Gazanda - vitaminlar zahirasi - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Gazanda - vitaminlar zahirasi

Sotib olish

KURS IS H I
Gazanda - vitaminlar zahirasi
1

Kirish
Ma’lumki, hayotda har xil sabablar tufayli qon ketish hodisalari ro’y berib turadi.
Ayniqsa jarohatlanganda qon tomirlar shikastlanishi natijasida qon ketishi hayot
uchun xavflidir. Shuningdek, organizmning turli xastaliklarida ichki a’zolardan qon
ketishi mumkin. Agar tomir shikastlansa, shu joyda qon iviydi va qon ketishi
to’xtaydi. Lekin bu jarayonda qatnashadigan omillardan birining butunlay yoki yetarli
bo’lmasligi qon ivishini izdan chiqaradi, natijada qon ketadi, Masalan, qon ivishida
qatnashadigan K vitamini yetishmasligi, trombotsitlarning qonda kamayib ketishi,
kalsiy ionlarining qonda yetarli bo’lmasligi, bu omillar o’zaro aloqasining uzilishiga
va hokazolar qonning ivimasligiga va natijada kamqonlikka sabab bo’lishi mumkin.
Shu sababli tibbiyotda vitamin K saqlovchi o’simliklar keng qo’llaniladi.
Jumladan Gazanda o’simligi tarkibida asosan vitamin K saqlaydi. Shuning uchun
xalq tabobatida gazanda bargidan foydalaniladi. Tarkibida K, C , V2 vitaminlari,
karotin va boshqa moddalar bor. Abu Ali ibn Sino chayono’t o’simligi mevasini nafas
qisish kasalligini davolash uchun, bargini esa qon to’xtatuvchi va surgi dori sifatida
ishlatgan. O ’simlik bargidan tayyorlangan damlama, qaynatma yoki barg kukuni
ko’krak og’rig’i, bod, isitma, bezgak, nafas qisishi, burun va og’izdan qon oqishi va
bavosil kasalliklarini davolashda hamda balg’am ko’chiruvchi, siydik haydovchi dori
sifatida qo’llaniladi.
Gazanda bargi tarkibidagi biologik faol moddalar yig’indisining farmakologik
ta’siri asosan uning tarkibidagi vitaminlarga va temir tuzlariga bog’liq. Ular qon
ivishini tezlashtiradi (K va S vitamlari) va eritrotsitlar ishlab chiqarilishi oshiradi.
Bundan tashqari, bachadon qisqarishini jonlantiradi, o’t haydaydi va yara bitishini
tezlashtiradi.
2

II. Adabiyotlar sharxi
2.1 Vitaminlar haqida umumiy tushuncha.

Vitaminlar tirik organizmning hayot faoliyati va normal moddalar almashinuvi
uchun zarur bolgan organik birikmalar. Ular turli xil kimyoviy tuzilishga ega. Oziq
moddalar tarkibida qandaydir moddalar yetishmasligi natijasida odamlar kasal
bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlar qad. Xitoy kitoblarida, keyinchalik Gippokrat
asarlarida qayd etilgan. Vitaminni ilmiy nuqtai nazardan o’rganish 18-asrda
boshlagan. Ingliz vrachi J. Lind (1757), fransuz fiziologi F. Majandi (1816), rus
vrachi N. I. Lunin (1880), golland vrachi Eykman (1897), ingliz olimi F. Xopkins
(1906)lar vitaminni o’rganishga juda katta hissa qo’shdilar. Organizmda vitamin
sintez qilinmaydi, Kishi o’zi uchun zarur vitaminni turli ovqat moddalari bilan oladi.
Ovqatda vitamin yetishmaganda gipovitaminoz, mutlaqo bo’lmaganda avitaminoz
paydo bo’ladi. Vitaminning asosiy manbai o’simliklardir (Vitaminli o’simliklar).
Vitamin hosil bo’lishida mikroorganizmlar ham katta rol o’ynaydi. [18]
Vitaminning biologik ahamiyati moddalar almashinuviga rostlovchi ta’sir etishdan
iborat. Vitamin organizmda sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalarni kuchaytiradi,
organizmning oziq moddalarni o’zlashtirishiga ta’sir ko’rsatadi, hujayralarning
normal o’sishiga va butun organizmning rivojlanishiga yordam beradi, organizmda
fermentlar tarkibiga kirib, ularning normal funksiyasi va faolligini ta’minlaydi.
Vitamin organizmda energiya almashinuvida (B, B2, B3), aminokislotalar (B6,
B12, B) va yog kislotalar (pantotenat kislota) biosintezida, fotoresepsiya jarayonida
3

(A vitamin), qon ivishida (K vitamin) va kalsiyning o’zlashtirilishida (D vitamin)
ishtirok etadi. Shunday qilib, organizmda biror vitamin yetishmasa yoki butunlay
bo’lmasa, moddalar almashinuvi buziladi. Oziq-ovqatda Vitamin yetishmaganda
kishining mehnat qobiliyati pasayadi, organizmning kasalliklarga hamda tashqi
muhitning noqulay ta’siriga chadami kamayadi. Vitamin yetishmovchiligiga ovqat
tarkibida Vitamin kam bo’lishigina emas, balki ularning ichakda so’rilishi,
to’qimalarga yetkazib berilishi va biologik faol shaklga aylanishi jarayonlarining
buzilishi ham sabab bo’ladi. Lekin ba’zi Vitaminning fiziologik ehtiyojdan ortiqroq
bo’lishi gipervitaminozga olib kelishi ham mumkin. Keyingi yillarla 30 dan ziyod
vitaminning kimyoviy tuzilishi to’la o’rganilib, ko’plari sintez qilindi (Vitamin
sanoati). Deyarli barcha vitaminlar o'simlik organizmida sintezlanadi. Faqat vitamin
A va D ni hosil qiladigan birikmalar - provitaminlar o'simlik to'qimalarida sintezlanib,
hayvon organizmiga o'tgandan so'ng ular o'z vitaminiga aylanadi. O'simlik
to'qimalarida vitaminlar biosintezining borishi hanuzgacha tajribalarda to'la
aniqlangan emas. [1,18]
2.2 Vitaminlar tasnifi
Vitaminlar erituvchilarda erishiga qarab ikki guruhga bo'linadi: 1. Suvda eruvchi
vitaminlar - B, B1, B2, B3, B5, B6 , PP, H, P, C va U vitaminlar, pantaten, folat,
para-aminobenzoat kislotalar, inozit va boshqalar.
Folat kislota (B, vitamin) ba’zi aminokislotalar almashinuvida va sintezida,
shuningdek nuklein kislotalar sintezida qatnashadi, ko’mikning qon yaratish
funksiyasini kuchaytiradi, B12 vitamin-ning yaxshi o’zlashtirilishiga yordam beradi.
Folat kislota o’simlik va hayvon mahsulotlarida, ayniqsa, jigar, buyrak va yashil
barglarda ko’p. Ichak mikroorganizmlari folat kislotani ko’p miqdorda sintezlaydi.
Folat kislota B kompleksning tarkibiy qismi hisoblanadi. U organizmda qizil-qon
tanachalari hosil bo'lishida, ya'ni qondagi eritrotsit va gemoglobunlar miqdorini
normal bo'lishini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
4

Folat kislota birinchi marta 1941 yilda shpinat bargidan sof holda ajratib olingan.
Hozir lrelaratni A. B. Trufanov va Z. A. Kursanova tavsiya etgan usul bo'yicha sintez
qilinadi.
Pantotenat kislota (B5 vitamin) yoki alfa, gamma dioksi - betta-dimetilbutiril-betta
alanin kishi organizmida asetillash va oksidlash protsessida katta ahamiyatga ega
bo'lgan koenizm A ning tarkibiy qismidir. Pantoten kislota organizmda uglerod va
moy almashinuvida ishtirok etadi. Suvda eriydigan vitamin B guruhiga kiradi.
Pantoten kislota Uilyams tomonidan 1933 yilda jigardan sof holda ajratib olindi va
1940 yilda uning kimyoviy tuzilishi to'liq aniqlandi. Pantoten kislota o’simlik va
hayvon to’qimalarida ko’p. Uni yana ichak mikroflorasi ham ishlab chiqaradi.
Vatanimizda uni birinchi marta N.A.Preobrajeniskiy o'z shogirdlari bilan sintez
qilgan. Hozirgi vaqtda pantoten kislotani sibtetik usul bilan 3 bosqichda olinadi. Nerv
sistemasi hamda buyrak usti va qalqonsimon bezlar faoliyatini normallashtiradi.
Vitamin B2: Bu vitamin yetishmasa, yuzingizda husnbuzar paydo bo’ladi. Lab va
og’iz atrofi tez-tez yoriladigan bo’lib qoladi. Bu vitamin xamirturush, tuxum sarig’i,
sut, jigar, buyrak, baliq, go’sht va tovuq go’shtida ko’p bo’ladi.
Vitamin B3: Pigmentatsiya uchun javobgar. U yetishmasa soch oqaradi. U barcha
turdagi o’simlik va go’shtlarda bo’ladi.
Vitamin B6 yoki Piridoksin gidroxlorid 3,4-di-oksimetil-5-oksi-6-metilpiridin
kimyoviy tuzilishiga ko'ra bir biriga yaqin bo'lgan va organizmda biridan biriga oson
o'tib turadigan piridoksin, piridoksol va piridoksaminlar vitamin B6 guruhini tashkil
etadi. Vitamin B6 ni bir qancha turi bor. Uning eng asosiy vakili piridoksindir.
Chunki vitamin B6 ning boshqa organizmda piridoksinga aylangandan keyin
fiziologik ta'sir ko'rsatadi. Piridoksin gidroxlorid hidsiz, achchiqroq nordon, mayda
kristall kukun bo'lib, suvda oson, spirda esa qiyin eriydi. Asab tizimi va oqsillar
almashinuvi uchun zarur. Bu vitamin jigar, sut, kartoshka, sabzi, tuxum, sariyog’,
guruch, bug’doy va karamda ko’p bo’ladi.[1,9,18]
5

2. Yog'larda eruvchi vitaminlar - A, D, E va K vitaminlar. Odatda, vitaminlar
biologiya va farmatsevtik kimyo fanlari dasturiga kiradi va shu kurslarda to'liq
o'rganiladi. Vitamin preparatlarining ta'siri bilan farmakologiya kursi shug'ullanadi.
Farmakognoziya kursi esa C, P, U va K vitaminlarga hamda karotinga boy bo'lgan
gulli (yuqori) o'simliklarni o'rganadi. Mahsulot tarkibidagi vitaminlarning miqdori
doimo o'zgarib turib, ko'pincha o'simliklarning gullash davrida yer ustki organlarida
maksimal miqdorda to'planadi. Mevalarda esa, ular pishib yetilgan vaqtida ko'p
yig'iladi. Shuning uchun vitaminli mahsulotlarni tayyorlash yuqorida aytib o'tilgan
vitaminlarga boy davrida o'tkazilishi kerak. Ko'pchilik vitaminlarning o'zi turg'un
birikma bo'lsa ham ma'lum sharoitlarda (yuqori harorat, namlik, yorug'lik va boshqa
omillar ta'sirida) oksidlanishi, parchalanishi yoki boshqa o'zgarishlarga uchrashi
mumkin. Natijada vitaminlar o'zining biologik faolligini yo'qotadi. Vitaminli
mahsulotlarning yuqori sifatliligini saqlab qolish uchun ularni tayyorlashda,
quritishda va saqlashda yuqorida ko'rsatilgan sharoitlarni hisobga olish zarur.
Vitaminli mahsulotlar havo quruq vaqtida, shudring ko'tarilgandan so’ng yig'ilishi
lozim. Yig'ilgan mahsulotni bir yerga to'plab qo'ymasdan, tezda soyajoyda yoki
quritkichlarda (mevalar ochiq havoda) quritilishi maqsadga muvofiqdir. So'ngra
yig'ilgan mahsulotni vitamin olish yoki galen preparatlari tayyorlash uchun tezda
zavodlarga yuboriladi yoki omborlarda va dorixonalarda quruq, salqin, quyosh nuri
tushmaydigan joylarda saqlash mumkin bo'ladigan tegishli idishlarda saqlanishi
lozim. Quyida ko’proq qo’llaniladigan Vitamin tavsifi keltirildi.
Karatinoidlar - Vitamin A faqat hayvonlar organizmida bo'ladi. O'simliklarda esa
hayvonlar organizmida parchalanib, vitamin A ga aylanadigan birikmalar (provitamin
A) - karotinlar saqlanadi. Karotin-lar turi ko'p bo'lib, ular o'zaro yaqin kimyoviy
tuzilishga ega va karotinoidlar nomi bilan ataladi. Ko'pincha o'simliklarda fiziologik
jihatdan o'ta faol bo'lgan B-karotin uchraydi. 1881- yilda Vakenroder karotinni
birinchi marta sabzidan ajmtib olgan, 1906- yili Vilshtetter B-karotinning kimyoviy
tuzilishini aniqladi. Lekin hayvonlar organizmida vitamin A karotindan hosil bo'lishi
6

ancha keyin ma'lum bo'ldi. Sanoatda ko'p miqdorda karotin qizil sabzidan (tarkibida
20 mg foizgacha karotin bor) va qovoqning yangi to'q sariq rangli navlaridan (etining
tarkibida 16 mg foiz karotin bor) olinadi.
Retinol (A vitamin) tabiatda keng tarqalgan. O’simlik to’qimalarida A provitamin
(organizmda retinolga aylanadigan karotinoid pigmentlar) holida uchraydi. Ko’rish
pigmentlari hosil bo’lishida qatnashib, organizmning normal o’sishini, ko’zning turli
darajadagi yorug’likka moslashishini ta’minlaydi. Organizmda retinol yetishmasa, teri
qurishib oqaradi, qipiqlanadi, muguzlanadi, unda mayda toshmalar paydo bo’ladi,
terining yiringli kasalliklari avj oladi, soch quruq, xira bo’lib, to’kila boshlaydi, tirnoq
mo’rtlashib qoladi.

Vitamin A kishi organizmi uchun juda katta ahamiyatga ega. U to’qimalarning
normal o’sishi va ko’payishi, organizmda modda almashinishi, shuningdek,ko’ruv
organlarining normal faoliyati uchun zarur moddalardan hisoblanadi. Organizmda
vitamin A kamayib ketganda ko’z hiralashadi, kechalari esa mutlaqo ko’rmay qoladi,
shuningdek kseroftalmiya kelib chiqadi. Qadimgi vaqtda Misr shifokorlari bunday
kasallikni davo qilishda chaka qovurilgan jigar yeyishni buyurishgan. Vitamin A ni
o rganish asosan 1909 yilda boshlangan b lsada uni faqat 1933 uilga kelib Karrer’ ’
va Morf sintetik usulda oldilar.
Vitamin A o simlik va hayvonlar turli organlarida, ayniqsa baliq moyida,
’
sariyog da, jigarda, sutda, tuxum sarig ida bedada, sabzida, salatlarda provitamin
’ ’
Karotin holida uchraydi. Organizmga tushgan karotin jigar va ichaklarda karatinoza
fermenti ta’sirida vitamin A parchalanadi. Karotin asosan 1931 yilda aniqlangan.
Hozir uning α,β,γ turlari borligi ma’lum. Bulardan β- karotin fiziologik faol
7

moddadir. Uning bir molekulasidan ikki molekula vitamin A hosil bo’ladi. Karotin
izomerlari aralashmasi tarkibiy qismining 85% ni β- karotin, 15% ga yaqinini α-
karotin va 0,1% chasini γ- karotin tashkil qiladi.
Yoruqqa qaray olmaslik, shab ko’rlik, kon’yunktivit, blefaritta asosan A vitamin
yetishmasligi sabab bo’ladi. A provitamin (karotin) o’simliklarda, ayniqsa ularning
yashil barglarida, A vitamin hayvon va baliq jigarida, baliq moyida ko’p.
Tiamin (B, vitamin) — ko’pgina oziqovqat mahsulotlari tarkibiga kiradi.U asosan
donning murtagi va qobig’i (kepagi)da bo’ladi.

Tiamin organizmda uglevodlar almashinuvida muhim ahamiyatga ega;
ovqatuglevodlargaserobbo’lsa, ularnio’zlashtirishuchuntiaminko’proqtalabqilinadi.
Tiamin bo’lmasa, polinevrit kasalligi ro’y beradi. Organizmda bu vitamin bo’lmasa
yoki yetishmasa, nerv sistemasining og’ir kasalligi — beri-beri paydo bo’ladi,
8

shuningdek ichak peristaltikasi susayadi, qabziyat, muskullar bo’shashishi, jismoniy
va ruhiy ish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. Riboflavin (B2 vitamin)— o’sish
jarayonida qatnashadi va o’stiruvchi omillarga kiradi. Oqsil, yog’ va uglevodlar
almashinuvida ishtirok etadi. Markaziy nerv sistemasi holatini rostlaydi, ko’z
gavharidagi moddalar almashinuviga ta’sir etadi, yorug’likni sezish va rang ajratishga
yordam beradi. Riboflavin organizmga oziq-ovqat bilan kiradi, ovqatda riboflavin
yetishmasa og’iz burchagi, lab yoriladi (Lab bichilishi), soch to’kiladi, kon’yunktivit
va blefarit kuzatiladi. B2 vitamin asosan hayvon mahsulotlari — tuxum, pishloq, sut,
go’sht hamda galla va dukkakli o’simliklarda mo’l-ko’l.
Piridoksin (V6 vitamin)— ko’pgina o’simlik va hayvon mahsulotlari: achitqi,
bug’doy murtagi, jigar, baliq, mol go’shti va dukkakli donda bo’ladi. U oqsil va
yog’ning normal hazm bo’lishini ta’minlab, azot almashinuvida muhim rol o’ynaydi.
Organizmda piridoksin yetishmasa bolalar o’smay qoladi, me’da-ichak ishi buziladi,
kamqonlik ro’y beradi.

Homiladorlarda stomatit, terining yallig’lanishi, qo’zg’aluvchanlik, uyqusizlik
kuzatiladi. Kishi organizmi uchun zarur miqdordagi piridoksin ichak bakteriyalari
ta’sirida hosil bo’ladi.
Nikotinamid, nikotin kislota (RR vitamin) hujayralarning nafas olishida, oqsillar
almashinuvida qatnashadi, organizmda o’simlik oqsillarining hazm bo’lishini
tezlashtiradi, me’daning sekret va harakat faoliyatini normallashtiradi, me’da osti bezi
ishlab chiqaradigan sekret va shira tarkibini yaxshilab, jigar ishini barqarorlashtiradi.
9

Organizmda nikotin kislota yetishmasa pellagra kasalligi ro’y beradi. Nikotin kislota
uy parrandasi, mol go’shti, jigari, buyragida, achitqi, guruch kepagi, bug’doy
murtagida ko’p bo’ladi.
Siankobalamin — yuqori biologik faol modda. Metionin, nuklein kislotalar
sintezida va qon yaratilishi jarayonida qatnashadi. Organizmga ovqat bilan kiradi, u
organizmda yetishmasa, kamqonlik paydo bo’ladi. Siankobalamin mol jigarida
ayniqsa ko’p. Tibbiyotda, chorvachilik va parrandachilikda keng qo’llaniladi.

Askorbin kislota ( C vitamin) — rangsiz, suvda yaxshi, spirtda yomonroq eriydigan
kristall modda. O'simliklarda qutblangan nur tekisligini o'ngga va chapga buradigan
10

stereoizomerlar holida uchraydi. O'ngga buruvchi izomerining biologik ta'siri ancha
kuchsiz. Askorbin kislota kristall holidagi turg'un birikma bo'lsa-da, nam ta'sirida
tezda oksidlanib, oksidlangan formasi – degidroaskorbin kislotaga aylanadi. O'simlik
to'qimalarida askorbin kislotaning oksidlanishi fermentlar ta'sirida (ayniqsa
askorbinaza fermenti ta'sirida) juda tez boradi.

Degidroaskorbin kislota beqaror birikmadir, shu sababli u tezda parchalanib ketishi
mumkin. Degidroaskorbin kislota biologik faol bo'lib, o'simlik to'qimalarida askorbin
kislota bilan birga uchraydi va ma'lum sharoitda fermentlar ta'sirida qaytarilib,
askorbin kislotaga aylanadi. Degidro-askorbin kislotani laboratoriya sharoitida
vodorod yordarnida qaytarib, askorbin kislotaga o'tkazish mumkin.
K vitaminlar guruhi bir qancha birikmalardan (2-metil-l, 4-naftoxinon unumlari)
iborat bo'lib, gulli o'simliklarda shulardan faqat vitamin K. uchraydi. Vitamin K,
fitoxinon, filloxinon, a-filloxinon (2-metil-3-fitil-l, 4-naftoxinon) - sariq rangli,
yopishqoq yog'simon modda bo'lib, suvda erimaydi va metil spirtida yomon, benzin,
benzol, efir, atseton, yog' va boshqa organik erituvchilarda yaxshi eriydi.[1,3,9,13,18]

11

Vitamin K ning kashf etilish tarixi 1929 yildan boshlanadi. Daniyalik olim Dam
jo’jalarda o’tkazilgan tajribalariga asoslanib boshoqli o’simliklarning
donida antigemorragik xossaga ega qandaydir noma'lum modda borligini aniqlaydi.
Bu noma'lum modda qon ivishini ta'minlashda muhim ahamiyatga egaligi sababli,
unga vitamin K nomi berildi. Vitaminga qo'yilgan K indeksi nemischa
(Koagulationis) koagulyatsiya yoki ivish so'zining bosh harfidir.
Vitamin K tabiatda turli turli o'simliklar tarkibida uchraydi. U beda bargida,
bodrezak (kalina) o'simligining po'stlog'ida (Cortex viburni), chayono't o'simligining
bargida (Folium urticae), bozulbang o'simligining gulida (flos lagochili), gnafalium va
ittikanak hamda jag'-jag' o'simligining yer ustki qismi va boshqa ko'p o'simliklarning
organlarida bo'ladi.
1939 yilda birinchi marta vitamin K ni sof holida Karrer o'z shogirdlari bilan
birgalikda beda bargidan ekstraksiya yo'li bilan ajratib oldilar va uning fizikaviy,
kimyoviy xossalarini hamda molekula tuzilishini o'rgandilar. Ko'p vaqt o'tmasdan
( 1939-40 yillar) Fizer va boshqa olimlar tomonidan vitamin K ning sintez yo'li bilan
olish usuli ishlab chiqildi.
Vitamin K ta'sirga ega bo'lgan tabiiy birikmalar kimyoviy tuzilishining asosini 2
metil-1-4 naftaxinon halqasi tashkil qiladi. Tabiiy K guruh vitaminlar o'zaro bir-
birlaridan 2-metil 1,4 naftaxinon halqasining C3 holatidagi uglerod atomiga birikkan
yon bog' radikallarining massasi va xususiyati bilan farq qiladi. Masalan uni tarkibi
20 ta uglerod atomidan iborat. To'yinmagan fitol spirt qoldig'i birikkan hosilasi va
o'simliklarda keng tarqalgan vitamin K1 yoki 2 metil-3fitil-1,4 naftaxinon molekulasi
tashkil qiladi.
Fitol spirt tabiatda keng tarqalgan birikmalardan bo'lib, u o'simlik pigmenti xlorafil
tarkibining asosini tashkil qiladi. [7,9]
12

2.3 Gazanda qon to’xtatuvchi ta’sirli, vitaminli, shifobaxsh o’simlik
GAZANDA BARGI - FOLIA URTICAE
Ko'p yillik, ko'pincha ikki uyli, bo'yi 60-100, ba'zan 150 sm ga yetadigan o't
o'simlik. Ildizpoyasi yer ostida sudralib o'sadi. Poyasi tik o'suvchi, to'mtoq to'rt qirrali,
13

shoxlanmagan, ba'zan qarama-qarshi shohlangan. Bargi oddiy, tuxumsimon, o'tkir
uchli, sertuk va yirik arrasimon qirrali bo'lib, poyada bandi bilan qarama-qarshi
joylashgan. Gullari mayda, yashil rangli, barg qo'ltig'idan chiqqan boshoqqa
to'plangan. Guli bir jinsli, gulqo'rg'oni oddiy, to'rt bo'lakka qirqilgan. Changchi
gullarida otaligi 4ta, urug'chi gullarida onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan.
Mevasi - tuxumsimon yoki ellipssimon, sariq-kulrang tusli yong'oqcha. O'simlikning
hamma qismi achituvchi tuklar bilan qoplangan. Iyun oyining o'rtalaridan boshlab
kuzgacha gullaydi.
Yo'l yoqalarida, ariq bo'ylarida, nam va salqin o'rmonlarda, aholi yashaydigan
yerlarga yaqin joylarda, butalar orasida va boshqa yerlarda o'sadi. Asosan, Moldova,
Ukraina, Belorus, Rossiyaning Ovrupo qismida, Kavkazda, Sibirda, Uzoq Sharqda,
O'rta Osiyoda va Qozog'istonda uchraydi. Mahsulot, asosan, Boshqirdistonda, Volga
daryosining o'rta qismidagi tumanlarda, Rossiyaning markaziy viloyatlarida, Ukraina,
Belorus va Shimoliy Kavkazda tayyorlanadi.
O'simlik gullaganda faqat barglari (qo'lqop kiyib) terib olinadi. Ko'pincha gazanda
o'simligining yer ustki qismini o'rib olib, so'litiladi, so'ngra bargini qo'l bilan terib
olinadi. O'simlik so'litilganda uning achituvchi xususiyati yo'qoladi. Soya yerda
quritiladi. Tayyor mahsulot keng tuxumsimon shaklli, sertuk, o'tkir va yirik
14

arrasimon qirrali, o'tkir uchli bargdan iborat. Bargi to'q yashil rangli bo'lib, uzunligi 4-
17 sm, eni 3,5-7 sm (pastki qismi bo'yicha). Mahsulotning o'ziga xos hidi va achchiq
mazasi bor.
Mahsulot tarkibida 100-1600 mg foiz vitamin C, 4,52-7,58 mg foiz vitamin H, (l g
mahsulotda 400 biologik birlikkacha) B 2, 14-50 mg foiz karotinoidlar , pantoten va
chumoli kislotalar , urtitsin glikozidi , protoporfirin va koproporfirin , sitosterin ,
gistamin , 2-5 foizgacha xlorofill , flavonoidlar ( kversetin , izoramnetin , kempferol va
ulaming glikozidlari ), fenol ( kofe , ferul , n - kumar ) kislotalar , oz miqdorda (2 foizdan
ortiqroq ) oshlovchi hamda boshqa moddalar bo ' ladi . [4,5,9,18,19,21]
Chayono't o'simligining preparatlari qon ivishini tezlatuvchi va bachadonni
tonuslovchi ta'sirga ega. Shuning uchun ular bavosil kasalligida hamda akusherlik-
ginekologiya amaliyotida qon to'xtatuvchi dori sifatida, varikoz surunkali yaralarini
davolashda, gipo- va avitaminoz kasalliklarida qo'llaniladi. Bargdan olingan urtifillin
preparati yaralar va kuyganlarni davolash uchun ishlatiladi. Bargdan ajratib olingan
xlorofill esa oziq-ovqat sanoatida va farmatsevtika amaliyotida bo'yoq modda sifatida
ishlatiladi.[12,18]
Damlama, suyuq va quyuq ekstraktlar, barg briketi, urtifillin preparati (4 foizli
surtma emulsiya holida). Mahsulot me'da-ichak kasalliklarida hamda qon to'xtatish
uchun ishlatiladigan choy-yig'malar tarkibiga kiradi. [1,2,8]
15

III. Tajriba qismi
3.1 Gazanda homashyosi tarkibidagi vitamin K ni xromatografik o'rganish
XI DF bo'yicha
1 g maydalangan mahsulotni 15 ml hajmli kolbaga solib, ustiga 10 ml geksan
quyildi va 3 soat davomida asta-sekin chayqatildi. So'ngra ajratma filtrlandi va 2-3 ml
qolgunicha 45°C da suv hammomi ustida kam bosimda haydaldi. Silufol plastinkasi
(13 x 5 sm kattaligida) ning start chizig'iga mikropipetka (mikrotomizg'ich)
yordamida ajratmadan 0,1 ml tomizilib, plastinka havoda 3-5 daqiqa davomida
quritildi. Qurigan plastinkani benzol-petroley efir (1 : 1 nisbatida) aralashmasi
quyilgan kameraga joylashtirilib, pastga yo'naluvchi usul bo'yicha xromatografiya
tahlili o'tkazildi. Erituvchi suyuqliklar aralashmasi 10 sm gacha shimilib tushgandan
so'ng xromatografik plastinka kameradan olindi, havoda 2-3 daqiqa davomida
quritildi va 2 daqiqa UF (Ultra binafsha) nurida (360 nm uzunlikdagi to'lqinda)
ushlandi. Natijada ajratmadagi vitamin K1 sariq-yashil rangda tovlanuvchi dog' holida
ko'rindi. [1]

16

a 1,5
Rf = = ----- = 0,33
b 4,6
Xulosa: Tekshirilyotgan ajratma tarkibida vitamin K borligini aniqladim. Uning Rf
0,33 ga teng.
Front Chizig’i
b
O O Vitamin
Start chizig’i

T-eritma
G-vitaminlarning guvoh eritmasi

3.2. Gazanda bargini mikroskopik o'rganish
Gazanda bargining mikroskopik usulda o’rganish uchun ishqor eritmasi bilan
yoritilib mikroskop ostida ko'rildi Barg yuqori epidermisining hujayrasi to'g'ri devorli,
pastki epidermisining hujayrasi esa egri-bugri devorli. Ustitsalar yuqori epidermisga
nisbatan pastki epidermisda ko'p bo'ladi. Epidermis hujayralarida kalsiy karbonat
bilan to'lgan sistolitlar uchraydi.
17

Bargning tashqi preparatida sistolitlar yumaloq yoki tuxumsimon shakldagi qora
dog' holida ko'rinadi. Barg tomirlari bo'ylab ba'zi joylarda druzlar uchraydi. Bargning
18

har ikkala tomonida tuklar bo'ladi, ular uch xiI tuzilishda: a) bir hujayrali, keng asosli,
o'tkir uchli, retortasimon tuklar.
Bu tuklar bargning yuqori tomonida juda ham qalin devorlipastki tomonida esa
yupqa devorli bo'ladi; a) boshi ikki hujayrali, oyog'i bir hujayrali mayda tuklar; b)
achituvchi tuklar. Bu tuklar ko'p qavatli va ko'p hujayrali keng asos qismdan hamda
yumaloq boshchali oxirgi uzun hujayradan tashkil topgan (yumaloq boshchasi
quritilgan mahsulotda ko'pincha sinib ketgan bo'ladi).

Xulosa
Men bu kurs ishi mavzusini yozish mobaynida turli adabiyotlardan foydalandim.
Xususan davlat farmakopeyasida berilgan ma’lumotlardan foydalanishga harakat
19

qildim. Ushbu kurs ishida vitaminlar va ularni tasnifi bilan tanishdim. Vitaminlar
tasniflanishida bir necha guruhlarga bo'linar ekan. Jumladan: 1. Suvda eriydigan
B,B1,B2,B3,B5,B6,PP,C va U 2. Yog'da eriydiganlar A,D,E,K ga bo'linishini bilib
oldim. Vitaminlar tirik organizm hayoti uchun zarur bo’lgan murakkab organik
birikmadir. Ular turli xil kimyoviy tuzilishlarga ega. Tarkibida vitamin K saqlovchi
Gazanda o’simligining morfologiyasini o’rgandim. O’rganish mobaynida uni xalq
tabobati va zamonaviy tibbiyotda qay usullarda foydalanishi haqida ma’lumotga ega
bo’ldim. Gazanda o’simligi tarkibidagi vitamin K tibbiyotda asosan qon to’xtatuvchi
vosita sifatida, xususan ginekologiyada, ichki qon ketishlarda qo’llaniladi.
Amaliyotda gazanda o’simligining maxsuloti mikroskopiyasi va xromotografiyasini
qildim va tekshirilyotgan ajratma tarkibida vitamin K borligini aniqladim. Uning Rf
ni 0,33ga teng ekanligini bildim. O’simlik mikroskopiyasini bajarish davomida
undagi tuklar shakli asosiy harakterli belgilardan biri ekanligini ma’lum bo’ldi. Bu
tuklar bargning yuqori tomonida juda ham qalin devorli pastki tomonida esa yupqa
devorli bo'ladi; a) boshi ikki hujayrali, oyog'i bir hujayrali mayda tuklar. b) achituvchi
tuklar. Bu tuklar ko'p qavatli, ko'p hujayrali keng asos qismidan hamda yumoloq
boshchali ohirgi uzun hujayradan tashkil topgan ekanligini ko'rdim. Yozilgan kurs
ishidan bilim va ko’nikmalar hosil qildim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Hamid Xolmatovich Xolmatov, O’zar Ahmedovich Ahmedov
FARMAKOGNOZIYA 1-2 qism Farmatsevtika talabalari uchun darslik. Toshkent
2007 B 74-108, 283-391
20

2. Po latova T.P, Xolmatov X.X FARMOKOGNOZIYA amaliyoti. Toshkent 2002.’
B 64-92, 199-314
3. Абу Али ибн Сино. Канон врачебной науки. В 10 т.-3 изд.– Ташкент: Ибн
Сино, 1996.
4. Акопов И.Э. Важнейшие отечественные лекарственные растения и их
применение. – Т.: Медицина, 1990. – 444 с.
5. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР.-М.: ГУГК, 1976.–
340 с.
6. Атлас лекарственных растений СССР.-М.: Медгиз, 1962.-434 с.
7. Ахмедов У.А. Фармакогностическое изучение некоторых растений народной
медицины Узбекистана: Автореф. дис. ... д-ра фарм. наук. - Ташкент, 1999.
8. Ботанико-фармакогностический словарь /Под ред.К.Ф.Блиновой,
Г.П.Яковлева. –М.:Высшая школа, 1990. –272 с.
9. Витамины ациклического ряда (текст лекций).- Санкт-Петербург, 2001.
10. Георгиевский В.П., Комиссаренко Н.Ф., Дмитрук С.Е. Биологически
активные вещества лекарственных растений. – Новосибирск: Наука, Сиб.
отделение, 1990. – 333 с.
11. Голышенков П.П. Лекарственные растения и их использование. –4–е изд. –
Саранск: Морд.кн. изд. , 1982. – 628 с.
12. Гомеопатия для всех / авт.- сост. Б.Бах. - М.: АСТ; Донецк: Сталкер, 2005. -
35 с.
13. Горбачёв В.В., Горбачёва В.У. Витамины, микро-и макроэлементы. - Мн.:
Книжный дом “Интерпрессервис”, 2002.-544 с.
14. Горелик М.В. Химия антрахинонов и их производных. –М.: Химия, 1983. –
296 с.
15. Государственная фармакопея. – Изд. Х I .- Вып. I . Общие методы анализа.–
М.: Медицина, 1987. - 336 с.
21

16. Государственная фармакопея. – Изд. Х I . -Вып. II . Общие методы анализа.
Лекарственное растительное сырье. – М.: Медицина, 1990. - 398 с.
17. Гринкевич Н.И., Сафронич Л.Н. и др. Химический анализ лекарственных
растений.- М.: Высшая школа, 1983. – 176 с.
18. http // www . google . com
19. http // www . yandex . com
20. http // www . pharm . uz
21. http // www . ziyo . net
MUNDARIJA
Kirish.........................................................................................................................2
II. Adabiyotlar sharxi
Vitaminlar haqida umumiy tushuncha…………………………………...…………3
Vitaminlarga to'liq tasnif…………………………………………………..……….4
Vitamin K saqlovchi o'simlik guruhiga mansub bo'lgan Gazanda o'simligi haqida
tushuncha………………………………………………………………………….15
III. Tajriba qismi
Gazanda homashyosi tarkibidagi vitamin K ni xromatografik
o'rganish………………………………………………………………….………..19
Gazanda bargini mikroskopik o'rganish……………………………….….………20
Xulosa…………………………………………………………………………….23
22

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………...2 4
23

Gazanda - vitaminlar zahirasi

Sotib olish