Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 1.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Металлургия

Продавец

Javohirbek igamberdiyev

Дата регистрации 23 Февраль 2024

13 Продаж

Mis metalining elektroliz usulida ajratib olishga mo'ljallangan elektrolizyor qurilmasini loyihalash va uning hisobi

Купить
O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar Vazirligi Toshkent Kimyo-texnologiya Instituti Kimyoviy moddalar texnologiyasi fakulteti “Silikat materiallar va nodir, kamyob metallar texnologiyasi” kafedrasi “Noorganik moddalar elektrosintezi” fanidan KURS LOYIHA Mavzu : Mis metalining elektroliz usulida ajratib olishga mo'ljallangan elektrolizyor qurilmasini loyihalash va uning hisobi yiliga 100 tonna. Raxbar : _____________________ Bajardi : _____________________ Toshkent 2024 __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _____ Fanidan kurs ishini ximoya qilish vaqtidagi BAYONI Sana «___»_________2024yil Qatnashdilar: Raisi: ______________ A’zolari:_____________ __________________ Kurs ishini ximoya qiluvchi talaba _________________________________ Guruhi _______________ Ximoya vaqtida berilgan savollar: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _____ Ta’kidlandiki, talaba kurs loyihasini «___» bahoga ximoya qildi. Komissiya raisi ______________________ A’zolar _____________________________ _____________________________ 1 Fanning nomi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Guruh _________________ Talaba ________________________ Rahbar ________________________ Topshiriq Loyiha mavzusi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Dastlabki ma’lumotlar __________________________________________________________________ _________________________________________________________________ Yordamchi kо‘rsatmalar __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Chizma qismining mazmuni: 1._________________________________________________________________ 2._________________________________________________________________ 3._________________________________________________________________ 4._________________________________________________________________ 5._________________________________________________________________ Xisob-tushuntirish yozuvlarning mazmuni: 1._________________________________________________________________ 2._________________________________________________________________ 3._________________________________________________________________ 4._________________________________________________________________ Loyiha qismlarini topshirish muddati : Ximoya ______________________ Raxbari _____________________ 2 Mundarija: I. KIRISH __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 3 II. NAZARIY QISM. __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 6 2.1 . Mis metallurgiyasini xom ashyo tavsifi va ruda konlari. __ __ __ 6 2.2. Misni ishlatilish soxalari. __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 8 2.3 Mis metalini olishning elektrokimyoviy usuli __ __ __ __ __ 8 III.TEXNOLOGIK HISOBLASHLAR. __ __ __ __ __ __ __ 12 3.1 Misni tozalash uchun elektrolizatorlar hisobi __ __ __ __ __ __ __ 12 3 . 2 Anodli elektrolizatorlar va yuqori oqim manbai __ __ __ __ __ __ 16 3.3 Mis boyitish fabrikasining ratsional hisobi __ __ __ __ __ __ __ 22 IV. HULOSA __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ _ 25 V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR __ __ __ __ ____ __ 27 3 Kirish O‘zbekistonda rangli metallarning katta zaxirasi mavjud. Oltinning tasdiqlangan zaxiralari 6,4 ming tonna, kumush — 24,6 ming tonna, mis — 21,3 mln tonnani tashkil etadi. Rangli metallarning katta zaxirasi ularni qazib olish, qayta ishlash va ulardan tayyorlangan mahsulotlar eksportini o‘stirishga investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay imkoniyatlar yaratadi. Shu bois ushbu sektorda islohotlarni amalga oshirish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi. So‘nggi 6 yilda ishlov berish sanoatida metallurgiya sanoatining jismoniy hajmi ulushi 11 foizdan 24 foizga oshgani alohida e’tiborga molik. 2022-yilning 11 oyi davomida ishlab chiqarish hajmi 97,8 trln so‘mni tashkil etdi, bu 2016-yilga nisbatan 10 baravar ko‘pdir. 2022-yilning yanvar—noyabr oylarida rangli metallar ishlab chiqarish hajmi ham o‘sdi. Jumladan, yirik korxonalarda mis va undan mahsulotlar ishlab chiqarish 2021-yilning mos davriga nisbatan 3,3 foizga oshib, 184 ming tonnani, rux va undan tayyorlangan mahsulotlar hajmi 1,3 foizga o‘sib, 83,6 ming tonnani, qo‘rg‘oshin va undan tayyorlangan mahsulotlar esa 20 foizga kamayib, 8,1 ming tonnani tashkil etdi. Rangli metallar eksporti iqtisodiyotni salmoqli valyuta tushumlari bilan ta’minlaydi. Umuman olganda, 2022-yilning 10 oyi davomida mis eksporti 0,4 foizga oshib, 954 mln dollar, rux yetkazib berish 30 foizga ko‘payib, 213 mln dollar, qo‘rg‘oshin eksporti 39 foizga kamayib, 6,5 mln dollar, xorijga alyuminiy sotuvlari 10 foizga ortib, 48,6 mln dollarga teng bo‘ldi. Shuningdek, 2022-yilning 11 oyi davomida oltin eksporti 14,2 foizga kamayib, 3,6 mlrd dollarni tashkil etdi. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni (TTXI) jalb qilish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar o‘z samarasini bermoqda. Xususan, 2021-yilda tog‘-kon 4 sanoatida TTXI hajmi 1,2 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda 1,3 mlrd dollarga, 2025-yilda esa 1,5 mlrd dollarga teng bo‘lishi kutilmoqda. O‘zbekistonda investitsiyalarning eng katta qismi rangli metallurgiya flagmanlari korxonalari — Olmaliq kon-metallurgiya kombinati (Olmaliq KMK) (64 foiz) va Navoiy kon-metallurgiya kombinati (Navoiy KMK) (28,5 foiz) ulushiga to‘g‘ri keladi. Misli xomashyolar tasnifi va ruda konlari Metallurgiya sanoatida deyarli barcha foydali qazilma xom¬ashyo¬¬larini boyitgach, ularni eritish va qayta eritish keng ishlatiladi. Biror bir metall olish uchun, u qaysi toifada – rangli, qora yoki nodir bo‘lishidan qat’i nazar, asosiy xomashyo bu ma’danli rudadir. Bular¬dan tashqari, qazilma boylik sifatida o‘tga chidamli, olovbardosh hamda (flusli) kvarsli ashyolarni ham e’tiborga olish mumkin. Ruda – bu tog‘ jinslaridan tashkil topgan bo‘lib, tarkibidagi me¬tall, xususan, mis (0,351% dan kam bo‘lmagan) qancha foizligidan qat’i nazar, qayta ishlash natijasida metallurgiya sanoatida iqtisodiy samara bera oladigan xomashyo. Biz ko‘proq misli ruda yoki tarkibida mis elementi mavjud ashyo¬lar haqida so‘z yuritamiz. Misli rudalar zamonaviy uskunalar bilan jihoz¬langan konlarda ochiq yoki yopiq usullar bilan qazib olinadi. Respublikamizda va MDH, Yevro¬osiyo hamjamiyati mamlakatlarida ko‘proq ochiq usul bilan tarkibi¬dagi mis 0,35–0,5% dan kam bo‘lmagan rudalar sanoatda ishla¬tilmoqda. Har qanday ruda, asosan, tog‘ jinslari hamda ma’danlardan tash¬kil topgan. Minerallar o‘z o‘rnida rudali, ya’ni tarkibida ajratib olish¬¬ga moyilligi bor rangli metallar hamda nokerak tog‘ jinslaridan iborat bo‘ladi. Nokerak tog‘ jinslari, asosan, tarkibida kam miqdorda rang¬li hamda nokerak metallardan iborat bo‘lib, ko‘proq silikatli, karbo¬natli, kvarsli va aluminosilikatli ma’danlardan tashkil topgan bo‘lib, ba’zan ushbu ma’danlar tarkibida temir oksidi ham bo‘ladi. 5 Rudalarning tarkibi, asosan, kimyoviy va fizikaviy usullarga asos¬lan¬gan tahlillar bilan aniqlanadi. Ko‘p hollarda, yuqorida qayd etilgan tah¬lillar kutilgan natijani bermasligi mumkin, ya’ni rudaning kimyoviy tarkibini bilsak-da, metalning qanday minerallar, birik¬malar tarkibida mujassam¬ligini yoki ajratib olish kerak bo‘lgan metal¬ning fazali tarki¬bini bilish alo¬hida ahamiyat kasb etadi. Mis metalini olishning elektrokimyoviy usullari va ishlab chiqarish texnologiyada o’rni Hozirgi kunda jahon miqyosida technologik eritmalardan qimmatli komponentlarni kompleks ajratib olishning samarali usullarini ishlab chiqish, kam chiqindili va chiqindisiz technologiyalarni ishlab chiqish, shuningdek, sanoatning texnogen chiqindilarini metall olishda qo'shimcha hom ashyo sifatida foydalanishga yo'naltirilgan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Cu ishlab chiqarishning texnologik echimlarini zararsizlantirish wa ulardan ikkilamchi hom ashyo sifatida keyinchalik foydalanish bilan qimmatbaho tarkibiy qismlarni ajratib olish muammosi mis metallurgiyasining dolzarb masalalaridan biridir. Metallarni eritmalardan ajratib olgandan so'ng ikkinchisi qayta ishlatilishi mumkin. Hozirgi vaqtda sanoat eritmalaridan, metal ionlarini, samarali ravishda ajratib olishga va suv ta'minotining yopiq tizimlarini yaratishga imkon beradigan texnologiyalarga tobora ko'proq e'tibor qaratilmoqda. 6 1-rasm. Vertikal diafragma elektrolizatori J2605 Elektrolitik tozalashning asosiy maqsadi toza, yuqori sifatli mis va yarim mahsulot ( shlam) olishdir. Shlamda oltin, kumush, selen va tellur túplanadi. Bu jarayonni amalga oshirish uchun anoddagi misni doimiy elektr toki yordamida eritiladi va shu davrda erkin misni katodga o’tkaziladi. Erituvchi modda hisobida sulfat kislotasi qo’llaniladi. Asosiy dastgoh sifatida elektrolitik vanna qo’llaniladi Vannaning ichki sirti viniplast yoki qo’rg’oshin bilan izolyatsiya qilingan , chunki eritmada sulfat kislotasi bor. Elektroliz o’tadigan muhit elektrolitik muhitga ega: 135-200/ H 2 SO 4 va 170-200/ mis kuporasi - Сu SO 4 * H 2 O (35-50/ Сu 2 + ionlariga to’g’ri keladi. Kimyoviy modda hisobida viniplastni qullash ancha afzalroqdir. Viniplast tok utkazaydi va tokning isrofgarchiligi kamayadi va foydalanish koeffitsienti oshadi. 7 Viniplastni kamchiligi - u mo’rt, sinuvchan va mexanik ta'sirida tezda ishdan chiqishi mumkin. Viniplastli futerovka qo’rg’oshinga nisbatan kamroq ishlaydi. Horijiy davlatlar viniplastni rad etib, qo’rg’oshindan ko’proq foydalanmoqda. Kanada zavodlarining birida bunday kimyoviy material 28 yil uzluksiz ishlagan. Anod hisobida misdan tayyorlangan plastina qo llanadi. Anodni eni ʻ 35-40 mm, og irligi 270-320 kg. ʻ Katod bo lib toza misdan yasalgan ensiz plastina qo llanadi. Katodni ʻ ʻ o’lchamlari, anodnikiga nisbatdan, kattaroqdir. Buni elektr tokini katod sirtida bir tekis taqsimlanishi uchun qilinadi. Bu tadbir natijasida katodning chegara qismlarda har xil o sishi va dendirishlar paydo bo lishiga yo l qo’yilmaydi. ʻ ʻ ʻ Vannaga anod va katodlar navbat bilan osiladi. Anod va katodlar elektr zanjiriga paralel sxemada ulangan. Vannani kattaligi anod, katodlar soni va ularning masofasiga bog liqdir. Agarda vannada 34 anod va 35 katod bo lsa, vannani ishchi ʻ ʻ o lchamlari taxminan 4000 x 1000 x 1200 mm tashkil qiladi. Vannaning kattaligini ʻ tanlash elektrodaga masofani aniqlaydi. Amaliyotda oqilona deb topilgan, bir xil elektrodlararo masofa 100-110 mm. Agar masofa 100 mm bo lsa, anod va ʻ katodning orasi 28 mm ga teng bo ladi. Bu masofa elektrodlarni qisqa tutashuviga ʻ yo l qo ymaslik uchun eng ʻ ʻ minimal o lchamdir. Elektroliz vannalari doimiy elektr toki bilan ta minlanadi. ʻ ʼ Mis kuporos ishlab chiqarishda hosil bo‘ladigan texnologik eritmalar tarkibidagi metallarni cho‘ktirish usuli bilan ajratib olishda cho‘ktiruvchi reagent sifatida ruh kukunidan foydalanildi. Mis eritish zavodi mis kuporosi ishlab chiqarish sexida ham texnologik eritmalar hosil bo‘lishi va bu eritma tarkibida qayta ishlashda iqtisodiy samara beradigan miqdorda mis va nikel mavjud. Texnologik eritmaning kimyoviy tarkibi, g/l Tahlil qilingan mahsulot Kimyoviy tarkibi, g/l Cu 60 ; Ni 325 ; Fe 20 ; Al 59; Si 24 ; S 94 ; P 18 ; As 13 8 Tadqiqotda mis kuporos sexi oqova suvlari Zn kukuni yordamida sementatsiyalash jarayoni o‘rganildi va eritmadan mis kukuni ishlab chiqarish texnologik sxemasi tuzildi. 2-rasm. Mis ishlab chiqarish texnologik sxemasi Tajriba natjalari shuni ko‘rsatadiki, Zn kukuni yordamida eritmani sementatsiya qilishda Zn kukuni misga nisbatan stexiometrik hisob-kitoblarga qaraganda deyarli ikki barobar ko‘p ishlatiladi. Olib borilgаn tаdqiqot nаtijаlаrigа аsosаn mis ishlаb chiqаrish texnologik eritmаlаrini misni kukun holida ajratib olish uchun 1-rаsmdа keltirilgаn texnologik sxemа tаvsiya etilаdi. Mis ishlab chiqarish texnologik eritmasi qizdirish, t=50°C sementatsiya Zn kukuni Mis tarkibli cho‘kma Eritma qo’shimchalardan tozalash 5% li HCl Mis kukuni Eritma filtrlash ikki bosqichli yuvish I bosqich. distillangan suvII bosqich, Aseton quritish va qadoqlash Zn ishlab chiqariladi. Misni tozalash uchun elektrolizatorlar konstruksiyasi Tozalashning mohiyati shundan iboratki, blister misdan yasalgan quyma anodlar (plastinkalar) va sof misdan katod vazifasini bajaradigan yupqa 9 matritsalar (plastinkalar) elektrolitlar bilan to'ldirilgan elektroliz vannasiga navbatma-navbat osib qo'yiladi va ular orqali to'g'ridan-to'g'ri oqim o'tkaziladi. Bunda anod eriydi, ya'ni anion holidagi mis suyuq elektrolitga o'tadi va undan sof mis qatlami ko'rinishida katodga yotqiziladi. Elektroliz quti tipidagi vannalarda amalga oshiriladi, ularning ichki yuzasi kislotaga chidamli materiallar (vinil plastmassa, shisha tolali va boshqalar) bilan qoplangan. Mahalliy zavodlarda ikki turdagi mis elektrolizatorlari qo'llaniladi: quti va blok, va eng yaxshi xarakteristikalar to'g'ridan-to'g'ri oqim blokli elektrolizator hisoblanadi. Bitta blok 10 ta vannani o'z ichiga oladi. Odatiy vannaning uzunligi 3-6 m, chuqurligi 1,1-1,3 m, kengligi 1,0-1,1 m. Elektrolitlar kollektor 6 orqali birinchi vannaga beriladi va keyin devorlardagi teshiklar orqali keyingi vannalarga oqadi (2-rasm). 3-rasm . Mis elektroliz uchun elektrolizator 1 - vanna tanasi; 2 - astar; 3 - izolyator; 4 - katod; 5 - anod; 6 - kollektor; 7 - joriy ta'minot avtobusi Elektrolizatorlar tijorat (katodlar shaklida tijorat elektrolitik metall ishlab chiqarish uchun) va matritsa (katod asoslarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi) bo'lishi mumkin. Matritsali elektrolizatorlarda iste'mol qilinmaydigan anodlar ishlatiladi, lekin katod sifatida matritsalar qo'llaniladi. 10 Matritsalar prokat M1 va M2 markali mis yoki titan VT1-1 dan tayyorlanadi. Eng samaralisi titanium matritsalari bo'lib, ular ko'proq chidamlilik va bazani tozalashning kamroq mehnat talab qiladigan jarayoni bilan ajralib turadi. Matritsa qalinligi 3 mm bo'lgan varaq 1 dan iborat bo'lib, novda 2 ga payvandlangan. Rodning uchiga mis plastinka 3 biriktirilgan bo'lib, oqim o'tkazuvchi shina bilan ishonchli aloqani ta'minlaydi. Matritsalarda o'stirilgan konning qalinligi (katod asosi) 0,5-0,6 mm. Cho'kma gorizontal stollarda yoki vertikal mashinalarda qo'lda chiqariladi va bu operatsiya ko'p mehnat talab qiladi . Qadimgi korxonalarda tijorat vannalari uchun katodlarni yig'ish ham qo'lda amalga oshiriladi. Yig ilgan katod (3-rasm, b) taglik 1 va unga quloqchalar 2 bilanʻ biriktirilgan ichi bo sh mis novda 3 dan iborat. ʻ Anodlar aylanma quyish mashinalarida olovda tozalashdan o'tgan metalldan anodlarni elektrolizatorga osib qo'yish va ularni tashish uchun mo'ljallangan ikkita quloqli 35-45 mm qalinlikdagi tekis shaklli plitalar shaklida quyiladi. 4 rasm-Elektrolizator elementlari 11 Hammomning o'lchamiga qarab, 16 dan 35 tagacha anod va 17 dan 36 gacha katodlar taqdim etiladi. Anodlarni yuklash va o'rnatilgan katod plitalarini olib tashlash kran yordamida tirgak yordamida amalga oshiriladi. Ko'pgina hollarda katodli asoslar qo'lda yuklanadi. Nikel elektrolizatorlari misdan faqat anod va katodlarning konstruksiyasi, qoplamasi va ayrim texnologik xususiyatlari bilan farqlanadi. Metalllarni elektrolitik tozalashni rivojlantirishning yangi yo'nalishi asoslar uchun lenta ishlab chiqarish va matritsali katodlarni yig'ish uchun avtomatlashtirilgan liniyalarni joriy etishdir. Shunday qilib, kon-qayta ishlash zavodida matritsali katodlar asoslari uchun mis lenta ishlab chiqarish uchun uzluksiz liniyani ishlab chiqdi va amalga oshirdi. Bu chiziqda elektrolitdan aylanadigan titan barabanda (katod) qalinligi 0,05 mm bo'lgan sof mis chiziq o'stiriladi. Keyinchalik, lenta barabandan chiqariladi va lenta halqa yo'li bo'ylab elektrolitda harakat qilganda ikkinchi elektrolizatorda uning qalinligi 0,4-0,5 mm gacha oshadi, shundan so'ng lenta kesiladi. Anodli elektrolizatorlar va yuqori oqim manbai 1959 yildan beri anodli va yuqori oqimli elektrolizatorlar qo'llanila boshlandi. O'sha paytda ular barcha turdagi elektrolizatorlar ichida eng kuchlisi edi. Ular doimiy ravishda takomillashtirilmoqda, ularning quvvati ortib bormoqda, alohida komponentlar takomillashtirilmoqda va ularga xizmat ko'rsatish uchun zamonaviy dizayndagi mashinalar qo'llaniladi. Bunday elektrolizatorning ko'ndalang kesimi 3-rasmda ko'rsatilgan. Pastki bo'lmagan elektrolizator korpusi; korpus, uglerod bloklaridan yasalgan o'choq 2 bilan birga, 1-poydevorga, ya'ni beton poydevorga yotqizilgan pastki qismida qizil g'ishtdan va tepada shamotli g'ishtdan yasalgan devorga tayanadi. 12 Ko'mir bloklarini o'rnatishdan oldin, oqim manbai bo'lib xizmat qiladigan po'lat novdalar 5, quyma temir bilan ularning pastki qismiga quyiladi. Elektrolizatorning anodi 4 po'lat korpus 7 bilan o'ralgan bo'lib, tok o'tkazuvchi tirgaklarda 14 ushlab turiladi. Anodli uglerod massasi vaqti-vaqti bilan korpusga 7 yuklanadi, qizdirilganda erib, suyuqlik massasi 22 qatlamini hosil qiladi va quyida sinterlanadi, uglerod anodini hosil qiladi. 5-rasm. O'z-o'zidan yonadigan anodli va yuqori oqim manbai bo'lgan elektrolizator (kesma) 13 Pinlar 14 anod maydoni bo'ylab ikki gorizontda to'rt qatorda joylashgan bo'lib, anodli shinalarga eksantrik qisqichlar bilan biriktirilgan 15. Diametri 138 va uzunligi 2700 mm bo'lgan po'lat-alyuminiy pinning umumiy massasi 200 kg. . Elektrolizatorning kuchi qanchalik katta bo'lsa, pinlar soni shunchalik ko'p bo'ladi (ya'ni, elektrolizatorning oqim kuchi shunchalik katta bo'ladi) Anodli shinalar 16 izolyatorlar orqali anod ramkasiga 10 tayanadi. Anod yonayotganda u asosiy mexanizm yordamida tushiriladi. Bunday holda, anodli ramka ikkita elektromexanik qo'zg'alish 20 dan foydalangan holda, 8-gachasi stendlarga o'rnatilgan anodli raz'emlarning to'rtta mahkamlangan vintlari bo'ylab harakatlanadi. Ularning har birida elektr dvigatel va chuvalchangli uzatmalar qutisi mavjud bo'lib, ular maxsus chuvalchangli uzatmalar qutilariga ulangan. 12-gachasi transmissiya vallari orqali 9-domkratlarning Anod romiga anod korpusini 7 ko'tarish uchun mo'ljallangan yordamchi mexanizmning rom 17 o'rnatilgan. Bu mexanizm konstruktsiyasi bo'yicha anodni ko'tarish mexanizmiga o'xshaydi va faqat uning domkratlarining vintlari 19 harakatlanuvchi qilib qo'yilganligi va ular bilan birga harakatlanishi bilan farq qiladi. haydovchidan 18-gachasi anod korpusining ramkasi 18. K Elektrolizatordan chiqarilgan gazlarni yig'ish uchun anod korpusiga qo'ng'iroq 6 biriktirilgan. Qo'ng'iroq ostidagi gazlar anodning uchlaridagi ikkita yondirgichga 21 yo'naltiriladi, ularda CO va smola qoldiqlari yondiriladi, so'ngra gazlar gaz yig'ish va gazni tozalash tizimiga kiradi. Anod va anod korpusining harakat tezligi taxminan 0,3 mm / s ni tashkil qiladi. Misni elektroliz usulida cho’ktirish Mis tarkibli eritmadan anod yordamida cho’ktiriladi. Anodlar grafitdan, katodlar esa titan yoki zanglamas po’latdan tayyorlanadi. Tovar regenerat elektrolit 14 vazifasini bajaradi. Elektroliz jarayonini 25-30 A/m2 tok zichligida olib boriladi. Vannadagi kuchlanish 1Vga yaqin bo’ladi. Misni elektrolizlanish sxemasi: Uglerodli grafitdan tayyorlangan Katod | | [Cu(Ti) 2]2 SO 4 , Ti, H 2 SO 4 , H 2 O qo’shimchalari | Ti (anod). Katodda quyidagi asosiy qaytarilish reaksiyalar boradi: Cu[SC(NH 2 ) 2 ] 2 + е= Cu + 2SC(NH 2 ) 2 Cu[SC(NH 2 ) 2 ] 3 + + е= Cu + 3SC(NH 2 ) 2 2Н++2е= Н 2 . Nikel , qo’rg’oshin va boshqa qo’shimchalar ham shunday qaytarilishi mumkin. Anodda esa quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi va Н + ioni tiklanadi: 2Н 2 O – 4е= О 2 + 4 Н + . 6-rasm.Cho’ktiruvchi elektrolizyor EU-1 ning tashqi ko'rinishi 1—tok yetkazuvchi; 2—yo’g’on elektr sim(shina); 3 — quti; 4 — yo’naltirgich; 5 — planka-metall taxtacha; 6 —katod; 7 — shtuser; 8 — katolit va anolitni chiqarish uchun qisqa quvurlar; 9 — membrana; 10 — anod; 11 — viniplast to’r. 15 Nodir metallarni tiomachevinali eritmalardan elektrolitik cho’ktirish usulida ajratishda elektrolizyorlar qo’llaniladi. Elektrolizyor EU-1, katod uglerodli grafitdan anod esa platinadan tayyorlangan qutidan iborat bo’lib, 11 ta anod va 10 ta katoddan tashkil topgan. Anolit va katolit vannaga alohida (kallektor) yig’uvchi yordamida beriladi. Cho’ktiruvchi elektrolizyor EU-1 ning texnologik xarakteri:  Katod bo’linmalar soni, dona………............................………..................... 10  Anod bo’linmalar soni, dona.................................................................... 11  Katod va anod bo’linmalari orasidagi masofa, mm kamida……..………..... 8  Katod bo’linmasi o’lchami, mm ……............................................330x450x5  Katodning geometrik yuzasi, mm………........................................254x374x2  Katod bo’linmasi ishchi foydali yuzasi, mm ……………...................20—25  Elektrolizyor ish unumdorligi, m3/kunlik……......................................20— 25  Eritmadan oltinni ajralish darajasi, %........................................................97,0  Elektrolizyordagi qarshilik, V……………....................................................3- 4  Elektrolizyor orqali o’tadigan elektr toki, А….........................................1000  Eritma harorati, °С……........................................................................40—50  Katolitning aylanish tezligi, m3/s………................................................8—10  Uglerod grafitli mahsulotning birdaniga yuklanadigan miqdori, g….. 1,0— 1,5  Anolitdagi sulfat kislota konsentratsiyasi, g/l……..................................5— 50 16  Anolitdagi TM miqdori, g/l kamida..niyТМvanolite, г/л, не …...............0,5  Aniolit aylanma tezligi, m3/s………...................................................0,15-0,  Elektrolizyor o’lchamlari, mm…..............................................805x955x1320  Ishchi holatdagi elektrolizyor og’irligi, kg…………....................................308 7-rasm.TM elyuatlaridan mis va kumushni cho’ktirish elektroliz dastgohlar ketma -ketligi 1 — elektroliz vannasi; 2 — anod bo’linmasi; 3 — katod bo’linmasi; 4 — mis tarkibli elyuat saqlanadigan elektr isitgichli idish; 5 — anolit idishi; 6 — qayta ishlangan elyuat uchun nasos; 7 — qayta ishlangan anolitni yig’uvchi idish; 8 — qayta ishlangan anolit uchun nasos. Misni elektrolitik tozalash usuli Elektrolitik tozalashning asosiy maqsadi toza, yuqori sifatli mis va yarim mahsulot (shlam) olishdir. Shlamda oltin, kumush, selen va tellur to‘planadi. Bu jarayonni amalga oshirish uchun anoddagi misni doimiy elektr toki yordamida eritiladi va shu davrda erkin mis katodga o‘tkaziladi. Erituvchi modda hisobida sulfat kislotasi qo‘llanadi. Asosiy dastgoh bo‘lib, elektrolitik vanna o‘zi bilan temir betondan yasalgan kesimi to‘g‘ri burchakli dastgohdir. Vanna elek- trolit quyadigan truboprovod va elektr tokini ta’minlaydigan shina- lar bilanjihozlangan. 17 Vannaning ichki sirti viniplast yoki qo‘rg‘oshin bilan izolatsiya qilingan, chunki eritmada sulfat kislotasi bor. Elektroliz o‘tadigan muhitning — elektrolitning — tarkibi: 135— 200 g// H 2 SO 4 va 170—200 g/ mis kuporosi — Cu SO 4 • 5H 2 O (35—50 g// Cu 2+ ionlariga to‘g‘ri keladi). Himoya modda hisobida viniplastni qo‘llash ancha afzalroqdir. Viniplast tok o‘tkazmaydi va tokning isrofgarchiligi kamayadi va foydalanish koeffitsiyenti oshadi. Viniplastning kamchiligi — u mo‘rt, sinuvchan va mexanik ta’sirda tezda ishdan chiqishi mumkin. Viniplastli futerovka qo‘rg‘oshinga nisbatdan kamroq ishlaydi. Lekin, qo‘rg‘oshinning qimmatligini hisobga olganda, viniplast keng qo‘llanadi. Xorijiy davlatlarda viniplastni rad etib, qo‘rg‘oshin ximoyasiga o‘tilmoqda. Qo‘rg‘oshinning ishlash davrini oshirish uchun uning tarkibiga 3—6 foiz Sb va 0,0006 foiz Cu qo‘shilgan. Kanada zavodlarining birida bunday himoya material 28 yil uzluksiz ishlagan. Anod hisobida misdan tayyorlangan plastina qo‘llanadi. Anodning eni 35—40 mm, og‘irligi 270—320 kg. Katod bo‘lib toza misdan yasalgan ensiz plastina qo‘llanadi. Katod o‘lchamlari, anodnikiga nisbatdan, kattaroqdir. Buni elektr tokini katod sirtida bir tekis taqsimlanishi uchun qilinadi. Bu tadbir natijasida katodning chegara qismlarida har xil o‘sish va dendiritlar paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Vannaga anod va katodlar navbat bilan osiladi. Anod va katodlar elektr zanjiriga parallel sxemada ulangan. Vannaning kattaligi anod, katodlar soni va ularning masofasiga bog‘liqdir. Agar vannada 34 anod va 35 katod bo‘lsa, vannaning ishchi o‘lchamlari taxminan 4000x1000x1200 mm ni tashkil qiladi. Vannaning kattaligini tanlash elektrodga masofani aniqlaydi. Amaliyotda oqilona deb topilgan, bir xil elektrodaro masofa 100— 110 mm. 18 Agar masofa 100 mm bo‘lsa, anod va katodning orasi 28 mm ga teng bo‘ladi. Bu masofa elektrodlarning qisqa tutashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun eng minimal o‘lchamdir. Elektroliz vannalari doimiy elektr toki bilan ta’minlanadi. Sanoat elektr tokini doimiy shaklga o‘tkazish uchun kremniy dastgohlari qo‘llaniladi. Ularda tokdan foydalanish koeffitsiyenti 98—99 foizni tashkil qiladi. To‘g‘rilagichning ishchi kuchlanishi 250—300 V (volt). Mis elektroliz sexida vannalar seriyalari, qatorlar shaklida o‘rnatiladi. Agarda 1780 vanna bo‘lsa, 290 vannadan 6 qator yoki 40/220 vannadan terilgan 8 qator bo‘lishi mumkin. Seriyalar vannalami tok bilan ta’minlash hisobida o‘rnatiladi. Talab qilingan tok kuchini ta’minlash maqsadida, vannalar qatori elektr zanjiriga birin-ketin bog‘lanadi. Buni multipl deb ataladi. Agar to‘g‘rilagichdan chiqayotgan tokning kuchlanishi 240 v bo‘lsa, vannadagi kuchlanish 0,3 V ga teng bo‘ladi, bu holatda bitta to‘g‘rilagichdan ta’minlanayotgan vannalarning soni bo‘ladi: 240 : 0,30 = 800 vanna Jarayonning oqilona boshqarilishi vannadagi kuchlanishning pasayishiga imkon yaratadi. Bir xil zavodlarda vannadagi kuchla nish 0,2—0,25 V ni tashkil qiladi. Agarda vannadagi kuchlanish 0,25 V bo‘lsa, unda bitta seriyadagi vannalarning soni: 250 : 0,25 = 960 vannani tashkil qiladi. Mis boyitish fabrikasining ratsional hisobi CuFeS 2 (mis kolchedani, xalkoperit)-(90%) va CuS(kalovin) - 10% minerallar tarkibida birikmalar hisobini aniqlab olamiz: Cu - 20 % S - 36% Fe - 33% 19 SiO 2 - 6% CaO - 0.5% Va boshqalar - 4.5% CuFeS 2 - xalkopritdagi hisobi CuFeS 2 20*.90%= 18 CuFeS 2 18*55.85/63.54= 15.8215g (Fe) CuFeS 2 18*64.12/63.54 = 18.1643g (S) CuS - kovelindagi hisobi CuS 20 * 10% = 2 (Cu) CuS = 20* 95.6/63.54*0.1 = 3.0091 CuS 2*32.06/63.54=1.0091 (S) CuS 2+1.0091=3.0091 FeS 2 - peritdagi hisobi 36-(18.1643+1.0091)= 16.8266 (Cu) FeS 2 16.8266*119.97/64.12=31.482 (S) FeS 2 16.8266*55.85/64.12= 14.6563 (Fe) 16.8266+14.6563=31.4829 Fe 2 O 3 - temir(III) oksid 33-(15.8215+14.6563)= 2.522 Fe 2 O 3 2.5222*159.7/111.7=3.6061 Fe 2 O 3 3.6061-2.5222= 1.0839 (O 2 ) 2.5222+1.0839=3.6061 20 Yiliga 100tonna sof mis(Cu) olish uchun ruda(CuFeS 2 ) hisobini olamiz . Oylik , kunlik va soatiga qancha ruda ishlatilayotgani va qancha toza mis olinayotganini aniqlaymiz. Cu —1000000 kg CuFeS 2 — X kg. CuFeS 2 tarkibida 20% ya'ni 5/1 Cu mavjudligini hisobga olib Xni topamiz X= 1000000* 5= 5000000kg Demak, bir yillik talab qilinadigan hom ashyo 500 tonnani tashkil qilar ekan. Bir oylik hisobi 5000000 / 30= 166666. 67 (CuFeS 2 ) 1000000 / 30 = 33333.33 (Cu) Bir kunlik hisobi 5000000 / 365 = 13698.63 (CuFeS 2 ) 1000000 / 365 = 2739.72 (Cu) Biz rudaning tarkibini ko’rib misdan tashqari boshqa metallar ham mavjudligini ko’ramiz. Ularni ham bosqichma bosqich ajratib olinadi. Hulosa 21 Mis metali juda yaxshi elektr o’tkazuvchi(oltin va kumushdan keyingi uchinchi o’rinda), juda ko’p qotishmalar tayyorlashda keng qo’llanilgani, qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan kimyoviy vositalar tayyorlashda samarali o’rni va hatto tuproq unumdorligini oshirishda foydalanilgani uchun unga bo’lgan talabning yuqori ekenligini ko’rsatadi. Xulosa qilib aytganda, misning ko'p qirraliligi va o'ziga xos xususiyatlari uni turli sohalarda ajralmas manbaga aylantiradi. Elektron qurilmalarimizni quvvatlantirishdan tortib, bardoshli infratuzilmani qurish va qayta tiklanadigan energiyani rivojlantirishgacha misning ahamiyati shubhasizdir. Jamiyat rivojlanishda davom etar ekan, ushbu qimmatbaho metallga bo'lgan talab saqlanib qolishi mumkin, bu uning zamonaviy sanoat landshaftini shakllantirishdagi doimiy rolini oshiradi. Misning ahamiyati qayta tiklanadigan energiya texnologiyalariga, xususan, quyosh energiyasiga taalluqlidir. Quyosh panellarining muhim tarkibiy qismlari bo'lgan fotovoltaik hujayralar elektr o'tkazuvchanligi uchun misga katta tayanadi. Dunyo barqaror energiya yechimlari tomon siljigan sari, misning quyosh energiyasidan foydalanishdagi roli tobora muhim ahamiyat kasb etib, issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishga yordam beradi. Bugungi kunda ishlab chiqarilayotgan misning 60–70 foizi xomashyo sifatida xorij davlatlariga eksport qilinadi. O‘zbekistonning mis sanoatidan oladigan daromadi ayni paytda 2,5 milliard dollarni tashkil etadi. Agar 2029-yilga kelib mis ishlab chiqarishni 400 ming tonnagacha oshirishga erishilsa, bu ko‘rsatgichni 7-8 milliard AQSh dollariga yetkazish mumkinli aniqlandi. Shuningdek, prezidentning topshirig‘iga asosan mis sanoati klasterini tashkil etish ishlari boshlab yuborilgan. Shu maqsadda O'zbekistonda mis metalidan unumli foydalanib, elektromobil ishlab chiqarish zavodlarini qurish va misdan unumli foydalaniladigan 22 korxonalarni qurish yoki mavjud korxonalar ishini qayta rekonstuksiya qilish eng katta vazifamiz hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar: 23  1.Hasanov A.S., Ataxanov А.S., Normatov D.M.. KIMYOVIY ЕLEMENTLARNING X O S S A L A R I. O’quv qo’llanma.- Toshkеnt O‘zbеkiston Rеspublikasi Fanlar akadеmiyasi «Fan» nashriyoti 2010.46-52- b.  2.Masharipov S. − TTA tibbiy va biologik kimyo kafedrasi professori“ 28” oktabr 2017y. Bayonnoma № 8.B.25-26.  3. YUSUF ABSOATOV.,”ELEMENTLARNING KIMYOVIY XOSSALARI”.Toshkent -2013 ©Yu. Absoatov, 2013.  4. MUFTAHOV A. G., Omonov H.T., Mirzayev R.O..Umumiy kimyo.- Toshkent: © «0 ‘qituvchi» nashriyoti, 2004-y.ISBN 5—645—04130—5 © .203-204-b. Elektron resurslar:  https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Mis  https://cheminfo.uz/mis-haqida-malumot/  https://studylib.ru/doc/6287696/analitik-kimyo-fanidan-oquv-uslubiy- majmua  http://okmk.uz  http://ngmk.uz 24 25

I. KIRISH   __   __  __   __   __  __   __    __  __   __   __  __   __   __  __ 3

II. NAZARIY QISM.      __   __  __   __   __  __   __     __  __   __   __    6

2.1 . Mis metallurgiyasini xom ashyo tavsifi va ruda konlari.  __  __  __        6

2.2.  Misni ishlatilish  soxalari.  __   __   __   __   __  __   __   __  __   __   8 

2.3 Mis metalini olishning elektrokimyoviy usuli      __  __   __   __  __      8

III.TEXNOLOGIK HISOBLASHLAR. __    __  __   __   __  __   __    12

3.1 Misni tozalash uchun elektrolizatorlar hisobi  __ __   __  __ __  __  __   12

3.2 Anodli elektrolizatorlar va yuqori oqim manbai __ __   __  __ __  __     16

3.3 Mis boyitish fabrikasining ratsional hisobi __    __  __   __   __  __   __  22

IV. HULOSA  __  __   __   __  __   __   __   __   __   __  __   __   __  _    25

V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  __  __   __   __   ____   __      27

Купить