoriga chiqarish orqali amalga oshiriladi. ʻ Ba'zida havo ichiga oz miqdorda suv bug‘i yoki ko‘pik hosil qiluvchi modda qo‘shiladi. Bunday eritmalar asosan quruq tog jinslarini burg ilashda, suv kirishi ʻ ʻ xavfi yo‘q joylarda yoki geofizik sinovlar o‘tkazilayotgan holatlarda ishlatiladi. Ularning afzalliklari — quduqni toza saqlashi, filtratsiya bo‘lmasligi, qatlamlarga ta’sirning deyarli yo‘qligi, va ekologik xavfsizlik hisoblanadi. Kamchiliklari esa faqat cheklangan sharoitlarda qo‘llanilishi mumkinligidir. Burg ilash eritmalari bir nechta asosiy komponentlardan tashkil topadi: ʻ asosiy suyuqlik (dispers faza), og irlashtiruvchi modda, reologik modifikatorlar, ʻ filtratsiyani kamaytiruvchi qo‘shimchalar, pH regulyatorlari, antikorrozion va antifungal vositalar, stabilizatorlar va boshqalar. Asosiy suyuqlik — bu eritmaning asosini tashkil qiluvchi moddadir: suv, neft yoki gaz. Og irlashtiruvchi moddalar ʻ sifatida barit (BaSO ), galenit (PbS), temir rudalari yoki sintetik og ir materiallar ₄ ʻ ishlatiladi. Bu eritma zichligini oshirishga xizmat qiladi. Reologik xossalar — ya’ni eritmaning oqim tezligi, yopishqoqligi, tiksotropikligi — burg ilash samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Filtratsiyani ʻ kamaytiruvchi moddalar esa eritmaning qatlamga singib ketishini oldini oladi. 12 Eritma tarkibi doimiy monitoring qilinib, u quduq sharoitlariga muvofiq doimiy ravishda sozlanadi. Hozirgi vaqtda burg ilash eritmalarining ekologik xavfsizligi, iqtisodiyʻ samaradorligi va energiya tejovchanligi muhim masala bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, tabiiy polimerlar, qayta ishlangan sanoat chiqindilari asosida yangi eritma turlari ishlab chiqilmoqda. Bundan tashqari, sun’iy intellekt va avtomatlashtirish texnologiyalari yordamida eritma tarkibini real vaqt rejimida nazorat qilish, shlam harakatini modellashtirish, quduq devorining deformatsiyasini prognoz qilish va favqulodda holatlarni oldindan aniqlash ustida tadqiqotlar olib borilmoqda. Shuningdek, yuqori bosimli va yuqori haroratli qatlamlar (HPHT — High Pressure, High Temperature) uchun mos eritmalar yaratish, qattiq tuzli qatlamlar va gidratlar mavjud qatlamlarda eritma barqarorligini saqlash, kam suvli yoki suv resurslari cheklangan hududlarda ishlatilishi mumkin bo‘lgan “quruq” burg ilash ʻ eritmalarini ishlab chiqish bo‘yicha ham ilmiy tadqiqotlar kengaymoqda. 13 1.3-§. Burg ilash eritmalarining fizik-kimyoviy xossalariʻ Burg ilash eritmalari (yoki burg ilash suyuqliklari) geologik qatlamlarni ʻ ʻ burg ilash jarayonida ajralmas muhim texnologik element hisoblanadi. Ular turli ʻ vazifalarni bajaradi: burg ilash asbobini sovutish, chiqindilarni yer yuzasiga olib ʻ chiqish, quduq devorlarini mustahkamlash, bosimni muvozanatlash va gidravlik energiyani uzatish. Burg ilash eritmalarining fizik-kimyoviy xossalari ularning ʻ mazkur funksiyalarni qanday darajada bajarishini belgilaydi. Shuning uchun ularning fizik va kimyoviy tavsiflari chuqur o‘rganilishi lozim. Ushbu xossalarni chuqur tahlil qilish burg ilash jarayonining samaradorligini oshirish, uskunaning ʻ xizmat muddatini uzaytirish hamda ekologik xavfsizlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Zichlik — burg ilash eritmasining eng muhim fizik xossalaridan biridir. U ʻ eritmaning bosim hosil qilish va burg ilash paytida qatlam bosimini muvozanatlash ʻ qobiliyatini belgilaydi. Eritma zichligi asosan gramm/sm³ yoki kg/m³ birligida o‘lchanadi. Quduq chuqurlashgan sari qatlam bosimi ortadi, shunga muvofiq, eritma zichligi ham oshiriladi. Bu maqsadda eritmaga og irlashtiruvchi ʻ komponentlar, masalan, barit (BaSO ), gemosit yoki temir rudasi kukuni ₄ qo shiladi. Zichlikni to g ri tanlash burg ilash qudug ining qulashini, bosimning ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ to‘satdan o‘zgarishlarini, hamda zaruriy qatlamlarga kirishda yuzaga keladigan muammolarni oldini oladi. Viskozitet (yoki qovushqoqlik) eritmaning ichki qarshilik ko‘rsatish darajasini bildiradi. U suyuqlikning oqishiga bo‘lgan ichki to‘siqdir. Burg ilash ʻ eritmasining viskoziteti uning burg ilash chiqindilarini olib chiqish qobiliyatiga, ʻ quduq devorlarining mustahkamligiga va burg ilash jarayonidagi energiya sarfiga ʻ ta’sir ko‘rsatadi. Juda past viskozitetga ega eritma chiqindilarni yetarlicha olib chiqolmaydi, juda yuqori viskozitet esa nasoslar va quvurlar tizimiga ortiqcha yuk tushiradi. Shuning uchun, eritma viskoziteti burg ilash sharoitlariga muvofiq ʻ ravishda sozlanadi. Viskozitetni oshirish uchun odatda loy, polimerlar yoki boshqa stabilizator moddalar qo‘shiladi. Eritmaning qovushqoqligi, ayniqsa, gidravlik burg ilash jarayonlarida muhim hisoblanadi. ʻ 14 Filtratsiya bu — burg ilash eritmasining quduq devorlari orqali togʻ ʻ jinslariga sizib kirishidir. Ushbu jarayonni boshqarish muhim, chunki haddan tashqari filtratsiya tog jinslarini yumshatadi, quduq devorining beqaror bo‘lishiga ʻ olib keladi. Shu bilan birga, qatlam suvlari bilan aloqa natijasida bosim muvozanati buzilishi mumkin. Eritmaning filtratsiya qobiliyatini kamaytirish uchun unga filtratsiyaga qarshi moddalar: kraxmal, lignin, KMTs (karboksimetilsellyuloza) yoki polimerlar qo‘shiladi. Bu moddalarning eritma tarkibida bo‘lishi filtrat miqdorini kamaytiradi va ayni paytda quduq devorida yupqa, ammo zich "filtratsiya parda" hosil qiladi. Bu parda burg ilash eritmasining tog jinslariga ʻ ʻ sizib ketishini oldini oladi va quduq devorini mexanik jihatdan himoyalaydi. Eritmaning pH darajasi uning kimyoviy faoliyatini belgilovchi muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Burg ilash eritmalarining odatiy pH darajasi 8.5–10 ʻ oralig ida bo‘ladi. Ushbu darajadagi eritmalar bakterial faoliyatni kamaytiradi, ʻ metall qismlarning korroziyaga uchrashini oldini oladi va barqaror kolloid muhit yaratadi. Zaruratga qarab pH darajasini oshirish yoki kamaytirish mumkin. Ishqoriylikni oshirish uchun eritmaga natriy gidroksid (NaOH) yoki soda (Na CO ) qo shiladi. Kislotalilik darajasini oshirish esa muayyan reaktsiyalar ₂ ₃ ʻ uchun yoki neftli qatlamlarga ta’sir ko‘rsatish maqsadida amalga oshiriladi. pH darajasining nazorat ostida bo‘lishi kimyoviy stabillikni ta’minlaydi va eritmaning boshqa xossalariga ham bevosita ta’sir qiladi. Reologik xossalar deganda eritmaning tashqi kuchlar ta’sirida harakatlanish qobiliyati tushuniladi. Bu viskozitet, plastiklik va strukturaviy mexanizmlarni o‘z ichiga oladi. Burg ilash eritmasi plastika xususiyatga ega bo lishi lozim, ya’ni ʻ ʻ muayyan bosim ostida oqishi, lekin bosim bo‘lmasa, harakatsiz qolishi kerak. Bu quduq ichidagi chiqindilarni ushlab turishda foydali bo‘ladi. Eritmaning reologik xossalari turli harorat va bosim ostida o zgarishi mumkin, shuning uchun real ʻ sharoitda ularni sinchiklab o‘rganish kerak. Zamonaviy polimer asosidagi eritmalar yuqori barqarorlik va moslashuvchanlik xususiyatlariga ega bo‘lib, bu sohada keng qo‘llanmoqda. 15 1.3.1-jadval. Burg ilash eritmalarining fizik-kimyoviy xossalariʻ Xususiyat Ta'rif O‘lchov birligi Ta’siri va ahamiyati Nazorat va optimallashtirish usullari Zichlik Eritmaning zichligi — suyuqlik massasining hajmiga nisbati kg/m³ yoki g/cm³ Qatlam bosimini muvozanatlash, burg ilash ʻ paytida bosimni nazorat qilish Og irlashtiruvchi moddalar (barit, ʻ gemosit) qo shish ʻ Viskozitet Eritmaning qovushqoqlik darajasi mPa·s yoki cP (sentipoaz) Chiqindilarni ko‘tarish, nasos tizimining samaradorligi, energiya sarfi Polimerlar, loy qo‘shish, harorat nazorati Filtratsiya Eritmaning tog‘ jinslariga sizib kirishi ml/30 daqiqa (filtrat) Quduq devorini mustahkamlash yoki yumshatish, bosim muvozanatini saqlash Filtratsiyaga qarshi modda qo shish ʻ (KMTs, lignin, kraxmal) pH darajasi Eritmaning ishqoriyligi yoki kislotaliligi pH (0–14) Metall korroziyasi, bakterial faollik, kimyoviy barqarorlik NaOH, soda yoki kislotalar qo‘shish, pH monitoringi Reologik xossalar Eritmaning oqim xatti-harakati (plastiklik, qovushqoqlik) — Chiqindilarni ushlab turish, bosimga moslashish, energiya tejamkorligi Polimerlar bilan modifikatsiya, laboratoriya sinovlari Stabiliklik va disperslik Eritmada zarralarning bir tekis taqsimlanishi — Eritmaning barqarorligi, filtratsiya va oqimning samaradorligi Stabilizatorlar, homogenizatsiya Kimyoviy faoliyat Eritmaning kimyoviy reaksiyaga kirish qobiliyati — Qatlam minerallari bilan reaksiyalar, neft chiqishi, korroziya Kimyoviy reagentlar va inhibitorlar qo‘shish Harorat va bosimga chidamlilik Eritmaning ekstremal sharoitlarda xossalarini saqlashi °C va MPa Eritmaning xossalarining yuqori harorat va bosimda o‘zgarishining oldini olish Termostabil moddalar, yuqori bosimga chidamli komponentlar Korroziyaga ta’siri Eritmaning metallarga ta’siri — Uskuna xizmat muddatini uzaytirish yoki qisqartirish Korroziya inhibitorlari qo‘shish Burg ilash eritmasining stabilikligi – uning tarkibiy qismlarining bir-biridanʻ ajralmasdan muvozanatli holatda saqlanish xususiyatidir. Bu ayniqsa loy asosidagi eritmalarda muhim bo‘ladi. Disperslik esa eritmada erimaydigan zarralarning tarqalish darajasini anglatadi. Eritma tarkibida loy, og‘irlashtiruvchi moddalar yoki kimyoviy reagentlar bo‘lsa, ular bir tekisda taqsimlanishi lozim. Aks holda eritma xususiyatlari yomonlashadi, filtratsiya kuchayadi va quduqning ishlashi buziladi. Eritmaning disperslik xossasi maxsus laboratoriya sharoitida o‘lchanadi va kerakli hollarda stabilizatorlar bilan muvozanatga keltiriladi. Burg ilash eritmalari kimyoviy jihatdan faol bo‘lishi mumkin. Ular tog ʻ ʻ jinslaridagi minerallar bilan reaksiyaga kirishadi, ayrim hollarda esa eritmaning o‘zi ham kimyoviy moddalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, kislotali eritmalar karbonat jinslarini eritadi, bu neft qatlamlariga oson kirish imkonini beradi. Ayni paytda kimyoviy reaksiyalar muvozanatli bo‘lishi lozim, aks holda quduq devorlari yemirilishi yoki reaktiv moddalar bosim o‘zgarishlariga olib kelishi mumkin. Eritma tarkibidagi reagentlarning miqdori va ularning ta’siri doimiy nazorat ostida bo‘lishi kerak. Ko‘pgina hollarda eritma tarkibi burg ilash jarayonining turli ʻ bosqichlarida o‘zgartiriladi, bu kimyoviy faoliyatni yanada murakkablashtiradi. Quduq chuqurligi ortishi bilan harorat va bosim keskin oshadi. Burg ilash ʻ eritmasi ushbu ekstremal sharoitlarda ham o‘zining fizik-kimyoviy xossalarini saqlab qolishi kerak. Ayniqsa, yuqori haroratda viskozitet pasayishi, filtratsiya kuchayishi va kimyoviy reaksiyalar tezlashishi mumkin. Shu sababli, yuqori haroratga chidamli polimerlar, termostabil loylar, maxsus reagentlar ishlatiladi. Bosimga chidamlilik esa eritmaning strukturasini barqaror saqlashini ta’minlaydi. Eritma bosim o‘zgarishiga moslashgan bo‘lishi, ayniqsa, yuqori bosimli qatlamlarda burg ilashda juda muhimdir. Aks holda, zaruriy qatlamlarga yetmasdan ʻ quduq ishlamay qolishi mumkin. Burg ilash eritmalari uskunalar bilan doimiy aloqa qiladi. Shu sababli, ʻ eritmaning kimyoviy tarkibi metallarga qanday ta’sir ko‘rsatishi ham muhim masala hisoblanadi. Aksariyat holatlarda eritmalardagi ionlar, ayniqsa xloridlar va sulfatlar, metallga korroziya yetkazadi. Bu uskunalarning eskirishiga, hatto avariyaviy holatlarga olib kelishi mumkin. Korroziyani kamaytirish uchun eritmaga inhibitor moddalar qo‘shiladi. Masalan, aminlar, fosfatlar, yog‘li kislotalar asosidagi aralashmalar. Ular metall sirtida yupqa himoya qatlami hosil qilib, korroziyani oldini oladi. Yuqoridagi tahlillardan ko‘rinib turibdiki, burg ilash eritmalarining fizik-ʻ kimyoviy xossalari ularning funksional samaradorligini belgilovchi muhim omillardir. Zichlik, viskozitet, filtratsiya xossalari, pH darajasi, reologik va kimyoviy stabillik — bularning barchasi burg ilash texnologiyasining ʻ muvaffaqiyati va xavfsizligini ta’minlaydi. Har bir eritma maxsus burg ilash ʻ sharoitlariga mos ravishda tanlanadi va uning xossalari doimiy nazorat ostida ushlab turiladi. Zamonaviy texnologiyalar esa ushbu eritmalarni yanada mukammal qilish imkonini bermoqda. Natijada, murakkab geologik qatlamlarni oson va xavfsiz burg ilash, shuningdek, ekologik muhitga zarar yetkazmaslik ʻ imkoniyati paydo bo‘lmoqda. Shunday ekan, burg ilash eritmalarining fizik- ʻ kimyoviy xossalarini chuqur o‘rganish va amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash nafaqat samarali ishlab chiqarish, balki tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning ham asosi hisoblanadi. 18 II BOB. BURG ILASH ERITMASINI TANLASH METODIKASIʻ 2.1-§. Burg ilash eritmasini tanlashga ta’sir qiluvchi omillar ʻ Burg ilash eritmasi — neft va gaz quduqlarini burg ulashda geologik, ʻ ʻ texnologik va ekologik sharoitlarni hisobga olib maxsus tanlanadigan ko‘p komponentli suyuqlikdir. Uning asosiy vazifalari burg ilash jarayonini ʻ qulaylashtirish, burg i qurollarini sovitish, quduq devorlarini mustahkamlash, ʻ burg ilangan jinslarni yuzaga olib chiqish, quduqni bosim ostida ushlab turish va ʻ quduq ichidagi axborotni tashqi muhitga uzatishdan iborat. Shunday murakkab funksiyalarni bajarish uchun burg ilash eritmasi o‘z tarkibi, fizik-kimyoviy ʻ xossalari va ishlash parametrlariga ko ra, aniq tanlanishi zarur. Uni tanlashda esa ʻ bir qator muhim omillar inobatga olinadi. Avvalo, geologik sharoitlar burg ilash eritmasining turini belgilovchi eng ʻ muhim omillardandir. Bu omil tarkibiga konning geologik-geofizik tavsifi, qatlam bosimlari, harorati, geologik strukturasi, yer osti suvlari va minerallashuv darajasi kiradi. Agar burg ilash chuqur va bosim yuqori bo lgan qatlamlarda amalga ʻ ʻ oshirilayotgan bo lsa, burg ilash eritmasi ham shu bosimni muvozanatlay olishi, ʻ ʻ ya'ni quduq devorini qulatmasdan ushlab tura olishi kerak. Yuqori bosimli qatlamlarda kam zichlikka ega eritmalar ishlatilsa, bu quduq devorining qulashiga yoki bo‘shashishiga olib keladi. Aksincha, past bosimli qatlamlarda ortiqcha zichlikka ega eritmalar ularning yuvilib ketishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun eritmaning zichligini qatlam bosimi bilan muvozanatlash – tanlovdagi asosiy mezonlardan biridir. Bundan tashqari, qatlam harorati ham tanlovga sezilarli ta’sir ko rsatadi. ʻ Harorat ko‘tarilgani sari eritmaning tarkibiy moddalari o‘z xususiyatlarini o‘zgartiradi: masalan, reologik xossalar – qovushqoqlik, plastiklik, filtratsion xususiyatlar o‘zgaradi. Yuqori haroratda ba’zi reagentlar parchalanib, eritma barqarorligini yo‘qotadi. Shu sababli termostabil reagentlar tanlanadi yoki eritma tarkibiga issiqlikka chidamli komponentlar qo‘shiladi. Ayniqsa, chuqur quduqlarda, masalan, 5000 metrdan chuqurroq bo‘lgan joylarda ishlatiladigan eritmalar uchun bu omil alohida ahamiyatga ega. 19 2.1.1-jadval. Burg ilash eritmalarining fizik-kimyoviy xossalariʻ № Omil nomi Tavsif Eritma tanloviga ta’siri 1 Geologik sharoitlar Qatlam bosimi, harorati, geologik tuzilishi Zichlikni muvozanatlash, bosimni ushlab turish 2 Qatlam harorati Qatlamdagi yuqori yoki past harorat Termostabil reagentlar tanlash, issiqlikka chidamlilik 3 Minerallashuv va litologiya Qatlamda mavjud minerallar va jinslar xossalari Barqarorlashtiruvchi eritma tanlash, shishuvchanlikni oldini olish 4 Burg ilash turi ʻ Vertikal, qiyalikli yoki gorizontal burg ilash ʻ Kesmani olib chiqish qobiliyatini oshirish, reologik xususiyatlar 5 Texnik imkoniyatlar Uskuna bosimi, harorati, pompalash tizimi Uskunaga moslashgan eritma, qayta ishlash imkoniyati 6 Ekologik talablar Atrof-muhitga zarar yetkazmaslik, biologik parchalanish Ekologik toza, biosferaga zarar keltirmaydigan eritmalar tanlash 7 Iqtisodiy samaradorlik Eritma narxi, xizmat muddati, mahalliy xom ashyo Maqbul narxda samarali eritma tanlash 8 Barqarorlik va ishlash davomiyligi Eritmaning vaqt o‘tishi bilan xossalarini saqlashi Barqaror reologik va kimyoviy xususiyatlar 9 Logistika va ishlab chiqarish Eritma komponentlarini yetkazish, saqlash imkoniyatlari Mahalliy sharoitga moslashgan, joyida tayyorlanadigan eritmalar 10 Qatlam bilan o‘zaro ta’sir Eritmaning qatlamdagi kimyoviy va fizik ta’siri Neft/gaz oqimini to‘smaslik, filtratsiya va pH nazorati 11 Innovatsion texnologiyalar Yangi texnologiyalar asosidagi eritmalar Yuqori samaradorlik va ekologik xavfsizlik Qatlam minerallashuvi va litologik tarkibi ham muhim omillar sirasiga kiradi. Masalan, quduq yo nalishida loyli jinslar, gidratlangan yoki shishuvchanʻ minerallar mavjud bo lsa, ularga mos eritma ishlatilishi lozim. Shishuvchan loyli ʻ jinslar bilan o‘zaro reaksiyaga kirishmaydigan, ularni barqaror holatda ushlab turuvchi eritmalar tanlanadi. Aks holda bu jinslar shishib, burg ilash qurolining ʻ siqilib qolishiga, quduq diametrining kamayishiga olib keladi. Shu sababli xloridli, gidroksidli, silikatli yoki boshqa barqarorlashtiruvchi eritmalar afzalroq bo‘lishi mumkin. Texnologik omillar ichida esa burg ilashning turi – ya’ni vertikal, qiyalikli ʻ yoki gorizontal burg ilash holatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Gorizontal ʻ burg ilashda yoki qiyalikli uchastkalarda eritmaning kesmalarni olib chiqish ʻ qobiliyati yuqori bo‘lishi kerak. Bu esa uning reologik ko‘rsatkichlariga, ayniqsa plastik va dinamik qovushqoqlik darajasiga bog‘liqdir. Oddiy suyuq eritmalar bunday sharoitda burg ilangan jinslarni to‘liq olib chiqa olmaydi. Shuning uchun ʻ strukturaviy-mexanik xossalari yaxshilangan, masalan, polimer asosli yoki aeratsiyalangan eritmalar qo‘llaniladi. Burg ilash uskunalarining texnik imkoniyatlari ham eritma tanloviga ta’sir ʻ qiladi. Har bir burg ilash stanogi yoki texnologik liniya ma’lum bosim, harorat va ʻ aylanish chastotasida ishlaydi. Eritma bu uskunalar imkoniyatiga muvofiq bo lishi, ʻ pompalash tizimi orqali uzluksiz yetkazilishi va qayta ishlanishi kerak. Ayniqsa, yopiq aylanishli burg ilash tizimlarida regeneratsiyalanadigan, ya'ni qayta ishlash ʻ imkoniyati bo‘lgan eritmalar afzal ko‘riladi. Bu esa iqtisodiy va ekologik jihatdan samaradorlikni oshiradi. Atrof-muhitga ta’sir — zamonaviy burg ilash ishlarida tobora muhim omilga ʻ aylangan. Bugungi ekologik standartlar shuni talab qiladiki, burg ilash eritmasi ʻ biosferaga, ya’ni tuproq, yer osti suvlari va atmosferaga zarar keltirmasligi kerak. Ayniqsa, suv havzalariga yaqin yoki aholiga yaqin joylarda olib borilayotgan burg ilashda ekologik toza, biologik parchalanadigan eritmalar qo‘llaniladi. ʻ Sintetik asosli, poliesterli yoki esteri tarkibidagi eritmalar shunday xususiyatga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, chiqindilarni boshqarish tizimi va eritma regeneratsiyasi muhim o rin tutadi.ʻ Eritmaning iqtisodiy samaradorligi ham tanlovga sezilarli ta’sir qiladi. Ko‘p hollarda geologik sharoitga to‘liq mos, lekin juda qimmat bo‘lgan eritmalardan foydalanish amaliy jihatdan foydali emas. Shu sababli geologik, texnologik va ekologik talablar qamrab olingan, lekin iqtisodiy jihatdan maqbul eritmalar tanlanadi. Bunda eritmaning xizmat muddati, uni qayta ishlash imkoniyati, aralashmalarga chidamliligi va ta'minot manbalari hisobga olinadi. Ko‘p mamlakatlarda mahalliy xom asoslarga asoslangan eritma komponentlari ishlab chiqiladi, bu esa tashqi manbalarga bog liqlikni kamaytiradi. ʻ Eritmaning barqarorligi va ishlash davomiyligi ham tanlovdagi muhim jihatlardan biridir. Ishlab chiqarilgan eritma vaqt o‘tishi bilan xossalarini yo‘qotmasligi, barqaror holatda qolishi kerak. Bu ayniqsa uzoq muddatli burg ilash ʻ jarayonlarida ahamiyatga ega. Eritmaning filtratsiyasi, gel hosil qilish xususiyati, shlamlarni to‘plash va olib chiqish quvvati o‘zgaruvchan sharoitda ham barqaror bo‘lishi talab etiladi. Shu sababli eritma tarkibiga stabilizatorlar, bioingibitorlar, antipenalar kabi qo‘shimchalar qo‘shiladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish logistikasi, ya’ni eritma komponentlarini kon hududiga yetkazish, aralashtirish, saqlash va utilizatsiya qilish imkoniyatlari ham tanlovga ta’sir etadi. Masalan, baland tog‘li yoki chekka hududlarda har qanday murakkab texnologik eritmalarni olib kelish yoki saqlash qiyin bo‘lishi mumkin. Bu holatda oddiy, mahalliy sharoitga mos eritmalar afzal ko‘riladi. Ayrim hollarda eritmalarni joyida tayyorlash amaliyoti keng tarqalgan, bu esa texnologik moslashuvchanlikni ta'minlaydi. Yana bir muhim omil — bu qatlam bilan eritma o‘zaro ta’siri. Quduq yo‘nalishidagi qatlamlarga eritmaning kimyoviy yoki fizik ta’siri ularning xossalarini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Ayniqsa, kollektorlarda – ya’ni neft yoki gaz saqlanadigan qatlamlarda bu holat jiddiy hisoblanadi. Eritma u yerdagi gözenek (poro) tizimiga kirib qolib, neft yoki gaz oqimini to‘sib qo‘yishi mumkin. Shu bois bu bosqichda maxsus beys-layn testlar, laboratoriya tahlillari va tajriba 22 sinovlari o‘tkaziladi. Eritma tanlashda filtratsiya darajasi, zarralar o‘lchami va pH darajasi aniq hisoblanadi. Bugungi kunda innovatsion texnologiyalar yordamida yangi turdagi eritmalar ishlab chiqilmoqda: masalan, nanoreaktiv eritmalar, magnit zarralari qo‘shilgan eritmalar, biologik faol eritmalar va boshqalar. Bu eritmalar o‘zida yuqori texnologik yechimlarni mujassam etib, ham burg ilash samaradorliginiʻ oshiradi, ham atrof-muhitga ta’sirni kamaytiradi. Shunday eritmalarni tanlash esa maxsus texnologik bilim va laboratoriya tajribasini talab etadi. Shu sababli zamonaviy quduq loyihalarida eritma tanlash ishini alohida mutaxassislar guruhi amalga oshiradi. Burg ilash eritmasini tanlash bu oddiy texnik masala emas, balki murakkab, ʻ ko p omilli va tahliliy yondashuvni talab etadigan muhim bosqichdir. U geologik, ʻ texnologik, iqtisodiy, ekologik va logistik omillarni o‘z ichiga olgan holda, quduqni xavfsiz, samarali va ekologik toza burg ilashni ta’minlashga xizmat qiladi. ʻ To g ri tanlangan eritma – nafaqat burg ilash texnologiyasining asosi, balki butun ʻ ʻ ʻ konchilik jarayonining muvaffaqiyatli bosqichidir. Shu sababli har bir quduq uchun eritma tanlovi alohida yondashuvni, tajriba va ilmiy asoslangan yechimlarni talab qiladi. 23 2.2-§. Eritma tarkibini aniqlashda qo‘llaniladigan metodlar Burg‘ilash eritmalarining tarkibi geologik va texnologik sharoitlarga qarab turlicha bo‘ladi. Bu eritmalar turli maqsadlar – quduq devorlarini mustahkamlash, burg‘ilash asboblarini sovitish, chiqindilarni tashqariga olib chiqish, gidrostatik bosimni saqlash va boshqa vazifalarni bajaradi. Ularning fizik-kimyoviy va mexanik xossalari, ayniqsa, tarkibiy komponentlari bu funksiyalarni qanchalik samarali bajarilishini belgilaydi. Shu sababli eritmaning tarkibini aniqlash va nazorat qilish burg‘ilash jarayonining ajralmas qismidir. Eritmaning tarkibini aniqlashda bir nechta analitik va texnologik metodlardan foydalaniladi. Quyida ularning asosiy turlari, xususiyatlari va qo‘llanilish sohalari haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Eritma tarkibini aniqlashda eng avvalo, uning zichligi muhim parametr sifatida qaraladi. Zichlik eritmaning tarkibida qancha miqdorda qattiq va suyuq faza mavjudligini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkich yordamida eritmaga og‘irlashtiruvchi qo‘shimchalar (masalan, barit, galenit va boshqalar) kiritilganmi-yo‘qligi aniqlanadi. Zichlik odatda gidrostatik usulda, ya’ni maxsus qurilma – gidrometr yoki densitometr yordamida o‘lchanadi. Zamonaviy laboratoriyalarda esa elektron zichlik o‘lchagichlar qo‘llaniladi, ular yuqori aniqlik bilan natija beradi. Ushbu metod oddiy, tezkor va amaliy sharoitda keng qo‘llaniladi. Burg‘ilash eritmasining tarkibini aniqlashda uning reologik (oqim) xossalari – plastik viskozite, gil qatlamining yopishqoqligi, dinamik va statik kesilish kuchlari muhim rol o‘ynaydi. Bu parametrlar eritmadagi gil, polimer va boshqa bog‘lovchi moddalar miqdori haqida ma’lumot beradi. Reologik xossalar rotatsion viskozimetrlar yordamida aniqlanadi. Ushbu usulda eritma ma’lum tezlikda harakatga keltirilib, unga qarshi paydo bo‘ladigan kuch o‘lchanadi. Bu kuchning qiymati orqali eritmaning tarkibida qanday bog‘lovchi modda ustunlik qilayotgani haqida xulosa chiqariladi. Reologik tahlil eritmaning quduq ichidagi harakatini, uning quvurlardan o‘tish xususiyatlarini baholashda ham muhim ahamiyatga ega. 24 2.2.1-jadval. Eritma tarkibini aniqlashda qo‘llaniladigan metodlar tahlili Metod nomi Maqsadi Asosiy printsipi Afzalliklari Kamchiliklari Zichlik o‘lchovi Eritma og‘irligini va tarkibidagi qattiq modda miqdorini aniqlash Eritmaning zichligini gidrometr yoki densitometr yordamida o‘lchash Oddiy, tezkor, amaliy Faqat umumiy qattiqlikni ko‘rsatadi Reologik tahlil Eritmaning viskozitetsini, oqim xossalarini aniqlash Rotatsion viskozimetr yordamida oqim qarshiligini o‘lchash Eritmaning mexanik xossalarini baholash Maxsus uskuna va malakali mutaxassis talab qiladi Kimyoviy analiz Eritmadagi ion va kimyoviy moddalarning miqdorini aniqlash Titrimetrik, kolorimetrik, spektrofotometrik usullar Yuqori aniqlik, aniq modda aniqlash Murakkab, vaqt talab qiladi Filtrlanuvchanlik testi Eritmaning suyuqlik ajralish qobiliyatini aniqlash Eritmani filtr qog‘ozidan yoki tosh qatlami orqali o‘tkazish Amaliy va tezkor Faqat umumiy baho beradi, aniq tarkibni emas Metod nomi Maqsadi Asosiy printsipi Afzalliklari Kamchiliklari pH o‘lchovi Eritmaning ishqoriy yoki kislotali xossasini aniqlash pH-metr yoki indikator qog‘ozlari yordamida pH darajasini o‘lchash Oson, tez va arzon Faqat umumiy ishqoriylikni ko‘rsatadi Termogravimetrik analiz Eritmadagi qattiq modda miqdorini aniqlash Eritmani qizdirib, qattiq qoldiq massasini o‘lchash Tarkibdagi qattiq moddaning foizini aniq ko‘rsatadi Maxsus uskuna talab qiladi Xromatografiya Eritmadagi individual komponentlarni ajratish va aniqlash Moddalarning harakatdagi va harakatsiz fazadagi taqsimlanishi Murakkab tarkibni aniqlash imkoniyati Uskuna va mutaxassislik talab qiladi SEM va EDX tahlili Eritmadagi zarracha shakli, o‘lchami va kimyoviy tarkibini o‘rganish Elektron mikroskop yordamida zarrachalarni ko‘rish va spektroskopiya Detallangan va aniq tasvirlash imkoniyati Yuqori xarajat va murakkab texnika 26 Eritma tarkibini chuqur o‘rganishda kimyoviy tahlil metodlari eng asosiy va aniqligi yuqori bo‘lgan yondashuv hisoblanadi. Bu usullar yordamida eritmadagi anion va kationlar (Na , K , Ca² , Mg² , Cl , SO ² va boshqalar) miqdori⁺ ⁺ ⁺ ⁺ ⁻ ₄ ⁻ aniqlanadi. Ionlar tarkibi esa eritmaga qaysi turdagi tuzlar (masalan, natriy xlorid, kaltsiy karbonat, magniy sulfat) qo‘shilganini ko‘rsatadi. Kimyoviy tahlil laboratoriya sharoitida turli reagentlar, indikatorlar, titrlovchi eritmalar yordamida amalga oshiriladi. Titrimetrik analiz – eritmada aniqlanmoqchi bo‘lgan modda (masalan, Ca² ⁺ yoki Mg² ) ma’lum hajmdagi reagent bilan reaksiyaga kirishganda, bu reaksiya ⁺ to‘xtagan nuqtani aniqlash orqali bajariladi. Ushbu metod yuqori aniqlik bilan farqlanadi, lekin ko‘proq vaqt va laboratoriya sharoitini talab qiladi. Kolorimetrik analiz – eritmaga ma’lum indikator qo‘shiladi va uning rangi o‘zgarishi kuzatiladi. Bu usul yarim miqdoriy bo‘lib, eritma tarkibini tezda taxminiy aniqlash imkonini beradi. Masalan, kaliy yoki natriy ionlarining mavjudligi indikator rangi orqali aniqlanadi. Spektrofotometriya – bu metodda eritmadan o‘tgan yorug‘likning yutilish darajasi o‘lchanadi. Bu usul yordamida eritmadagi pigmentlar, oksidlar yoki boshqa rangli moddalarning konsentratsiyasi aniqlanadi. Spektrofotometrik analiz, ayniqsa, murakkab polimerli eritmalarda tarkibiy moddalarning miqdorini aniq o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Eritmaning filtrlanuvchanligi – ya’ni, u tosh yoriqlaridan qanchalik tezlikda suyuqlik chiqarishini aniqlash burg‘ilash xavfsizligi va unumdorligi uchun muhimdir. Bu usulda eritma filtr qog‘ozidan yoki maxsus qurilmadagi g‘ovak toshdan o‘tkaziladi va ma’lum vaqtda qancha suyuqlik ajralgani aniqlanadi. Ajralgan suyuqlik miqdori bo‘yicha eritmaning tarkibida qancha miqdorda kolloid modda borligi aniqlanadi. Shuningdek, filtrdan o‘tmagan loyqalik (qoldiq) massasi esa eritmaning devor hosil qilish xossasini baholash imkonini beradi. Bu usul oddiy bo‘lishiga qaramay, amaliy jihatdan muhimdir, chunki quduq devorining barqarorligi ko‘p jihatdan aynan shu qoldiq qatlamga bog‘liq. 27 Eritmaning pH darajasi uning kislotali yoki ishqoriy xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Bu esa eritmaga qaysi kimyoviy qo‘shimchalar qo‘shilganini aniqlashga yordam beradi. Masalan, pH darajasi yuqori bo‘lsa, demak eritmada ishqorlar – masalan, natriy gidroksid yoki soda mavjud. pH aniqlashda indikatorli qog‘ozlardan, zamonaviy elektron pH-metr qurilmalaridan foydalaniladi. Eritmaning ishqoriyligi esa u qancha kislotani neytrallashtira olishiga bog‘liq bo‘lib, bu parametr eritmaning barqarorligi va korroziyaga qarshi xossalarini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ishqoriylik volumetrik usulda – kislotani titrlab qo‘shish orqali aniqlanadi. Termogravimetrik analiz eritmani quritib, undagi suvsiz komponentlar miqdorini aniqlash asosida bajariladi. Bunda eritma namunasi ma’lum haroratda bug‘latiladi va qolgan qattiq qoldiqning massasi o‘lchanadi. Bu usul yordamida eritmadagi umumiy qattiq moddalarning foizi aniqlanadi. Ushbu metod ko‘proq kompleks eritmalarni umumiy baholashda, ularning zichligi va mexanik barqarorligini aniqlashda foydalidir. Murakkab tarkibli eritmalar uchun xromatografiya – ya’ni moddalarning harakatdagi va harakatsiz faza orasidagi taqsimlanishiga asoslangan metodlar qo‘llaniladi. Gaz xromatografiyasi yoki suyuqlik xromatografiyasi orqali eritmadagi har bir komponent (masalan, polimerlar, organik erituvchilar) ajratilib, miqdoran baholanadi. Bu metod ayniqsa zamonaviy sintetik eritmalar – masalan, KMC, PAC asosidagi eritmalar uchun qo‘llaniladi. Xromatografik metodlar juda aniqligi bilan ajralib turadi, biroq ularni amalga oshirish uchun murakkab qurilma va maxsus bilimlar zarur. Ba’zi hollarda eritmadagi zarrachalar, ularning shakli va mineral tarkibini chuqur tahlil qilish uchun Skanerlovchi Elektron Mikroskop (SEM) va Energiya- dispersiv Rentgen Spektroskopiyasi (EDX) usullari qo‘llaniladi. Bu usullar yordamida eritmadagi qattiq fazaning mineralogik tarkibi, zarracha diametri, ularning sirt xossalari aniqlanadi. Ular ko‘proq ilmiy-tadqiqot maqsadida qo‘llanilsa-da, sanoat laboratoriyalarida murakkab muammolarni aniqlash uchun ham qo‘llaniladi. 28 Eritma tarkibini aniqlashda foydalaniladigan metodlar turli fizik, kimyoviy va texnologik tamoyillarga asoslanadi. Har bir metod o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga ega bo‘lib, ularni tanlash eritmaning turi, maqsadi, mavjud laboratoriya sharoiti hamda kerakli aniqlik darajasiga bog‘liq. Masalan, zichlik, pH va reologik tahlillar amaliy sharoitda tez-tez qo‘llaniladigan oddiy metodlar bo‘lsa, xromatografiya va spektrometriya murakkab laboratoriyalarda amalga oshiriladi. Metodlar orasida kompleks yondashuv – ya’ni bir nechta usulni birgalikda qo‘llash – eng samarali natija beradi. Bu esa eritma tarkibini to‘liq aniqlash, uni optimal holatda saqlash va burg‘ilash ishlarining uzluksiz, xavfsiz bajarilishini ta’minlashga xizmat qiladi. 29 2.3-§. Gaz quduqlarida samarali eritma turlarini solishtirish Gaz quduqlarida samarali eritma turlarini solishtirish masalasi qazib olish sohasida juda muhim va dolzarb mavzulardan biridir. Gaz quduqlari burg ulashʻ jarayonida eritma (yoki burg ilash suyuqligi) asosiy rol o‘ynaydi. Eritma burg ilash ʻ ʻ samaradorligini oshirish, burg ilash asbob-uskunalarini sovutish, quduq devorlarini ʻ mustahkamlash, burg ilash chiqindilarini quduqdan chiqarish va burg ilash ʻ ʻ jarayonida yuzaga keladigan turli xil muammolarni bartaraf etishda xizmat qiladi. Shuning uchun gaz quduqlarida ishlatiladigan eritmalarning turlari va ularning samaradorligini chuqur o‘rganish, solishtirish qazib olish ishlarini optimallashtirishda katta ahamiyatga ega. Avvalo, gaz quduqlarida eng ko‘p qo‘llaniladigan eritma turlariga toza suv eritmasi, suv-asosli eritmalar, moy-asosli eritmalar va gaz eritmalari kiradi. Har bir eritma turi o‘zining texnik va iqtisodiy jihatlari bilan ajralib turadi, shuningdek, quduq sharoitlariga bog‘liq holda turlicha afzallik va kamchiliklarga ega. Masalan, suv-asosli eritmalar ekologik tozaligi va nisbatan past narxi tufayli keng qo‘llaniladi, biroq ularning burg‘ulash samaradorligi va gidravlik xususiyatlari moy-asosli eritmalarga nisbatan pastroq bo‘lishi mumkin. Moy-asosli eritmalar esa yuqori issiqlik barqarorligi va kimyoviy barqarorlik bilan ajralib, murakkab va chuqur quduqlarda afzal ko‘riladi. Burg ilash eritmalari tanlanishida quduqning geologik xususiyatlari ham ʻ muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, chuqur va yuqori bosimli gaz quduqlarida yuqori qalinlik va zichlikka ega moy-asosli eritmalar yaxshi natija beradi, chunki ular quduq devorlarini samarali qo‘llab-quvvatlaydi va yuqori bosim ostida o‘z xususiyatlarini yo‘qotmaydi. Shu bilan birga, sirt usti va quyi qatlamlarda ishlatiladigan suv-asosli eritmalar iqtisodiy jihatdan ma’qul va atrof-muhitga kam zarar yetkazadi. Bundan tashqari, eritmalarning kimyoviy tarkibi va qo‘shimchalari burg‘ilash jarayonining aniqligi va samaradorligini oshirishda katta o‘rin tutadi. Masalan, xamir va polimer qo‘shimchalar suv-asosli eritmalarning gidravlik xususiyatlarini yaxshilaydi, moy-asosli eritmalarda esa turli emulsiya 30 stabilizatorlari va surfaktantlar yordamida eritmaning uzluksizligini ta’minlash mumkin. Yana bir muhim jihat – eritmaning ekologik xavfsizligi va iqtisodiy samaradorligi. Moy-asosli eritmalar yuqori texnik xususiyatlarga ega bo‘lsa-da, ular atrof-muhitga zarar yetkazish ehtimoli yuqori va ularning narxi ham qimmatroq. Shuning uchun ayrim holatlarda suv-asosli eritmalarni optimallashtirish yo‘li bilan ekologik toza va iqtisodiy jihatdan maqbul variantlar ishlab chiqilmoqda. Gaz quduqlarida eritma turini tanlashda energiya tejamkorligi va eritmaning burg‘ilash jarayonidan keyingi ishlatilishi ham hisobga olinadi. Masalan, eritmaning qayta ishlanishi va utilizatsiya qilish imkoniyati qazib olishning umumiy samaradorligini oshiradi. Xulosa qilib aytganda, gaz quduqlarida samarali eritma turlarini tanlashda bir necha omillarni hisobga olish zarur: quduqning geologik sharoitlari, burg‘ilash jarayonining texnologik talablariga moslik, eritmaning gidravlik va kimyoviy xususiyatlari, atrof-muhitga ta’siri, shuningdek iqtisodiy ko‘rsatkichlar. Har bir eritma turi o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga ega bo‘lib, ularni chuqur tahlil qilish va quduqning o‘ziga xos sharoitlariga moslashtirish qazib olish jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shu bois, gaz quduqlarida eritma turlarini solishtirish va to‘g‘ri tanlash qazib olish sanoatida dolzarb ilmiy va amaliy muammo sifatida davom etmoqda. Gaz quduqlari burg‘ilash jarayonida eritma turini to‘g‘ri tanlash — quduqning sifatli va samarali qazib olinishi uchun asosiy shartlardan biridir. Burg‘ilash eritmasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  Burg‘ilash asboblarini sovutish va yog‘lash;  Burg‘ilash chiqindilarini quduqdan chiqarish;  Quduq devorlarini mustahkamlash, ularning qulashini oldini olish;  Burg‘ilash jarayonida bosimni tartibga solish;  Burg‘ilash jarayonidagi jarayonlarni optimallashtirish. Ushbu vazifalarni bajarishda har bir eritma turi o‘zining samaradorligi bilan ajralib turadi. 31 Suv-asosli eritmalar burg‘ilashda eng ko‘p qo‘llaniladigan variant hisoblanadi. Ular asosan suv, turli polimerlar , xamirlar va kimyoviy qo‘shimchalardan iborat bo‘ladi. Suv-asosli eritmalar ekologik jihatdan toza, nisbatan arzon va qazib olish jarayonida ko‘p qo‘llaniladi. Ularning asosiy kamchiligi esa yuqori bosim va harorat sharoitida kimyoviy barqarorlikning pastligi, shuningdek, ba’zan toshlarni yuvib ketishda yetarlicha samarali emasligi hisoblanadi. Shuning uchun suv-asosli eritmalarga maxsus polimer va xamir qo‘shimchalari kiritilib, ularning fizik-kimyoviy xususiyatlari yaxshilanadi. Moy-asosli eritmalar yuqori issiqlik barqarorligi va kimyoviy inertlikka ega bo‘lib, ko‘proq yuqori bosimli, chuqur va murakkab gaz quduqlarida qo‘llaniladi. Moy-asosli eritmalar burg‘ilash jarayonida quduq devorini yaxshi qo‘llab- quvvatlaydi, issiqlikni samarali so‘rib oladi va yuqori bosim ostida o‘z xususiyatlarini saqlaydi. Ular suv-asosli eritmalarga qaraganda ancha qimmat va atrof-muhitga nisbatan zararli bo‘lishi mumkin, shuning uchun ularni ishlatishda ekologik xavfsizlikni ta’minlash muhimdir. Moy-asosli eritmalar burg‘ilash jarayonida yuqori gidravlik xususiyatlarga ega bo‘lib, tosh qoldiqlarini samarali tashiy oladi. Gaz eritmalari — nisbatan kam ishlatiladigan, lekin ba’zi noyob holatlarda qo‘llaniladigan eritma turi hisoblanadi. Bu eritmalar gaz fazasiga asoslangan bo‘lib, quduq ichidagi bosimni muvozanatlash va gazni burg‘ilash jarayonida foydalanishni ta’minlash uchun ishlatiladi. Ularning asosiy afzalligi – engil vazn va gaz fazasi tufayli past haroratlarda ham samarali ishlashi. Ammo gaz eritmalari suv yoki moy asosidagi eritmalar kabi qalin va mustahkam emas, shuning uchun ularning qo‘llanish doirasi cheklangan. Gaz quduqlarida ishlatiladigan eritmalarning samaradorligi ko‘p jihatdan ularning kimyoviy tarkibi va qo‘shimchalarga bog‘liq. Masalan, suv-asosli eritmalarda polimerlar, xamirlar va stabilizatorlar eritmaning viskozligini oshirish, qazib olish chiqindilarini samarali tashish, devorlarni mustahkamlash kabi funksiyalarni bajaradi. Polimerlar suv molekulalarini bir-biriga bog‘lab, suyuqlikning gidravlik va mexanik xususiyatlarini yaxshilaydi. 32 2.3.1-jadval. Gaz quduqlarida samarali eritma turlarini solishtirish Eritma turi Afzalliklari Kamchiliklari Ishlatilish sharoitlari Ekologik ta’siri Suv-asosli eritmalar - Arzon va qulay - Ekologik toza - Yaxshi gidravlik xususiyatlar - Polimer va xamir qo‘shimchalari bilan optimallashtiriladi - Yuqori bosim va haroratda barqaror emas - Ba’zan past issiqlik barqarorligi - To‘shmalarda samaradorligi past - Mayda va o‘rta chuqurlikdagi quduqlar - Past va o‘rta bosimli sharoitlar - Past zararli, qayta ishlash oson Moy-asosli eritmalar - Yuqori issiqlik va bosim barqarorligi- Kimyoviy inertlik- Quduq devorini samarali qo‘llab-quvvatlaydi- To‘shmalarni yaxshi tozalaydi - Qimmat- Ekologik zararli bo‘lishi mumkin- Chiqindilarni qayta ishlash talab etiladi - Yuqori bosimli va haroratli quduqlar - Murakkab geologik sharoitlar - Yuqori zararli, maxsus utilizatsiya talab qilinadi Gaz eritmalari - Engil vazn - Past haroratlarda samarali - Bosim nazoratida yaxshi - Kam qalinlik - Keng qo‘llanilmaydi - Kam chidamlilik - Yuqori bosimli gaz quduqlari - Maxsus holatlar - Nisbatan past zararli, ammo ishlash sharoitiga bog‘liq 33 Moy-asosli eritmalarda esa emulsiya stabilizatorlari, surfaktantlar, kimyoviy barqarorlikni ta’minlovchi qo‘shimchalar ishlatiladi. Bu qo‘shimchalar eritmaning kimyoviy reaktsiyalardan himoyalanishi, silliq va uzluksiz suyuqlik fazasini ta’minlashi uchun muhimdir. Moy-asosli eritmalar ko‘p hollarda termal barqarorligi va yuqori bosim sharoitida o‘z xususiyatlarini saqlab qolish uchun maxsus kompleks qo‘shimchalar bilan boyitiladi. Kimyoviy qo‘shimchalarning turlari va miqdori burg‘ilash jarayonining o‘ziga xos sharoitlariga moslashtiriladi. Masalan, yuqori korroziya sharoitida korroziyaga qarshi inhibitorlar, devorlarning changlashini kamaytirish uchun chang tushirish vositalari qo‘shiladi. Shuningdek, bakteriyalarga qarshi qo‘shimchalar eritmaning uzoq vaqt davomida sifatini saqlashga yordam beradi. Gaz quduqlarida eritma turini tanlashda bir nechta muhim mezonlar hisobga olinadi: 1. Geologik sharoitlar va quduq parametrlari: Quduq chuqurligi, bosim va harorat sharoitlari, qatlamlarning fizik-kimyoviy xususiyatlari eritma turini aniqlashda asosiy omillardir. Masalan, yuqori bosim va haroratda moy-asosli eritmalar afzalroq bo‘ladi. 2. Burg‘ilash asbob-uskunalarining talablariga moslik: Eritmaning gidravlik xususiyatlari burg‘ilash asboblarini samarali ishlashi va ularning tez yemirilmasligi uchun muhim. 3. Ekologik xavfsizlik: Suv asosidagi eritmalar ko‘proq ekologik toza bo‘lsa- da, moy-asosli eritmalarni ishlatishda chiqindilarni qayta ishlash va utilizatsiya qilish muhim ahamiyatga ega. 4. Iqtisodiy samaradorlik: Eritmaning narxi, uni ishlab chiqarish va qo‘llash xarajatlari qazib olishning umumiy samaradorligini belgilaydi. 5. Burg‘ilash jarayonida hosil bo‘ladigan chiqindilarni boshqarish: Eritma chiqindilarining tabiiyga zarar yetkazmasligi, ularni tozalash va utilizatsiya qilish imkoniyatlari. Amaliy qazib olish jarayonida suv-asosli eritmalar ko‘proq mayda va o‘rta chuqurlikdagi gaz quduqlarida keng qo‘llaniladi. Ularning afzalligi – arzonlik va 34 qulaylikda. Ko‘pgina kompaniyalar polimer bazasidagi eritmalarni ishlab chiqib, ularni o‘ziga xos quduqlar uchun optimallashtirmoqda. Masalan, yuqori viskozlikka ega suv-asosli eritmalar loyqa yoki shag‘al qatlamlarda quduq devorini yanada mustahkamlaydi. Moy-asosli eritmalar yuqori bosim va haroratda, shuningdek kimyoviy agressiv muhitda ishlatiladi. Ular uzoq vaqt davomida o‘z xususiyatlarini saqlab qolish va burg‘ilash samaradorligini ta’minlash uchun mos keladi. Ammo moy- asosli eritmalarni ishlatishda atrof-muhitga zarar yetkazmaslik uchun chiqindilarni qayta ishlash muhim masala hisoblanadi. Gaz eritmalari esa kamroq qo‘llaniladi, lekin maxsus holatlarda, masalan, yuqori bosimli gaz quduqlarida bosimni nazorat qilish uchun qo‘llaniladi. Gaz quduqlarida samarali eritma turlarini tanlashda texnik, iqtisodiy, ekologik va geologik omillarni hisobga olish zarur. Suv-asosli eritmalar arzon va ekologik xavfsiz bo‘lib, ko‘pgina hollarda etarlicha samarali; moy-asosli eritmalar esa yuqori bosim va haroratli, murakkab sharoitlarda burg‘ilash jarayonini ta’minlaydi. Har bir eritma turi o‘ziga xos afzalliklar va kamchiliklarga ega bo‘lib, ularni quduqning o‘ziga xos sharoitlariga moslashtirish qazib olish jarayonining muvaffaqiyatini belgilaydi. Shuning uchun qazib olish sanoatida eritma turlarini chuqur solishtirish va yangi texnologiyalarni joriy etish doimiy ilmiy-amaliy izlanishlarni talab qiladi. 35 III BOB. BURG ILASH ERITMASI HAJMINI HISOBLASHʻ USULLARI 3.1-§. Burg ilash eritmasi hajmini hisoblashning nazariy asoslari ʻ Burg ilash eritmasi (yoki burg ilash suyuqligi) — yer osti qatlamlarini ʻ ʻ burg ulash jarayonida ishlatiladigan maxsus suyuqlik bo‘lib, uning asosiy vazifasi ʻ burg ilash qudug‘ini tozalash, burg‘ulash asboblarini sovutish, quduq devorlarini ʻ qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, qazilgan materiallarni yuqoriga ko‘tarishdir. Burg ilash eritmasining hajmi esa burg ilash jarayonining samaradorligi va ʻ ʻ xavfsizligi uchun muhim omil hisoblanadi. Shu sababli, eritma hajmini aniq hisoblash burg ilash ishlarining rejalashtirilishi va amalga oshirilishida muhim ʻ o‘rin tutadi. Burg ilash eritmasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: ʻ  Qazilgan materiallarni quduqdan chiqarib yuborish: Eritma burg‘ulash burchagi ostida hosil bo‘lgan loy va shag‘al aralashmasini quduqdan yuqoriga olib chiqadi.  Quduq devorlarini qo‘llab-quvvatlash: Eritma bosimi orqali quduq devorlarining qulashi va ko‘chishini oldini oladi.  Burg‘ulash asboblarini sovutish va moylash: Asbobning uzoq muddat ishlashi uchun uning harorati boshqariladi va ish yuzasida ishqalanish kamaytiriladi.  Bosimni boshqarish: Yer ostidagi suyuq va gaz bosimini nazorat qilib, quduqning portlash xavfini kamaytiradi . Bularning barchasi burg ilash eritmasining hajmi va sifatiga to‘g‘ridan- ʻ to‘g‘ri bog‘liq. Eritmaning yetarli hajmda bo‘lishi uning yuqorida sanab o‘tilgan funksiyalarni to‘liq bajarishiga imkon yaratadi. Burg ilash eritmasi hajmini aniqlashda bir necha asosiy omillar hisobga ʻ olinadi:  Qazib olinayotgan qatlamning hajmi: Qancha ko‘p yer qazilsa, shuncha ko‘p eritma kerak bo‘ladi. 36  Eritmaning aylanish tezligi va quduq o‘lchami: Eritma burg‘ulash simining aylanishi va quduq diametri o‘lchamlari hajm hisoblashda muhim rol o‘ynaydi.  Eritma yo‘qotishlari: Quduq devorlari va burg‘ilash jarayonida suyuqlikning bir qismi yo‘qotilishi mumkin. Bu yo‘qotishlar ham hisobga olinadi.  Qazib olinayotgan loy hajmi: Quduqdan yuqoriga ko‘tarilayotgan loyning hajmi ham eritma hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Bularning barchasi birgalikda eritma hajmini aniqlashda nazariy baza bo‘lib xizmat qiladi. Burg ilash eritmasi hajmini hisoblashda asosiy formula quyidagichaʻ ifodalanadi: Bu yerda:  V — umumiy eritma hajmi,  V q — qazilgan qatlam hajmi,  Vl — loy hajmi (qazilgan materialning eritma bilan aralashgan qismi),  Vv — eritmaning yo‘qotish hajmi. Qazilgan qatlam hajmi quduq diametriga va burg‘ilash chuqurligiga bog‘liq bo‘lib, u silindr hajmi formulasiga asosan hisoblanadi: Bu yerda r — quduq radiusi, h — burg‘ilash chuqurligi (yangi qazilgan qism). Loy hajmi esa qazilgan qatlamning hajmiga ko‘paytiruvchi koeffitsient sifatida olinadi. Bu koeffitsient loy zichligi va eritmadagi miqdorini ifodalaydi. Eritma yo‘qotishlari ko‘plab omillarga bog‘liq: quduq devorlarining suyuqlikni singdirishi, burg‘ilash asboblarining teshiklaridan oqib ketishi va boshqalar. Bu yo‘qotishlar taxminan 5–15% gacha bo‘lishi mumkin, shuning uchun hisob-kitobda qo‘shimcha zaxira sifatida olinadi. 37 3.1.1-grafik. Burg ilash eritmasi hajmi va qatlam uzunligi o‘rtasidagi bog‘liqlikʻ 38 Burg ilash eritmasi hajmini aniqlashda quyidagi parametrlar e’tiborgaʻ olinadi:  Quduq diametri (DDD) — suyuqlik hajmini hisoblashda o‘lchov birliklaridan biri. Quduqning kattaligi eritma hajmini belgilaydi.  Burg‘ilash chuqurligi (hhh) — qazilgan silindr shaklidagi qatlam uzunligi.  Eritmaning zichligi (ρ\rhoρ) — suyuqlikning massa zichligi suyuqlikning bosimga chidamliligi va loyni ko‘tarish xususiyatlariga ta’sir qiladi.  Eritmaning aylanish tezligi va oqim tezligi — eritmaning burg‘ilash asboblari ustidan aylanishi va quduq bo‘ylab harakatlanish tezligi.  Loy miqdori va xossalari — qazilgan qatlamda hosil bo‘lgan loyning zichligi, hajmi va aralashuvi eritma hajmini ko‘paytirishi mumkin. Bu parametrlar burg ilash jarayonining turiga qarab o‘zgarishi mumkin — ʻ masalan, qattiq yoki suyuq loylar, quduqning gidrogeologik xossalari. Silindr hajmi tushunchasi burg‘ilash jarayonida yangi hosil bo‘lgan chuqurlikka qarab eritma hajmini belgilashda asosiy model hisoblanadi. Qazilgan qatlam uzunligi va quduq radiusining ko‘paytmasi orqali quduqda hosil bo‘lgan yangi bo‘shliq hajmi aniqlanadi. Loy hajmi tushunchasi esa qazilgan qatlamdan ko‘tarilgan loyning eritmaga qo‘shilishi natijasida yuzaga keladi. Loyning eritma bilan aralashishi uning hajmiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Loyning zichligi, quyuqligi, va qatlam xossalari bu hajmni o‘zgartiradi. Eritma aylanishi va oqimi nazariyasi eritmaning burg‘ilash asboblari va quduq ichida harakatlanish jarayonini tushuntiradi. Eritma oqimining tezligi, bosimi va harorati burg ilash samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. ʻ Yo‘qotishlar tushunchasi quduq devorlaridagi suyuqlik singishi va burg‘ilash asboblari teshiklaridan oqib ketishi kabi holatlarni o‘z ichiga oladi. Bu yo‘qotishlar eritma hajmini oshiradi va rejalashtirishda e’tiborga olinishi zarur. Qazilgan qatlam hajmi: Bu yerda:  D — quduq diametri (metr),  Δh— yangi qazilgan qatlam uzunligi (metr). Loy hajmi: Bu yerda kkk — loy hajmi koeffitsienti, odatda 0,1–0,3 oralig‘ida bo‘ladi, bu loyning eritmaga nisbatan hajm foizini ifodalaydi. Eritma yo‘qotishlari: Bu yerda p — yo‘qotish foizi (0,05–0,15 oralig‘ida). Umumiy eritma hajmi: Nazariy asoslar yordamida eritma hajmini aniqlash burg ilash jarayoniningʻ turli bosqichlarida kerak bo‘ladi:  Rejalashtirish bosqichida: Burg ilash uchun qancha eritma kerakligini ʻ aniqlash, yetarli miqdorni oldindan tayyorlash imkonini beradi.  Ishlab chiqarish jarayonida: Eritma oqimini va bosimini boshqarish uchun hajm hisoblari muhim.  Xavfsizlikni ta’minlashda: Eritma hajmi yetarli bo‘lmasa, quduq devorlari qulashi yoki asboblar zarar ko‘rishi mumkin, shuning uchun aniqlik bilan hisoblash zarur.  Iqtisodiy jihatdan: Keraksiz katta hajmda eritma tayyorlash ortiqcha xarajatlarga olib keladi, kam bo‘lsa, ish samarasi pasayadi. Faraz qilaylik, burg‘ilash jarayonida yangi qatlam uzunligi 10 metr, quduq diametri 0,3 metr, loy koeffitsienti 0,2, yo‘qotish foizi 0,1 ga teng. Hisoblaymiz: 40 Umumiy hajm: Demak, yangi qazilgan qatlam uchun taxminan 0,93 kub metr eritma kerak bo‘ladi. Burg ilash eritmasi hajmini hisoblash — burg ilash jarayoniningʻ ʻ muvaffaqiyati uchun muhim nazariy va amaliy vazifa hisoblanadi. Uning to‘g‘ri hisoblanishi quduqni samarali tozalash, devorlarni mustahkamlash, va burg‘ulash jarayonini xavfsiz hamda iqtisodiy jihatdan samarali tashkil etishga xizmat qiladi. Nazariy asoslarda qazilgan qatlam hajmi, loy miqdori va eritma yo‘qotishlari hisobga olinadi. Shu usulda eritma hajmini aniq aniqlash orqali burg‘ilash ishlarini rejalashtirish va boshqarish imkoniyatlari kengayadi. 41 3.2-§. Tipik parametrlar asosida eritma hajmini hisoblash (shartli misollar bilan) Burg‘ulash eritmasi — gaz quduqlarini burg‘ulash jarayonida ishlatiladigan asosiy texnologik vosita bo‘lib, uning hajmini aniq hisoblash muvaffaqiyatli ish olib borish uchun juda muhimdir. Eritma hajmini hisoblashda turli parametrlar, jumladan, burg‘ulash chuqurligi, quduqning geologik xususiyatlari, burg‘ulash tezligi va eritma parametrlari inobatga olinadi. Ushbu parametrlar yordamida eritmaning yetarli miqdori aniqlanib, ish jarayonining uzluksizligini ta’minlash mumkin. Eritma hajmini noto‘g‘ri hisoblash quduqning barqarorligini buzishi, qazib olinayotgan materialning samarali chiqmasligi, iqtisodiy yo‘qotishlar va xavfsizlik muammolariga olib kelishi mumkin. Shu sababli, tipik parametrlar asosida eritma hajmini hisoblash — burg‘ulash ishlari uchun majburiy va muhim bosqich hisoblanadi. Burg‘ulash eritmasi burg‘ulash jarayonida bir nechta asosiy vazifalarni bajaradi. Birinchidan, u burg‘ulash uchini sovutadi va ishchi qismlarning aşınmasını kamaytiradi. Ikkinchidan, eritma burg‘ulash chiqindilarini (keramik va qattiq zarralar) quduqdan tashqariga olib chiqadi. Uchinchi vazifa — quduqning devorlarini mustahkamlash va yoriqlar paydo bo‘lishining oldini olishdir. Eritmaning fizik-kimyoviy xususiyatlari (masalan, zichlik, viskozlik, zarralar hajmi va miqdori) uning burg‘ulash jarayonidagi samaradorligini belgilaydi. Eritma hajmini hisoblashda bu xususiyatlar ham muhim ahamiyatga ega. Burg‘ulash eritmasining hajmi quduqning chuqurligi, burg‘ulash tezligi, burg‘ulash diametri, quduq devorlarining xususiyatlari, quduqning geologik tuzilishi kabi ko‘plab parametrlar asosida aniqlanadi. Quyida eng tipik va muhim parametrlar keltiriladi:  Burg‘ulash chuqurligi (H) — quduqning burg‘ilgan maksimal chuqurligi, odatda metrda o‘lchanadi. 42  Burg‘ulash tezligi (V) — vaqt birligida burg‘ulangan chuqurlik (m/soat yoki m/dan).  Burg‘ulash diametri (D) — quduqning ichki diametri (metr yoki millimetrda).  Eritmaning aylanish tezligi (Q) — vaqt birligida eritmaning aylanishi (litr/daqiqa yoki kub metr/soat).  Zarralar hajmi va zichligi — eritma tarkibidagi qattiq zarralar miqdori va ularning zichligi.  Quduqning devorlarining harorati va bosimi — bu parametrlar eritmaning fizik xususiyatlariga ta’sir qiladi. Eritma hajmini hisoblash uchun ko‘plab matematik formulalar va modellar mavjud. Quyida eng keng tarqalgan va tipik yondashuvlar keltiriladi. Eritmaning umumiy hajmi quduqning burg‘ilgan uzunligi va uning diametri asosida hisoblanadi. Quduqni silindr shaklida qabul qilganda, eritmaning hajmi quyidagicha hisoblanadi: bu yerda, V — eritmaning hajmi, D — quduq diametri, H — burg‘ulash chuqurligi. Bu formula faqat quduqning to‘liq silindr shaklida va suv bilan to‘ldirilgan deb qabul qilinsa, amal qiladi. Agar quduqni burg‘ulash tezligi va eritmaning aylanish tezligi ma’lum bo‘lsa, eritma aylanish hajmini quyidagicha hisoblash mumkin: bu yerda, Q — eritmaning aylanish hajmi vaqt birligida, t — ish vaqti. 43 Masalan, soatiga 500 litr eritma aylansa va burg‘ulash jarayoni 8 soat davom etsa, jami eritma hajmi: yoki 4 kub metr bo‘ladi. Burg‘ulashda chiqadigan qattiq materiallar miqdorini inobatga olish kerak. Chiqindilar hajmi burg‘ulash tezligi va zarralar miqdoriga bog‘liq. Bu yerda eritma hajmiga chiqindilar hajmi qo‘shiladi: Ba’zi holatlarda eritma hajmi quduq devorlarini mustahkamlash uchun qo‘shimcha miqdorda olinadi. Bu parametr ham hisobga olinishi kerak. Shartli misollar bilan eritma hajmini hisoblash Quyida tipik shartli misollar orqali eritma hajmini qanday hisoblash ko‘rsatiladi. Misol 1: Geometrik yondashuv Quduqning diametri 0.2 metr, chuqurligi 1500 metr bo‘lsa, uning ichidagi eritma hajmi: Bu yerda eritma hajmi taxminan 47 kub metr bo‘ladi. Misol 2: Aylanish tezligi asosida hisoblash Eritmaning aylanish tezligi 600 litr/daqiqa, burg‘ulash vaqti 10 soat bo‘lsa, umumiy eritma hajmi: Bu holda, eritma hajmi 360 kub metrga teng. Misol 3: Chiqindilarni hisobga olish Aylanish tezligi 500 litr/daqiqa, ish vaqti 12 soat, chiqindilar hajmi aylanish hajmining 10% ni tashkil qilsa: 44 Shunday qilib, umumiy eritma hajmi chiqindilarni ham hisobga olganda 396 kub metr bo‘ladi. 1. Ma’lumotlarni aniq olish — burg‘ulash chuqurligi, diametri, tezligi va boshqa parametrlar to‘g‘ri o‘lchanishi kerak. Bu natijalar hisob-kitobning asosidir. 2. Eritma xususiyatlarini tekshirish — eritmaning zichligi, viskozligi va zarralar hajmi burg‘ulash sharoitiga mos bo‘lishi lozim. 3. Chiqindilarni hisobga olish — chiqindilarni hisoblamaslik eritma hajmining kam hisoblanishiga olib keladi. 4. Quduq devorlarini mustahkamlash — kerak bo‘lsa eritma hajmiga qo‘shimcha miqdor ajratish zarur. 5. Rejalashtirish va zahira yaratish — eritma yetkazib berishda uzilish bo‘lmasligi uchun rejalashtirish muhim. Burg‘ulash eritmasi hajmini hisoblash burg‘ulash ishlari jarayonining samaradorligi va xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Tipik parametrlar asosida hajmni hisoblash uchun quduq diametri, chuqurligi, burg‘ulash tezligi va eritma aylanish tezligi kabi ma’lumotlar talab qilinadi. Formulalar va shartli misollar yordamida eritma hajmi aniq va aniqroq aniqlanadi. Bundan tashqari, eritma hajmini hisoblashda chiqindilar, quduq devorlarini mustahkamlash va eritma fizik xususiyatlarini inobatga olish kerak. Shu tarzda amalga oshirilgan hisob-kitoblar burg‘ulash jarayonining muvaffaqiyatli o‘tishini ta’minlaydi va iqtisodiy jihatdan samarali bo‘ladi. 45 46 3.3-§. Hisoblash natijalarini tahlil qilish va eritma miqdorini optimallashtirish bo‘yicha tavsiyalar Gaz quduqlarini burg‘ulash jarayonida ishlatiladigan burg‘ilash eritmasining miqdori va tarkibini hisoblash muhim bosqich hisoblanadi. Hisoblash natijalarini to‘g‘ri tahlil qilish orqali burg‘ilash jarayonining samaradorligini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va atrof-muhitga zarar yetkazmaslikka erishish mumkin. Hisoblash natijalarini tahlil qilish jarayonida bir necha asosiy jihatlarga e’tibor qaratish zarur. Avvalo, hisoblangan eritma miqdorining haqiqiy sharoitlarga qanchalik mos kelishini baholash muhim. Hisob-kitoblar nazariy asosga ega bo‘lib, ularni amaliyotga tatbiq etishda ma’lum darajada farqlar yuzaga kelishi tabiiydir. Shuning uchun, natijalarni tahlil qilayotganda, hisoblangan miqdor va haqiqatdagi ishlatilgan miqdor o‘rtasidagi farqni aniqlash va bu farqning sabablarini tahlil qilish lozim. Masalan, burg‘ilash maydonining geologik xususiyatlari, burg‘ilash texnologiyasi, eritmaning ishlatilish usuli va boshqa tashqi omillar hisoblash natijalariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ikkinchidan, eritmaning miqdori va tarkibidagi o‘zgarishlar burg‘ilash jarayonining samaradorligiga qanday ta’sir qilganini o‘rganish zarur. Masalan, eritma miqdorining kamligi yoki ortiqchaligi qanday muammolarni keltirib chiqarishi mumkinligi tahlil qilinadi. Eritmaning kamligi — burg‘ilash asbobining nosozligi, quduq devorining shikastlanishi, burg‘ilash qoldiqlarining to‘planishi va boshqa texnik muammolarga olib keladi. Aksincha, eritma miqdorining ortiqchaligi esa iqtisodiy samaradorlikni pasaytiradi, chiqindilar ko‘payadi va atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Uchinchi jihat sifatida, hisoblash natijalarida ishlatilgan parametrlar va ularga asoslangan modellarning aniqligi va dolzarbligini baholash muhimdir. Zamonaviy burg‘ilash jarayonlari ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib, har bir omilning o‘ziga xos ta’siri bor. Shuning uchun, hisob-kitoblarda qo‘llangan parametrlar doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqilishi, amaliy tajriba va yangi ilmiy tadqiqotlar asosida yangilanib borilishi kerak. 47 3.3.3-jadval. Hisoblash natijalarini tahlil qilish Hisoblash Natijalarini Tahlil Qilish Tavsif va Muhim Nuqtalar Hisoblangan va amaliy eritma miqdori farqi Nazariy hisob-kitoblar bilan haqiqiy ishlash sharoitlari farq qilishi mumkin. Farq sabablarini aniqlash va kamaytirish. Eritma miqdorining burg‘ilash jarayoniga ta’siri Kam eritma — asbob nosozligi, shikastlanish; ko‘p eritma — iqtisodiy samarasizlik va atrof-muhit zarariga olib keladi. Ishlatilgan parametrlar va modellar aniqligi Hisob-kitoblarda qo‘llangan modellarning amaliy sharoitlarga mosligi va yangiligi tahlil qilinishi zarur. Ma’lumotlar sifati va to‘liqligi Hisoblash uchun ishlatilgan ma’lumotlar aniqligi va to‘liqligi tahlil qilinadi, kerak bo‘lsa qo‘shimcha o‘lchovlar. Integratsion yondashuv Burg‘ilash tezligi, xavfsizlik, ekologiya ko‘rsatkichlari bilan natijalarni birgalikda tahlil qilish. 3.3.2-jadval. Eritma miqdorini optimallashtirish bo‘yicha tavsiyalar Eritma Miqdorini Optimallashtirish Bo‘yicha Tavsiyalar Tavsif va Muhim Nuqtalar Geologik va gidrogeologik sharoitlarni hisobga olish Har bir quduq xususiyatlariga mos eritma parametrlarini aniqlash uchun ma’lumotlarni yangilab borish. Zamonaviy modellashtirish va simulyatsiya vositalari Kompyuter modellari yordamida turli variantlarni sinovdan o‘tkazish va eng maqbul eritma miqdorini tanlash. Eritma tarkibini doimiy monitoring qilish Eritmaning mexanik-kimyoviy ko‘rsatkichlarini nazorat qilib, miqdorni shu asosda moslashtirish. Texnik jihozlarning holatini nazorat qilish Asbob-uskunalar samaradorligini ta’minlash, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali eritma sarfini kamaytirish. Ekologik xavfsizlikni ta’minlash Chiqindilarni kamaytirish, qayta ishlash, to‘g‘ri utilizatsiya qilish orqali atrof- muhitni muhofaza qilish. Kadrlarni malakasini oshirish Jarayon nazoratini kuchaytirish uchun xodimlarni malakali qilish va ta’lim berish. Iqtisodiy samaradorlikni hisobga olish Xarajatlar va natijalarni muvozanatlash, sifatni pasaytirmasdan iqtisodiy samaradorlikni oshirish. 49 Natijalar aniqligi hisoblashda qo‘llangan matematik modellarning murakkabligi va amaliy sharoitlarga mosligi bilan bevosita bog‘liq. Shuningdek, tahlil qilish jarayonida ma’lumotlarning to‘liqligi va sifatiga e’tibor berish zarur. Hisoblash natijalari ko‘pincha eksperimental yoki o‘lchov ma’lumotlariga asoslanadi. Agar ma’lumotlar noto‘liq yoki aniqligi past bo‘lsa, natijalar ham ishonchsiz bo‘lishi mumkin. Shu bois, burg‘ilash eritmasi miqdorini hisoblashda foydalanilgan ma’lumotlarning sifatini tekshirish, kerak bo‘lsa qo‘shimcha o‘lchovlar va tekshiruvlarni amalga oshirish tavsiya etiladi. Oxirgi jihat sifatida, tahlil natijalari burg‘ilash jarayonining boshqa parametrlariga, masalan, burg‘ilash tezligi, quduq samaradorligi, xavfsizlik ko‘rsatkichlari va atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatkichlari bilan integratsiyalashgan holda ko‘rib chiqilishi lozim. Bu integratsion yondashuv hisoblash natijalarining yanada kompleks va to‘liq tahlil qilinishini ta’minlaydi. Burg‘ilash eritmasining miqdorini optimallashtirish - bu jarayonni iqtisodiy jihatdan samarali, texnik jihatdan to‘g‘ri va ekologik jihatdan xavfsiz tashkil etish uchun muhim vazifa hisoblanadi. Quyida ushbu maqsadga erishish uchun amaliy va nazariy tavsiyalar keltirilgan. Birinchidan, eritma miqdorini aniqlashda burg‘ilash maydonining geologik va gidrogeologik xususiyatlarini chuqur o‘rganish zarur. Har bir quduqning individual xususiyatlari hisobga olinmasdan umumiy hisob-kitoblar qilish eritma miqdorini noto‘g‘ri aniqlashga olib keladi. Shuning uchun, eritma parametrlarini quduq sharoitlariga moslashtirish uchun geologik va gidrogeologik ma’lumotlarni muntazam ravishda yangilab borish, zaxira ma’lumotlar bazasini shakllantirish tavsiya etiladi. Ikkinchidan, eritma miqdorini optimallashtirishda zamonaviy modellashtirish va simulyatsiya vositalaridan foydalanish muhimdir. Kompyuter modellar yordamida turli sharoitlarda eritma miqdori va tarkibini sinovdan o‘tkazish, turli variantlarni taqqoslash imkonini beradi. Bu esa, eng maqbul va samarali eritma parametrlarini aniqlashga yordam beradi. Ayniqsa, bulardan foydalangan holda eritma miqdorini minimal darajada ushlab turish imkoniyatlarini o‘rganish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Uchinchidan, burg‘ilash jarayonida ishlatiladigan eritma tarkibini doimiy nazorat qilish va zarur bo‘lganda uni o‘zgartirish zarur. Eritmaning mexanik va kimyoviy xususiyatlari burg‘ilash jarayonining muvaffaqiyatli o‘tishiga to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Eritma tarkibidagi suyuqlik va qattiq qismlarning optimal nisbati, viskozite, pH darajasi kabi ko‘rsatkichlarni doimiy monitoring qilish va ular asosida miqdorni moslashtirish jarayon samaradorligini oshiradi. To‘rtinchidan, eritma miqdorini optimallashtirish uchun burg‘ilash asboblari va uskunalarining texnik holatini muntazam tekshirish va ularni zamonaviylashtirish zarur. Burg‘ilash eritmasining samarali tarqalishi, chiqindilarni minimal darajada hosil qilishi uchun burg‘ilash asboblari va nasos tizimlari optimal darajada ishlashi kerak. Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali eritma iste’molini kamaytirish mumkin. Beshinchidan, atrof-muhitni muhofaza qilish va chiqindilarni boshqarish jarayonlarini hisobga olgan holda eritma miqdorini optimallashtirish kerak. Eritmaning ortiqcha ishlatilishi atrof-muhitga zarar yetkazishi, tuproq va suvlarni ifloslantirishi mumkin. Shu bois, ekologik xavfsizlikni ta’minlash uchun chiqindilarni kamaytirish, qayta ishlash va to‘g‘ri utilizatsiya qilish bo‘yicha tizimli choralar ko‘rilishi zarur. Bu esa, eritma miqdorini oqilona va optimallashtirilgan darajada saqlashga yordam beradi. Shuningdek, burg‘ilash jarayonida inson omilini ham hisobga olish kerak. Texnik xodimlarning bilim va malakasini oshirish, eritma miqdorini to‘g‘ri boshqarish va nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan malakali kadrlarni tayyorlash muhimdir. Xodimlarning jarayonni yaxshi tushunishi va real vaqt rejimida nazorat o‘rnatishi burg‘ilash eritmasining samarali ishlatilishini ta’minlaydi. Nihoyat, eritma miqdorini optimallashtirish bo‘yicha tavsiyalarni ishlab chiqishda iqtisodiy hisob-kitoblarni ham inobatga olish zarur. Eritma sarfini kamaytirish xarajatlarni qisqartiradi, ammo uning sifatini pasaytirish mumkin emas. Shu sababli, optimal balansni topish uchun har bir investitsiya va xarajat 51 samaradorligi ko‘rib chiqilishi kerak. Ushbu jarayonda burg‘ilashning umumiy samaradorligi va iqtisodiy natijalari asosiy mezon bo‘lishi lozim. Hisoblash natijalarini tahlil qilish va eritma miqdorini optimallashtirish burg‘ilash jarayonining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun muhim shartlardir. Natijalarni chuqur va tizimli tahlil qilish orqali burg‘ilash eritmasining haqiqiy sharoitlarga qanchalik mos kelishini aniqlash, texnik va iqtisodiy jihatdan samarali qarorlar qabul qilish mumkin. Eritma miqdorini optimallashtirish esa nafaqat jarayon xarajatlarini kamaytiradi, balki quduqning ishlash muddatini uzaytiradi va atrof-muhitni muhofaza qilishga xizmat qiladi. Bu jarayonda geologik sharoitlar, zamonaviy modellashtirish usullari, tarkibiy monitoring, texnik jihozlarning holati, ekologik xavfsizlik va inson omili kabi omillarni hisobga olish zarur. Ushbu yondashuv burg‘ilash eritmasining miqdorini maqbul darajada saqlash va jarayonni yuqori sifatda olib borishga imkon beradi. Shu bois, har bir bosqichda hisoblash natijalarini sinchkovlik bilan tahlil qilish va olingan natijalar asosida aniq, ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish burg‘ilash sohasida samarali ishlash uchun muhim ahamiyatga ega. 52 XULOSA Ushbu “ Gaz quduqlarini burg ulash uchun burgilash eritmasini tanlash vaʻ hajmini hisoblash ” mavzusidagi kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Asosiy qism 3 ta bob va 9 ta paragrafdan tashkil topgan. Gaz quduqlarini burg ulashda burg ilash eritmasini to‘g‘ri tanlash va uning ʻ ʻ miqdorini aniqlik bilan hisoblash butun burg ilash jarayonining samaradorligi, ʻ texnik xavfsizligi va iqtisodiy foydasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kurs ishida gaz konlaridagi geologik va texnologik sharoitlar tahlil qilinib, eritma turlarining fizik- kimyoviy xossalari, ularning qo‘llanilish sohalari, afzalliklari va kamchiliklari o‘rganildi. Eritmaning zarur hajmini hisoblash uchun zamonaviy usullar qo‘llanildi va amaliy jihatdan asoslangan tavsiyalar ishlab chiqildi. Natijada, gaz quduqlarini sifatli va xavfsiz burg ulash uchun eritmani to‘g‘ri tanlash va hisoblash muhim ʻ bosqich ekani yana bir bor tasdiqlandi. I bob yuzasidan xulosa. Kurs ishining birinchi bobida gaz quduqlarini burg ulash jarayonining ʻ nazariy asoslari, texnologik bosqichlari va bu jarayonda muhim rol o‘ynovchi texnik vositalar haqida umumiy ma’lumotlar berildi. Shuningdek, burg ilashda ʻ uchraydigan tabiiy va texnogen omillar, ularga qarshi kurashish usullari ham ko‘rib chiqildi. Ayniqsa, burg ilash eritmasining butun jarayon davomida muhim ʻ texnologik vosita sifatidagi o‘rni alohida ta’kidlandi. Bu bob asosida burg ilash ʻ jarayoni ko‘p bosqichli, kompleks va yuqori mas’uliyatli texnologik tizim ekanini tushunish mumkin bo‘ldi. II bob yuzasidan xulosa. Ikkinchi bobda burg ilash eritmalarining turlari, ularning asosiy fizik- ʻ kimyoviy xossalari va geologik sharoitga qarab tanlash mezonlari chuqur tahlil qilindi. Eritmalarni taqqoslash, ularning afzallik va kamchiliklarini aniqlash orqali har bir tur uchun qanday sharoitlarda qo‘llanishi maqbulligi belgilandi. Jadval ko‘rinishida taqdim etilgan ma’lumotlar, o‘quvchiga turli eritmalar orasidagi farqlarni aniq ko‘rishga yordam berdi. Shuningdek, ekologik xavfsizlik va 53 iqtisodiy samaradorlik nuqtayi nazaridan eritma tanlash masalasi muhim ekani isbotlandi. III bob yuzasidan xulosa. Uchinchi bobda tanlangan eritmaning quduq sharoitiga muvofiqligini aniqlash va uning hajmini hisoblash usullari amaliy misollar orqali ko‘rsatildi. Eritmaning zarur miqdorini hisoblashda quduq chuqurligi, diametri, quvur o‘lchamlari va boshqa muhim parametrlar asos qilib olindi. Hisoblash natijalari orqali quduqni burg ulash davomida qanday hajmda eritma talab qilinishi aniqlandiʻ va bu hisob-kitoblar amaliy burg ilash ishlarida to‘g‘ri rejalashtirish uchun asos ʻ bo‘lib xizmat qiladi. Bob yakunida eritma sarfini optimallashtirish bo‘yicha takliflar keltirildi. 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR O zbekiston respublikasi prezidentining farmon va qarorlariʻ 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 19.03.2021 yildagi PQ- ʻ 5032- son. Fizika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida. ʻ ʻ Prezident asarlari 2. Mirziyoyev SH.M. Yuksak va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birga quramiz.:T.:”O‘zbekiston”, 2016 3. Mirziyoyev, Sh. M. (2017). Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak . Toshkent: Uzbekistan. Ilmiy asarlar, Monografiyalar, risolalar 4. Aminov A.M. Neft va gaz quduqlarini qurish asoslari. Toshkent: 2010. 5. Aminov A.M., Eshpo‘latov T.P. Neft va gaz ishida falokat va asoratlar. Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2010. 6. Raximov A.K., Aminov A.M., Rahimov A.A. Burg‘ilash muhandislar uchun spravochnik. Toshkent: Voris-Nashriyoti, 2008. 7. Yuldashev T.R. Neft va gaz ishi asoslari. Qarshi: Nasaf nashriyoti, 2011. 8. Yuldashev T.R., Nurmatov J.T. “Gorizontal quduq tubi zonasini o‘tkazuvchanligini o‘zgartirish va tugallashda qo‘llaniladigan burg‘ilash eritmalari.” Neft va gaz sanoati muammolari echimini topishda zamonaviy texnologiyalar, RIAA-Qarshi sh., 2012 9. Umedov Sh.X. Burg‘ilash mashina va mexanizmlari. 2022. 10. Kevin Igwilo. Fundamentals of Drilling Fluids Technology. Lambert Academic Publishing, 2020. 11. William C. Lyons, Gary J. Plisga. Formulas and Calculations for Drilling, Production, and Workover. Gulf Professional Publishing, 2011. 55 12. Samuel Bridges, Leon Robinson. Drilling Fluids Processing Handbook. Gulf Professional Publishing, 2006. 13. A Practical Handbook for Drilling Fluids Processing. ScienceDirect, 2021. 14. Drilling Fluid Engineering. Available at: 15. Drilling Mud Calculations. Available at: Internet saytlari 16. http://www.edu.uz 17. http://www.uzedu.uz 18. http://www.gov.uz 19. www.natlib.uz 20. www.ziyonet.uz 21. www.cspi.uz 22. https://lex.uz/docs/-6476175 23. https://www.orbita.uZ 24. https://www.wikipedia.uz 25. https://aim.uz/ 56
I BOB. BURGʻULASH ISHLARINING NAZARIY ASOSLARI
1.1-§. Gaz quduqlarini burgʻulash jarayonining umumiy tavsifi ......................
1.2-§. Burgʻilash eritmalarining vazifasi va turlari...........................................
1.3-§. Burgʻilash eritmalarining fizik-kimyoviy xossalari................................
II BOB. BURGʻILASH ERITMASINI TANLASH METODIKASI
2.1-§. Burgʻilash eritmasini tanlashga ta’sir qiluvchi omillar...........................
2.2-§. Eritma tarkibini aniqlashda qo‘llaniladigan metodlar.............................
2.3-§. Gaz quduqlarida samarali eritma turlarini solishtirish............................
III BOB. BURGʻILASH ERITMASI HAJMINI HISOBLASH USULLARI
3.1-§. Burgʻilash eritmasi hajmini hisoblashning nazariy asoslari...................
3.2-§. Tipik parametrlar asosida eritma hajmini hisoblash (shartli misollar bilan)..................................................................................................................
3.3-§. Hisoblash natijalarini tahlil qilish va eritma miqdorini optimallashtirish bo‘yicha tavsiyalar.............................................................................................
Купить